॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय पंचविसावा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो देव निर्गुण । म्हणों पाहें तंव न देखें गुण ।

गुणेंवीण निर्गुणपण । सर्वथा जाण घडेना ॥ १ ॥

सर्वथा न घडे निर्गुणपण । तरी घडों नेदिशी सगुणपण ।

नातळशी गुणागुण । अगुणाचा पूर्ण गुरुराया ॥ २ ॥

अगुणाच्या विपरीत तूं गुनी । करिसी त्रिगुणगुणां झाडणी ।

पंचभूतांपासूनी । सोडवितां जनीं जनार्दनू ॥ ३ ॥

ज्याचेनि जनांसी अर्दन । ज्याचेनि लिंगदेहा मर्दन ।

जो जीवासी जीवें मारी पूर्ण । तो कृपाळु जनार्दन घडे केवीं ॥ ४ ॥

जनार्दनाचें कृपाळूपण । सर्वथा नेणती जन ।

नेणावया हेंचि कारण । जे देहाभिमान न सांडिती ॥ ५ ॥

जननीजठरीं जन्म जाण । त्या जन्मास्तव म्हणती जन ।

त्या जनजन्मा करी मर्दन । यालागीं जनार्दन नाम त्यासी ॥ ६ ॥

मरण मारूनि वाढवी जिणें । जीव मारूनि जीवपणें ।

देहीं नांदवी विदेहपणें । ऐशी जनार्दनें कृपा कीजे ॥ ७ ॥

निजभावार्थें परिपूर्ण । एकाकी देखूनियां दीन ।

कृपा करी जनार्दन । कृपाळु पूर्ण दीनांचा ॥ ८ ॥

जे जे भावना भावी जन । ते ते पुरवी जनार्दन ।

जो मागे परम समाधान । त्याचा देहाभिमान निर्दळी ॥ ९ ॥

हो कां जनार्दनासमोर । कैं आला होता अहंकार ।

मा तेणें घे‌ऊनियां शस्त्र । करी शतचूर निजांगें ॥ १० ॥

जेवीं सूर्याचेनि उजियेडें । अंधारेंसी रात्री उडे ।

तेवीं जनार्दननामापुढें । अहंकार बापुडें उरे केवी ॥ ११ ॥

ऐकतां गुरुनामाचा गजरू । समूळ विरे अहंकारू ।

येथ दुःखदायक संसारू । कैसेनि धीरू धरील ॥ १२ ॥

ज्याचें नाम स्मरतां आवडीं । संसारबांदवडी फोडी ।

जीवाचे जीवबंध सोडी । नामाची गोडी लाजवी मोक्षा ॥ १३ ॥

निजमोक्षाही-वरतें । ज्याचें नाम करी सरतें ।

त्याच्या कृपाळूपणातें । केवीं म्यां येथें सांगावे ॥ १४ ॥

नामप्रतापा न करवे सीमा । त्या सद्गुरूचा निजमहिमा ।

कैशापरी आकळे आम्हां । काय निरुपमा उपमावें ॥ १५ ॥

अगाध कीर्ति गुरूची गहन । गुण गणितां अनंतगुण ।

काय घ्यावें त्याचें आपण । नित्य निर्गुण निजांगें ॥ १६ ॥

धाव घे‌ऊनि त्यापें जावों । तंव त्या नाहीं गांवठावो ।

त्याचे प्राप्तीसी न चले उपावो । एक सद्भावोवांचूनी ॥ १७ ॥

सद्भावें स्मरतां नामासी । गुरु प्रकटे स्मरणापाशीं ।

जेवीं सागरू सैंधवासी । ये भेटीसी निजांगें ॥ १८ ॥

सागरा देतां आलिंगन । जेवीं सैंधव होय जीवन ।

तेवीं वंदितां सद्गुरुचरण । मीतूंपण हारपे ॥ १९ ॥

सद्गुरुकृपा झालिया पूर्ण । जनचि होय जनार्दन ।

तेव्हां जन वन विजन । भिन्नभिन्न भासेना ॥ २० ॥

जन तेंचि जनार्दन । जनार्दनचि सकळ जन ।

हेंचि उपनिषत्सार पूर्ण । हे निजखूण जनार्दनीं ॥ २१ ॥

येणेंचि अभिन्नार्थें येथ । सांख्य बोलिला भगवंत ।

उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयांत । वस्तु सदोदित संपूर्ण ॥ २२ ॥

सांख्या ऐकोनियां उद्धवो । विचरी आपुला अभिप्रावो ।

संसार वाढवी जो अहंभावो । तो अवश्य पहा हो सांडावा ॥ २३ ॥

अहंकार जडला चित्ता । तो सांडितां न वचे सर्वथा ।

हें पुसों जरी श्रीकृष्णनाथा । तेणें सांख्य या अर्था निरूपिलें ॥ २४ ॥

सकळ प्राप्तीचा अभिप्रावो । सांख्य अनुवादला देवो ।

अवश्य सांडावा अहंभावो । हेंचि पहा हो दृढ केलें ॥ २५ ॥

माझेनि पराक्रमें तत्त्वतां । माझें मीपण न वचे सर्वथा ।

लाजिरवाणें कृष्णनाथा । किती आतां पुसावें ॥ २६ ॥

ऐशी उद्धवाची चिंता । कळूं सरली श्रीकृष्णनाथा ।

बाप कृपाळु निजभक्तां । जेणें निवारे अहंता तें निजवर्म सांगे ॥ २७ ॥

आजि उद्धवाचें भाग्य पूर्ण । जगीं उद्धवचि धन्य धन्य ।

ज्यासी संतुष्टला श्रीकृष्ण । न करितां प्रश्न निजगुह्य सांगे ॥ २८ ॥

बाळक काय भूक सांगे । मग माता स्तन दे‌ऊं लागे ।

ते कळवळ्याचे पांगें धांवोनि निजांगें स्तनपाना लावी ॥ २९ ॥

त्याहूनि अति‌आगळा । कृष्णीं उद्धवकळवळा ।

तो स्वभक्तांची भजनकळा । जाणोनि जिव्हाळा पोखित ॥ ३० ॥

बाळक नेणे आपुली चिंता । परी माता प्रवर्ते त्याच्या हिता ।

तेवीं उद्धवाचे निजस्वार्था । श्रीकृष्णनाथा कळवळा ॥ ३१ ॥

त्या उद्धवाचें जें जें न्यून । तें तें करावया परिपूर्ण ।

प्रवर्तलासे श्रीकृष्ण । तो निजनिर्गुण उपदेशी ॥ ३२ ॥

पंचविसावे अध्यायीं जाण । सांगोनि गुणजयोलक्षण ।

लक्षवील निजनिर्गुण । हेंचि निरूपण निजनिष्ठा ॥ ३३ ॥

प्रकृति-पुरुषविवेक । झालियाही बुद्धिपूर्वक ।

जंव गुणजयो नाहीं निष्टंक । तंव वाढे सुखदुःख अहंभावो ॥ ३४ ॥

तिहीं गुणांस्तव देह झाला । देही गुणजयो न वचे केला ।

मूल‍उच्छेदू आपुला । न करवे वहिला कोणासी ॥ ३५ ॥

दांडा जन्मला वृक्षजातीसीं । तो मिळोनियां कुऱ्हाडीसीं ।

समूळ छेदवी वृक्षासी । तेवीं विवेकासीं सत्त्वगुण ॥ ३६ ॥

विवेका मीनल्या सत्त्वगुण । समूळ उच्छेदी तिनी गुण ।

सहजें प्रकटे निजनिर्गुण । तेव्हां गुणच्छेदन तें मिथ्या ॥ ३७ ॥

समूळ मिथ्या तिनी गुण । नित्य सत्य निजनिर्गुण ।

येचि अर्थींचें निरूपण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३८ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-गुणानामसमिश्राणां पुमान्येन यथा भवेत्‌ ।

तन्मे पुरुषवर्येदमुपधारयः शंसतः ॥ १ ॥

 

ज्याचेनि चरणें पवित्र क्षिती । नामें उद्धरे त्रिजगती ।

ज्याची ऐकतां गुणकीर्ती । क्षयो पावती महपापें ॥ ३९ ॥

ज्याचें मृदु मधुर अविट नाम । उच्चरितां निववी परम ।

तो उद्धवासी पुरुषोत्तम । आवडीं परम बोलत ॥ ४० ॥

सत्त्व रज तम तिनी गुण । न मिसळतां भिन्नभिन्न ।

पुरुषापासीं एकैक गुण । उपजवी चिन्ह तें ऐका ॥ ४१ ॥

निःसंदेह सावधान । निर्विकल्प करूनि मन ।

ऐकतां माझें वचन । पुरुषोत्तम पूर्ण हो‌इजे स्वयें ॥ ४२ ॥

माझे स्वरूपीं सद्भावता । ते पुरुषाची उत्तमावस्था ।

माझे वचनीं विश्वासतां । पुरुषोत्तमता घर रिघे ॥ ४३ ॥

ऐशी उत्तमा अति‌उत्तम । निर्गुण पदवी निरुपम ।

तुज मी अर्पितसें पुरुषोत्तम । माझें वचन परम विश्वासल्या ॥ ४४ ॥

भक्तिभावार्थें परम श्रेष्ठ । वचनविश्वासीं अतिवरिष्ठ ।

यालागीं उद्धवासी पुरुषश्रेष्ठ । स्वमुखें वैकुंठ संबोधी ॥ ४५ ॥

संसारीं योनि अनेग । त्यामाजीं मनुष्यत्व अतिचांग ।

तेंहि अविकळ अव्यंग । संपूर्ण सांग निर्दुष्ट ॥ ४६ ॥

सकळ देहांमाजीं जाण । असे पुरुषदेहप्राधान्य ।

त्याहीमाजीं विवेकसंपन्न । वेदशास्त्रज्ञ मुमुक्षू ॥ ४७ ॥

वेदशास्त्रविवेकसंपन्न । त्याहीमाजीं ज्या माझें भजन ।

भजत्यांमाजीं अनन्य शरण । सर्वस्वें जाण मजलागीं ॥ ४८ ॥

सर्वस्वें जे अनन्य शरण । तेथ माझी कृपा परिपूर्ण ।

माझें कृपें माझें ज्ञान । पावोनि संपन्न मद्भजनीं ॥ ४९ ॥

येंहीं गुणीं विचारितां लोक । आथिला दिसे उद्धव एक ।

त्यालागीं यदुनायक । पुरुषवर्याभिषेक वचनें करी ॥ ५० ॥

ऐसें संबोधूनि उद्धवासी । त्रिगुणगुणस्वभावांसी ।

सांगतां प्रथम सत्त्वासी । हृषीकेशी उपपादी ॥ ५१ ॥

उदंड सत्त्वाचीं लक्षणें । त्यांत पंधरा बोलिलीं श्रीकृष्णें ।

तेंचि ऐका कोणकोणें । निजनिरूपणें हरि सांगे ॥ ५२ ॥

 

शमो दमस्तितिक्षेक्षा तपः सत्यं दया स्मृतिः ।

तुष्टिस्त्यागोऽस्पृहा श्रद्धा हीर्दयादिः स्वनिर्वृतिः ॥ २ ॥

 

आपुली जे चित्तवृत्ती । सांडूनि बाह्यस्फूर्ती ।

अखंड राखणें आत्मस्थिती । शम निश्चितीं या नांव ॥ ५३ ॥

बाह्य इंद्रियांची चडफड । शमेंसीं करावा गलजोड ।

निग्रहणें विषयचाड । दमाचें कोड या नांव ॥ ५४ ॥

जेणें हरिखें साहणें सुख । त्याचि वृत्तीं साहणें दुःख ।

तितिक्षा या नांव देख । शुद्धसत्त्वात्मक उद्धवा ॥ ५५ ॥

मी कोण कैंचा किमात्मक । निष्कर्म कीं कर्मबद्धक ।

करणें निजात्मविवेक । ईक्षापरिपाक या नांव ॥ ५६ ॥

जागृतिस्वप्रसुषुप्ती‌आंत । भगवत्प्राप्तीलागीं चित्त ।

झुरणीमाजीं पडे नित्य । तप निश्चित या नांव ॥ ५७ ॥

आवडीं जेवीं नेघवे विख । तेवी प्राणांतें न बोले लटिक ।

साचचि बोलणें निष्टंक । हें सत्य देख सात्त्विका ॥ ५८ ॥

भूतांवरी कठिणपण । जो स्वप्नीं न देखे आपण ।

भूतदया ते संपूर्ण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ५९ ॥

माझा मुख्य निजस्वार्थ कोण । मी काय करितों कर्माचरण ।

ऐसें जें पूर्वानुस्मरण । स्मृति जाण या नांव ॥ ६० ॥

न करितां अति‌आटाटी । यथालाभें सुखी पोटीं ।

या नांव गा निजसंतुष्टी । जाण जगजेठी उद्धवा ॥ ६१ ॥

जे मिळाले जीविकाभाग । त्यांतही सत्पात्रीं दानयोग ।

विषयममता सांडणें सांग । त्या नांव त्याग उद्धवा ॥ ६२ ॥

अर्थस्वार्थीं इच्छा चढे । अर्थ जोडतां अधिक वाढे ।

ते इच्छा सांडणे निजनिवाडें । निस्पृहता घडे ते ठायीं ॥ ६३ ॥

जेथ निस्पृहता समूळ सांग । त्याचि नांव दृढ वैराग्य ।

हें परमार्थाचें निजभाग्य । येणें श्रीरंग सांपडे ॥ ६४ ॥

जो गुरुवाक्यविश्वासी । सबाह्य विकला सर्वस्वेंसीं

तोचि भावार्थ द्विजदेवांसी । श्रद्धा त्यापाशीं समूळ नांदे ॥ ६५ ॥

नरदेहीं लाभे परब्रह्म । तदर्थ न करूनि सत्कर्म ।

विषयार्थ करी धर्माधर्म । ते लज्जा परम अतिनिंद्य ॥ ६६ ॥

जेणें दुःखी हो‌ईजे आपणें । तें पुढिलासी नाहीं करणें ।

दुःख नेदूनि सुख देणें । दे दया म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥ ६७ ॥

पुढिलासी नेदूनि दुःख । स्वयें भूतमात्रीं देणें सुख ।

हेचि दया पारमार्थिक । दुसरेनि देख यालागीं सांगे ॥ ६८ ॥

खातां नाबदेपुढें पेंड जैसी । तैसें गौण देखोनि विषयांसी ।

जो विनटला ब्रह्मसुखासी । स्वनिवृत्ति त्यासी बोलिजे ॥ ६९ ।

रंक बैसल्या पालखीसी । उपेक्षी पूर्वील सुडक्यासी ।

तेवीं उपेक्षूनि विषयांसी । जो ब्रह्मसुखासी पकडला ॥ ७० ॥

कणाची वाढी भुसापाशीं । कण निडारे भुसेंसीं ।

तो कण यावया हातासी । सांडिती भुसासी पाखडूनी ॥ ७१ ॥

तेवीं ब्रह्मसुखाचिये पाडें । नरदेहाचा पांगडा पडे ।

तें ब्रह्मसुख जैं हाता चढे । तैं देहींचें नावडे विषयभूस ॥ ७२ ॥

तेवीं सांडूनि विषयप्रीती । ज्यासी ब्रह्मसुखीं सुखप्राप्ती ।

याचि नांव स्वनिवृत्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ७३ ॥

या पंधरा लक्षणांची स्थिती । वर्ते तो शुद्ध सत्त्वमूर्ती ।

शोधितसत्त्वाची सत्त्ववृत्ती । ‘आदि’ शब्दें श्रीपती सांगत ॥ ७४ ॥

सर्व भूतीं अकृत्रिमता । देखे भगवद्भावें तत्त्वतां ।

या नांव शोधितसत्त्वता । गुणावस्थाछेदक ॥ ७५ ॥

ऐशियापरी सत्त्वगुण । सत्त्विकापासीं वर्ते पूर्ण ।

आतां रजाचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ७६ ॥

 

काम ईहा मदस्तृष्णा स्तम्भ आशीर्भिदा सुखम्‌ ।

मदोत्साहो यशः प्रीतिर्हास्यं वीर्यं बलोद्यमः ॥ ३ ॥

 

काम म्हणीजे विषयसोसू । जेवीं इंधनीं वाढे हुताशू ।

तेवीं पुरवितां कामाभिलाषू । कामासोसू पैं वाढे ॥ ७७ ॥

या नांव काम जाण । कामक्रिया ते ईहा पूर्ण ।

झाले विद्योचा दर्प गहन । मदाचें लक्षण या नांव ॥ ७८ ॥

झालिया अर्थप्राप्ती । वासनेसी नव्हे तृप्ती ।

चढतीवाढती आसक्ती । तृष्णा निश्चितीं या नांव ॥ ७९ ॥

अतिगर्वें जे स्तब्धता । कोणा दृष्टीं नाणी सर्वथा ।

या नांव स्तंभावस्था । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ८० ॥

अर्थप्राप्तीकारणें । इष्टदेवता प्रार्थणें ।

प्रापंचिक सुख मागणें । आशा म्हणणें य नांव ॥ ८१ ॥

भिदा म्हणिजे भेद जाण । स्फुरद्रूप प्रपंचभान ।

माझें तुझें प्रपंचवचन । भिदालक्षण या नांव ॥ ८२ ॥

राजसमुखाच नवलभाग । विषयसुखभोग जो साङ्ग ।

तेंचि सुख मानिंती चांग । सुखप्रयोग या नांव ॥ ८३ ॥

रणीं उत्साह शूरासी । कां पुत्रोत्साह नरासी ।

विवाहोत्साह सुहृदांसी । महोत्साह त्यासी बोलिजे ॥ ८४ ॥

शास्त्रविवादीं जयो घेणें । कां युद्धीं शूर पराभवणें ।

तेणें ख्याति वाढविणें । यश मिरवणें या नांव ॥ ८५ ॥

बंदिजनांहातीं कीर्ती । स्वयें वाखाणवी दिगंतीं ।

या नांव यशःप्रीती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ८६ ॥

ऐकोनि वचनोक्ति छंदोबद्ध । उपहासीं अतिविनोद ।

तेथ राजसा हास्य विशद । जाण प्रसिद्ध उद्धवा ॥ ८७ ॥

वीर्य म्हणीजे केवळ । बळाढ्यता अतिप्रबळ ।

दाखवणें शारीरबळ । या नांव शीळ वीर्याचें ॥ ८८ ॥

राजबळें उद्यमव्यवहार । आंगदटा जो व्यापार ।

न्याय सांडूनि स्वार्थ फार । बलोद्यमप्रकार या नांव ॥ ८९ ॥

हीं पंधराही लक्षणें । ज्यापें नांदती संपूर्णें ।

तो राजस वोळखणें जीवेंप्राणें निश्चित ॥ ९० ॥

केवळ अविवेकसंपत्ती । तामसाची तमोवृत्ती ।

सोळा लक्षणें त्याची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ९१ ॥

 

क्रोधो लोभोऽनृतं हिंसा याञ्चा दम्भः क्लमः कलिः ।

शोकमोहौ विषादार्ती । निद्राऽऽशाभीरनुद्यमः ॥ ४ ॥

 

क्रोध कामाची पूर्णावस्था । लोभ म्हणीजे अतिकृपणता ।

अनृत म्हणिजे असत्यता । हिंसा ते तत्त्वतां परपीडा ॥ ९२ ॥

याञ्चा म्हणीजे लोलंगता । दंभ म्हणिजे अतिमान्यता ।

क्लमनामें अति‌आयासता । व्यर्थ कलहता कलि जाण ॥ ९३ ॥

शोक म्हणिजे हाहाकारू । मोह म्हणिजे भ्रमाचा पूरू ।

विषाद म्हणीजे दुःखसंचारू । अभ्यंतरू जेणें पोळे ॥ ९४ ॥

अर्ति म्हणिजे अतिसंताप । निंदा म्हणिजे असदारोप ।

आशा म्हणिजे अतिलोलुप्य । महाभयकंप भीशब्दीं ॥ ९५ ॥

ऐक निद्रेचें निजवर्म । जें आळसाचें निजधाम ।

जाड्यता सोलींव परम । ते निद्रा निःसीम तामसी ॥ ९६ ॥

सांडूनियां सर्व कर्म । स्तब्धता राहे परम ।

या नांव अनुद्यम । सुखावलें तम ठायीं वसे ॥ ९७ ॥

या तमोगुणाच्या सोळा कळा । ज्याचे अंगीं बाणती सकळा ।

तो तमोरात्रींची चंद्रकळा । अविवेक आंधळा तामसू ॥ ९८ ॥

सत्त्वरजतमोगुण । यांचे ओळखीलागीं जाण ।

केलें भिन्नभिन्न निरूपण । अतां मिश्रलक्षण तें ऐक ॥ ९९ ॥

 

सत्त्वस्य रजसश्चैतास्तमसश्चानुपूर्वशः ।

वृत्तयो वर्णितप्रायाः सन्निपातमथो श्रृणु ॥ ५ ॥

 

सांगीतली त्रिगुणस्थिती । त्या एक‌एकाच्या अनंत वृत्ती ।

त्याही अनंतप्राय होती । जीवासी गुणगुंती येथेंचि पडे ॥ १०० ॥

मस्तकीं केश चिकटले होती । ते ज्याचे त्या नुगवती ।

तेवीं त्रिगुणांची गुणगुंती । जीवाहातीं उगवेना ॥ १ ॥

मिळोनि सख्या मायबहिणी । हातीं घे‌ऊनि तेल फणी ।

उगविती चिकटल्या केशश्रेणी । तेवीं त्रिगुणांची वेणी जीवासी ॥ २ ॥

त्रिगुणांची विभागवृत्ती । जीवसामर्थ्यें जरी होती ।

तरी शुद्धसत्त्वी करूनि वस्ती । गुणातीतीं प्रवेशाता ॥ ३ ॥

ऐसा निजगुणांचा उगवो । जीवाचेनि नोहे निर्वाहो ।

यालागीं गुरुचरणीं सद्भावो । सभाग्य पहा वो राखिती ॥ ४ ॥

जे सभाग्य भाग्यवंत जनीं । ज्यांसी सद्गुरु सखी जननी ।

विवेक-वैराग्य घे‌ऊनि फणी । जो त्रिगुणांची वेणी उगवितू ॥ ५ ॥

ज्यांची उगविली गुणगुंती । पुढती गुंती पडे मागुती ।

यालागीं ते महामती । मुंडूनि सांडिती संन्यासीं ॥ ६ ॥

एकाची नवलगती । उद्धट वैराग्याची स्थिती ।

गुंती उगवाया न रिघते । मुळींचि मुंडिती समूळ ॥ ७ ॥

विवेकफणीचेनि मेळें । ओढितां वैराग्य बळें ।

जो अशक्त भावबळें । तो मध्येंचि पळे उठूनी ॥ ८ ॥

अशक्तें पळतां देखोनि दूरी । एकें पळालीं मोह‍अंधारीं ।

एकें गुंती राखोनि शिरीं । गुंतीमाझारी रिघालीं ॥ ९ ॥

एकें अत्यंत करंटीं । नव्हेचि गुरुमा‌उलीसी भेटी ।

ऐशीं संसारीं पोरें पोरटीं । गुणदुःखकोटी भोगिती ॥ ११० ॥

द्विपरार्धायु विधाता । त्याचेनि नोहे गुणभागता ।

मग इतरांची कोण कथा । गुण तत्त्वतां निवडावया ॥ ११ ॥

ऐशिया ज्या त्रिगुणवृत्ती । मजही निःशेष न निवडती ।

यालागीं ध्वनितप्राय पदोक्ती । देव श्लोकार्थीं बोलिला ॥ १२ ॥

मागिल्या तीं श्लोकार्थीं । सांगीतल्या त्रिगुणस्थिती ।

त्रिगुणांची मिश्रित गती । सन्निपातवृत्ती ते ऐका ॥ १३ ॥

 

सन्निपातस्त्वहमिति ममेत्युद्धव या मतिः ।

व्यवहार संनिपातो मनोमात्रेन्द्रियासुभिः ॥ ६ ॥

 

गुणसन्निपातप्रकारू । एकचि जो कां अहंकारू ।

तो गुणसंगे त्रिप्रकारू । ऐक विचारू तयाचा ॥ १४ ॥

वर्णाश्रमविहित विलास । वेदाज्ञा पाळणें अवश्य ।

मी आत्मा जाण चिदंश । हा अहंविलास सात्त्विक ॥ १५ ॥

मी स्वधर्मकर्मकर्ता । मी स्वर्गादि सुखभोक्ता ।

मज पावती नानावस्था । या नांव अहंता राजस ॥ १६ ॥

मी देहदारी सुभट नर । मीचि कर्ता शत्रुसंहार ।

मी सर्वार्थी अतिदुर्धर । हा अहंकार तामस ॥ १७ ॥

गुणानुसारें ममता जाण । त्रिविधरूपें स्फुरण ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥ १८ ॥

माझे हृदयींचा भगवंत । तोचि सर्व भूतीं हृदयस्थ ।

भूतें माझींच समस्त । हे ममता शोधित सत्त्वाची ॥ १९ ॥

भक्त संत साधु सज्जन । तेचि माझे सुहज्जन ।

ऐशी जे ममता पूर्ण । उद्धवा जाण सत्त्वस्थ ॥ १२० ॥

जीवाहून परती । सद्गुरुचरणीं अतिप्रीती ।

ऐशी ममतेची जे जाती । ते जाण निश्चितीं सात्त्विक ॥ २१ ॥

ज्या देवाची उपासकता । शैवी वैष्णवी दीक्षितता ।

देवीं धर्मीं पूर्ण ममता । ते जाण सात्त्विकता सत्त्वस्थ ॥ २२ ॥

शैवी वैष्णवी शर्मममता । दंभरहित निष्कामता ।

ते ते सात्त्विकी ममता । ऐक अवस्था राजसाची ॥ २३ ॥

निवृत्तिमार्ग मानी लटिक । सत्य साचार लौकिक ।

लौकैषणेची ममता देख । ते आवश्यक राजसी ॥ २४ ॥

प्रवृत्तिशास्त्रीं आवडी । लौकिकाची अतिगोडी ।

नामरूपांची उभवी गुढी । हे ममता रोकडी राजस ॥ २५ ॥

स्त्रीपुत्रें माझीं आवश्यक । शरीरसंबंधी आप्त लोक ।

द्रव्याची ममता निष्टंक । हे बुद्धि वोळख राजस ॥ २६ ॥

ज्या देवाची करितां भक्ती । नाम रूप जोडे संपत्ती ।

तीं तीं दैवतें आवडती । हे ममता निश्चितीं राजस ॥ २७ ॥

काम्य कर्मीं आवडी देख । आप्त मानी सकामकर्मक ।

सत्य स्वर्गादि विषयसुख । हे ममता निष्टंक राजस ॥ २८ ॥

हे रजोगुणाची ममता । तुज म्यां सांगीतली तत्त्वतां ।

तमोगुणाची जे अवस्था । ऐक व्यवस्था सांगेन ॥ २९ ॥

आपुल्या देहासी जो हूंतूं करी । कां पूर्वपूर्वजांचा वैरी ।

त्यांच्या लेंकरांसीं वैर धरी । हे बुद्धि निष्ठुरी तामस ॥ १३० ॥

पुढे लेंकुरांचे लेंकुरीं । वृत्तिभूमि जीविकेवरी ।

आडवा ये‍ईल स्वगोत्री । त्यासी वैर धरी तामस ॥ ३१ ॥

ऐसे पूर्वापर माझे वैरी । मी निर्दळीन संसारी ।

यालागीं रिघे अभिचारीं । ते ममता खरी तामस ॥ ३२ ॥

अभिचारिकी जे मंत्रज्ञ । ते मानी माझे आप्त स्वजन ।

शाकिनीडाकिनी‌उपासन । हे ममता संपूर्ण तामसी ॥ ३३ ॥

असो बहुसाल व्युत्पत्ती । एकेक गुणीं अनंत शक्ती ।

हे तिन्ही जेथ मिश्र होती । सन्निपातवृत्ती या नांव ॥ ३४ ॥

कफ वात आणि पित्त । तिन्ही एकत्र जेथ होत ।

तेथ उपजे सन्निपात । तेवीं सन्निपात येथ त्रिगुणांचा ॥ ३५ ॥

संकल्पविकल्पात्मक मन । पंच विषय पंच प्राण ।

दशेंद्रियीं व्यवहार संपूर्ण । तेथ उपजे त्रिगुणसन्निपात ॥ ३६ ॥

तेंचि सन्निपातनिरूपण । त्रिगुणांचे मिश्रलक्षण ।

स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । मिश्रगुणसन्निपातू ॥ ३७ ॥

 

धर्मे चार्थे च कामे च यदासौ परिनिष्ठितः ।

गुणानां सन्निकर्षोऽयं श्रद्धारतिधनावहः ॥ ७ ॥

 

पुरुषाच्या ठायीं क्रियाकर्म । क्षणें स्वधर्म क्षणें काम ।

क्षणें वाढतीं अर्थोद्यम । हा संक्रम त्रिगुणांचा ॥ ३८ ॥

गुणसंक्रमण करी काय । त्रिगुणीं धर्म त्रिविध होय ।

कामही त्रिविध हो‍ऊनि ठाय । अर्थस्वार्थनिर्वाह त्रिगुणात्मकः ॥ ३९ ॥

येथ कर्मासी दोष नाहीं । दोष कर्त्याचे बुद्धीच्या ठायीं ।

तो जे कल्पना करील कांहीं । तें फळ पाहीं स्वयें भोगी ॥ १४० ॥

सोनें वंद्य सोनेपणें । त्याचें स्वयें घडविल्या सुणें ।

वंद्य तेंचि निंद्य करणें । तेवीं स्वकर्म दूषणें गुणबुद्धी ॥ ४१ ॥

भूमि सहजें शुद्ध आहे । जें पेरिजे तें पीक होये ।

तेवीं स्वकर्म शुद्ध स्वयें । फलभोगू लाहे गुणवृत्ती ॥ ४२ ॥

वाचा सहज सरळ गोमटी । रामनामें जोडे ब्रह्मपुष्टी ।

वृथा जाय करितां चावटी । भोगी निंदेपाठीं महापाप ॥ ४३ ॥

तेवीं समर्थ श्रद्धायुक्त । पुरुषास करी विरक्त ।

तेथ त्रिगुणांचा सन्निपात । श्रद्धा छळित तें ऐक ॥ ४४ ॥

स्वधर्मकर्मीं श्रद्धा जोडे । क्षणैकें लागे विरक्तीकडे ।

क्षणें भोगफळाशा वाढे । क्षणैक पडे ममतासंधीं ॥ ४५ ॥

तैशीच कामाचीही रती । क्षणैक निष्कामीं अतिप्रीती ।

क्षणें स्त्रीभोग‍आसक्ती । क्षणें कामरती परद्वारीं ॥ ४६ ॥

याचिपरी धनाची जोडी । क्षणैक द्रव्याशा सोडी ।

क्षणैक अर्थाची अतिगोडी । क्षणैक आसुडी परद्रव्य ॥ ४७ ॥

त्रिविध धर्म त्रिविध कर्म । त्रिविध रूपें धनागम ।

या गुणवृत्तीस्तव स्वधर्म । सांडूनि अकर्म करी प्राणी ॥ ४८ ॥

एवं धर्म‍अर्थकामांआंत । गुणसन्निपात अनंत ।

फोडूनि सांगत एथ । वाढेल ग्रंथ अनिवार ॥ ४९ ॥

यालागीं गुणसन्निपात । सांगीतला संकलित ।

तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत संक्षेपें ॥ १५० ॥

 

प्रवृत्तिलक्षणे निष्ठा पुमान्यर्हि गृहाश्रमे ।

स्वधर्मे चानुतिष्ठेत गुणानां समितिर्हि सा ॥ ८ ॥

 

पुरुषासी जो गृहाश्रम । तो जाणावा केवळ काम ।

तेथ नित्यनैमित्तिक कर्म । हा स्वधर्म चित्तशुद्धी ॥ ५१ ॥

गृहाश्रमीं हिंसा पंचसून । यालागीं तमोगुण प्रधान ।

गृहीं स्त्रीभोग पावे जाण । रजोगुण हा हेतू ॥ ५२ ॥

नित्यनैमित्तिक स्वधर्म । हें गृहस्थाचें निजक्र्म ।

हें चित्तशुद्धीचें निजवर्म । सत्त्व सुगम या हेतू ॥ ५३ ॥

गृहाश्रमप्रवृत्ति जाण । सदा मिश्रित तिनी गुण ।

गुणीं गुणवंत करून । कर्माचरण करविती ॥ ५४ ॥

न रंगतां तेणें रंगें । स्फटिक तद्रूप भासों लागे ।

तेवीं गुणात्मा गुणसंगें । वर्तों लागे गुणकर्मीं ॥ ५५ ॥

जेवीं कां कसवटी आपण । कसूनि दावी सुवर्णवर्ण ।

तेवीं पुरुषाची क्रिया जाण । दावी गुणलक्ष्णविभाग ॥ ५६ ॥

 

पुरुषं सत्त्वसंयुक्तमनुमीयाच्छमादिभिः ।

कामादिभी रजोयुक्तं क्रोधाद्यैस्तमसा युतम्‌ ॥ ९ ॥

 

इंद्रियनिग्रहो यथोचित । जो शमदमीं सदा क्रीडत ।

शांति वसे जया‌आंत । तो जाण निश्चित सात्त्विक ॥ ५७ ॥

जो सदा फळकामें कामुक । वांछी संसारभोगसुख ।

द्रव्यार्थी अतिदांभिक । रजोगुणी लोक तो जाण ॥ ५८ ॥

ज्यासी स्वधर्मीं नाहीं रती । आवडे अधर्मप्रवृत्ती ।

क्रोधलोभें गिळिली स्फूर्ती । तो जाण निश्चितें तामसू ॥ ५९ ॥

एवं देखोनि कर्माचरण । लक्षिजे पुरुषलक्षण ।

या नांव गा अनुमान । विवेकसंपन्न जाणती ॥ १६० ॥

सामान्यतः तिन्ही गुण । सांगीतलें निरूपण ।

हें न कळे म्हणेल मन । गुणवृत्ति भिन्न अवधारीं ॥ ६१ ॥

 

यदा बजति मां भक्त्या निरपेक्षः स्वकर्मभिः ।

तं सत्त्वप्रकृतिं विद्यात्पुरुषं स्त्रियमेव वा ॥ १० ॥

 

स्वकर्मीं वांछित फळ । तेचि मायेचें दृढ पडळ ।

ते फळाशा सांडोनि केवळ । जे भजनशीळ मद्रूपीं ॥ ६२ ॥

करूनि फळाशेचें शून्य । स्वधर्में करिती माझें भजन ।

पुरुष अथवा स्त्रिया जाण । ते सत्त्वसंपन्न निश्चित ॥ ६३ ॥

देहावयवलिंगदर्शन । तेणें स्त्रीपुरुषनामाभिधान ।

परी आत्मा आत्मीं नाहीं जाण । जीवत्व समान स्त्रीपुरुषीं ॥ ६४ ॥

चित्तवृत्तिक्रियाचरण । त्या नांव गा कर्म जाण ।

तेथ निरपेक्ष तें माझें भजन । स्वधर्म संपूर्ण या नांव ॥ ६५ ॥

ऐशिया स्वधर्मवृत्ती । जेथ प्रगटे माझी भक्ती ।

ते ते सात्त्विक प्रकृती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ६६ ॥ आशंका ॥

कर्म करितां फळाशा वाढे । तो फळभोग भोगणें पडे ।

स्वकर्में भक्ति केवीं घडे । कर्म तें कुडें अत्यंत ॥ ६७ ॥

कर्म करितां फळ बाधक । न करितां प्रत्यवाय नरक ।

कर्में कर्मबद्ध लोक । केले देख संसारीं ॥ ६८ ॥

जीव होता जो स्वतंत्र । तो कर्में केला परतंत्र ।

एवढें कर्माचें चरित्र । अतिविचित्र बाधक ॥ ६९ ॥

स्वकर्में भगवद्भक्ती । म्हणशी घडे कैशा रीतीं ।

तेचि अर्थींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ १७० ॥

सर्प धांवोनि धरिल्या तोंडीं । तो सर्वांगीं घाली आढी ।

तेणें धाकें जो सोडी । तरी तो विभांडी महाविखें ॥ ७१ ॥

ते सर्पबाधेची सांकडी । निवारी मंत्रवादी गारुडी ।

तेवीं कर्मीं कर्मबाधा गाढी । निवारी रोकडी गुरुरावो ॥ ७२ ॥

रिघतां सद्गुरूसी शरण । कर्म करावी ब्रह्मार्पण ।

हेंचि निरपेक्षलक्षण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ७३ ॥

ब्रह्म कर्माचें प्रकाशक । कर्म तितुकें ब्रह्मात्मक ।

हेंचि मदर्पण चोख । माझें भजन देख या रीतीं ॥ ७४ ॥

सर्वेंद्रियीं ज्ञानस्फूर्ती । ते ब्रह्मींची ब्रह्मशक्ती ।

ऐसोनि निश्चयें कर्मस्थिती । स्वकर्मभक्ति या नांव ॥ ७५ ॥

ऐसेनि स्वकर्में स्वाभाविक । जे मज भजती भाविक ।

ते ते शुद्ध सात्त्विक लोक । जाण निष्टंक उद्धवा ॥ ७६ ॥

स्वधर्म सर्वथा निष्फळ । म्हणती ते मूर्ख केवळ ।

स्वधर्म निरसी चित्तमळ । कर्म समूळ निर्दळी ॥ ७७ ॥

एवढी स्वधर्माची जोडी । सांडूनि वांछिती विषयगोडी ।

तें तें राजसें बापुडीं । केवळ वेडीं विषयार्थी ॥ ७८ ॥

विषयफळ वांछितां देख । देह धरणें आवश्यक ।

देहसंभव दुःखदायक । स्वर्गनरकफळ भोगी ॥ ७९ ॥

यापरी जनीं दुःखदाती । राजसतमसप्रकृती ।

ऐक त्या दोनी गुणवृत्ती । विशद तुजप्रती सांगेन ॥ १८० ॥

 

यदा आशिष आशास्य मां भजेत स्वकर्मभिः ।

तं रजःप्रकृतिं विद्याद्धिंसामाशास्य तामसम्‌ ॥ ११ ॥

 

जो कां आचरोनि स्वधर्म । वांछी नाना फळकाम ।

तें तें जाण काम्य कर्म । राजस धर्म या नांव ॥ ८१ ॥

जो अभ्यंतरीं अतिसकाम । तो जे जे आचरे कर्मधर्म ।

ते ते अवघेचि सकाम । फळसंभ्रम निजहेतू ॥ ८२ ॥

स्वरूपीं काम्य कर्म नाहीं । कामना काम्य करी पाहीं ।

सोनें स्वभावें असे ठायीं । लेणें उपायीं स्वयें कीजे ॥ ८३ ॥

स्वकर्म स्वभावें पवित्र जाण । स्वधर्में माझें शुद्ध भजन ।

तेथ कामनाफळ कामून । काम्य आपण स्वयें कीजे ॥८४ ॥

फळकामें जें माझें यजन । तें केवळ फळाचेंचि भजन ।

सकामें जें स्वधर्माचरण । ते प्रकृति जाण राजस ॥ ८५ ॥

ऐस‍ऐशिये प्रकृतीचा विलास । स्त्री अथवा हो कां पुरुष ।

तें तें जाण पां राजस । ऐक तामस गुणवृत्ति ॥ ८६ ॥

क्रोधयुक्त अंतःकरण । तेणेंसीं ज्याचें स्वधर्माचरण ।

फळ वांछी शत्रुमरण । ते प्रकृति जाण तामसी ॥ ८७ ॥

जेथें द्वेषें बांधलें घर । जे ठायीं क्रोध अनिवार ।

जो भूतमात्रीं निष्ठुर । ज्याची प्रकृति क्रूर सर्वदा ॥ ८८ ॥

ऐशिया स्वभावावरी । नर अथवा हो कां नारी ।

ते ते तामस संसारीं । निजनिर्धारीं उद्धवा ॥ ८९ ॥

जीव स्वरूपें चैतन्य पहा हो । त्यासी ‘मां भज’ कां म्हणे देवो ।

जीवासी कां सेवकभावो । सेव्य देवो कैसेनी ॥ १९० ॥

येच अर्थींचें निरूपण । कृष्ण सांगताहे आपण ।

सेव्यसेवकलक्षण । मायागुणसंबंधें ॥ ९१ ॥

 

सत्त्वं रजस्तम इति गुणा जीवस्य नैव मे ।

चित्तजा यैस्तु भूतानां सज्जमानो निबध्यते ॥ १२ ॥

 

बांधोनि नाणितां आया । जेवीं देहाधीन असे छाया ।

तेवीं भगवंताधीन माया । नातळोनियां वर्तवी ॥ ९२ ॥

माया वर्तविता निवर्तविता । स्वामी भगवंत तत्त्वतां ।

यालागीं माया‌अध्यक्षता । त्यासीचि सर्वथा वेद बोले ॥ ९३ ॥

सूर्य अंधारातें नाशी । परी तो संमुख न ये त्यापाशीं ।

तेवीं मायानियंता हृषीकेशी । परी माया देवासी दृष्ट नव्हे ॥ ९४ ॥

माझें जें देखणेपण । तेंचि मायेचें मुख्य लक्षण ।

मजपाशीं माय जाण । गुणाभिमानेंसीं नाहीं ॥ ९५ ॥

मायाबिंबित चैतन्य । त्यासी बोलिजे जीवपण ।

त्या जीवासी त्रिगुणीं बांधोन । देहाभिमान दृढ केला ॥ ९६ ॥

जीवासी लागतां देहाभिमान । तो झाला मायाधीन ।

मायानियंता श्रीनारायण । तो स्वामी जाण जीवाचा ॥ ९७ ॥

जीव गुणाभिमानें बद्धक । यालागीं झाला तो सेवक ।

आत्मा गुणातीत चोख । बंधमोचक नीवाचा ॥ ९८ ॥

यापरी सेव्यसेवकभावो । विभाग दावोनियां पहा हो ।

त्रिगुणगुणांचा अन्वयो । विशद देवो स्वयें सांगे ॥ ९९ ॥

गुण तिन्ही समसमान । त्यांमाजीं क्षोभोनियां जाण ।

जो जो वाढे अधिक गुण । तें तें लक्षण हरि सांगे ॥ २०० ॥

ब्रह्म निर्मळत्वें प्रसिद्ध । कर्म शोधकत्वें अतिशुद्ध ।

येथ कर्मीं उपजे कर्मबाध । तो चित्तसंबंध गुणक्षोभें ॥ १ ॥

कर्मब्रह्मीं दोष नाहीं । दोष चित्तवृत्तीच्या ठायीं ।

तोही गुणक्षोभें पाहीं । घाली अपायीं पुरुषातें ॥ २ ॥

येचि अर्थींचें निरूपण । सांगितलें मिश्रलक्षण ।

आतां वाढल्या एकेक गुण । गुणलक्षण तें ऐक ॥ ३ ॥

जो गुण वाढे अति‌उन्नतीं । इतर त्यातळीं वर्तती ।

ते काळींची पुरुषस्थिती । उद्धवाप्रती हरि सांगे ॥ ४ ॥

 

यदेतरौ जयेत्सत्त्वं भास्वरं विशदं शिवम्‌ ।

तदा सुखेन युज्येत धर्मज्ञानादिभिः पुमान्‌ ॥ १३ ॥

 

समूळ फळाशा त्यागूनी । निर्विकल्प निराभिमानी ।

जो लागे स्वधर्माचरणीं । तैं रज तम दोनी जिणे सत्त्व ॥ ५ ॥

जैं भाग्याचें भरण उघडे । तैं हरिकथाश्रवण घडे ।

मुखीं हरिनामकीर्ति आवडे । तेणें सत्त्व वाढे अतिशुद्ध ॥ ६ ॥

कां दैवें जोडिल्या सत्संगती । श्रवणीं श्रवण लांचावती ।

वाचा लांचावे नामकीर्ती । अतिप्रीतीं अहर्निशीं ॥ ७ ॥

ऐस‍ऐशिया अनुवृत्ती । रज तम दोनी क्षीण होती ।

सत्त्व वाढे अनुद्वेगवृत्तीं । त्यां सत्त्वाची स्थिति समूळ ऐक ॥ ८ ॥

भास्करत्वें प्रकाश बहुळ । विशदत्वें अतिनिर्मळ ।

शिव म्हणीजे शांत सरळ । हें सत्त्वाचें केवळ स्वरूप मुख्य ॥ ९ ॥

हे सत्त्वाची सत्त्ववृत्ती । आतुडे ज्या साधकाहातीं ।

ते काळींची पुरुषस्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ २१० ॥

तैं विवेकाचें तारूं आतुडे । वैराग्याचें निजगुज जोडे ।

सर्वेंद्रियीं प्रकाश उघडे । शिगे चढे स्वधर्म ॥ ११ ॥

ते काळीं जन अधर्मता । गर्व अभिमान असत्यता ।

बलात्कारेंही शिकवितां । न करी सर्वथा अधर्म ॥ १२ ॥

निकट असतां दुःखसाधन । सात्त्विक सदा सुखसंपन्न ।

बलात्कारें क्षोभवितां मन । सात्त्विक जाण क्षोभेना ॥ १३ ॥

ऐशिया निजसत्त्व दृष्टी । सुख सुख येतां भेटी ।

त्यासी स्वानंदें कोंदे सृष्टीं । शुद्ध सत्त्वपुष्टी या नांव ॥ १४ ॥

ऐसें विशद सत्त्व जयांपाशीं । शमदम सेविती तयांसी ।

वैराग्य लागे पायांसी । शुद्ध सत्त्वराशी ते उद्धवा ॥ १५ ॥

तैसेंचि सत्त्व तम जिणोन । जैं वाढे गा रजोगुण ।

तैं राजसाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण हरि सांगे ॥ १६ ॥

 

यदा जयेत्तमः सत्त्वं रज सङ्गं भिदा चलम्‌ ।

तदा दुःखेन युज्येत कर्मणा यशसा श्रिया ॥ १४ ॥

 

रजोवृद्धीचें कारण । देहीं उपजे ज्ञानाभिमान ।

पदोपदीं देखे दोषगुण । वांछी सन्मान प्रतिष्ठा ॥ १७ ॥

नवल रजोगुणाची ख्याती । ज्ञातेपणें कामासक्ती ।

नाना भोग वांछी चित्तीं । तेणें रजाची प्राप्ती अनिवार ॥ १८ ॥

ऐसेनि रजोगुण वाढोनि वाढी । सत्त्वतमांतें तळीं पाडी ।

त्या रजाची स्वरूपतामोडी । ऐक निरवडी सांगेन ॥ १९ ॥

श्लोकीं त्रैपदीं प्रबळ । रज संगभिदाबळ ।

बोलिला रजोगुण केवळ । तेंचि विवळ हरि सांगे ॥ २२० ॥

संग म्हणिजे देहाभिमान । भेद म्हणिजे मीमाझेपण ।

बळ म्हणिजे काम गहन । आग्रहो पूर्ण प्रवृत्तीचा ॥ २१ ॥

देहाभिमानें दुःख उठी । भेदें भय लागे पाठी ।

त्या नश्वर देहाचिया पुष्टी । काम्यकामाठी कर्माची मांडी ॥ २२ ॥

ज्या कर्माचेनि कैवाडें । यश श्री उदंड जोडे ।

तें तें कर्म वाढवी पुढें । हें रजोगुणें घडे आचरण ॥ २३ ॥

मी एक पवित्र त्रिजगतीं । माझीच उत्तम करम्स्थिती ।

प्रवृत्ति मान्यता आसक्ती । जे जाणावी स्थिती राजस ॥ २४ ॥

रजाचें बळ उद्भट । कर्म आदरी अचाट ।

वाढवी कर्मकचाट । तो जाण श्रेष्ठ राजस ॥ २५ ॥

बाहेर दिसे सात्त्विकस्थिती । अंतरीं कर्मवासना द्रव्यासक्ती ।

ज्यासी प्रिय आवडे चित्तीं । तो जाण निश्चितीं राजसू ॥ २६ ॥

जेव्हां सत्त्व रज दोनी गुण । जिणोनि तम वाढे पूर्ण ।

ते काळींचें पुरुषलक्षण । स्वयें नारायण सांगता ॥ २७ ॥

 

यदा जयेद्रजः सत्त्वं तमो मूढं लयं जडम्‌ ।

युज्येत शोकमोहाभ्यां निद्रया हिंसयाऽऽशया ॥ १५ ॥

 

रज सत्त्व करूनि गूढ । जैं तमोगुण होय रूढ ।

तैं तो पुरुषातें सदृढ । करी जडमूढ अतिसब्ध ॥ २८ ॥

विश्वासूनि वाडेंकोडें । जैं परद्रव्य बुडवणें पडे ।

कां परदारागमन घडे । तैं तेणें वाढे तमोगुण ॥ २९ ॥

स्वमुखें परापवाद बोलणें । स्वयें साधुनिंदा करणें ।

संतसज्जनां द्वेषणें । तैं तमाचें ठाणें अनिवार ॥ २३० ॥

धु‌ईचेनि आलेपणें । पडे सूर्यासी झांकणे ।

तेवीं विवेकाचें जिणें । तमोगुणें ग्रासिजे ॥ ३१ ॥

सत्त्वगुण प्रकाशक । रज प्रवृत्तिप्रवर्तक ।

दोनींतें गिळूनि देख । तमाचें आधिक्य अधर्में वाढे ॥ ३२ ॥

करितां पूज्याचें हेळण । साधूचे देखतां दोषगुण ।

तेणें खवळला तमोगुण । त्याचें स्वरूप पूर्ण तें ऐक ॥ ३३ ॥

तमोगुण वाढल्या प्रौढ । स्फूर्तिमात्र होय मूढ ।

लयो उपजवोनि दृढ । करी जड जीवातें ॥ ३४ ॥

कार्याकार्यविवेकज्ञान । ते स्फूर्ति अंध होय पूर्ण ।

या नांव गा मूढपण । ऐक चिन्ह लयाचें ॥ ३५ ॥

जागृतीमाजीं असतां चित्त । अर्थ स्वार्थ परमार्थ ।

कांहीं स्फुरेना कृत्याकृत्य । लयो निश्चित या नांव ॥ ३६ ॥

समस्ताही इंद्रियव्रत्ती । अनुद्यमें स्तब्धगती ।

निःशेष लोपे ज्ञानशक्ती । जडत्वप्राप्ती या नांव ॥ ३७ ॥

मूढत्वें पावे शोक दुःख । जडत्वें मिथ्या मोह देख ।

मोहास्तव होय पातक । अति‌अविवेक अधर्मीं ॥ ३८ ॥

ऐक लयाचें कौतुक । अहोरात्र निद्रा अधिक ।

निद्रेवेगळें ब्रह्मसुख । नावडे देख तामसा ॥ ३९ ॥

पूर्ण वाढल्या तमोगुण । ऐसें हो‌अ पुरुषलक्षण ।

वाढल्या सत्त्वादि गुण । फळ कोण तें हरि सांगे ॥ २४० ॥

 

यदा चित्तं प्रसीदेत इन्द्रियाणां च निर्वृतिः ।

देहेऽभयं मनोऽसङ्गं तत्सत्त्वं विद्धि मत्पदम्‌ ॥ १६ ॥

 

वाढलिया सत्त्वगुण । चित्त सदा सुप्रसन्न ।

कामक्रोधलोभाचें स्फुरण । सर्वथा जाण स्फुरेना ॥ ४१ ॥

जें चित्त वणवणी विषयांलागीं । तें उदास होय विषयभोगीं ।

विषय आदळतांही अंगीं । तैं विषयसंगीं विगुंतेना ॥ ४२ ॥

जेवीं जळामाजीं जळस्थ । पद्मिणीपत्र जळीं अलिप्त ।

तेवीं विषयांमाजीं चित्त । विषयातीत मद्बोधें ॥ ४३ ॥

सदा मरणभय देहासी । तें मरणा‌अलिया देहापाशीं ।

भय नुपजे सात्त्विकासी । भावें मत्पदासी विनटले ॥ ४४ ॥

जंववरी भासे मीतूंपण । तंववरी अवश्य बधी मरण ।

सात्त्वेक मत्पदीं अभिन्न । यालागीं मरणभय त्या नाहीं ॥ ४५ ॥

सात्त्विक मत्पदीं अनन्य शरण । यालागीं बधीना जन्ममरण ।

या स्थितीं वर्तती सत्त्वगुण । आतां ऐक लक्षण रजाचें ॥ ४६ ॥

 

विकुर्वन्‌ क्रियया चाधीरनिर्वृत्तिश्च चेतसाम्‌ ।

गात्रास्वास्थ्यं मनो भ्रांतं रज एतैर्निशामय ॥ १७ ॥

 

खवळलिया रजोगुण । विषयचिंता अतिदारुण ।

कर्मेंद्रियीं क्रियाभरण । नाना परींचें जाण उपपादी ॥ ४७ ॥

शरीर असतांही स्वस्थ । मन चिंतातुर अतिभ्रांत ।

वाढवितां विषयस्वार्थ । दुःखी होत सर्वदा ॥ ४८ ॥

असतां पुत्रवित्तसंपत्ती । अधिक स्वार्थ वाढवी चित्तीं ।

राजसाची चित्तवृत्ती । न मनी निवृत्ती क्षणार्ध ॥ ४९ ॥

नसतां विकाराचें कारण । चित्तीं विकार चिंती आपण ।

हेंचि राजसाचें लक्षण । मुख्यत्वें जाण उद्धवा ॥ २५० ॥

रात्री नोहे पैं प्रबळ । ना दिवस नव्हे सोज्ज्वळ ।

जैसी झांबवली सांजवेळ तैसा केवळ रजोगुण ॥ ५१ ॥

सत्त्वरजांची उणखूण । तुज दाविली ओळखण ।

आतां ऐक तमोगुण । जड लक्षण तयाचें ॥ ५२ ॥

 

सीदच्चित्तं विलीयेत चेतसो ग्रहणेऽक्षमम्‌ ।

मनो नष्टं तमो ग्लानिस्तमस्तदुपधारय ॥ १८ ॥

 

चित्तीं चिंता अतिगहन । ते महामोहीं होय निमग्न ।

कोणेही अर्थींचें ज्ञान । हृदयीं जाण स्फुरेना ॥ ५३ ॥

सुषुप्तीवेगळें अज्ञान । सदा पळे देखोनि ज्ञान ।

तेथ नवल कैसें झालें जाण । त्या ज्ञानातें अज्ञान गिळूनि ठाके ॥ ५४ ॥

जागाचि परी निजेला दिसे । कर्म करी स्फुरण नसे ।

जेवीं कां आभाळांतिले अंवसे । रात्रीं चाले जैसें आंधळें ॥ ५५ ॥

सकळ शरीराचा गोळा । होय आळसाचा मोदळा ।

हा तमोग्लानीचा सोहळा । पडळ ये डोळां चित्तवृत्ती ॥ ५६ ॥

संकल्प विकल्पांची ख्याती । उपजवी सदा मनोवृत्ती ।

त्या मनाची जड होय स्थिती । संकल्पस्फूर्ती स्फुरेना ॥ ५७ ॥

आणिकही नवलस्थिती । चित्तासी नाठवे चित्तस्फूर्ती ।

एवढी वाढे तमाची ख्याती । मनोवृत्तिविनाशक ॥ ५८ ॥

यापरी तमाचें बळ होय । तैं मनातें अज्ञान खाय ।

ते काळीं मन नष्टप्राय । मूर्च्छित राहे मूढत्वें ॥ ५९ ॥

मन निःशेष जैं नासतें । तैं महादुःख कोण भोगितें ।

यालागीं तमाचेनि ऐक्यमतें । मन उरे तेथें जडमूढ ॥ २६० ॥

यापरी जे वर्तती गती । तेचि अत्यंत दुःखदाती ।

या नांव गा तमाची स्थिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ६१ ॥

वाढवितां गुणवृत्ती । कोणे गुणें कोण वाढती ।

येचि अर्थींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ६२ ॥

 

एधमाने गुणे सत्त्वे देवानां बलमेधते ।

असुराणां च रजसि तमस्युद्धव रक्षसाम्‌ ॥ १९ ॥

 

दैवी आसुरी राक्षसी स्थिती । हे त्रिगुण गुणांची संपत्ती ।

जे जे ब्रह्मांडीं इंद्रियवृत्ती । तेचि स्थिती पिंडींही ॥ ६३ ॥

ब्रह्मांदीं सकळ देव । महापुरुषाचे अवयव ।

पिंडींही तेचि स्वयमेव । वर्तती सर्व निज‍ऐक्यें ॥ ६४ ॥

उचित स्वधर्मशास्त्रस्थिती । निवृत्तिकर्मीं जे प्रवृत्ती ।

ऐशी जेथ इंद्र्यियवृत्ती । ते दैवी संपत्ती सत्त्वस्थ ॥ ६५ ॥

कामाभिलाष दृढ चित्तीं । आणि स्वधर्मीं तरी वर्तती ।

ऐशी जे इंद्रियस्थिती । जे आसरी संपत्ती राजसी ॥ ६६ ॥

सलोभमोहें क्रोध चित्तीं । सदा अधर्मीं प्रवृत्ती ।

ऐशी जे इंद्रियस्तिथी । ते राक्षसी संपत्ती तामसी ॥ ६७ ॥

क्षणें सकाम क्षणें निष्काम । ऐसा जेथ वाढे स्वधर्म ।

तेथ देवां असुरां परम । होय संग्राम वृत्तीसी ॥ ६८ ॥

चित्तीं वाढवूनि मोहभ्रम । अधर्मचि मानी स्वधर्म ।

तैं राक्षसाचा पराक्रम । देवासुरां परम निर्दाळी ॥ ६९ ॥

सकामनिष्काममोहभ्रमेंसी । वृत्ती वर्ते गा जयापाशीं ।

तेथ देवांअसुरांराक्षसांसीं । कल्हो अहर्निशीं अनिवार ॥ २७० ॥

क्षणैक रति परमार्थीं । क्षणैक रति अर्थस्वार्थीं ।

क्षणैक होय अनर्थीं । परदारारती परद्रव्यें ॥ ७१ ॥

ऐशिये गा चित्तवृत्तीं । कदा नुपजे निजशांती ।

मा परमार्थाची प्राप्ती । कैशा रीती हो‌ईल ॥ ७२ ॥

साधक सर्वदा पुसती । कोण बाधा असे चित्तवृत्ती ।

ते बाधकत्वाची स्थिती । विशद तुजप्रती सांगीतली ॥ ७३ ॥

एकचि गुण जैं पुरता जोडे । तैं एकविध वृत्ती वाढे ।

हें तंव सर्वथा न घडे । गुण गुणासी भिडे उपमदें ॥ ७४ ॥

एकचि न जोडे गुणावस्था । यालागीं नव्हे एकविधता ।

तेणें अनिवार भवव्यथा । बाधी भूतां गुणक्षोभें ॥ ७५ ॥

तम अधर्माकडे वाढे । रजोगुण देहकर्माकडे ।

सत्त्वगुणासी वाढी न घडे । मुक्तता जोडे कैसेनी ॥ ७६ ॥

रजतमौभयसंधीं । सत्त्व अडकलें दोहींमधीं ।

तें वाढों न शके त्रिशुद्धीं । नैराश्यें वृद्धी सत्त्वगुणा ॥ ७७ ॥

त्रिगुण गुणांची त्रिपुटी । आपण कल्पी आपल्या पोटीं ।

तेंचि भवभय हो‍ऊनियां उठी । लागे पाठीं बाधकत्वें ॥ ७८ ॥

सत्त्वें देवांसी प्रबळ बळ । रजोगुणें दैत्य प्रबळ ।

तमोगुणें केवळ । आतुर्बळ राक्षसां ॥ ७९ ॥

हे गुणवृत्तींची व्यवस्था । समूळ सांगीतली कथा ।

आतां त्रिगुणांच्या तीन अवस्था । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ २८० ॥

 

सत्त्वाज्जागरणं विद्याद्रजसा स्वप्नमादिशेत्‌ ।

प्रस्वापं तमसा जन्तोस्तुरीयं त्रिषु संततम्‌ ॥ २० ॥

 

सत्त्वगुणाचिये स्थिति । नातळे स्वप्न आणि सुषुप्ती ।

जीवीं सदा नांदे जे जागृती । इंद्रियप्रवृत्ती सावध ॥ ८१ ॥

रजोगुणाचेनि आधिक्यें । चित्तवृत्तीतें स्वप्न जिंके ।

जागृति सुषुप्ति दूरी ठाके । बैसला देखे स्वप्नचि ॥ ८२ ॥

तमोगुण वाढल्या वाढी । जागृति स्वप्न दूरी दवडी ।

मग सुशुप्तीची अतिगाढी । आदळे रोकडी जीवा‌अंगीं ॥ ८३ ॥

त्यासी सबे बैसविल्या पाहे । बोलतां-बोलतां डुलकी जाये ।

जेवितांजेवितांही पाहे । झोंपीं जाये कडकडां ॥ ८४ ॥

क्षणां जागृति क्षणां सुषुप्ती । क्षणैक स्वप्नाची प्रतीती ।

हे त्रिगुणांची मिश्रित वृत्ती । जाग निश्चितीं उद्धवा ॥ ८५ ॥

जागृति स्वप्न सुषुप्ती । तिहीं अवस्थांतें प्रकशिती ।

यालागीं ते चौथी । तुरीय म्हणती सज्ञान ॥ ८६ ॥

जे जागृतीतें जागवित । जे स्वप्नीं स्वप्नातें नांदवित ।

जे सुषुप्तीतें निजवित । त्यातें तुरीय म्हणत उद्धवा ॥ ८७ ॥

जे तिहीं अवस्थांआंत । असोनि नव्हे अवस्थाभूत ।

जे निर्गुण निजनित्य त्यातेंचि म्हणत तुरीय ॥ ८८ ॥

जेवीं पुत्राचेनि जाहलेपणें । पुरुषें पिता नांव पावणें ।

तेवीं तिहीं अवस्थागुणें । तुरीय म्हणणें वस्तूसी ॥ ८९ ॥

वस्तूवरी अवस्था भासे । भासली अवस्था सवेंचि नासे ।

त्या नाशामाजीं वस्तु न नासे । उरे अविनाशें तुरीय ॥ २९० ॥

तुरीय त्रिकाळीं संतत । यापरी जाणावें एथ ।

आतां गुणवृद्धिभूमिका प्राप्त । तोही वृत्तांत हरि सांगे ॥ ९१ ॥

 

उपर्युपरि गच्छन्ति सत्त्वेन ब्राह्मणा जनाः ।

तमसाधोऽध आमुख्याद्रजसान्तरचारिणः ॥ २१ ॥

 

सत्त्वगुणाचें आयतन । मुख्यत्वें ब्राह्मण जन ।

ते न करूनि ब्रह्मार्पण । स्वधर्माचरण जे करिती ॥ ९२ ॥

त्यांसी स्वधर्माच्या कर्मशक्तीं । ऊर्ध्वलोकीं होय गती ।

लोकलोकांतरप्राप्ती । ब्राह्मण पावती ते ऐक ॥ ९३ ॥

स्वर्गलोक महर्लोक । क्रमूनि पावती जनलोक ।

उल्लंघोनियं तपोलोक । पावती सात्त्विक सत्यलोक पैं ॥ ९४ ॥

वाढलिया रजोगुण । शूद्रादि चांडाळपण ।

पुढती जन्म पुढती मरण । अविश्रम जाण भोगवी ॥ ९५ ॥

वाढलिया तमोगुण । पश्वादि योनि पावोन ।

दंश मशक वृक्ष पाषाण । योनि संपूर्ण भोगवी ॥ ९६ ॥

प्राण्यासी अंतकाळीं जाण । देहांतीं जो वाढे गुण ।

त्या मरणाचें फळ कोण । तेंही श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥ ९७ ॥

अनन्य करितां माझी भक्ती । भक्तांसी अंतीं कोण गती ।

तेहीविखींची उपपत्ती । श्लोकार्थीं हरि सांगे ॥ ९८ ॥

 

सत्त्वे प्रलीनाः स्वर्यान्ति नरलोकं रजोलयाः ।

तमोलयास्तु निरयं यान्ति मामेव निर्गुणाः ॥ २२ ॥

 

संसारीं मुख्यत्वें त्रिगुण । तेथ वाढोनियां सत्त्वगूण ।

ज्यासी प्राप्त होय मरण । तो स्वर्गभोगीं जाण दिव्य देह पावे ॥ ९९ ॥

सत्त्वे निमाल्या सात्त्विक । ते पावती सर्गलोक ।

रजोगुणें निमाल्या देख । त्या मनुष्यलोक मानवां ॥ ३०० ॥

अंतीं वाढोनियां तमाधिक्य । तमोगुणें निमाल्या देख ।

ते भोगिती महानरक । दुःखदायक दारुण ॥ १ ॥

सप्रेम करितां माझी भक्ती । माझिया भक्तांसी देहांतीं ।

हृदयीं प्रकटे माझी मूर्ती । घवघविती निजतेजें ॥ २ ॥

शंखचक्रगदादि संपूर्ण । पीतांबरधारी श्रीकृष्ण ।

ध्यानीं धरूनि पावे मरण । तो वैकुंठीं जाण मी होयें ॥ ३ ॥

सर्वभूतीं मी आत्मा पूर्ण । ऐसें ज्याचें अखंड भजन ।

ते जितांचि तिन्ही गुण । जिणोनि निर्गुण पावती ॥ ४ ॥

त्यांचें देहासी दैवें आल्या मरण । मजवेगळें नाहीं स्थान ।

ते निजानंदें परिपूर्ण । निजनिर्गुण स्वयें होती ॥ ५ ॥

माझें स्वरूप निजनिर्गुण । अथवा वैकुंठींचें सगुण ।

दोन्ही एकचि निश्चयें जाण । सगुण निर्गुण समसाम्य ॥ ६ ॥

स्वर्ग नरक मनुष्यलोक । प्राप्ती पावले निर्गुण चोख ।

त्यांच्या साधनांचें कौतुक । स्वयें यदुनायक सांगत ॥ ७ ॥

 

मदर्पणं निष्फलं वा सात्त्विकं निजकर्म तत ।

राजसं फलसंकल्पं हिंसाप्रायादि तामासम्‌ ॥ २३ ॥

 

सकळ कर्मक्रियाचरण । सकल्पेंवीण आपण ।

सहजें होय ब्रह्मार्पण । हें निर्गुण साधन शोधितसत्त्वे ॥ ८ ॥

वर्णाश्रमधर्म सकळ । आचरे परी न वांछि फळ ।

माझे भक्तीचें प्रेम प्रबळ । हें कर्म केवळ सात्त्विक ॥ ९ ॥

माझें भजन हाचि स्वधर्म । याचि नांव गा निजकर्म ।

ऐसें ज्यासे कळे वर्म । सात्त्विक कर्म या नांव ॥ ३१० ॥

स्वधर्म आचरोनि सकळ । इंद्रादि देवां यजनशीळ ।

जो वांछी इहामुत्र फळ । हें कर्म केवळ राजस ॥ ११ ॥

जे कर्मीं प्रकट हिंसा घडे । कां आभिचारिक करणें पडे ।

स्वरूपें जें कर्म कुडें । तें जाण धडापुडें तामस ॥ १२ ॥

जेथ दांभिक कर्माचारू । जेथ साधूंसी अतिमत्सरू ।

जेथ निंदेचा प्रबळ भरू । तो कर्मादरू तामस ॥ १३ ॥

आतां त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें चतुर्विध लक्षण ।

या श्लोकीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ १४ ॥

 

कैवल्यं सात्त्विकं ज्ञानं रजो वैकल्पिकं च यत्‌ ।

प्राकृतं तामसं ज्ञानं मन्निष्ठं निर्गुण स्मृतम्‌ ॥ २४ ॥

 

देहीं असोनि देहातीत । भूतीं भूतात्मा भगवंत ।

भूतां सबाह्य सभराभरित । हें ज्ञान निश्चित सात्त्विक ॥ १५ ॥

भिन्न खाणी भिन्नाकार । भिन्न नांवें भिन्न व्यापार ।

तेथ वस्तु देखे अभिन्नाकार । हें ज्ञान साचार सात्त्विक ॥ १६ ॥

करूनि वेदशास्त्रपठन । निर्धारितां निजज्ञान ।

सवेंचि विकल्पी आपण । विकल्प पूर्ण रजाचे ॥ १७ ॥

करून वार्तिकान्त व्युत्पत्ती । अद्वैत-निश्चयो नाहीं चित्तीं ।

आपण विकल्पी आपुल्या युक्ती । तें ज्ञान निश्चितीं राजस ॥ १८ ॥

करूनि वेदशास्त्रश्रवण । होय शिश्नोदरपरायण ।

इंद्रियार्थीं श्रद्धा पूर्ण । तो केवळ जाण राजस ॥ १९ ॥

एक निश्चयो नाहीं चित्तीं । विकल्प उपजती नेणो किती ।

हे रजोगुणाची ज्ञानवृत्ती । ऐक निश्चितीं तमोगुण ॥ ३२० ॥

महामोहो गिळी ज्ञानस्फूर्ती । मी जड अंध मानी निश्चितीं ।

नश्वर पदार्थीं आसक्ती । तें ज्ञान निश्चितीं तामस ॥ २१ ॥

आहार निद्रा भय मैथुन । केवळ पशुप्राय जें ज्ञान ।

तें निश्चयें तामस जाण । ऐक निर्गुणविभाग ॥ २२ ॥

कार्य कर्ता आणि कारण । त्रिपुटी त्रिगुणेंसी करूनि शून्य ।

केवळ जें चैतन्यघन । तें निर्गुण ज्ञान उद्धवा ॥ २३ ॥

सत्त्वाचेनि निज‍उल्हासें । सर्वेंद्रियीं ज्ञान प्रकाशे ।

तें ज्ञानचि मानी वायवसें । मी ज्ञानरूपें असें अनादि ॥ २४ ॥

सिंधुजळें सरिता वाहती । त्या आलिया सिंधूप्रती ।

तेणें उल्हासेना अपांतती । तेवीं ज्ञानस्फूर्ती श्लाघेना ॥ २५ ॥

रजोगुणें आलिया सकाम । त्यासी क्षोभूं न शके काम ।

म्हणे माझेनि चाले काम्य कर्म । शेखीं मी निष्काम निजांगें ॥ २६ ॥

होतां काम्य कर्माचा सोहळा । जेवीं सूर्या न बाधी उन्हाळा ।

तेवीं काम्य कर्मीं मी जिव्हाळा । माझेनि सोज्ज्वळा काम सवेग ॥ २७ ॥

तमोगुणाच्या झडाडा । पडिला महामोहाचा वेढा ।

न करितां मोहाचा निझाडा । मोहनिर्णय गाढा आपण पैं जाणे ॥ २८ ॥

सूर्यो न दिसे जिकडे । अंधारू व्यापी तिकडे ।

तेवीं स्वरूपनिष्ठेपुढें । न बाधी सांकडें मोहाचें ॥ २९ ॥

अंगीं आदळतां तिन्ही गुण । जो गजबजीना आपण ।

ते निजनिष्ठा निजनिर्गुण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ३३० ॥

अज्ञानाच्या अवसरीं । ज्ञानाची चाड न धरी ।

प्रवर्ततां कामाचारीं । निष्कामाचा न करी पांगडा ॥ ३१ ॥

आदळतां मोहाचीं झटें । ज्याचा बोध कदा न पालटे ।

त्रिगुणीं निर्गुणत्वें राहाटे । माझिया निष्ठें मद्भक्त ॥ ३२ ॥

त्रिगुणांचा त्रिविध वास । निर्गुण निजरहिवास ।

येचि अर्थीं हृषिकेश । विशद विलास सांगत ॥ ३३ ॥

 

वनं तु सात्त्विको वासो ग्रमो राजस उद्यते ।

तामसं द्यूतसदनं मन्निकेतं तु निर्गुणम्‌ ॥ २५ ॥

 

पवित्र आणि तीर्थभूत । विजन वन एकान्त ।

ऐशिये वस्तीं सुखावे चित्त । तो वास निश्चित सात्त्विक ॥ ३४ ॥

वस्ती व्यवहारीं व्यापारीं । कां सद सन्मानें राजद्वारीं ।

विवाहामंडपामाझारीं । ज्यासी प्रीति भारी वस्तीसी ॥ ३५ ॥

ज्यासी आवडे धनसंपदा । निकटवासें वसती प्रमदा ।

जो नगरीं ग्रामीं वसे सदा । हे वस्ती संपदा राजस ॥ ३६ ॥

जेथ सन्मान वांछी चित्त । सदा क्षोभे विषयासक्त ।

ऐसा‌इसी वस्ती जेथ । ते जाण निश्चित राजस ॥ ३७ ॥

जेथ साधुनिंदा जोडे । जेथ गुणदोषीं दृष्टि वाढे ।

ऐशिया ठायीं वस्ती आवडे । तें तामसाचें गाढें निवासस्थान ॥ ३८ ॥

जेथ कलहाचें कारण । जेथ अविवेकी होय मन ।

वेश्या द्यूत मद्यसदन । हें निवासस्थान तामस ॥ ३९ ॥

देवालयीं घवघविती । देखोनि माझी निजमूर्ती ।

साचार सुखावे चित्तवृत्ती । ते निर्गुण वस्ती उद्धवा ॥ ३४० ॥

अभेदभक्तांचें निजमंदिर । तें मज निर्गुणाचें निजघर ।

तेथ सुखत्वें ज्याची वृत्ति स्थिर । ते वस्ती साचार निर्गुण ॥ ४१ ॥

निर्गुणासी घरठावो । हें बोलणें म्हणसी वावो ।

जेथ उपजे ब्रह्मसद्भावो । ते वस्ती पहा हो निर्गुण ॥ ४२ ॥

विषयातीत निजस्थिती । सुखें सुखरूप राहे वृत्ती ।

ते निर्गुणाची निजवस्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४३ ॥

सांडूनि आकाराचें ज्ञान । निराकारीं सुखसंपन्न ।

वृत्ति स्थिरावे परिपूर्ण । ते वस्ती निर्गुण जनीं विजनीं ॥ ४४ ॥

त्रिगुणसंगें त्रिविध कर्ता । निर्गुनलक्षणीं लक्षिजे चौथा ।

चतुर्विध कर्त्यांची व्यवस्था । एक आतां सांगेन ॥ ४५ ॥

 

सात्त्विकः कारकोऽसङ्गी रागान्धो राजसः स्मृतः ।

तामसः स्मृतिविभ्रष्टो निर्गुणो मदपाश्रयः । २६ ॥

 

कांटॆनि कांटा फेडितां । जेवीं निवारे निजव्यथा ।

एवीं संगें संगातें छेदितां । सात्त्विक कर्ता असंगी ॥ ४६ ॥

सद्गुरुचरणसत्संगें । सकळ संग छेदी विरागें ।

सात्त्विक कर्ता निजांगें । विषयसंगें असंगी ॥ ४७ ॥

फळाभिलाषेच्या चित्तीं गांठी । तेणें अंध झाली विवेकदृष्टी ।

राजस कर्ता फळशेसाठीं । अतिदुःखकोटी स्वयें सोशी ॥ ४८ ॥

निःशेष हारपे विवेकज्ञान । स्मृति सैरा वळघे रान ।

नाठवे कार्य कारण । ऐसा कर्ता जाण तामस ॥ ४९ ॥

अनन्य भावें हरीसी शरण । कर्माचळक श्रीनारायण ।

कदा न धरी कर्माभिमान । हा कर्ता निर्गुण निश्चयें ॥ ३५० ॥

त्रिगुणांची श्रद्धा त्रिविध । निर्गुणाची श्रद्धा शुद्ध ।

येच अर्थींचें विशद । स्वयें गोविंद सांगत ॥ ५१ ॥

 

सात्त्विकयाध्यात्मिकी श्रद्धा कर्मश्रद्धा तु राजसी ।

तामस्यधर्मे या श्रद्धा मत्सेवायां तु निर्गुणा ॥ २७ ॥

 

देह इंद्रिय चेतना प्राण । येणेंसीं स्फुरे जें मीपण ।

तेथ विवेक करूनियां पूर्ण । आपुलें मीपण आपण पाहे ॥ ५२ ॥

देह नव्हें मी जडमूढत्वें । इंद्रियें नव्हें मे एकदेशित्वें ।

प्राण नव्हें मी चपळत्वें । मन चंचळत्वें कदा मी नव्हे ॥ ५३ ॥

चित्त नव्हें मी चिंतकत्वें । बुद्धि नव्हे मी बोधकत्वें ।

‘अहं’ नव्हें मी बाधकत्वें । मी तों येथे अनादिसिद्ध ॥ ५४ ॥

एवं मीपणाचें निजसार । विवंचूं जाणे बुद्धिचतुर ।

ते अध्यात्मश्रद्धा उदार । सात्त्विक नर सदा वाहती ॥ ५५ ॥

जें जें मी नव्हें म्हणत जाये । तें मी देखल्या मीचि आहें ।

माझ्या मीपणाचे वंदिल्या पाये । मीचि मी ठायें कोंदोनी ॥ ५६ ॥

हे आध्यात्मिकी शुद्ध श्रद्धा । सात्त्विकापाशीं वसे सदा ।

आतां राजसाची श्रद्धा । ऐक प्रबुद्धा सांगेन ॥ ५७ ॥

मी एक येथें वर्णाश्रमी । मी एक येथें आश्रमधर्मीं ।

मी एक येथें कर्ता कर्मीं । हें मनोधर्मीं दॄढ मानी ॥ ५८ ॥

येणें भावार्थें कर्मतत्परू । कुशमृत्तिकेचा अत्यादरू ।

अतिशयें वाढवी शौचाचारू । विधिनिषेधां थोरू आवर्त भोंवे ॥ ५९ ॥

दोषदृष्टीच्या रंगणीं । मिरवती गुणदोषांच्या श्रेणी ।

पवित्रपणाच्या अभिमानीं । ब्रह्मयासी न मनी शुचित्वें ॥ ३६० ॥

देहाभिमान घे‌ऊनि खांदा । सत्य मानणें कर्मबाधा ।

ते हे राजसाची कर्मश्रद्धा । जाण प्रबुद्धा उद्धवा ॥ ६१ ॥

अधिक अविवेक वाढे । जेणें अकर्म अंगीं घडे ।

अधर्माची जोडी जोडे । हे श्रद्धा आवडे तामसी ॥ ६२ ॥

जेथ अपेयाचें पान । स्वेच्छा अभक्ष्यभक्षण ।

अगम्यादि घडे गमन । हे श्रद्धा संपूर्ण तामसी ॥ ६३ ॥

अधर्म तोचि मानी धर्म । हें तामसी श्रद्धेचें वर्म ।

आतां निर्गुणश्रद्धा परम । उत्तमोत्तम ते ऐक ॥ ६४ ॥

सर्व भूतीं भगवंत । ऐशिये श्रद्धे श्रद्धावंत ।

अनन्य भावें भूतां भजत । तो भजनभावार्थ निर्गुण ॥ ६५ ॥

स्त्री पुत्र वित्त जीवित । मजलागीं कुरवंडी करित ।

अनन्य भावें जे मज भजत । ते श्रद्धा निश्चित निर्गुण ॥ ६६ ॥

चारी पुरुषार्थ त्यागिती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती ।

ऐक्यभावें मज भजती । ते श्रद्धासंपत्ती निर्गुण ॥ ६७ ॥

निष्काम नामस्मरण । निर्लोभ हरिकीर्तन ।

भावार्थें जें जें भजन । ते श्रद्धा निर्गुण उद्धवा ॥ ६८ ॥

त्रिगुणांचा त्रिविध आहारू । स्वयें सांगे शार्ङ्गधरू ।

निर्गुण आहाराचा प्रकारू । सखोल विचारू हरि सांगे ॥ ६९ ॥

 

पथ्यं पूतमनायस्तमाहार्यं सात्त्विकं स्मृतम्‌ ।

राजसं चेन्द्रियप्रेष्ठं तामसं चार्तिदाशुचि ॥ २८ ॥

 

पवित्र आणि हळुवार । सत्त्ववृद्धीसी हितकर ।

अप्रयासीं प्राप्ति साचार । सात्त्विक आहार या नांव ॥ ३७० ॥

अल्पाहार या नांव पथ्य । पवित्र म्हणिजे धर्मार्जित ।

तेंही अप्रयासानें प्राप्त । तो जाण निश्चित सात्त्विकाहार ॥ ७१ ॥

गोड खरपूस आंबट । तळींस घोळींव तिखट ।

चिरींव चोळींव तुरट । वळींव वळिवट आळिलें ॥ ७२ ॥

रसीं रसांतरमिळणी । पन्हीं कालवणीं शिखरिणी ।

कुडकुडीं निर्पूस सणाणी । आहारभरणी राजस ॥ ७३ ॥

नाना परींच्या आवडी । सडिवा सोलिवा परवडी ।

रसनासुखाची अतिगोडी । तो आहार निरवडी राजस ॥ ७४ ॥

नाना परींचे आयास । करूनि अतिप्रयास ।

आयास सेविती राजस । ऐक तामस भोजन ॥ ७५ ॥

सेवितां दुर्गंधि उन्मादक । परिपाकें करे मूर्ख ।

अशुचि आणि द्‌ःखदायक । हा आहार देख तामस ॥ ७६ ॥

भगवंताचा भुक्तप्रमाद । साधुसज्जनांचें शेष शुद्ध ।

हा निर्गुण आहार प्रसिद्ध । ‘च’ कारें गोविंद बोलिला ॥ ७७ ॥

ग्रासोग्रासीं गोविंद । येणें स्मरणें अन्न शुद्ध ।

हा निर्गुण आहार प्रसिद्ध । ‘च’ कारें गोविंद बोलिला ॥ ७८ ॥

‘अन्नं ब्रह्म अहं च ब्रह्म’ । पंक्तीकर तोही ब्रह्म ।

ऐसा ज्याचा भोजनानुक्रम । तो आहार परम निर्गुणत्वें ॥ ७९ ॥

त्रिगुणांचें त्रिविध सुख । निर्गुण सुख अलोलिक ।

त्याही सुखा‌आ परिपाक । यदुनायक स्वयें सांगे ॥ ३८० ॥

 

सात्त्विकं सुखमात्मोत्थं तु राजसम्‌ ।

तामसं मोहदैन्योत्थं निर्गुणं मदपाश्रयम्‌ ॥ २९ ॥

 

सांडूनि विषयसुखाची स्फूर्तीं । आत्मसुखें सुखाचे चित्तवृत्ती ।

ऐशिया निजसुखाची प्राप्ती । तें सुख निश्चितीं सात्त्वेक ॥ ८१ ॥

गंगापूर भरे उन्नतीं । येणें अमर्याद वोत भरती ।

तेवीं आत्मसुखाचिये प्राप्ती । इंद्रियां तृप्ती स्वानंदें ॥ ८२ ॥

नाना विषयांचें कोड । इंद्रियांचा अतिधुमाड ।

विषयसुख लागे गोड । तें सुख सुदृढ राजस ॥ ८३ ॥

अतिनिंद्य आणि उन्मादी । तेंचि सुख आवडे बुद्धी ।

तामस सुखाची हे सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ८४ ॥

हृदयीं प्रकटल्या माझी मूर्ती । विसरे संसाराची स्फूर्ती ।

त्यावरी जे होय सुखप्राप्ती । तें सुख निश्चितीं निर्गुण ॥ ८५ ॥

सर्व भूतीं वसे भगवंत । तोचि मी हा तात्त्विकार्थ ।

ऐसेनि मदैक्यें सुखप्राप्त । तो निजसुखार्थ निर्गुण ॥ ८६ ॥

देखिल्या निजात्मसुखस्वरूप । स्वयें हो‌इजे सुखरूप ।

हे निर्गुणसुखाचे निजदीप । झडल्या पुण्यपाप पाविजे ॥ ८७ ॥

आपण सुखस्वरूप सर्वांगीं । सुखस्वरूप स्वयें भोगी ।

हे निर्गुण सुखाची मागी । भक्तीं अंतरंगीं भोगिजे ॥ ८८ ॥

कल्पांताचें पूर्ण भरितें । उरों नेदी नदीनदांतें ।

तेवीं निर्गुण सुख येथें । देहेंद्रियांतें उरो नेदी ॥ ८९ ॥

जेवीं मृगजळीं जळ नाहीं । तेवीं परब्रह्माच्या ठायीं ।

प्रपंच स्पर्शिलाचि नाहीं । तें सुख निर्वाहीं निर्गुण ॥ ३९० ॥

ज्या सुखासी मर्यादा । करितां न करवे कदा ।

सुखें सुखस्वरूप हो‌इजे सदा । हे सुखसंपदा निर्गुणा ॥ ९१ ॥

त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें दाविलें भेदलक्षण ।

आतां त्याचें उपसंहरण । ग्रंथांती जाण हरि करि ॥ ९२ ॥

 

द्रव्यं देश फलं कालो ज्ञानं कर्म च कारकः ।

श्रद्धावस्थाऽऽकृतिर्निष्ठा त्रैगुण्यः सर्व एव हि ॥ ३० ॥

 

द्रव्यशब्दें आहार त्रिविध । देशशब्दें वनग्रामभेद ।

फळशब्दें सुख‍उद्धोध । सत्त्वसंबंध विभागें ॥ ९३ ॥

काळशब्दें भगवद्भजन । कैवल्यनिष्ठा या नांव ज्ञान ।

कर्म म्हणिजे मदर्पण । कर्ता तो जाण असंगीं ॥ ९४ ॥

श्रद्धाशब्दें आध्यात्मिके । अवस्थाशब्दें जागरणादिकी ।

आकृतिशब्दें उपरिलोकीं । देवतादिकीं क्रीडन ॥ ९५ ॥

जो गुण वाढे देहांतीं । जेणें गुणें होय अंतःस्थिती ।

त्या नांव निष्ठा म्हणती । जाण निश्चतीं उद्धवा ॥ ९६ ॥

भिन्न भिन्न भाग अनेक । किती सांगूं एकेक ।

अवघें जगचि त्रिगुणात्मक । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥ ९७ ॥

संसार समस्त त्रिगुण । यांमाजीं मी अवघा निर्गुण ।

हे तुज कळावया निजखूण । गुणानिरूपण म्यां केलें ॥ ९८ ॥

 

सर्वे गुणमया भावाः पुरुषाव्यक्तधिष्ठिताः ।

दृष्टं श्रुतमनुध्यातं बुद्धया व पुरुषर्षभ ॥ ३१ ॥

 

देखिजे अथवा ऐकिजे । कां मनें जें जें चिंतिजे ।

तें तें अवघेंचि जाणीजे । मायागुणकाजें त्रिगुणात्मक ॥ ९९ ॥

करावया त्रिगुणांचें मर्दन । प्रकृतिनियंता पुरुष भिन्न ।

तो सर्वदा सर्वांगें निर्गुण । वर्तवी गुण निजसत्ता ॥ ४०० ॥

पुरुषावेगळें समस्त । प्रकृतिकार्य मिथ्याभूत ।

त्यातें बोलिजे गुणवंत । जाण निश्चित उद्धवा ॥ १ ॥

नरदेह पावोनियां येथ । जे न साधिती गुणातीत ।

ते नाडले हातोहात । निजस्वार्थ बुडाला ॥ २ ॥

तैसी नव्हे तुझी मती । विनटलासी भगवद्भक्ती ।

तेव्हांचि तों गुणातीतीं । जाण निश्चितीं जडलासी ॥ ३ ॥

हरिभक्तांमध्यें वरिष्ठ । यालागीं निजमुखॆं वैकुंठ ।

उद्धवासी म्हणे पुरुषश्रेष्ठ । भाग्यें उत्कृष्ट तूं एक ॥ ४ ॥

त्रिगुणगुणीं सविस्तारू । दृढ वाढला संसारतरू ।

त्याचे छेदाचा कवण प्रकारू । तो शार्ङ्गधरू सांगत ॥ ५ ॥

 

एताः संसृतयः पुंसो गुणकर्मनिबन्धनाः ।

येनेमे निर्जिताः सौम्य गुणा जीवेन चित्तजाः ।

भक्तियौगेन मन्निष्ठो मद्भावाय प्रपद्यते ॥ ३२ ॥

 

सत्त्वादि तिन्ही गुण एथ । केवळ आणी मिश्रित ।

पुरुषातें संसारी करीत । गुणकर्मीं निश्चित बांधोनी ॥ ६ ॥

त्रिगुणकर्मांस्तव जाण । जीवासी झालें दृढ बंधन ।

जेवीं घटामाजील जीवन । दावी आडकलेपण रविबिंबा ॥ ७ ॥

घटीं भरल्या समळ जळ । त्यामाजीं रवि दिसे समळ ।

घटींचें डोलतांचि जळ । कापें चळचळ रविबिंब ॥ ८ ॥

तेवीं त्रिगुणांचें कर्माचरण । शुद्धासी आणी जीवपण ।

तें छेदावया जीवबंधन । भगवद्भजन साधावें ॥ ९ ॥

जितावया गुणबंधन । रिघावें सद्गुरूसी शरण ।

तेथ मद्भावें करितां भजन । वाढे सत्त्वगुण अतिशुद्ध ॥ ४१० ॥

पायीं जडली लोहाची बेडी । ते लोहेंचि लोहार तोडी ।

तेवीं सत्त्वगुणाचिया वाढी । त्रिगुणांतें तोडी गुरुरावो ॥ ११ ॥

तेथ प्रवेशावया गुणातीतीं । अवश्य करावी गुरुभक्ती ।

जे गुरुभजनीं विश्वासती । त्यांसी चारी मुक्ती आंदण्या ॥ १२ ॥

ज्यासी गुरुचरणीं भगवद्भावो । त्याचे सेवेसी ये ब्रह्मसद्भावो ।

तेथ ब्रह्मसद्भावेंसी पहा हो । मी देवाधिदेवो सबाह्य तिष्ठें ॥ १३ ॥

जो गुरुचरणीं अनन्य शरण । तो सहजें होय ब्रह्मसंपन्न ।

गुरुरूपें करितां माझें भजन । ब्रह्मसमाधान मद्भक्ता ॥ १४ ॥

उद्धवा ऐसें माझें भजन । समूळ जाणशी तूं संपूर्ण ।

यालागीं ‘सौम्य’ हें विशेषण । स्वमुखें श्रीकृष्ण संबोधी ॥ १५ ॥

भाग्यें नरदेह पावल्या जाण । अवश्य करावें माझें भजन ।

येचि अर्थींचें निरूपण । स्वमुखें श्रीकृष्ण प्रतिपादी ॥ १६ ॥

 

तस्माद्देहमिमं लब्ध्वा ज्ञानविज्ञानसम्भवम्‌ ।

गुणसङ्ग विनिर्धूय मां भजन्तु विचक्षणाः ॥ ३३ ॥

 

ज्या नरदेहाकारणें । अमर उत्कंठित मने ।

त्या देहाचे जाहलेपणें । ज्ञान पावणें निष्टंक ॥ १७ ॥

नरदेह पावल्या जाण । आपणचि नव्हे ब्रह्मज्ञान ।

तेथें करावें माझें भजन । देहाभिमान सांडूनि ॥ १८ ॥

करितां माझें अनन्य भजन । सहजें वाढे सत्त्वगुण ।

सत्त्वगुणास्तव जाण । उपजेज्ञान सविवेक ॥ १९ ॥

विवेकज्ञानाचिये वृत्ती । रज तम दोनी झडती ।

शोधितसत्त्वाचिये स्थिती । अभेद भक्ती उल्हासे ॥ ४२० ॥

करितां माझें अभेद भजन । होय स्वानंदाचे स्वादन ।

त्या नांव बोलिजे विज्ञान । तेथ तिनी गुण मिथ्यात्वें ॥ २१ ॥

नरदेह जोडलिया हातीं । प्राण्यासी एवढी प्राप्ती ।

यालागीं मनुष्यदेहीं भक्ती । अवश्य समस्तीं करावी ॥ २२ ॥

हें भागवतींचें अतिगुह्य ज्ञान । मुख्यत्वेंसी भक्तिप्राधान्य ।

भावें करितां माझें भजन । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरती ॥ २३ ॥

नरदेह जोडल्या जाण । माझी भक्ति करिती विचक्षण ।

भजनें जिणोनि गुणागुण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ २४ ॥

पूर्ण ब्रह्माचिया प्राप्ती । निरपेक्ष माझी भक्ती ।

तोचि भजनभाव श्रीपती । पुनः पुनः श्लोकार्थीं दृढ दावी ॥ २५ ॥

 

निःसङ्गो मां भजेद्विद्वानप्रमत्तो जितेन्द्रियः ।

रजस्तमश्चाभिजयेत्सत्त्वसंसेवया मुनिः ॥ ३४ ॥

सत्त्वं चाभिजयेद्युक्तो नैरपेक्ष्येण शान्तधीः ।

 

करूनि विषयांची विरक्ती । हृदयीं नापेक्षावी मुक्ती ।

ऐशी निरपेक्ष माझी भक्ती । वाढत्या प्रीतीं करावी ॥ २६ ॥

तेणें अनिवार सत्त्वशुद्धी । सर्व भूतीं भगवद्बुद्धी ।

दृढ वाढे गा त्रिशुद्धी । हे भजनसिद्धी साधकां ॥ २७ ॥

ऐसें करितां माझें भजन । विस्मरणासी ये मरण ।

सर्वेंन्द्रियीं सावधपण । सहजें जाण ठसावे ॥ २८ ॥

तेव्हां रज तम दोनी गुण । निःशेष जाती हारपोन ।

शुद्धसत्त्वाचें स्फुरण । तेणें स्वानंद पूर्ण साधकां ॥ २९ ॥

केवळ उरल्या सत्त्वगुण । साधकां ऐसें स्फुरे स्फुरण ।

जगामाजीं एक पावन । धन्य धन्य मी होयें ॥ ४३० ॥

मी पावलों शुद्ध बोध । मज प्रकटला परमानंद ।

ऐसा सुखाचा जो स्फुंद । तो सत्त्वबोध साधकां ॥ ३१ ॥

ऐसा उरला जो सत्त्वगुण । तो निवारावया साधन कोण ।

मी स्वयें सुखस्वरूप आपण । मज सुखाचें स्फुरण ते माया ॥ ३२ ॥

गूळ गोडपणें पांगे । कीं दुधा दूध गोड लागे ।

तैसा सुखरूप मी सर्वांगें । वृथा सुखभोगें कां फुंजें ॥ ३३ ॥

ऐशी साधकीं स्फूर्ति स्फुरे । तंव सत्त्वगुण स्वरूपीं विरे ।

तेव्हां सुखाचाही फुंद सरे । निजसुख उरे निजशांती ॥ ३४ ॥

ऐसे निवारल्य तिनी गुण । केवळ उरे निर्गुण ।

तेचि अर्थींचे निरूपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३५ ॥

 

संपद्यते गुणैर्मुक्तो जीवो जीवं विहाय माम्‌ ॥ ३५ ॥

जीवो जीवविनिर्मुक्तो गुणैश्चाशयसम्भवैः ।

 

वाढल्या सत्त्वगुणाचा हरिख । त्यातें निर्दळी शुद्ध सत्त्वविवेक ।

पाठीं विवेकेंसीं सत्त्व देख । हारपे निःशेख निजात्मरूपीं ॥ ३६ ॥

ऐसे निमाल्या तिनी गुण । निमे कार्य कर्म कारण ।

लिंगदेह नाशे संपूर्ण । जीवासी जीवपण मिथ्या होय ॥ ३७ ॥

तेव्हा कार्य कर्म कर्ता । भोग्य भोग आणि भोक्ता ।

ज्ञान ज्ञेय मी एक ज्ञाता । याची वार्ता असेना ॥ ३८ ॥

ऐसें हारपल्या जीवपण । स्वयें सहजें निजनिर्गुण ।

हो‍ऊनि ठाके ब्रह्म पूर्ण । अहंसोहंपण सांडूनि ॥ ३९ ॥

यापरी मद्भक्त जाण । ब्रह्म होती परिपूर्ण ।

तेंचि जाहलेपणाचें लक्षण । श्लोकार्धें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४४० ॥

 

मयैव ब्रह्मणा पूर्णो न बहिर्नान्तरश्चरेत्‌ ॥ ३६ ॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादास्कन्धे पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥

 

प्रपंच एक पूर्वीं होता । हे समूळ मिथ्या वार्ता ।

पुढें हो‌ईल मापुता । हेंही सर्वथा असेना ॥ ४१ ॥

जैसे आंत बाहेरी भाग । नेणे साखरेचें अंग ।

तैसें सबाह्याभ्यंतर चांग । ब्रह्म निर्व्यंग निजानंदें ॥ ४२ ॥

ऐसें पावल्या ब्रह्म परिपूर्ण । साधकासी न ये मरण ।

प्रारब्धें देहीं उरल्या जाण । देहाभिमान बाधीना ॥ ४३ ॥

बाह्य न देखे दृश्यदर्शन । अंतरीं नाहीं विष्यस्फुरण ।

देहींचें न देखे देहपण । जीवन्मुक्तलक्षण या नांव ॥ ४४ ॥

बाह्य देखे दृश्यप्रतीती । अंतरीं विषयांची आसक्ती ।

या नांव अज्ञानाची स्थिती । अविद्याशक्ती बाधक ॥ ४५ ॥

तें निरसावया अविध्याबंधन । अवश्य करावें माझें भजन ।

हें जाणोनी साधुसज्जन । भक्तीसी प्राण विकिला ॥ ४६ ॥

माझिये भक्तीपरती । आणिक नाहीं उत्तम गती ।

तेंही भजन अभेदयुक्तीं । तैं चारी मुक्ती कामाऱ्या ॥ ४७ ॥

हृदयीं विषयाची विरक्ती । वरी अभेदभावें माझी भक्ती ।

तें भजन अनन्य प्रीतीं । त्याचा मी श्रीपती आज्ञाधार ॥ ४८ ॥

भक्तिनामाचा इत्यर्थ । माझे स्वरूपीं निजभावार्थ ।

येणेंचि लाभे परमार्थ । सुफळ शास्त्रार्थ या नांव ॥ ४९ ॥

माझिये भक्तीचेनि नांवें । पशु पक्षी उद्धरावे ।

मा मानवी भजनभावें । म्यां अवश्य न्यावे निजधामा ॥ ४५० ॥

यालागीं सांडोनि व्युत्पत्ती । जाणतीं नेणतीं गा समस्तीं ।

भावें करावी भगवद्भक्ती । तैं निजात्मप्राप्ती अनायासें ॥ ५१ ॥

भावें करितां माझें भजन । स्वयें निर्दळती तिन्ही गुण ।

सहजें प्रकटे निजनिर्गुण । हें सत्य श्रीकृष्ण बोलिला ॥ ५२ ॥

जेथ उगवली गुणगुंती । तेथ प्रकटे निजशांती ।

हेंचि ये अध्यायीं श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥ ५३ ॥

यालागीं जेथ भगवद्भक्ती । तेथ गुणजयो लाभे वॄत्ती ।

सहजें प्रकटे निजशांती । निजात्मप्राप्ती स्वतःसिद्ध ॥ ५४ ॥

ते निजभक्ती माझी जननी । ज्या पैठा केलों जनार्दनचरणीं ।

एका जनार्दनचरणीं । मिळोनि मिळणीं भजतचि ॥ ५५ ॥

पुढिले अध्यायीं कथा गहन । ऐल‍उर्वशी‌उपाख्यान ।

ज्या अध्यायाचें करितां पठण । अगम्यागमनदोष हरती ॥ ५६ ॥

ज्या पुरूरव्याची विरक्ती । स्वमुखें वर्णील श्रीपती ।

वैराग्यें निजात्मप्राप्ती । सभाग्य पावती वैराग्य ॥ ५७ ॥

त्या वैराग्याचें निरूपण । अतिगोड निरूपी श्रीकृष्ण ।

श्रोतां कृपा करावी पूर्ण । द्यावें अवधान कथेसी ॥ ५८ ॥

जे कथेचेनि अवधानें अवधानें । दुरितदोष होती दहनें ।

ब्रह्मीं ब्रह्मत्व पावणें । हो‍ऊनि ठाकणें चिन्मात्र ॥ ५९ ॥

एवढ्या निरूपणाची गोडी । पुढिले अध्यायीं आहे फुडी ।

एका जनार्दनकृपा गाढी । परापरथडीप्रापक ॥ ४६० ॥

भावें धरितां जनार्दनचरण । बांधू न शके बाधकपण ।

एक जनार्दना शरण । रसाळ निरूपण पुढें आहे ॥ ४६१ ॥

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे

श्रीकृष्णोद्धवसंवादे गुणनिर्गुणनिरूपणं नाम पंचविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ ॥ श्लोक ॥ ३६ ॥ ओव्या ॥ ४६१ ॥