॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय नववा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‍गुरु अमरपती । अनुभवु तोचि ऐरावती ।

स्वानंदमदें भद्रजाती । उन्मत्तस्थितीं डुल्लत ॥१॥

उपदेशाचें वज्र तिख । छेदी संकल्पविकल्पपांख ।

जडजीव ते पर्वत देख । निजस्थानीं सम्यक स्थापिसी ॥२॥

विवेकाचे पारिजात । वैराग्यसुमनीं घमघमित ।

मुमुक्षभ्रमर रिघोनि तेथ । आमोद सेविती चित्सुख ॥३॥

उपशम तोचि बृहस्पती । विश्वासें तुझा निकटवर्ती ।

त्यासी मानिसी अतिप्रीतीं । तो सभेप्रती सदस्य ॥४॥

कृपाकामधेनूंचीं खिल्लारें । श्रद्धावत्साचेनि हुंकारें ।

वोळल्या वोरसाचेनि भरें । तें दुभतें पुरे भागवतां ॥५॥

सतेज चिंतामणीचे खडे । सभोंवतीं लोळती चहूंकडे ।

भक्त न पाहती तयांकडे । चरणसुरवाडें सुखावले ॥६॥

स्वर्गांगना अष्टमा सिद्धी । तुजपुढें नाचती नाना छंदीं ।

त्यांतें दास न पाहती त्रिशुद्धी । मंदबुद्धि भाळले ॥७॥

समसाम्यें समान । अढळ तुझें सिंहासन ।

सच्चिदानंदाची गादी जाण । तेथें सुखासन पैं तुझें ॥८॥

पावावया तुझिया पदाप्रती । साधनचतुष्टयसंपत्ती ।

जोडोनियां याजक यजिती । प्रत्यगावृत्तीचेनि यागें ॥९॥

जे मन होमिताति सावधानीं । ऐसें भक्तभजन देखोनि ।

तेणें भावार्थयोगें संतोषोनी । निजपददानी तूं होशी ॥१०॥

त्यांसी निजात्मता दे‌ऊनि । बैसविसी निजासनीं ।

मरणेंवीण अमर करूनी । अपतनीं स्थापिसी ॥११॥

इंद्रा अहल्येशीं व्यभिचारु । तुज वृंदेशीं दुराचारु ।

इंद्र जाहला सहस्रनेत्रु । तूं सर्वांगे सर्वत्रु देखणा ॥१२॥

इंद्रासी दैत्य करिती दीन । त्याचें पद घेती हिरोन ।

तुज भक्त करिती प्रसन्न । पद चिद्घन ते घेती ॥१३॥

ककुत्स्थ बैसला इंद्राचे स्कंधीं । दुर्वास बैसला तुझ्या खांदीं ।

इंद्र वर्ते विष्णूचे बुद्धीं । तूं भक्तच्छंदीं वर्तसी ॥१४॥

रावणें बंदीं घातलें इंद्रासी । तुज बळीनें राखिलें द्वारासी ।

इंद्र याची याग‍अवदानासी । तूं भूमिदानासी याचिता ॥१५॥

इंद्रासी अग्निमुखें प्राप्ती । तुज विश्वतोमुखीं तृप्ती ।

ऐसा सद्‍गुरु तूं कृपामूर्तीं । अमरचक्रवर्ती गुरुराया ॥१६॥

तुझी करावी विनवणी । तंव तेथें न रिघे वाणी ।

वाणीप्रकाश तुझेनी । वक्ता वदनीं तूं सत्य ॥१७॥

एका एक जनार्दनीं । तो जनार्दन वक्ता वदनीं ।

ऐसा वचनामाजीं प्रवेशोनी । ग्रंथकरणी करविता ॥१८॥

तेथें मूळीं निमाली अहंता । अहं दवडूनि तूं कवि कर्ता ।

एका जनार्दनु अभंगी सूता । अभंगता गुरुचरणीं ॥१९॥

त्या गुरुचरणप्रसादें । गुरूचीं लक्षणें विनोदें ।

वाखाणिलीं यथाबोधें । यदुसंवादें अवधूतें ॥२०॥

मागें अष्टमाध्यायाच्या अंतीं । असतां पिंगलेसी एकांतीं ।

विवेक-वैराग्य-निवृत्तीं । निजसुखप्राप्ती पावली ॥२१॥

जंव जंव अपरिग्रह होणें । तंव तंव निजसुख पावणें ।

हेंचि प्रस्तुत बोलणें । तेणें ब्राह्मणें बोलिजे ॥२२॥

 

 

श्रीब्राह्मण उवाच ।

परिग्रहो हि दुःखाय यद्‌ यत्प्रियतमं नृणाम्‌ ।

अनन्तं सुखमाप्नोति तद्विद्वान्‌ यस्त्वकिञ्चनः ॥ १ ॥

 

 

ब्राह्मण म्हणे रायासी । परिग्रहो जयापाशीं ।

वाढतें दुःख तयासी । अहर्निशीं चढोवढी ॥२३॥

कुटुंबपरिग्रहाचे आसक्ती । कपोता निमाला दुर्मती ।

आतां एकाकी परिग्रहो करिती । तेही पावती दुःखातें ॥२४॥

गृहपरिग्रहें गृहस्था । पाषाणमृत्तिकेची ममता ।

काडीकारणें कलहो करितां । सुहृदता सांडिती ॥२५॥

निःसंगा परिग्रहो लागला कैसा । शिष्यसंप्रदायें घाली फांसा ।

शास्त्रपुस्तकसंग्रहवशा । वाढवी आशा मठाची ॥२६॥

त्या मठशिष्यांचें सांत्वन । करितां अत्यंत होय दीन ।

मग परिग्रहाचें उपशमन । अपरिग्रही जाण करिताति ॥२७॥

त्या मठाचिया आशा । शिष्यसंप्रदायवशा ।

कलहो लागे आपैसा । विरोधु संन्यासा परिग्रहें ॥२८॥

परिग्रहो जिणोनि गाढा । लंगोटी त्यजूनि जाहला उघडा ।

नागवे माथां घे‌ऊनि घडा । लाविल्या झाडा शिंपित ॥२९॥

त्या वृक्षाचें कोणी पान तोडी । त्यासी आक्रोशें कलह मांडी ।

थोर परिग्रहाची सांकडी । दुःखें पीडी सर्वांतें ॥३०॥

आवडीं केला जो परिग्रहो । तो तो उपजवी दुःखकलहो ।

हा होतांही अनुभवो । वैराग्य पहा हो उपजेना ॥३१॥

ऐशी परिग्रहाची कथा । देखोनि देखणा जो ज्ञाता ।

आसक्ती सांडोनि सर्वथा । अकिंचनपंथा लागला ॥३२॥

प्रपंच अनित्य नाशवंत । तेथील संग्रह काय शाश्वत ।

ऐसें विवंचूनि समस्त । अकिंचनचित्त ते जाहले ॥३३॥

परिग्रहामाजीं गाढा । देहपरिग्रहाचा खोडा ।

मिथ्यात्वें फोडी रोकडा । तो विवेकें गाढा ज्ञाता पैं ॥३४॥

जेथ देहपरिग्रह मिथ्या जाहला । तो अनंत सुखाच्या घरा आला ।

ज्या सुखासी अंत न वचे केला । त्या पावला निजसुखा ॥३५॥

परिग्रहो दुःखवंतु । हा ’कुररी’ गुरुत्वें वृत्तांतु ।

तुज सांगेन साद्यंतु । उपहासें अवधूतु बोलिला ॥३६॥

तंव राजा मनीं चमत्कारला । म्हणे मी राज्यपरिग्रहें गुंतला ।

देहपरिग्रहें बंदी पडला । पाहिजे केला हा त्यागु ॥३७॥

ऐसा राजा सवैराग्यु । करूं पाहे सर्वत्यागु ।

श्रवणें जाहला तो सभाग्यु । होय योग्यु निजज्ञाना ॥३८॥

कुररी-गुरुत्वें जाणा । परिग्रहत्यागविवंचना ।

आणावया जी मना । सादर श्रवणा करीतसे ॥३९॥

 

 

सामिषं कुररं जघ्नुर्बलिनो ये निरामिषाः ।

तदामिषं परित्यज्य स सुखं समविन्दत ॥ २ ॥

 

 

’कुरर’ बोलिजे टिटवा । पावला आमिषकवळु बरवा ।

तेणें तेथेंची भक्षवा । तो लोभस्वभावा ठेविला ॥४०॥

तें आमिष देखोनियां फार । बळी जे निरामिष कुरर ।

ते धांविन्नले अतिसत्वर । लहान थोर मिळोनि ॥४१॥

हिरोनि घे‌ऊं पाहती बळें । हें जाणोनियां तो पुढें पळे ।

पळतां देखोनि एक वेळे । त्वरें तत्काळें वेढिला ॥४२॥

त्या आमिषाचिया चाडा । थोर मांडला झगडा ।

मारूं लागले फडफडां । चहूंकडा निष्ठुर ॥४३॥

एक झडपिती पांखीं । एक चपेटे हाणिती नखीं ।

एक विदारिती मुखीं । परम दुःखी होतसे ॥४४॥

आमिष-कवळें गुंतलें मुख । मारितां दे‌ऊं न शके हाक ।

खस्तावेस्त करितां देख । बोलावया मुख त्या नाहीं ॥४५॥

हे माझे स्वजाती पहा हो । सांडोनियां सुहृदभावो ।

मज कां करूं आले अपावो । तो अभिप्रावो विवंची ॥४६॥

म्हणे माझिया दुःखासी मूळ । मजपाशील आमिष-कवळ ।

तो त्यजोनियां तत्काळ । सुखी सुनिश्चळ बैसला ॥४७॥

जेथ आमिषकवळु पडे । तेथ कलहाचा गोंधळ मांडे ।

परस्परें फुटती मुंडें । ठेंचिती तोंडे येरयेरां ॥४८॥

आमिष त्यजोनि बैसला देख । तो पाहे कलहाचें कौतुक ।

मूळ परिग्रहो तेथें दुःख । परम सुख त्यागितां ॥४९॥

माड्या गोपुरें धवळारा । धनधान्य नाना अंबरा ।

रत्नें प्रवाल धन-पुत्र-दारा । हा समुदायो खरा परिग्रहो ॥५०॥

या समस्त परिग्रहाचें मूळ । देहबुद्धि गा केवळ ।

तेहीं अभिमानें सबळ । एवं सर्वांस मूळ अभिमानु ॥५१॥

तो अभिमानु जैं सांडे । तैं प्रपंचाचें मूळ खंडे ।

मूळ छेदिल्या जेवीं उलंडे । अतिप्रचंडे तरुवर ॥५२॥

अभिमान देहबुद्धिजीवन । देहबुद्धि संगास्तव गहन ।

उभयसंगु तो आयतन । निवासस्थान परिग्रहो ॥५३॥

एवं अन्योन्य सापेक्षक । येरयेरा आवश्यक ।

याचे त्यागीं परम सुख । अतिदुःख तो परिग्रहो ॥५४॥

परिग्रहत्यागाचें मूळ जाण । आधीं त्यजावा अभिमान ।

तेणेंवीण त्यागु तो विटंबन । केल्या जाण हो‌ईल ॥५५॥

अभिमानसहित सकळ सांडे । तैं पडती सुखाचे पायमांडे ।

तें सुख न बोलवे तोंडें । शब्द मुरडे लाजोनि ॥५६॥

अभिमान जा‌ऊन वर्तन । कैसें राया म्हणसी जाण ।

तें अर्भक-गुरुत्वलक्षण । तुज संपूर्ण सांगेन ॥५७॥

 

 

न मे मानापमानौ स्तो न चिन्ता गेहपुत्रिणाम्‌ ।

आत्मक्रीड आत्मरतिः विचरामीह बालवत्‌ ॥ ३ ॥

 

 

बाल माझें तुझें न म्हणे । उंच नीच कांही नेणे ।

यालागीं मानापमान तेणें । सुखें साहणें सर्वथा ॥५८॥

तिमासांचेनि बाळकें । मानु कोण हें नोळखे ।

अपमानु तोही न देखे । आपुलेनि सुखें क्रीडत ॥५९॥

दुजेपणातें नातळे । बालक आपुलियाचि लीळें ।

आप‍आपणियाशींच खेळें । आपुलेनि मेळें आपण ॥६०॥

देहगेहांची चिंता । बाळासि नातळे सर्वथा ।

स्वभावेंचि निश्चिंतता । चिंताकथा त्या नाहीं ॥६१॥

न देखतां दुजी स्थिती । बाळका आपुली आपणिया प्रीती ।

आपुली आपणिया अतिरती । तैसी गती योगिया ॥६२॥

योगियासी प्रपंचाचें भान । सत्यत्वें नाहीं जाण ।

यालागीं मानापमान । दोन्ही समान तयासी ॥६३॥

चित्रींचेनि सापें खादला । तो चित्रींचेनि अमृतें वांचला ।

तेवीं जिण्या मरण्या मुकला । निश्चळ ठेला निर्द्वंद्वें ॥६४॥

गृहदारापुत्रचिंता । हे समूळ मिथ्या वार्ता ।

स्वदेहो सत्यत्वें असता । तरी करूं लाहता चिंतेतें ॥६५॥

भवमूळ कल्पना जाण । ते कल्पना मना‌आधीन ।

तें मन स्वरूपीं जाहलिया लीन । तेव्हां वस्तु-चिद्घन सर्वत्र ॥६६॥

तेणें स्वरूपानुसंधानें । सुखें क्रीडतु चिद्धनें ।

क्रीडा दैवयोगें करणें । देहाभिमानें विरहित ॥६७॥

पावोनि निजसुखप्राप्ती । मन‍आदि इंद्रियें उपरमती ।

अणुभरी स्फुरेना वृत्ती । ’समाधि’ बोलती या नांव ॥६८॥

तेचि स्वरूपीं ठेवूनि मन । बाह्यस्फूर्तीचें स्फुरे भान ।

ते दशा गा ’व्युत्थान’ । साधुजन बोलती ॥६९॥

उंबर्‍यावरी ठेविला दिवा । तो जेवीं देखे दोंही सवा ।

तैसी व्युत्थानदशा जीवभावा । उभय स्वभावा देखणी ॥७०॥

लवण-जळा समरसता । तेवीं स्वरूपीं विरवूनि चित्ता ।

समाधिव्युत्थाना हाणी लाथा । निजीं निजस्वरूपता पावोनि ॥७१॥

त्यासी कोणाचा मानापमान । गृहपुत्रचिंता करी कोण ।

स्वरूपीं हारपलें मन । निजसमाधान पावला ॥७२॥

मनेंवीण जें विहरण । तें बालकाच्या ऐसें जाण ।

दैवयोगें चलनवलन । वृत्तिशून्य वर्तत ॥७३॥

 

 

द्वावेव चिन्तया मुक्तौ परमानन्द आप्लुतौ ।

Wयो विमुग्धो जडो बालो यो गुणेभ्यः परं गतः ॥ ४ ॥

 

 

थोर् चिंतेचा आवर्त् । जेथ् ब्रह्मादिक् बुडत् ।

ते आवर्तीं दोघे मुक्त् । परीस् निश्चित् यदुवीरा ॥७४॥

दोघां नाहीं द्वैतभान् । दोघे नेणती मानापमान् ।

दोघे सुखें सुखसंपन्न् । दोघे मनेंवीण् वर्तती ॥७५॥

एकासी पुढे भेटेल् दुःख् । दुजेनि जिंतिलें सुखदुःख् ।

एकासी मुग्धतेचें सुख् । दुज्या देख् निजज्ञान् ॥७६॥

पाहतां बाळकाचे ठायीं । गुप्तवासना असे देहीं ।

ते अंकुरीजोनि पाही । अवश्य् अपायीं घालील् ॥७७॥

तैसा नव्हे योगिया गुणातीत् । जो पूर्णानंदें पूर्णभरित् ।

त्यासी सुखदुःखाची मात् । नाहीं जगांत् सर्वथा ॥७८॥

देहीं दिसे जीव् वर्तत् । तो केवीं झाला गुणातीत् ।

ऐसे म्हणसी तो वृत्तांत् । ऐक् साद्यंत् सांगेन् ॥७९॥

साधकें सेवूनि साधुजन् । वाढविला सत्त्वगुण् ।

वाढलेनि सत्त्वें जाण् । ज्ञानसाधन् साधिलें ॥८०॥

साधिलेनि ज्ञानसाधनें । छेदी रजतमांचीं विंदानें ।

जें मोहममतेचीं दारुणें । उभय् भोगजन्यें कर्मठां ॥८१॥

एवं वाढलेनि सत्त्वोत्तमें । निर्दळलीं रजतमें ।

सत्त्व् एकलेपणें निमे । स्वयें उपशमें तें जाणा ॥८२॥

जंव् जंव् काष्ठसंभार् असे । तंव् तंव् अग्नि जाळी उल्हासें ।

सरलेनि काष्ठलेशें । अग्नि प्रवेशे निजतेजीं ॥८३॥

ऐसी जिणोनि गुणावस्था । योगी पावला गुणातीतता ।

त्यासी न् बाधी भवव्यथा । प्रलयकल्पता झालिया ॥८४॥

ज्या सुखासी नाहीं अंत् । तें सुख् स्वरूपें झालें प्राप्त् ।

ते देहीं वर्ततां देहातीत् । चिंता‌आवर्त् त्यां नाहीं ॥८५॥

एकाकी जाहल्यावीण् तत्त्वतां । ते अवस्था न् चढे हाता ।

येचिविशीं नृपनाथा । ’कुमारी’ गुरुकथा सांगेन् ॥८६॥

 

 

क्वचित्‌ कुमारी त्वात्मानं वृणानान्‌ गृहमागतान्‌ ।

स्वयं तानर्हयामास् क्वापि यातेषु बन्धुषु ॥ ५ ॥

 

 

कोणी एके कुमारीसी । घरीं राखण ठेवूनि तिसी ।

पिता माता स्वगोत्रेसीं । गेली यात्रेसी कुळदेवा ॥८७॥

ते कुमारीचें विवाहलग्न । पूर्वीं नेमिलें होतें जाण ।

त्या निश्चयालागीं ब्राह्मण । घरा संपन्न पैं आले ॥८८॥

पुसती घरीं आहे कोण । लाजे नोवरी धरी मौन ।

त्यांसी न देतां दर्शन । पूजाविधान ते मांडी ॥८९॥

वातायनद्वारा आसनें । दिधलीं समस्तांकारणें ।

गंधाक्षता सुमनें पानें । दिधले मौनें उपचार ॥९०॥

देखोनि पूजेचें विधान । जाणों सरले ते ब्राह्मण ।

घरीं नोवरीचि आहे जाण । हें चतुरलक्षण तियेचें ॥९१॥

त्यांच्या पाहुणेराची चिंता । उशिरां ये‌ईल माझी माता ।

ते काळीं साळीं सडितां । विलंबु सर्वथा हो‌ईल ॥९२॥

 

 

तेषामभ्यवहारार्थं शालीन्‌ रहसि पार्थिव ।

अवघ्नन्त्याः प्रकोष्ठस्थाश्चक्रुः शङ्खाः स्वनं महत्‌ ॥ ६ ॥

 

 

ऐसें विचारूनि जाण । साळी कांडूं रिघे आपण ।

ते कंडणकाळींचे विंदान । चतुरलक्षण परियेसीं ॥९३॥

घावो घालितां कांडणा । उठी झणत्कार करकंकणा ।

तेणें नादें लाजोनि जाणा । विचारु मनामाजीं करी ॥९४॥

 

 

सा तज्जुगुप्सितं मत्वा महती व्रीडिता ततः ।

बभञ्जैकैकशः शङ्खान्‌ द्वौ द्वौ पाण्योरशेषयत्‌ ॥ ७ ॥

 

 

या शंखवलयांचा ध्वनि । पडेल पाहुण्यांचें कानीं ।

ते अत्यंत लाज मजलागुनि । नववधु कांडणीं बैसली ॥९५॥

त्यांच्या कानीं ध्वनि न पडे । कांडण तरी चाले पुढे ।

ऐसें विचारोनि रोकडें । कंकणाकडे पाहिलें ॥९६॥

पाहतां दिसे ते अबला । विचार वृद्धाहोनि आगळा ।

करीचा कंकणखळाळा । युक्तीं वेल्हाळा विभागी ॥९७॥

जरी कंकण फोडूं आतां । तरी ते मुहूर्तींच अशुभता ।

शतायु हो माझा भर्ता । न फोडी सर्वथा या हेतु ॥९८॥

अति बुद्धिमंत ते कुमारी । हळूचि कंकणें उतरी ।

ते ठेवी जतनेवरी । राखे दों करीं दोनी ॥९९॥

दोनी कंकणें उरवूनी । कांडूं बैसली कांडणीं ।

दोंहीमाजीं उठे ध्वनी । ऐकोनि कानीं लाजिली ॥१००॥

 

 

उभयोरप्यभूद्‌ घोषो ह्यवघ्नन्त्याः स्वशङ्खयोः ।

तत्राप्येकं निरभिददेकस्मान्नाभवद्ध्वनिः ॥ ८ ॥

 

 

म्हणे दोघांचा संगु एके स्थानीं । तेथें सर्वथा न राहे ध्वनी ।

दोंतील एक वेगळें काढोनी । बसे कांडणीं कुमारी ॥१॥

एकपणीं कांडितां । ध्वनि नुठेचि तत्त्वतां ।

तो उपदेशु नृपनाथा । झालों शिकता मी तेथ ॥२॥

 

 

अन्वशिक्षमिमं तस्या उपदेशमरिन्दम ।

लोकाननुचरन्नेतान्‌ लोकतत्त्वविवित्सया ॥ ९ ॥

 

 

जिणोनि प्रतिस्पर्धी भूपाळ । किंकर केले राजे सकळ ।

तूं अरिमर्दन सबळ । मिथ्या केवळ तो गर्व ॥३॥

कामक्रोधादि अरिवर्ग । न जिणतां सकळ साङ्ग ।

’अरिमर्दन’ हा बोल व्यंग । हो‌ईल चांग ये अर्थी ॥४॥

कामादिक सहा वैरी । येणें उपदेशशस्त्रधारीं ।

जिणोनि घालितां तोडरीं । मग संसारी अरि नाहीं ॥५॥

लोकांवेगळा अवधूतु । म्हणसी कुमारी ते घरांआंतु ।

तो एकांतींचा वृत्तांतु । कैसेनि प्राप्तु तुज झाला ॥६॥

राहोनियां विजनस्थानीं । विश्वासोनि गुरुवचनीं ।

दृढ बैसोनि आसनीं । निजतत्त्व ध्यानीं आकळिलें ॥७॥

त्याचि तत्त्वनिश्चयालागुनी । मी विचरतसें ये मेदिनी ।

निजात्मभावो जनीं वनीं । दृढ करोनि पाहतसें ॥८॥

होतां दृश्येंसीं भेटी । दृश्य दृश्यत्वें न पडे मिठी ।

द्रष्टेपणही घालोनि पोटीं । ऐशिया दृष्टीं विचरत ॥९॥

अंगीकारितां गुरुत्वगुण । देखतां जगाचें दर्शन ।

मज होतसे चैतन्यभान । ऐसेन जाण मी विचरत ॥११०॥

ऐशिया निजदृष्टीं वीरा । मज विचरतां चराचरा ।

अवचटें कुमारीमंदिरा । त्याचि अवसरा मी आलों ॥११॥

करितां कंकणविवंचना । निजस्वार्थाचिया खुणा ।

पाहोनि घेतलें ज्या लक्षणा । ते विचक्षणा परियेसीं ॥१२॥

 

 

वासे बहूनां कलहो भवेद्‌ वार्ता द्वयोरपि ।

एक एव चरेत्तस्मात्‌ कुमार्या इव कङ्कणः ॥ १० ॥

 

 

जेथ होय बहुतांची वस्ती । तेथ अनिवार कलहप्राप्ती ।

दोघे बैसल्या एकांतीं । वार्ता करिती बहुविधा ॥१३॥

जेथें गोष्टीखालीं काळु जाये । तेथें निजस्वार्थु हों न लाहे ।

यालागीं मी पाहें । विचरत आहें एकाकी ॥१४॥

एकाकी एकाग्रता । साधिल्या थोर लाभु ये हाता ।

येचविषयीं शरकर्ता । गुरु तत्त्वतां म्यां केला ॥१५॥

 

 

मन एकत्र संयुज्याज्जितश्वासो जितासनः ।

वैराग्याभ्यासयोगेन ध्रियमाणमतन्द्रितः ॥ ११ ॥

 

 

वैराग्येंवीण अभ्यासु घडे । तेथ विषयचोर उठती गाढे ।

कामाचा घाला पडे । मुद्दल बुडे निजज्ञान ॥१६॥

विवेकदीप करूनि धुरे । निरसी अज्ञानाचें अंधारें ।

वैराग्याचें बळ पुरें । महामुद्रेचेनि योगें ॥१७॥

प्राणापानाची चुकामुकी । झाली होती बहुकाळ कीं ।

ते अभ्यासबळें एका‌एकीं । केली वोळखी दोघांसी ॥१८॥

वोळाखीसवेंचि जाण । पावली जुनाट पहिली खूण ।

दोघां पडिलें आलिंगन । समाधान समसाम्यें ॥१९॥

दृढ बैसोनि आसनीं । ऐशी प्राणापान मिळणी ।

करूनि लाविली निशाणी । ब्रह्मस्थानीं रिघावया ॥१२०॥

ब्रह्मगिरीचिया कडा । शमदमें घालोनियां वेढा ।

प्रत्याहाराचा झगडा । पुढिले कडां लाविला ॥२१॥

प्राणापानांच्या विवरीं । पहिली ओळखी होती खरी ।

माळ लाविली अभेदकरीं । मन एकाग्रीं राखोनि ॥२२॥

एकाग्रतेचेनि कल्लोळें । पुढारें न ढळवे चालिले बळें ।

उल्हाटयंत्राचेनि मेळें । षट्चक्रपाळें भेदिलें ॥२३॥

वैराग्याचीं वज्रकवचें । निधडे वीर ले‌ऊनि साचे ।

एकाग्रताबळें बळाचें । झळके ध्यानाचें करीं खड्ग ॥२४॥

नवल खड्‍गांचा वाहो । लहान थोर निवटी पहा हो ।

संमुख आलिया संदेहो । न लगतां घावो छेदित ॥२५॥

निर्दाळूनि आळसासी । दासी केलें निद्रेसी ।

ऐसें सावधान अहर्निशीं । योगदुर्गासी झोंबती ॥२६॥

रणरंगींचे वीर गाढे । निजबळें चालिले पुढें ।

सत्रावीचें पाणीयाडें । जिंतिलें रोकडें महावीरीं ॥२७॥

तेथ युद्ध झालें चांग । कामादिक अरिषड्वर्ग ।

रणीं पाडिले अमोघ । सतेज खड्ग झळकत ॥२८॥

ऐसे वैरी पाडूनि रणीं । प्राशिलें सत्रावीचें पाणी ।

तंव अनुहताची सुडावणी । दुर्गामधोनि ऊठली ॥२९॥

तेथ सोहंवीराची एकाग्रता । होतां भीतरील भेदु आला हाता ।

दुर्गराखती । अहंममता । मरों सर्वथा टेंकली ॥१३०॥

 

 

यस्मिन्मनो लब्धपदं यदेत

च्छनैः शनैर्मुञ्चति कर्मरेणून्‌ ।

सत्त्वेन वृद्धेन रजस्तमश्च

विधूय निर्वाणमुपैत्यनिन्धनम्‌ ॥ १२ ॥

 

 

कामक्रोधादि महाशूर । पुत्र रणीं पडले थोर ।

तेणें दुःखें अतिजर्जर । मरणतत्पर दिसताति ॥३१॥

ऐसी ऐकोनि दुर्गाची वार्ता । उल्हासु वीरांचिया चित्ता ।

उठावा दीधला मागुता । दुर्ग सर्वथा घ्यावया ॥३२॥

निजधैर्ये वीर अदट । निजसत्त्वें अति‌उद्भट ।

पुढें निर्धारितां वाट । थोर अचाट देखिलें ॥३३॥

कर्मरेणूंचे दुर्धर घाट । विधिवादें अवघड वाट ।

हळूहळू उल्लंघितां अचाट । समूळ सपाट तो केला ॥३४॥

पुढां रजतमाचें आगड । खोलपणें अत्यंत गूढ ।

घालूनि निवृत्तीचे दगड । सत्त्वें सुदृढ बूजिलें ॥३५॥

सांचलू नव्हतां बाहेरी । जिणोनि मनकर्णिकावोवरी ।

माळ* न चढविली ब्रह्मगिरी । ब्रह्मरंध्रीं उसळले ॥३६॥ [*दोराची शीडी]

तेथ जैताची एक घायी । अनुहत निशाण लागलें पाहीं ।

शोधितां पारखें कोणी नाहीं । केलें ठायीं स्ववश ॥३७॥

तेथ रजतमाच्या वाटा । सहजें झाल्या सपाटा ।

हरिखें रामराज्याचा चोहटा । धेंडे दारवंटा पीटिले ॥३८॥

पारिखें कोणी न पडे दृष्टी । ध्यानखड्गाची सोडिली मुष्टी ।

वैराग्यकवचाचिया गांठी । समदृष्टीं सोडिल्या ॥३९॥

ध्येय ध्यान ध्याता । त्रिपुटी न दिसे पाहतां ।

ध्यानखड्ग तत्त्वतां । न धरी सर्वथा या हेतू ॥१४०॥

दारुण युद्धसामग्री । सत्त्वें केली होती भारी ।

ते साधने सांडिलीं दुरी । कोणी वैरी असेना ॥४१॥

तन्मयतेचें छत्र धरूनी । समसाम्यसिंहासनीं ।

बैसला सहज समाधानी । त्यागी वोंवाळुनी जीवभावो ॥४२॥

शोधित वाढला सत्त्वगुण । तेणें सर्वस्वें केलें निंबलोण ।

पायां लागोनि आपण । स्वयें जाण उपरमला ॥४३॥

जैसा अग्नि असे काष्ठांच्या मेळीं । मंथिल्या काष्ठाची करी होळी ।

काष्ठ नाशूनि तत्काळीं । त्यजूनि इंगळीं उपशमे ॥४४॥

तैसें वाढोनि सत्त्व उत्तम । नाशूनि सांडी रजतम ।

पाठीं सत्त्वाचाही संभ्रम । स्वयें उपरम पावला ॥४५॥

तेथें निमालें जीवाचें जीवपण । ज्ञातृत्वेंसीं निमालें ज्ञान ।

निमालें प्रपंचाचें भान । चिन्मात्र पूर्ण कोंदलें ॥४६॥

 

 

तदैवमात्मन्यवरुद्धचित्तो

न वेद किञ्चिद्‌ बहिरन्तरं वा ।

यथेषुकारो नृपतिं व्रजन्त

इषौ गतात्मा न ददर्श पार्श्वे ॥ १३ ॥

 

 

ऐसी चिन्मात्र परिपूर्णता । तेथ निरोधूनि आणितां चित्ता ।

चित्त पावे चैतन्यता । जाण सर्वथा नरवीरा ॥४७॥

तेव्हां अंतरीं चैतन्यघन । बाह्य चिन्मात्र परिपूर्ण ।

आणिक न दिसे गा जाण । वृत्तीनें आण वाहिली ॥४८॥

पाहतां ध्येय ध्याता ध्यान । जेथ उल्हासें विगुंतलें मन ।

ते ’संप्रज्ञातसमाधी’ जाण । गुणेंवीण भोगिती ॥४९॥

तेथ निःषेष समरसे मन । झाला सुखरूप चिद्‍घन ।

ते समाधी परम कारण । विचक्षण बोलती ॥१५०॥

ब्रह्म इंद्रियां गोचर नसे । गुण गेलिया डोळां दिसे ।

हे अनुभव्यासीचि भासे । बोलावें ऐसें तें नव्हे ॥५१॥

येथ शास्त्रें विषम झालीं वादें । ’नेति नेति’ म्हणितलें वेदें ।

थोटावलीं योगिवृंदें । अनुभवी निजबोधें जाणती ॥५२॥

तेथ हेतु-मातु-दृष्टांतु । समूळ बुडाला समस्तु ।

अद्वैतवादाची मातु । ज्या ठायांतु लाजिली ॥५३॥

सबाह्य समदर्शन । हे अनुभवाची निर्वाणखूण ।

’शरकार’ गुरु केला जाण । हेंचि लक्षण लक्षूनि ॥५४॥

तावूनि उजू करितां बाण । दृढ लागलें अनुसंधान ।

इतुकेन प्रपंचाचें भान । खुंटलें जाण तयाचें ॥५५॥

निशाण भेरी वाजंतरें । रथ गज सैन्य संभारें ।

राजा गेला अतिगजरें । नेणिजे शरकारें शरदृष्टीं ॥५६॥

मागूनि रायाचा हडपी आला । तो पुसे ये मार्गी राजा गेला ।

येरु म्हणे नाहीं देखिला । गेला कीं न गेला कोण जाणे ॥५७॥

तो शरकारू देखिला दृष्टीं । हे ऐकोनि तयाची गोष्टी ।

जगीं एकाग्रता मोठी । प्रपंच दृष्टीं येवों नेदी ॥५८॥

हेंचि साधावया साधन । गृहारंभेंवीण एकपण ।

’सर्प’ गुरु केला जाण । हेंचि लक्षण देखोनि ॥५९॥

 

 

एकचार्यनिकेतः स्याद्‌ अप्रमत्तो गुहाशयः ।

अलक्ष्यमाण आचारैर्मुनिरेकोऽल्पभाषणः ॥ १४ ॥

 

 

सर्प सांघातु न साहे । एकाकी सुखें विचरत जाये ।

सदा सावधान राहे । श्वासु वाये जावों नेदी ॥१६०॥

तैसीच योगियाची गती । न साहे द्वैताची संगती ।

एकाकी वसे एकांतीं । जनाप्रती अलक्ष्य ॥६१॥

विषमाचा संगु न करी । परी समाचाही संगु न धरी ।

निघे देह संगाबाहेरी । त्वचेचे परी सर्पाचे ॥६२॥

सदा सावधानबुद्धी । लवनिमेष वायां जावों नेदी ।

अनुसंधान त्रिशुद्धी । तुटों नेदी सर्वथा ॥६३॥

सर्प बिळामाजीं रिघें बळें । मार्गीं मागू देखती सकळें ।

धाला भुकेला हें त्यां न कळे । गेला कळे सर्वांसी ॥६४॥

तैसाचि योगियाही योगबळें । न राहे जनांमाजीं जनमेळें ।

गुहेमाजीं पडिला लोळे । एकला खेळे एकपणीं ॥६५॥

हो का योगियांचा आचार । करितां देखती लहान थोर ।

सविकल्पनिर्विकल्प विचार । न कळे साचार कोणासी ॥६६॥

एक म्हणती कर्मठ । एक म्हणती कर्मभ्रष्ठ ।

एक म्हणती आत्मनिष्ठ । कळेना स्पष्ट कोणासी ॥६७॥

सर्पास बोलणेंचि नाहीं । बोले तरी अल्प कांहीं ।

तैसाच योगिया पाहीं । वाग्वादीं नाहीं सादर ॥६८॥

आंतुले कृपेचेनि बळें । बोले मृदु मंजुळ कोंवळें ।

श्रवणासी दोंदें एकवेळे । तेणें वचनमेळें निघालीं ॥६९॥

बोलणें तरी अति‌अल्प । परी छेदी संकल्पविकल्प ।

त्याच्या बोलाचे स्वरूप । सत्यसंकल्प जाणती ॥१७०॥

जो एकाकी उदास । ज्याचें परमार्थीं मानस ।

तेणें गृहारंभाची आस । वृथा प्रयास न करावे ॥७१॥

 

 

गृहारम्भोऽति दुःखाय विफलश्चाध्रुवात्मनः ।

सर्पः परकृतं वेश्म प्रविश्य सुखमेधते ॥ १५ ॥

 

 

मूळीं गृहारंभ तें दुःख । कष्ट करितां दुःखकारक ।

निपजविलें त्रिमाळिक । तें अध्रुव देख सर्वथा ॥७२॥

जेथें संसारचि नाशवंत । देह प्रत्यक्षाकारें असंत ।

तेथींचें गृह काय शाश्वत । मूर्ख मानित सत्यत्वें ॥७३॥

जें गर्भीच निमालें । तें उपजतां जातक केलें ।

मृताचें जन्मनांव ठेविलें । तैसें गृह केलें असंत ॥७४॥

तोही असंतु आरंभ कुडा । मृत्तिकेसाठीं लावी झगडा ।

भांडवी दगडासाठीं कां लांकुडा । सुहृदभिडा सांडोनि ॥७५॥

वोळंबा घर करी सायासें । त्यामाजीं सर्प राहे सावकाशें ।

न शिणतां अप्रयासें । परघरवासें संतुष्ट ॥७६॥

तैसाचि योगियाही जाण । न धरी देहगेह अभिमान ।

परगृहीं वसे निरभिमान । सुखसंपन्न सर्वदा ॥७७॥

एकही गृह न करावें । हें सत्य मानिलें जीवें ।

एवढी सृष्टि केली देवें । बाधूं न पवे त्या केवीं ॥७८॥

सृष्टि रचिली कैसेनी । निपजली कोणापासूनी ।

येचि अर्थी गुरु कांतिणी । लक्षण लक्षुनी म्यां केली ॥७९॥

 

 

एको नारायणो देवः पूर्वसृष्टं स्वमायया ।

संहृत्य कालकलया कल्पान्त इदमीश्वरः ॥ १६ ॥

 

 

नरांचे आश्रयस्थान । यालागीं बोलिजे ’नारायण’ ।

जीवाचें तोचि जीवन । स्वामी नारायण सर्वांचा ॥१८०॥

ऐसा एक नारायण । तेणें पूर्वी जग सृजिलें जाण ।

उपकरणसामग्रीवीण । केलें निर्माण जगांचे ॥८१॥

एकलेनि सामग्रीवीण । केवीं केलें जग संपूर्ण ।

स्वमायाक्षोभवूनि जाण । करी निर्माण जगाचें ॥८२॥

ते निजमायेच्या पोटीं । असंख्य जीवसामग्रीच्या कोटी ।

ते माया अवलोकिली दृष्टीं । तोचि उठा‌उठी निजकाळु ॥८३॥

ऐसी निजमाया अवलोकिली । ते निजांगावरी नांदविली ।

परी अंगीं लागों नाहीं दिधली । हे अलिप्तता केली तो जाणे ॥८४॥

धु‌ई दाटली आकाशीं । आकाश नातळे धु‌ईसी ।

तैसी निजांगे वाढवूनि मायेसी । अलिप्त तियेसी वर्ततु ॥८५॥

उदकें कमळिणी वाढविली । ते जळ आवरी निजदळीं ।

तैसी माया आनंद आकळी । चित्सत्ता मोकळी सदंशेंसीं ॥८६॥

स्वमायेसी जो अधिष्ठान । मायेसी नांदावया तोचि भुवन ।

एवं मायानियंता नारायण । सत्य जाण सर्वथा ॥८७॥

रजोगुण सृजी सृष्टीसी । सत्त्वगुण प्रतिपाळी तिसी ।

कल्पांतीं क्षोभवोनि तमोगुणासी । काळरूपेंसीं संहारी ॥८८॥

हे मायेची क्षोभक शक्ती । असे नारायणाचे हातीं ।

यालागीं संहारिता अंतीं । ईश्वरु म्हणती या हेतू ॥८९॥

 

 

एक एवाद्वितीयोऽभूदात्माधारोऽखिलाश्रयः ।

कालेनात्मानुभावेन साम्यं नीतासु शक्तिषु ।

सत्त्वादिष्वादिपुरुषः प्रधानपुरुषेश्वरः ॥ १७ ॥

परावराणां परम आस्ते कैवल्यसंज्ञितः ।

केवलानुभवानन्द सन्दोहो निरुपाधिकः ॥ १८ ॥

 

 

एवं संहारोनि कार्यकारण । एक अद्वितीय नारायण ।

एकपणें परिपूर्ण । गुणागुण निरसोनि ॥१९०॥

एकला एकु नारायण । हेंही तेथ म्हणे कोण ।

हें अद्वितीय लक्षण । भेदशून्य अवस्था ॥९१॥

’विजातीयभेद’ ते ठायीं । नसे ’सजातीयभेद’ कांहीं ।

’स्वगतभेदु’ तोही नाहीं । भेदशून्य पाहीं ये रीतीं ॥९२॥

ऐसा अभेदु जो साचारु । तोचि प्रकृतिपुरुषांचा ईश्वरु ।

नियंता तो परावरु । तोही निर्धारु परियेसीं ॥९३॥

प्रकृति पुरुष हे दोन्ही । कल्पिलीं जेणें अमन-मनीं ।

तो ईश्वर होय भरंवसेनी । त्याचे सामर्थ्येंकरूनि वर्तती ॥९४॥

प्रकृतीतें चेतविती सत्ता । तेचि याची पुरुषता ।

यालागीं प्रकृतीचा भर्ता । होय सर्वथा हाचि एकु ॥९५॥

’पर’ जे अज-प्रमुख । ’अवर’ मनुमुख्य स्थावरांतक ।

यांचा नियंता तो देख । सर्वचाळक सर्वांचा ॥९६॥

ज्याचे आज्ञेवरी पाहें । सैरा वायु जा‌ऊं न लाहे ।

समुद्र वेळेमाजीं राहे । सूर्य वाहे दिनमान ॥९७॥

ज्याची आज्ञा करूनि प्रमाण । बारा अंगुळें विचरे प्राण ।

परता जा‌ऊं न शके जाण । आज्ञेभेणें सर्वथा ॥९८॥

आज्ञा जाणोनि धडफुडी । मेरु बैसका न सोडी ।

चेतना आज्ञा करी गाढी । अचेतन कुडी चेतवी ॥९९॥

तो स्वयें तंव निराधार । परी झाला विश्वासी आधार ।

जेवीं सर्पाभासा दोर । दिसे साचार आश्रयो ॥२००॥

सत्त्वादिका ज्या गुणशक्ती । आवरूनि निजकाळगती ।

समत्वा आणिल्या स्थिती । निजप्रकृतीमाझारीं ॥१॥

तेहि प्रकृती उपरमोनी । राहिली असे निर्गुणस्थानीं ।

जेवीं वट बीजीं सामावोनि । केवळपणीं राहिला ॥२॥

तैसा उपाधि गिळूनि सकळ । निरुपाधिक केवळ ।

जेवीं काढिलिया मंदराचळ । राहे निश्चळ क्षीराब्धी ॥३॥

नाना अलंकार ठसे । घातलिया जेवीं मुसे ।

पूर्वरूप सोनें जैसें । होय तैसें केवळ ॥४॥

नाना नक्षत्रावलोकु । निजतेजें लोपी अर्कु ।

तैसा उपाधि गिळूनि एकु । निरुपाधिकु उरलासे ॥५॥

हो कां ग्रीष्माच्या अंतीं । बीजें लीन होतीं क्षितीं ।

तैशी लीन हो‌ऊनि प्रकृति । केवळ सुखमूर्ती उरलासे ॥६॥

ऐसा निरुपाधिक केवळ । सुखस्वरूपानंदकल्लोळ ।

चिन्मात्रतेजें बहळ । नित्यनिर्मळ सदंशें ॥७॥

तेणें ज्ञानस्वरूपें अनंतें । सृजनकाळ अवस्थेतें ।

सृजिता झाला सृष्टीतें । तेंही निरुतें अवधारीं ॥८॥

 

 

केवलात्मानुभावेन स्वमायां त्रिगुणात्मिकाम्‌ ।

सङ्क्षोभयन्सृजत्यादौ तया सूत्रमरिन्दम ॥ १९ ॥

तामाहुस्त्रिगुणव्यक्तिं सृजन्तीं विश्वतोमुखम्‌ ।

यस्मिन्प्रोतमिदं विश्वं येन संसरते पुमान्‌ ॥ २० ॥

 

 

तेणें निजात्मकाळसत्तें । अवलोकिलें निजमायेतें ।

ते क्षोभोनियां तेथें । निजसूत्रातें उपजवी ॥९॥

तेचि बोलिली ’क्रियाशक्ती’ । करिती झाली त्रिगुणव्यक्ती ।

अहंकारद्वारा सृतिजी । जग‍उत्पत्तीतें मूळ ॥२१०॥

तेथें गुणागुणविभाग । सुर नर आणि पन्नग ।

अध ऊर्ध्व मध्यभाग । रचिलें जग तत्काल ॥११॥

ब्रह्मांडीं सूत्र जाण । पिंडू वर्तवी प्राण ।

पिंडब्रह्मांडविंदान । कर्त्री जाण ’क्रियाशक्ति’ ॥१२॥

जीव करावया संसारी । षड्‌विकार वाढवी शरीरीं ।

षडूर्मी त्यामाझारीं । जीव संसारीं संचरवी ॥१३॥

एवढी संसार‍उत्पत्ती । करावया इची व्युत्पत्ती ।

यालागीं नांवें ’क्रियाशक्ती’ । सांख्यसंमतीं बोलिजे ॥१४॥

या क्रियाशक्तिसूत्राचे ठायीं । जग ओतिलें असे पाहीं ।

आडवेतिडवे ठायींचे ठायीं । गोंवून लवलाहीं वाढत ॥१५॥

दृढबंध देहाभिमाना । दे‌ऊन संसारी करी जना ।

उपजवी अनिवार वासना । योनीं नाना जन्मवी ॥१६॥

पित्याचेनि रेतमेळें । रजस्वलेचेनि रुधिरबळें ।

उकडतां जठराग्निज्वाळें । बहुकाळें गोठलें ॥१७॥

तेथ निघाले अवयवांकुर । करचरणादिक लहान थोर ।

देह झाला जी साकार । तरी अपार यातना ॥१८॥

जठरीं गर्भाची उकडतां उंडी । नाना दुःखांची होय पेंडी ।

रिघे विष्ठा कृमी नाकींतोंडी । तेणें मस्तक झाडी पुरे पुरे ॥१९॥

थोर गर्भींची वेदना । आठवितां थरकांपु मना ।

भगद्वारें जन्म जाणा । परम यातना जीवासी ॥२२०॥

ऐसें जन्मवूनि जनीं । घाली स्वर्गाच्या बंदीखानीं ।

कां पचती अधःपतनीं । देहाभिमानेंकरूनियां ॥२१॥

ऐसी सुखदुःखांची कडी । घालोनि त्रिगुणीं दृढ बेडी ।

भोगवी दुःखांच्या कोडी । तरी न सोडी अविद्या ॥२२॥

हा थोर मायेचा खटाटोपु । राया तुज नाहीं भयकंपु ।

तुवां दृढ धरोनि अनुतापु । अभिमानदर्पु छेदिला ॥२३॥

तुझी पालटली दिसे स्थिती । हृदयीं प्रगटली चिच्छक्ती ।

मावळली अविद्येची राती । बोधगभस्ति उगवला ॥२४॥

जेथ छेदिला अभिमान । तेथें कामादि वैरी निमाले जाण ।

जेवीं शिर छेदिल्या करचरण । सहजें जाण निमाले ॥२५॥

यापरी तूं ’अरिमर्दन’ । बोलिलों तें सत्य जाण ।

ऐकोनि अवधूतवचन । सुखसंपन्न नृप झाला ॥२६॥

म्हणे धन्य धन्य मी सनाथ । मस्तकीं ठेविला हस्त ।

प्रेमें वोसंडला अवधूत । हृदयीं हृदयांत आलिंगी ॥२७॥

दोघां निजात्मबोधें जाहली भेटी । यालागीं खेवा पडली मिठी ।

तेणें आनंदें वोसंडे सृष्टी । सभाग्यां भेटी सद्‍गुरूसी ॥२८॥

बालका कीजेति सोहळे । तेणें निवती जननीचे डोळे ।

शिष्यासी निजबोधु आकळे । ते सुखसोहळे सद्‍गुरूसी ॥२९॥

करितां दोघांसी संवादु । वोसंडला परमानंदु ।

पुढील कथेचा संवादु । अतिविशदु सांगत ॥२३०॥

 

 

यथोर्णनाभिर्हृदयाद्‌ ऊर्णां सन्तत्य वक्त्रतः ।

तया विहृत्य भूयस्तां ग्रसत्येवं महेश्वरः ॥ २१ ॥

 

 

’ऊर्णनाभि’ म्हणजे कांतिणी । हृदयतंतु मुखेंकरूनी ।

विस्तारी बाहेर काढूनी । निजगुणीं स्वभावे ॥३१॥

त्या विस्तारिल्या तंतूंवरी । तळीं आणि उपरी ।

आपणचि क्रीडा करी । नानापरी स्वलीला ॥३२॥

तंतुविस्तारें खेळती लीला । प्रत्यक्ष देखतांचि डोळां ।

ग्रासूनि ने हृदयकमळा । अद्वैतकळा दाखवी ॥३३॥

याचि रीतीं सर्वेश्वरु । एकला रची संसारु ।

अंतीं करूनि संहारु । उरे निर्विकारु निजात्मा ॥३४॥

या लक्षणाचा निर्धारु । धरूनि ऊर्णनाभी केला गुरु ।

आतां सारूप्यतेचा विचारु । पेशस्कारु गुरु म्यां केला ॥३५॥

 

 

यत्र यत्र मनो देही धारयेत्सकलं धिया ।

स्नेहाद्‌ द्वेषाद्‌ भयाद्‌ वापि याति तत्तत्स्वरूपताम्‌ ॥ २२ ॥

 

 

काया वाचा आणि मन । पुरुषें एकाग्र करून ।

जे जे वस्तूचें करी ध्यान । तद्‌रूप जाण तो होय ॥३६॥

स्नेहें द्वेषें अथवा भयें । दृढ ध्यान जेणें होय ।

तेणेंचि तद्‌रूपता लाहे । उभवूनि बाहे सांगतु ॥३७॥

देह गेलिया तद्‌रूपता । हो‌ईल हें वचन वृथा ।

येणेंचि देहें येथ असतां । तद्‌रूपता पाविजे ॥३८॥

 

 

कीटः पेशस्कृतं ध्यायन्‌ कुड्यां तेन प्रवेशितः ।

याति तत्सात्मतां राजन्‌ पूर्वरूपमसन्त्यजन्‌ ॥ २३ ॥

 

 

भिगुरटी कीटकीतें धरी । कोंडी भिंतीमाजिले घरीं ।

ते मरणभयें ध्यान करी । निरंतरीं भ्रमरीचें ॥३९॥

तेणें तीव्रध्यानें ती कीटी । हो‌ऊनि ठाके भिंगुरटी ।

गगनीं चढे उठा‌उठी । प्रत्यक्ष दृष्टीं देखिजे ॥२४०॥

भिंगुरटी जड असंत । मूढ कीटी तिचें ध्यान करीत ।

तेणें तद्‌रूपता प्राप्त । तैसा भगवंत तंव नव्हे ॥४१॥

तो अजड चिद्‌रूप सुखदाता । ज्ञाता अधिकारी ध्यान करिता ।

तेथ तद्‌रूपता पावतां । विलंबू सर्वथा पैं नाहीं ॥४२॥

कीटकीस भ्रमरत्व जोडे । हें ’तीव्रध्यानें’ न घडतें घडे ।

विचारितां दोन्ही मूढें । जड जडें वेधिलें ॥४३॥

भगवद्ध्यान नव्हे तैसें । ध्याता भगवद्‌रूपचि असे ।

ध्याने भ्रममात्र नासे । अनायासें तद्‌रूप ॥४४॥

येणें देहें याचि वृत्तीं । आपुली आपण न जाणे मुक्ती ।

नेघवे भगवत्पदप्राप्ती । तैं वृथा व्युत्पती नरदेहीं ॥ ४५ ॥

वृथा त्याचें ज्ञान ध्यान । वृथा त्याचें यजन याजन ।

वृथा त्याचें धर्माचरण । चैतन्यघन जरी नोहे ॥४६॥

 

 

एवं गुरुभ्य एतेभ्य एषा मे शिक्षिता मतिः ।

स्वात्मोपशिक्षितां बुद्धिं श्रृणु मे वदतः प्रभो ॥ २४ ॥

 

 

अवधूत म्हणे यदूसी । इतुकिया गुरूंपाशी ।

मी शिकलों जें जें मतीशीं । तें तुजपाशीं सांगितलें ॥४७॥

निजबुद्धीचिया व्युत्पत्ती । कांहींएक शिकलों युक्ती ।

तेंही सांगेन तुजप्रती । अनन्यप्रीती-स्वभावे ॥४८॥

चोवीस गुरूंचाही गुरु । विवेकवैराग्यविचारु ।

हा नरदेहीं लाधे सधरु । यालागीं मुख्य गुरु नरदेहो ॥४९॥

 

 

देहो गुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतुः

बिभ्रत्स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्युदर्कम्‌ ।

तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि

पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्गः ॥ २५ ॥

 

 

देहासी जें गुरुत्व जाणा । तें दों प्रकारीं विचक्षणा ।

सांगेन त्याच्या लक्षणा । संरक्षणा परमार्था ॥२५०॥

देहा‌ऐसें वोखटें । पृथ्वीमाजीं नाहीं कोठें ।

देहा‌ऐसें गोमटें । पाहतां न भेटे त्रिलोकीं ॥५१॥

वोखटें म्हणोनि त्यागावें । तैं मोक्षसुखासी नागवावें ।

हो कां गोमटें म्हणोनि भोगावें । तैं अवश्य जावें नरकासी ॥५२॥

तरी हें त्यागावें ना भोगावें । मध्यभागें विभागावें ।

आत्मसाधनीं राखावें । निजस्वभावें हितालागीं ॥५३॥

जैसें भाडियाचें घोडें । आसक्ति सांडोनि पुढें ।

पेणेंवरी नेणें घडे । स्वार्थचाडेलागूनि ॥५४॥

हेतू ठेवूनि परमार्था । गेहीं वस्तीकरू जेवीं उखिता ।

देह‌आसक्तीची कथा । बुद्धीच्या पंथा येवों नेदी ॥५५॥

देहाची नश्वर गती । नश्वरत्वें उपजे विरक्ती ।

नाशवंताची आसक्ती । मुमुक्षु न करिती सर्वथा ॥५६॥

जेणें उपजे विरक्ती । तो विवेक जाणावा निश्चितीं ।

एवं विवेकवैराग्यप्राप्ती । निजयुक्तीं नरदेहीं ॥५७॥

इतर देहांच्या ठायीं । हा विचारूचि नाहीं ।

केवळ शिश्नोदर पाहीं । व्यवसावो देहीं करिताति ॥५८॥

यालागीं नरदेह निधान । जेणें ब्रह्मसायुज्यीं घडे गमन ।

देव वांच्छिती मनुष्यपण । देवाचें स्तवन नरदेहा ॥५९॥

म्हणसी नरदेह पावन । परी तो अत्यंत निंद्य जाण ।

योनिद्वारें ज्याचें जनन । पाठींच मरण लागलेंसे ॥२६०॥

जंव जन्मलेंचि नाहीं । तंव मरण लागलें पाहीं ।

गर्भाच्याचि ठायीं । मरणघायीं धाकती ॥६१॥

एवं या देहासरिसा । नित्य मृत्यु लागला कैसा ।

पोषूनियां बालवयसा । तारुण्यसरिसा लागला ॥६२॥

विसरोनियां आत्ममरण । तारुण्य चढलें जी दारुण ।

चतुर शाहणा सज्ञान । बळें संपूर्ण मी एकु ॥६३॥

त्या तारुण्याची नवाळी । देंठ न फेडितां काळ गिळी ।

मग जरा जर्जरित मेळी । मरणकाळीं पातली ॥६४॥

धवलचामरेंसीं आलें जाण । जरा मृत्यूचें प्रस्थान ।

मागूनि यावया आपण । वेळा निरीक्षण करीतसे ॥६५॥

सर्वांगीं कंपायमान । तो आला मृत्युव्यजन ।

मान कांपे तो जाण । डोल्हारा पूर्ण मृत्यूचा ॥६६॥

दांत पाडूनि सपाट । काळें मोकळी केली वाट ।

मृत्युसेनेचा घडघडाट । वेगीं उद्भट रिघावया ॥६७॥

पाठी झाली दुणी । तेचि मृत्यूची निशाणी ।

दोनी कानीं खिळे दे‌उनी । सुबद्ध करूनि बांधिली ॥६८॥

येतिया मृत्यूसी पुढारें । नयनतेज धांवे सामोरें ।

मग न्याहाळतीना अक्षरें । अंजनोपचारें शिणतांही ॥६९॥

उभळीचा उजगरा । उबगु सेजारिल्या घरा ।

म्हणती न मरे हा म्हातारा । बाळाची निद्रा मोडितो ॥२७०॥

देखोनि मृत्यूची धाडी । पायां वळतसे वेंगडी ।

जिव्हेसी चालली बोबडी । तुटल्या नाडी सर्वांगीं ॥७१॥

मरण न येतां जाण । थोर जरेचें विटंबन ।

विमुख स्त्रीपुत्रजन । अतिदीन ते करी ॥७२॥

जन्मवरी सायासीं । प्रतिपाळिंले जयांसी ।

तींचि उबगलीं त्यासी । जरेनें देहासी कवळिल्या ॥७३॥

जरा लागलिया पाठीं । कोणी ना‌इके त्याची गोष्टी ।

विटावों लागलीं धाकुटीं । कुतरीं पाठीं भुंकती ॥७४॥

शाहणीं सांगती अबलांसी । ’बागुल’ आला म्हणती वृद्धासी ।

निसुर पडों नेदी ढांसी । कासाविसी होतसे ॥७५॥

’म्हातारा हो’ हा आशीर्वाद । दीधला तेहीं केलें द्वंद्व ।

जरे‍एवढें विरुद्ध । आणि द्वंद्व तें नाहीं ॥७६॥

ऐसी जरेची जाचणी । देखोनियां तरुणपणीं ।

हेचि दशा मजलागूनी । हात धरूनि ये‌ईल ॥७७॥

देहो तितुका षड्‌विकारी । कोटि अनर्थ एकेके विकारीं ।

षडूर्मी लागल्या त्या भीतरी । जेवीं अग्नीवरी घृतधारा ॥७८॥

या दुःखाचें जें मूळ । तें देहाचें आळवाळ ।

देहो वाढवितां दुःख प्रबळ । उत्तरफळ महादुःख ॥७९॥

एवं देहाची जे संगती । ते निरंतर दुःखप्राप्ती ।

यापरी सांडावी आसक्ती । या हेतु विरक्ती देहगुरु ॥२८०॥

या देहाचेनि साधनें । अविनाश पद पावणें ।

याहीपरी येणें गुणें । गुरुत्व म्हणणे देहासी ॥८१॥

देह उपकारी अपकारी । यासी गुरुत्व दोन्हीपरी ।

येथ विवंचूनिं चतुरीं । निजहित करी तो धन्य ॥८२॥

करितां तत्त्वविवंचन । देहाचें मूळ तें अज्ञान ।

निजरूपाचें अदर्शन । तेंचि भान प्रकृतीचें ॥८३॥

प्रकृतीस्तव त्रिगुणसूत्र । त्रिगुणीं त्रिविध अहंकार ।

येथूनि महद्‍भूतविकार । इंद्रियव्यापार देहेंसी ॥८४॥

एवं पिंडब्रह्मांडखटाटोप । हा अवघाचि ’आरोप’ ।

दोरु जाहला नाहीं साप । भ्रमें सर्प तो म्हणती ॥८५॥

पाहतां देहाचें मूळ । भासे जैसें मृगजळ ।

भ्रमाची राणीव प्रबळ । हा आरोपचि केवळ वस्तूचे ठायीं ॥८६॥

नसतें देह आभासे जेथें । ’आरोपु’ म्हणणें घडे त्यातें ।

आतां सांगेन ’अपवादाते’ । सावचित्ते परियेसीं ॥८७॥

देह पांचभौतिक प्रसिद्ध । तो ’मी’ म्हणणें हें अबद्ध ।

देहो मलिन मी शुद्ध । अतिविरुद्ध या आम्हां ॥८८॥

पृथ्वी मी नव्हे जडत्वें । जळ मी नव्हे द्रवत्वें ।

तेज मी नव्हें दाहकत्वें । चंचलत्वें नव्हें वायु ॥८९॥

नभ मी नव्हे शून्यत्वें । अहं मी नव्हें दृश्यत्वें ।

जीव नव्हें मी परिच्छिन्नत्वें । माया मिथ्यात्वें मी नव्हें ॥२९०॥

देह नव्हें मी नश्वरत्वें । विषय नव्हे मी बाधकत्वें ।

या तत्त्वां आणि मातें । संबंधू येथें असेना ॥९१॥

’ब्रह्माहमस्मि’ अभिमान । हंसपरमहंसांसी मान्य ।

तें सत्त्वावस्थेचें साधन । तोही अभिमान मी नव्हें ॥९२॥

जितुका तत्त्वांचा अनुवादु । तितुका मजवरी ’अपवादु’ ।

हा माझा बुद्धीचा बोधु । तुज म्यां यदु सांगितला ॥९३॥

हें माझें गुप्त ज्ञान । तुझें देखोनि अनन्यपण ।

केलें गा निरूपण । भावें संपूर्ण तूं भावार्थी ॥९४॥

येरवीं करावया हे कथा । मज चाड नाहीं सर्वथा ।

परी बोलवीतसे तुझी आस्था । नृपनाथा सभाग्या ॥९५॥

ऐशिया संवादाच्या मेळीं । अद्वैतबोधें पिटिली टाळी ।

दोघे आनंदकल्लोळीं । ब्रह्मसुकाळीं मातले ॥९६॥

ऐसा उपकारी देखा । या देहासारिखा नाहीं सखा ।

म्हणसी राखावा नेटका । तंव तो पारका मुळींचि ॥९७॥

यासी अत्यंत करितां जतन । दिसे विपरीत निदान ।

श्वानशृगालांचें भोजन । कां होय भक्षण अग्नीचें ॥९८॥

या दोंही गतींवेगळें पडे । तरी सुळबुळीत होती किडे ।

चौथी अवस्था यासी न घडे । हें तूंही रोकडें जाणशी ॥९९॥

यालागीं देहाची आसक्ती । मी न धरींच गा नृपती ।

निःसंगु विचरतसें क्षितीं । आत्मस्थितीचेनि बोधें ॥३००॥

देहासी उपभोगसाधनें । तितुकीं जाण पां बंधनें ।

दृढ वासना तेणें । अनिवारपणें वाढते ॥१॥

 

 

जायात्मजार्थपशुभृत्यगृहाप्तवर्गान्‌

पुष्णाति यत्प्रियचिकीर्षया वितन्वन्‌ ।

स्वान्ते सकृच्छ्रमवरुद्धधनः स देहः

सृष्ट्वास्य बीजमवसीदति वृक्षधर्मः ॥ २६ ॥

 

 

देहभोगीं मुख्य गोडी । स्त्रीभोगाची अति‌आवडी ।

सर्वस्व वेंचोनि जोडी । आणी रोकडी योषिता ॥२॥

स्त्री हातीं धरितां देख । वाढे प्रपंचाचें थोर दुःख ।

गृह पाहिजे आवश्यक । भोगार्थ देख स्त्रियेच्या ॥३॥

त्या गृहाचे गृहसिद्धीं । पाहिजे धनधान्यसमृद्धी ।

झाली प्रजांची वृद्धी । तेणें अति‌आधी अनिवार ॥४॥

त्या प्रजांचा अतिलालसु । दासदासी मेळवी पशु ।

थोर कष्टांचा पडे सोसु । सुखलेशु पैं नाहीं ॥५॥

व्याही जांवयांच्या वोढी । आप्तवर्गाचिया कोडी ।

पडे उचिताचिया सांकडीं । सोशितां कोरडी देहाची ॥६॥

पोसावया पोष्यांसी । रची नाना उपायराशी ।

हिंडे स्वदेशीं परदेशीं । अहर्निशीं व्याकुळ ॥७॥

देहासी द्यावया सुख । शतधा वाढवी दुःख ।

देहाभिमानें जन मूर्ख । वृथाभिलाख वाढविती ॥८॥

देहसुखाचिया चाडा । पडे परिग्रहाचे खोडां ।

दारागृहलोभें केला वेडा । न देखे पुढां निजस्वार्थु ॥९॥

देहें वाढविली प्रीती । गृह दारा पुत्र संपत्ती ।

तेचि वासना होय देहांतीं । देहांतराप्रती निजबीज ॥३१०॥

जैसा जोंधळा कणिसा चढे । कणसींचा क्षितीवरी झडे ।

वाढी वाढलें झाड मोडे । तें बीज गाढें उरलेंसे ॥११॥

तेंचि बीज जलभूमीचे संगतीं । सवेंचि झाड वाढे पुढतीं ।

तैसी वासना उरे देहांतीं । देहांतराप्रती न्यावया ॥१२॥

त्या वृक्षाचिया परी । वासनाबीज शरीरीं ।

उरवूनि स्वर्गसंसारीं । योनिद्वारीं जन्मवी ॥१३॥

देहीं वासना केवीं वाढे । तेंही सांगेन तुज पुढें ।

विषय सेवितां वाडेंकोडें । वासना वाढे अनिवार ॥१४॥

 

 

जिह्वैकतोऽमुमपकर्षति कर्हि तर्षा

शिश्नोऽन्यतस्त्वगुदरं श्रवणं कुतश्चित्‌ ।

घ्राणोऽन्यतश्चपलदृक्‌ क्व च कर्मशक्तिः

बह्व्यः सपत्न्य इव गेहपतिं लुनन्ति ॥ २७ ॥

 

 

जिव्हा रसाकडे वोढी । तृषा प्राशनालागीं तोडी ।

शिश्नासी रतिसुखाची गोडी । तें चरफडी रमावया ॥१५॥

त्वचा पाहे मृदुपण । उदर वांछी पूर्ण अन्न ।

श्रवण मागती गायन । मधुरध्वन आलापु ॥१६॥

घ्राण उद्यत परिमळा । रूप पहावया वोढी डोळा ।

हस्त वांछिती खेळा । नाना लीळा स्वभावें ॥१७॥

पाय वांछिती गती । ऐशीं इंद्रियें वोढा वोढिती ।

जेवीं एका गेहपती । बहुतां सवती तोडिती ॥१८॥

एवं इंद्रियांसी विषयासक्ती । तेणें वासना दृढ होती ।

त्या देहदेहांतराप्रती । पुरुषासी नेती सर्वथा ॥१९॥

यालागीं करावया विषयत्यागु । अवश्य छेदावा देहसंगु ।

इये अर्थी मनुष्यदेह चांगु । ज्ञानविभागु ये देहीं ॥३२०॥

 

 

सृष्ट्वा पुराणि विविधान्यजयाऽऽत्मशक्त्या

वृक्षान्‌ सरीसृपपशून्‌ खगदन्दशूकान्‌ ।

तैस्तैरतुष्टहृदयः पुरुषं विधाय

ब्रह्मावलोकधिषणं मुदमाप देवः ॥ २८ ॥

 

 

हेचि जाणावया निजरूपातें । पूर्वीं तेणें श्री‌अनंतें ।

निजमायेचेनि हातें । केलीं बहुतें शरीरें ॥२१॥

एकें केलीं भूचरें । एकें तें केलीं खेचरें ।

एकें केली जळचरें । चरें अचरें तीं एकें ॥२२॥

वृक्ष सर्प पशु दंश । राक्षस पिशाच बक हंस ।

मत्स्यकच्छादि अशेष । सृजी बहुवस योनिंतें ॥२३॥

ऐसा चौर्‍यांशीं लक्ष योनी । सृजूनि पाहे परतोनी ।

तंव निजप्राप्तीलागोनी । न देखे कोणी अधिकारी ॥२४॥

ऐशिये देखोनि सृष्टीतें । सुख न वाटेचि देवातें ।

मग मानवी प्रकृतीतें । आदरें बहुतें निर्मिलें ॥२५॥

बाहुल्यें मनुष्यदेहीं । निजज्ञान घातलें पाहीं ।

जेणें ज्ञानें देहीं । विदेह पाहीं पावती ॥२६॥

आहार-निद्रा-भय मैथुन । सर्वा योनींसी समसमान ।

मनुष्यदेहींचें ज्ञान । अधिक जाण सर्वांशीं ॥२७॥

देखोनि मनुष्यदेहासी । सुख झालें भगवंतासी ।

अधिकार ब्रह्मज्ञानासी । येणें देहेंसीं मत्प्राप्ती ॥२८॥

पावोनियां मनुष्यपणा । जो न साधी ब्रह्मज्ञाना ।

तो दाढीचा मेंढा जाणा । विषयाचरणा विचरतु ॥२९॥

मनुष्यदेहींचेनि ज्ञानें । सच्चिदानंदपदवी घेणें ।

एवढा अधिकार नारायणें । कृपावलोकनें दीधला ॥३३०॥

मनुष्यदेहीं ब्रह्मज्ञान । पुढील जन्मीं मी करीन ।

म्हणे तो नागवला जाण । सोलींव अज्ञान त्यापासीं ॥३१॥

 

 

लब्ध्वा सुदुर्लभमिदं बहुसम्भवान्ते

मानुष्यमर्थदमनित्यमपीह धीरः ।

तूर्णं यतेत न पतेदनुमृत्यु यावन्‌

निःश्रेयसाय विषयः खलु सर्वतः स्यात्‌ ॥ २९ ॥

 

 

चौर्‍यांशीं लक्षयोनींप्रती । जैं कोटिकोटी फेरे होती ।

तैं नरदेहाची प्राप्ती । अवचटें लाहती निजभाग्यें ॥३२॥

जो मनुष्यदेही जन्मला । तो परमार्थासी लिगटला ।

एवढा अलभ्य लाभ झाला । पितरीं मांडिला उत्साहो ॥३३॥

झालिया मनुष्यदेहप्राप्ती । परमार्थ साधूं भोगा‌अंतीं ।

एवढी येथ नाहीं निश्चिती । मृत्युप्राप्ति अनिवार ॥३४॥

मृत्यु न विचारी गुण-दोष । न म्हणे देश-विदेश ।

न पाहे रात्र-दिवस । करीत नाश तत्काळ ॥३५॥

देह जैंपासोनि झाला । तैंपासूनि मृत्यु लागला ।

जेवीं सापें बेडूक धरिला । गिळूं लागला लवनिमिषें ॥३६॥

साप बेडुकातें गिळी । बेडूक मुखें माशातें कवळी ।

तैशीं मृत्युमुखीं पडलीं । विषयभुलीं झोंबतीं ॥३७॥

येथ आळसु जेणें केला । तो सर्वस्वें नागवला ।

थिता परमार्थ हातींचा गेला । आवर्ती पडला भवचक्रीं ॥३८॥

ऐसें जाणोनि यदुराया । देहाचिया लवलाह्या ।

परमार्थ साधावया । ब्रह्मोपाया उद्यत व्हावें ॥३९॥

छेदोनियां आळसासी । दवडूनियां निद्रेसी ।

आत्मचिंतन अहर्निशीं । अविश्रमेंसीं साधावें ॥३४०॥

रणीं रिघालिया शूरासी । न जिणतां परचक्रासी ।

विसांवा नाहीं क्षत्रियांसी । तेणें वेगेंसीं साधावें ॥४१॥

साधावया आत्मलग्न । सावधान बिजवराचें मन ।

तेणें साक्षेपें आपण । सायुज्यलग्न साधावें ॥४२॥

रायाचें एकुलतें एक । चुकल्या अवचटें बाळक ।

तो जेवीं शोधी सकळ लोक । तेवीं निजसुख साधावें ॥४३॥

काळाचा चपेटघात । जंव वाजला नाहीं येथ ।

तंव साधावया परमार्थ । आयुष्य व्यर्थ न करावें ॥४४॥

नरदेहींचेनि आयुष्यें । प्रपंचाचेनि आवेशें ।

विषयाचेनि विलासें । भोगपिसे नर झाले ॥४५॥

पश्वादियोनींच्या ठायीं । विषयांवांचोनि आन नाहीं ।

तेचि विषयो नरदेहीं । वाढविल्या कायी हित झालें ॥४६॥

विचारितां विवेकदृष्टीं । विषयांसी प्रारब्धें भेटी ।

वृथा करितां आटाटी । मुद्दलतुटी नरदेहा ॥४७॥

नरदेह परम पावन । पावोनि न साधी ब्रह्मज्ञान ।

तो लांडा गर्दभ जाण । पुच्छेंवीण दुपायी ॥४८॥

अपरोक्षज्ञानेंवीण वांझट । उदरार्थ दंभ खटपट ।

जेवीं मदिरापानी मर्कट । उडे उद्भट तडतडां ॥४९॥

ब्रह्मज्ञानेंवीण शास्त्रज्ञ । ते अंधारींचे खद्योत जाण ।

अज्ञाननिशीमाजीं तेज गहन । सूर्योदयीं कोण त्यां देखे ॥३५०॥

ब्रह्मज्ञानेंवीण संन्यासी । नटाच्या ऐसें मुंडण त्यांसी ।

सोकले मिष्टान्नभिक्षेसी । वृथा गेरूसी नाशिलें ॥५१॥

मनीं विषयांचें अभिलाषण । धरूनि करिती वेदाध्ययन ।

ते वर्षाकाळींचे दर्दुर जाण । कर्दमपानें जल्पती ॥५२॥

विषयप्राप्तीलागीं मौन । तें बकाचें बकध्यान ।

विषयबुद्धी जें गायन । तें खरी देखोन खर भुंके ॥५३॥

विषयालागीं उपन्यास । नाना युक्तींचे विलास ।

जेवीं पिंड देखोनि वायस । करिती बहुवस अतिशब्द ॥५४॥

पोट भरावया भांड । सैरा वाजविती तोंड ।

तैसें विषयांलागीं वितंड । शास्त्रपाखंड बोलती ॥५५॥

विषयवासना धरूनि थोर । बाह्य मिरविती आचार ।

जेवीं कागाचा शौचाचार । विष्ठातत्पर मानसीं ॥५६॥

हृदयीं धरूनि जीविका चांग । करिती अग्निहोत्रयाग ।

जेवीं वेश्या विकोनि अंग । चालवी साङ्ग संसारा ॥५७॥

नरदेहींचा हाचि स्वार्थ । साधावा चौथा पुरुषार्थ ।

तो न करितां जो का अर्थ । तो अनर्थ जाणावा ॥५८॥

साधीना देहीं ब्रह्मज्ञान । तो श्वानसूकरांसमान ।

अथवा त्याहोनि हीन । तें विवेचन परियेसीं ॥५९॥

पशूसी हाणिल्या लाथा । द्वेष न धरी सर्वथा ।

मनुष्यासी ’तूं’ म्हणतां । जीवघाता प्रवर्ते ॥३६०॥

पशूसी लोभ नाहीं संग्रहता । एक आहार होय भक्षिता ।

मग उरलिया अर्था । त्यागी सर्वथा तत्काळ ॥६१॥

मनुष्याचें लोभिष्ठपण । गांठीं असल्या कोटि धन ।

पोटा न खाय आपण । मा त्यागितां प्राण त्यजील ॥६२॥

सायंप्रातर्चिंता । पशूसी नाहीं सर्वथा ।

मनुष्याची चिंता पाहतां । जन्मशतां न राहे ॥६३॥

अमित धन असतां गांठीं । तरी चिंता अनिवार मोठी ।

नाथिलेंचि भय घे पोटीं । अविश्वासी सृष्टीं नरदेही ॥६४॥

जरी मरों टेंकलें शरीर । तरी व्यवहारीं साधी वृत्तिक्षेत्र ।

पाया शोधोनि बांधी घर । पुत्रपौत्र नांदावया ॥६५॥

ऐसी दुस्तर चिंता । पशूसी नाहीं सर्वथा ।

आतां मैथुनाची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥

पशूसी ऋतुकाळीं मैथुन । मग स्त्रियेसी नातळे आपण ।

पुरुषासी नित्य स्त्रीसेवन । गरोदरही जाण न सोडी ॥६७॥

काम क्रोध सलोभता । चिंता निंदा अतिगर्वता ।

हें मनुष्याचेचि माथां । पशूसी सर्वथा असेना ॥६८॥

न साधितां आत्मज्ञान । केवळ जे विषयी जन ।

ते श्वानसूकरांपरीस हीन । माणुसपण त्यां नाहीं ॥६९॥

विषयाचें जें सुख जाण । तें स्वर्गी नरकीं समान ।

जें इहलोकीं भोगी श्वान । तें स्वर्गी जाण इंद्रासी ॥३७०॥

मनुष्यदेहावांचोनी । पशुपक्ष्यादि नाना योनी ।

त्या विषयभोगालागोनी । विषयच्छेदनीं नरदेह ॥७१॥

तो नरदेह कैसेनि जोडे । ते प्राप्तीचें कठिण गाढें ।

तें सांगेन तुजपुढें । परिस निवाडें विभागु ॥७२॥

अत्यंत सुकृतें स्वर्गी चढे । अत्यंत पापें अधोगती घडे ।

पापपुण्य निःशेष झडे । तैं आतुडे निजमुक्ति ॥७३॥

जैं पापपुण्य समान समीं । तैं मनुष्यदेह आक्रमी ।

जन्म पावे कर्मभूमीं । आश्रमधर्मी सुमेधा ॥७४॥

साक्षेपें मनुष्यदेह जोडे । ऐसें करितां तंव न घडे ।

अवचट हाता चढे । भाग्य चोखडें जयाचें ॥७५॥

मोलें अनर्घ्य रत्‍नें येती । तैसा चिंतामणी न ये हातीं ।

बहुत योनिये जन्म होती । परी मनुष्यदेहप्राप्ती दुर्लभ ॥७६॥

ऐसा नरदेह पावोनि देख । जो न साधीचि ब्रह्मसुख ।

तो जनांमाजीं परम मूर्ख । विश्वासघातक देवाचा ॥७७॥

निजात्मप्राप्तीलागोनी । देवें केली मनुष्ययोनी ।

तो देवाचा विश्वास बुडवूनी । विषयसेवनीं निजपतन ॥७८॥

होतें पितरांचें मनोगत । पुत्र हो‌ईल हरिभक्त ।

कुळ उद्धरील समस्त । विषयीं प्रतिहत तें केलें ॥७९॥

हो का सकळ भाग्याचें फळ । मनुष्यदेह गा केवळ ।

तें करावया सफळ । वैराग्य अढळ म्यां केलें ॥३८०॥

 

 

एवं सञ्जातवैराग्यो विज्ञानालोक आत्मनि ।

विचरामि महीमेतां मुक्तसङ्गोऽनहङ्कृतः ॥ ३० ॥

 

 

देहो निजात्मसाधनीं साधक । तोचि विषयभोगीं बाधक ।

ऐसें देखोनियां देख । केलें निष्टंक वैराग्य ॥८१॥

त्या वैराग्याचेनि बळें । गुरुकृपावचनमेळें ।

विषय‍इंद्रियांचे पाळे । एकेचि वेळें विभांडिले ॥८२॥

अविद्या जंव घ्यावी जीवें । तंव ’अविद्या’ येणें नांवें ।

स्वांगें मी विद्यमान नोहे । हेंही अनुभवें जाणितलें ॥८३॥

ऐशी मिथ्यात्वें अविद्या आतां । चित्प्रकाश पूर्ण लाभे हाता ।

तेणें स्वदेहस्थ अहंता । गेली सर्वथा निःशेष ॥८४॥

ज्ञानसाधन जो निजदेहो । तयाच्या ठायीं वैराग्य पहा हो ।

मा देहसंबंधाचा स्नेहो । कैसेनि राहों शकेल ॥८५॥

ऐसेनि अनुभवें पाहीं । निःसंग मी विचरें मही ।

अहंता स्वदेहीं नाहीं । पुशिलें तें पाहीं सांगितलें राया ॥८६॥

जैं पुरुषाची अहंता गळे । तैं देह अदृष्टयोगें चळे ।

जेवीं सुकलें पान वायुबळें । पडिलें लोळे सर्वत्र ॥८७॥

यालागीं ब्रह्मसाक्षात्कारा । वृत्ति लय पावे जंव वीरा ।

तंववरी जो वैराग्यें खरा । अभंग पुरा पुरुषार्थी तो ॥८८॥

म्हणसी एका गुरूचे ठायीं । तुज सर्वथा विश्वास नाहीं ।

ये अर्थीं सावध हो‌ईं । विशद पाहीं सांगेन ॥८९॥

गुरूनें सांगतांचि कानीं । ज्याची वृत्ति जाय विरोनी ।

जेवीं मिळतां लवणपाणी । अभिन्नपणीं समरसे ॥३९०॥

केल्यासी साधकबाधकताबाध । हें बोलणें अति‌अबद्ध ।

जेवीं निमालियासी वोखद । न पाजवे दुग्ध गर्भस्था ॥९१॥

यापरी त्यासी कर्तव्यता । नाहीं नाहीं गा सर्वथा ।

परी ऐसी हे अवस्था । ज्यासी तत्त्वतां न लभेचि ॥९२॥

गुरूनें सांगितलें कानीं । स्वरूपाबोध झाला मनीं ।

परी तें न राहेचि निश्चळपणीं । बाह्यदर्शनीं विक्षेपु ॥९३॥

आसनीं बैसल्या स्वरूपस्थितीं । आसन सोडिल्या प्रपंचस्फूर्ती ।

ऐशी एकदेशी स्थिती । नातळती निजयोगी ॥९४॥

देह आसनीं निश्चळ । अथवा कर्मीं हो चंचळ ।

परी वृत्ति सर्वदा निश्चळ । तेचि निर्मळ निजयोगी ॥९५॥

परशुरामेंसीं रणांगणीं । भीष्म भिडला निर्वाणबाणीं ।

तोडरीं घातिला जिणोनी । वृत्ति समाधानीं अचंचळ ॥९६॥

करितां निर्वाणयुद्धीं । ज्याची न मोडे समाधी ।

हेंचि साधावया त्रिशुद्धी । चोवीस गुरु विधीं वंदिलें म्यां ॥९७॥

देहनिश्चळत्वें वृत्ति निश्चळ । देहचंचळत्वें वृत्ति चंचळ ।

तरी ते देहबुद्धीचि सबळ । नव्हे केवळ निजबोधु ॥९८॥

होतां प्रपंचदर्शन । वृत्तीसी विक्षेप होय जाण ।

तो विक्षेप करावया छेदन । बहुगुरुसाधन म्यां केलें ॥९९॥

निजगुरूंनीं सांगितल्या अर्था । त्या साधावया परमार्था ।

नाना प्रपंचपदार्था । गुरुसंस्था म्यां केली ॥४००॥

जेथोनिया विक्षेपता । तेचि लाविली गुरुत्वपथा ।

ऐसेनि साधनें साधितां । जग स्वभावतां परब्रह्म ॥१॥

पूर्वी गुरूंनीं बोधिलें नाहीं । तरी पृथ्व्यादिकें बोधितील कायी ।

तोचि निजार्थ साधावया पाहीं । गुरू‌उपायीं प्रवर्तलों ॥२॥

 

 

न ह्येकस्माद्‌ गुरोर्ज्ञानं सुस्थिरं स्यात्सुपुष्कलम्‌ ।

ब्रह्मैतदद्वितीयं वै गीयते बहुधर्षिभिः ॥ ३१ ॥

 

 

गुरूनें सांगितलें निजज्ञान । हृदयीं प्रकाशलें चिद्भान ।

तें विद्युत्प्राय चंचळ जाण । स्थैर्यपण त्या नाहीं ॥३॥

जें मूळींचि चंचळ । तें कदा नव्हे पुष्कळ ।

क्षणां भासे क्षणां चपळ । तेणें तळमळ साधका ॥४॥

जैसें मुखींचें आमिष जाये । तेणें सर्प डंवखा‌इला राहे ।

तैसी वेदना साधकां होये । वियोगु न साहे सर्वथा ॥५॥

येरवीं ब्रह्म अद्वितीय नित्य । हें सकळ ऋषींचें संमत ।

त्यांसीही पुसों जातां बहुत । विक्षेप तेथ उठती ॥६॥

एक म्हणती ब्रह्म सगुण । एक म्हणती तें निर्गुण ।

ऐसे वाद करिती दारुण । युक्तिखंडण अभिमानें ॥७॥

एक म्हणती ब्रह्म सप्रपंच । एक म्हणती निष्प्रपंच ।

मिळोनियां पांचपांच । शब्दकचकच वाढविती ॥८॥

प्रपंचदर्शन विक्षेपता । तेथ साधावया निज‍ऐक्यता ।

सुबुद्धीनें नाना पदार्था । गुणग्राहकता गुरुरूपें ॥९॥

तेथ साधकांचे प्रश्न । सहसा न पवती समाधान ।

यालागीं पुसावया मन । न रिघे जाण ते ठायीं ॥४१०॥

जेथूनि विक्षेपता वाढे । तेथेंचि ऐक्यता जोडे ।

तें नानागुरुत्वें रोकडें । साधन चोखडें योजिलें ॥११॥

जीं जीं सांगितलीं गुरुलक्षणें । तीं तीं निजबुद्धीचीं साधनें ।

समूळ विक्षेपु तेणें । तीव्र धारणें छेदिला ॥१२॥

तेणें चंचलत्वें निश्चल । फावलें निजबोधाचें मूळ ।

दृश्य देखतां केवळ । भासे सकळ चिन्मात्र ॥१३॥

जें माझ्या निजगुरूंनीं । पूर्वी दिधलें होतें बोधुनी ।

तेंचि नाना गुरुत्वें साधूनी । विक्षेप छेदुनी पावलों ॥१४॥

निजगुरु तो एकुचि जाण । इतर गुरु साधकत्वें साधन ।

हें यथातथ्य लक्षण । तुज निरूपण म्यां केलें ॥१५॥

येथ प्रपंचाचें भानाभान । कर्म करितां न कळे जाण ।

लाधली निजबोधाची खूण । समदर्शन सर्वदा ॥१६॥

दृश्य देखतां दृष्टीं । नव्हे दृश्येंसीं भेटी ।

हारपली कर्मत्रिपुटी । बोधकसवटी अभिनव ॥१७॥

यथेष्ट करितां भोजन । उष्टेना निराहारलक्षण ।

जगेंसीं वागतां जाण । एकलेपण मोडेना ॥१८॥

तरंग सागरामाजीं क्रीडतां । न मोडे उदकाची एकात्मता ।

तेवीं जगामाजीं वर्ततां । दुजी वार्ता मज नाहीं ॥१९॥

नवल सद्‍गुरूची नवायी । सर्वी सर्व तोचि पाहीं ।

गुरूवेगळें रितें कांहीं । उरलें नाहीं सर्वथा ॥४२०॥

आतां माझें जें मीपण । तें सद्‍गुरु झाला आपण ।

बोलतें तुझें जें तूंपण । तेंही जाण सद्‍गुरुचि ॥२१॥

याहीपरी पाहतां । माझा गुरु एक एकुलता ।

तेथें दुजेपणाची वार्ता । नाहीं सर्वथा यदुराया ॥२२॥

ऐशी सद्‍गुरुकथा । तुज सांगिली परमार्था ।

हरिखें आलिंगिलें नृपनाथा । दोघां ऐक्यता निजबोधें ॥२३॥

जीवीं जीवा पडली मिठी । आनंदें वोसंडली सृष्टी ।

तेणें वाचेसी पडली बेलवटी । बोलों उफराटी विसरली ॥२४॥

हरिखु न संठवे हृदयभवनी । बाहेर वोसंडे स्वेदेजोनी ।

आनंदघन वोळला नयनीं । स्वानंदजीवनीं वर्षतु ॥२५॥

तुटली अहंकाराची बेडी । पावलों भवार्णवपरथडी ।

म्हणौनि रोमांची उभविली गुढी । जिंतिली गाढी अविद्या ॥२६॥

समूळ देह भावो पळाला । यालागीं गात्रकंपु चळचळा ।

संकल्पविकल्प निमाला । मनेंसीं बुडाला मनोरथु ॥२७॥

जीवभावो उखिता । यदूनें अर्पिला गुरुनाथा ।

तें चिह्न बाहेरीं तत्त्वतां । दावी सर्वथा निजांगीं ॥२८॥

तो अवधूत जाण दत्तात्रेया । तेणें आलिंगूनि यदुराया ।

निजरूपाचा बोधु तया । अनुभवावया दीधला ॥२९॥

दत्तात्रेयशिष्यपरंपरा । सहस्रार्जुन यदु दुसरा ।

तेणें जनार्दनु तिसरा । शिष्य केला खरा कलियुगीं ॥४३०॥

गुरुप्राप्तीलागीं सर्वथा । थोर जनार्दनासी चिंता ।

विसरला तिन्ही अवस्था । सद्‍गुरु चिंतितां चिंतनीं ॥३१॥

देवो भावाचा भोक्ता । दृढ जाणोनि अवस्था ।

येणें जाहलें श्रीदत्ता । तेणें हातु माथां ठेविला ॥३२॥

हातु ठेवितांचि तत्काळ । बोधु आकळिला सकळ ।

मिथ्या प्रपंचाचे मूळ । स्वरूप केवळ स्वबोधें ॥३३॥

कर्म करूनि अकर्ता । तोचि अकर्तात्मबोधु जाहला देता ।

देहीं असोनि विदेहता । तेही तत्त्वतां आकळिली ॥३४॥

गृहाश्रमु न सांडितां । कर्मरेखा नोलांडितां ।

निजव्यापारीं वर्ततां । बोधु सर्वथा न मैळे ॥३५॥

तो बोधु आकळतां मना । मन मुकलें मनपणा ।

अवस्था नावरेचि जनार्दना । मूर्च्छापन्न पडियेला ॥३६॥

त्यासी सावध करूनि तत्त्वतां । म्हणे प्रेमा आहे सत्त्वावस्था ।

तोही गिळोनि सर्वथा । होयीं वर्तता निजबोधें ॥३७॥

पूजाविधी करोनियां । जंव जनार्दनु लागला पायां ।

तंव अदृश्य जाहला दत्तात्रेया । योगमायाचेनि योगें ॥३८॥

कथेसी फांकलों सर्वथा । तो कोपु न मनावा श्रोतां ।

प्रसंगें गुरुविवंचना होतां । मीही गुरुकथा बोलिलों ॥३९॥

मज तंव चुकी पडिली मोठी । चुकूनि सांगितली गुरुगोठी ।

तेही संस्कृत नव्हे मराठी । वृथा चावटी न म्हणावी ॥४४०॥

जो असेल गुरुभक्त । तो हें जाणेल मनोगत ।

जो गुरुस्मरणीं सदोदित । त्यासी हें हृद्‍गत कळेल ॥४१॥

ज्यांसी गुरुचरणीं श्रद्धा गाढी । ज्यांसी गुरुभजनीं अति‌आवडी ।

जिंहीं गुरुप्रेम जोडिलें जोडी । हे गोडी जाणती ॥४२॥

ज्या सद्‍गुरूचें नांव घेतां । चारी मुक्ती वोडविती माथा ।

मुक्ति नावडे गुरुभक्तां । नित्यमुक्तता गुरुचरणीं ॥४३॥

ज्याचें घेतां चरणतीर्थ । चारी मुक्ती पवित्र होत ।

पायां लागती पुरुषार्थ । धन्य गुरुभक्त त्रिलोकीं ॥४४॥

चैतन्य नित्य निराधार । निर्धर्मक निर्विकार ।

त्याचा केला जीर्णोद्धार । सत्य साचार जगद्‍गुरु ॥४५॥

सद्‍गुरुकृपा नव्हतां । नव्हती देवाची कथावार्ता ।

देवासी देवपणीं स्थापिता । सत्य सर्वथा सद्‍गुरु ॥४६॥

सद्‍गुरु कृपेवीण पाहीं । देवो असतुचि झाला होता नाहीं ।

त्यासी देवपणीं ठेवूनि ठायीं । भजविता पाहीं गुरुरावो ॥४७॥

त्या सद्‍गुरूची कथा । चुकोनि झालों बोलता ।

थोर अपराधु हा माझे माथां । क्षमा श्रोतां करावी ॥४८॥

वृथा बोलिलों नाहीं जाण । झालें बोलावया कारण ।

दत्तात्रेयशिष्यकथन । करितां जनार्दन आठवला ॥४९॥

मी जरी नाठवीं जनार्दनासी । परी तो विसरों नेदीच आपणासी ।

हटें देतुसे आठवणेंसी । अहर्निशीं सर्वदा ॥४५०॥

जिकडे मी विसरों जायें । तिकडेचि तो ये‌ऊनि राहे ।

मी जरी त्याजकडे न पाहें । तें न पाहणें होये तो माझें ॥५१॥

घटु सांडूं पाहे आकाशासी । तंव आकाश न सांडी घटासी ।

तेवीं जनार्दनु आम्हांसी । अहर्निशीं लागला ॥५२॥

मी न करीं त्याची कथा । तंव तोचि होये मुखीं वक्ता ।

ऐसेंनि बलात्कारें बोलविता । काय म्यां आतां करावें ॥५३॥

दृश्य मी देखावया बैसें । तंव दृश्या सबाह्य जनार्दनु दिसे ।

श्रवणीं ऐकतां सौरसें । शब्दीं प्रवेशे जनार्दनु ॥५४॥

आतां ना‌इकें न पाहें । म्हणौनि मी उगा राहें ।

तंव उगेपणाचेनि अन्वयें । जनार्दनु पाहे लागला ॥५५॥

ऐसा अडकलों त्रिशुद्धी । जनार्दनु उगंडूं नेदी ।

श्रोता सांगावी जी बुद्धी । मी अपराधी सर्वथा ॥५६॥

श्रोते म्हणती नवलावो । येथ न देखों अहंभावो ।

पाहतां बोलाचा अभिप्रावो । प्रेम पहा हो लोटत ॥५७॥

येथील विचारितां बोल । क्षीराब्धीहून सखोल ।

नवल प्रेमाची वोल । येताति डोल स्वानंदें ॥५८॥

जें त्वां केलें गुरुनिरूपण । तें सप्रेम ब्रह्मज्ञान ।

थोर निवविलों जाण । नाहीं दूषण निरूपणा ॥५९॥

नित्य करावें गुरुस्मरण । तें गुरूनें केलें निजकथन ।

करितां अमृताचें आरोगण । पुरे कोण म्हणेल ॥४६०॥

जनार्दनीं दृढ भावो । हाही कळला अभिप्रावो ।

निरूपणाचा नवलावो । रसाळ पहा हो वोडवला ॥६१॥

तूं मूळकथा निरूपिसी । अथवा आडकथा सांगसी ।

परी गोडी या निरूपणा‌ऐसी । न देखों आणिकांसी सर्वथा ॥६२॥

शुद्ध निरूपणें गुरु वर्णिसी । वर्णूनि अपराधी म्हणविसी ।

ऐक्यें घोळली बुद्धी कैसी । मानु श्रोत्यांसी वाढविला ॥६३॥

तुझी जे अपराधबुद्धी । ते प्रवेशली भगवत्पदीं ।

जाहली अपराधाची शुद्धी । देखणा त्रिशुद्धी तूं होसी ॥६४॥

गुरुस्तवनीं रतसी । तेव्हां मूळकथा विसरसी ।

प्रेमाची जाती ऐसी । कळलें आम्हांसी सर्वथा ॥६५॥

श्रोते म्हणती आतां । विस्मयो दाटला चित्ता ।

वेगीं चालवावें ग्रंथा । पूर्वकथा मूळींची ॥६६॥

हें संतवचन मानूनि माथां । चरण वंदूनि तत्त्वतां ।

सावधान व्हावें चित्ता । पुढील कथा सांगेन ॥६७॥

यापरी तो अवधूतु । यदूसी सांगे परमार्थु ।

संवादें निवाला परमाद्‍भूतु । मग निवांतु राहिला ॥६८॥

 

 

श्रीभगवानुवाच ।

इत्युक्त्वा स यदुं विप्रस्तमामन्त्र्य गभीरधीः ।

वन्दितोऽभ्यर्चितो राज्ञा ययौ प्रीतो यथागतम्‌ ॥ ३२ ॥

 

 

उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । रायासी सांगोनि ब्रह्मज्ञान ।

जाहलें देखोनि समाधान । मग पुसोन निघाला ॥६९॥

राजा धांवोनि लागला चरणां । परम प्रेमें करीं पूजना ।

करोनियां प्रदक्षिणा । मागुता चरणां लागला ॥४७०॥

’जाय’ ऐसें न बोलवे सर्वथा । ’राहे’ म्हणतां दिसे स्वामिता ।

वियोगु न साहवे तत्त्वतां । बोलु सर्वथा खुंटला ॥७१॥

ते देखोनि अवस्था । कृपा उपजली श्रीदत्ता ।

हात ठेवूनि माथां । प्रसन्नता उपजली ॥७२॥

’येथून तुज मज आतां । वियोगु नाहीं सर्वथा’ ।

ऐसें आश्वासोनि नृपनाथा । होय निघता श्रीदत्त ॥७३॥

जेणें सुखें होता आला । तेणेंचि सुखें निघता झाला ।

राजा अतिप्रीतीं निवाला । सुखी झाला निजबोधें ॥७४॥

 

 

अवधूतवचः श्रुत्वा पूर्वेषां नः स पूर्वजः ।

सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः समचित्तो बभूव ह ॥ ३३ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

 

 

पाहोनि उद्धवा उजू । बोलता जाला अधोक्षजु ।

म्हणे आमचे पूर्वजांचा पूर्वजु । राजध्वजु यदुवीरु ॥७५॥

म्हणसी मी नेणें त्याचें नांव । तूं सांगतोसी हें अपूर्व ।

परी ज्याचेनि नामें आम्ही सर्व । वीर ’यादव’ म्हणवितों ॥७६॥

हरिखें म्हणे नंदनंदु । तो आमचा पूर्वज यदु ।

ब्रह्मज्ञानाचा संवादु । दत्तात्रेयेंसीं पैं केला ॥७७॥

श्रीदत्तात्रेयाच्या वचनार्था । विश्वासोनि जाहला घेता ।

तेणें सर्वसंगविनिर्मुक्तता । आली हाता यदूच्या ॥७८॥

जो संगु सांडूनि दूर गेला । तेणें ’संगत्यागु’ चि केला ।

संगीं असोनि स्नेह सांडिला । ’संगमुक्त’ झाला तो जाण ॥७९॥

आकाश सर्व पदार्थासी । मिळालें असे सर्व देशीं ।

परी नातळेचि सर्वसंगासी । ’संगमुक्तता’ त्यासी बोलिजे ॥४८०॥

याहूनि विशेष संगमुक्तता । आली यदूचिया हाता ।

तेही सांगेन कथा । परिसें तत्त्वतां उद्धवा ॥८१॥

दत्तात्रेयबोधें तत्त्वतां । सर्वसंगामाजी असतां ।

न देखे संगाची कथावार्ता । ’विशेषमुक्तता’ या नांव ॥८२॥

’मज पूर्वी द्वैतसंगु होता । तो जा‌ऊनि निःसंग झालों आतां’ ।

या दोनी समूळ मिथ्या वार्ता । विनिर्मुक्तता पावलों ॥८३॥

दोर सापु नाहीं झाला । परी सापुपणाचा आळ आला ।

तोही दोरें नाहींसा केला । भ्रांतीं कल्पिला निजभ्रमु ॥८४॥

दोरु दोरपणें असे । सर्पु तो भ्रांतामनीं वसे ।

ऐसें सांडूनि द्वैतपिसें । रायासी सावकाशें समाधी ॥८५॥

समसाम्यें समानबुद्धी । ते बोलिजे ’निजसमाधी’ ।

ते समाधी पावोनी त्रिशुद्धी । राजा निजपदीं पावला ॥८६॥

कृष्ण म्हणे उद्धवासी । ’तूं जन्मूनि ऐशिये वंशीं ।

जरी ब्रह्मज्ञान न साधिशी । तरी उणें पूर्वजांसी ये‌ईल ’ ॥८७॥

यापरी हृषीकेशी । तिरस्कारोनि उद्धवासी ।

झोंबावया अद्वैतासी । पुट बुद्धीसी देतुसे ॥८८॥

आधींचि विखारू काळियाणा । त्याचेंही पुच्छ रगडिल्या जाणा ।

मग झोंबिन्नल्या सत्राणा । नावरे कोणा सर्वथा ॥८९॥

आधींचि अनुताप उद्धवासी । वरी तिरस्कारिला हृषीकेशीं ।

तो गिळावया चिद्‍ब्रह्मासी । निजमानसी खवळला ॥४९०॥

पुढिले अध्यायीं निरूपण । कृष्ण‍उद्धवसंवाद जाण ।

सांगेल गुरुशिष्यलक्षण । श्रोते विचक्षण परिसतु ॥९१॥

एका जनार्दनु म्हणे । अगाध कृष्णमुखींचें बोलणें ।

तें मी जरी निरोपूं नेणें । परी तें गोडपणें निववित ॥९२॥

साखरेचा बोळू केला । परी कडूपणा नाहीं आला ।

तैसा ग्रंथु प्राकृतभाषा झाला । असे संचला स्वानंदु ॥९३॥

जरी सोन्याचें पेंडुकें केलें । परी तें दगडमोला नाहीं आलें ।

तैसें भागवत प्राकृत झालें । परी नाहीं चुकलें निजज्ञाना ॥९४॥

मुक्ताफळालागीं सागरीं । बुड्या देती नानापरी ।

तें सांपडलिया घरींच्या विहिरीं । जो अव्हेरी तो मूर्ख ॥९५॥

तैशी संस्कृत व्याख्यान‌आटाटी । अतिकष्टें परमार्थीं भेटी ।

तें जोडिल्या मराठीसाठीं । उपेक्षादृष्टि न करावी ॥९६॥

धनवंतु रत्‍नपारखी पुरा । तेणें धुळीमाजीं देखिल्या हिरा ।

गांठीं बांधोनि आणी घरा । पारखी खरा निजज्ञानें ॥९७॥

तैसें ज्ञाते विद्वज्जन । ग्रंथु मराठी देखोन ।

उपेक्षा न करितां करावा यत्‍न । पारखोनि चिद्‍रत्‍न साधावया ॥९८॥

क्षुद्रदृष्टीं पाहणें पाहतां । बोलु लागेल व्यासाचे ग्रंथा ।

मा हे तरी मराठी कविता । सांडूनि कुटिलता पाहावी ॥९९॥

ज्यांसी निजसुखाची आवडी । ते प्राकृतीं न काढिती खोडी ।

घेतील ज्ञानगर्भाची गोडी । अवस्था गाढी परमार्थी ॥५००॥

जे साचार परमार्थी । ते अधिकारी ये ग्रंथीं ।

ज्यांसी भागवतीं भक्ती । ते पावती निजसुख ॥१॥

ज्यासी भागवतीं नाहीं भक्ती । कोरडी व्युत्पत्ती मिरविती ।

तेही जरी निंदा न करिती । तरी पुढें पावती भक्तीतें ॥२॥

निंदा वसे ज्याचे चित्ता । त्यास गति नाहीं सर्वथा ।

निंदा सकळ पापांचे माथां । दोष ईपरता असेना ॥३॥

निंदकाचें नांव घेतां । दोष वाचेसी होय लागता ।

तिशीं द्यावया प्रायश्चित्ता । ’रामराम’ सर्वथा म्हणावें ॥४॥

निंदेमाजीं देखिलें स्वार्था । निंदक प्रवर्तले भक्तहिता ।

बुडवूनि आपुले स्वार्था । परदोष सर्वथा क्षाळिले ॥५॥

सांडूनियां गुणदोष । श्रोतां हो‌आवें सावकाश ।

जेथ वक्ता हृषीकेश । अतिसुरस तें ज्ञान ॥६॥

कृष्ण-उद्धवांचे ज्ञान । तत्काळ निरसी अज्ञान ।

एका विनवी जनार्दन । सावधान परियेसा ॥५०७॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे

श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां नवमोऽध्यायः ॥९॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥३३॥ ओव्या ॥५०७॥