॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय तिसावा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

जय सद्‍गुरु अनादी । जय जय सद्‍गुरु सर्वादी ।

जय जय सद्‍गुरु सर्वासिद्धी । जय जय कृपानिधि कृपाळुवा ॥ १ ॥

जय जय वेदवाचका । जय जय वेदप्रकाशक ।

जय जय वेदप्रतिपालका । जय जय वेदात्मका वेदजा ॥ २ ॥

जय जय विश्वप्रकाशका । जय जय विश्वप्रतिपाळका ।

जय जय विश्वनिवासका । अकर्तात्मका अव्यया ॥ ३ ॥

तुझी अव्यय अक्षर स्थिती । नाहीं नाम रूप व्यक्ती ।

तो तूं नांदसी जातिगोतीं । लोकस्थितीव्यवहारें ॥ ४ ॥

तुज जगीं नाही दुसरें । तो तूं गृहस्थ घरदारें ।

तूं पुरुष ना नपुंसक साचोकारें । कीं स्त्रीपुत्रें नांदसी ॥ ५ ॥

अज आणि वंदिसी पिता । अजन्मा तो नमिसी माता ।

जगीं तुझी सर्वसमता । शेखीं अतिमित्रता चाळिसी ॥ ६ ॥

तूं जगन्नाथ जगचाळक । कीं एकाचा होसी सेवक ।

तूं परिपूर्ण पूर्णात्मक । कीं मागसी भीकं रंकत्वें ॥ ७ ॥

तूं नैष्ठिक ब्रह्मचारी । कीं व्यभिचारें तारिसी नारी ।

तूं सर्वज्ञ कीं गुरूच्या द्वारीं । तृणकाष्टें शिरीं वाहसी स्वयें ॥ ८ ॥

जो तूं कळिकाळतें ग्रासिसी । तो तूं बागुलाभेणें लपसी ।

तूं मायानियंता हृषीकेशी । शेखीं माया बांधिजशी उखळीं ॥ ९ ॥

तूं आत्माराम नित्यतृप्त । शेखीं गोवळांचा खाशी भात ।

तुझा ब्रह्मदिकां न कळे अंत । तो तूं उभा रडत यशोदेपाशीं ॥ १० ॥

त्रैलोक्य दाविसी उदरीं । तो तूं गोपिकांचे कडियेवरी ।

तूं जगाचा चाळक श्रीहरी । त्या तुज लेंकुरी शिकवेजे चालूं ॥ ११ ॥

जो तूं सर्ववंद्य सर्वेश्वर । तो तूं होसी पांढरा डुकर ।

एवं करितां तुझा निर्धार । वेदांसी विचार कळेना ॥ १२ ॥

वेदीं घेतलें महामौन । ज्ञाते झाले नेणकोण ।

योगी वळंघले रान । तुझें महिमान कळेना ॥ १३ ॥

मुख्यत्वें जन्म नाहीं जाण । तो कृष्ण कैसें दावी मरण ।

तें ऐकावया निरूपण । परीक्षिती पूर्ण श्रद्धाळू ॥ १४ ॥

प्रथमाध्यायीं वैराग्यार्थ । मुसळ बोलिलें शापयुक्त ।

तेंचि ग्रंथावसानीं एथ । असे पुसत परीक्षिती ॥ १५ ॥

 

राजोवाच -

ततो महाभागवत उद्धवे निर्गते वनम्‌ ।

द्वारवत्यां किमकरोद्धगवान्‌ भूतभावनः ॥ १ ॥

 

जो पांडवकुळीं कुळरत्न । कीं कौरवकुळीं कुळभूषण ।

जो धर्माचें निजरक्षण । कलीचें निग्रहण जेणें केलें ॥ १६ ॥

ऐसा राजा परीक्षीती । धैर्यवीर्य‌उदारकीर्ति ।

तेणें स्वमुखें श्रीशुकाप्रती । केली विनंती अतिश्रद्धा ॥ १७ ॥

उद्धव पावोनि पूर्ण ज्ञान । तो बदरिकश्रमा गेलिया जाण ।

मार्गे द्वारकेसी श्रीकृष्ण । काय आपण करिता झाला ॥ १८ ॥

उत्पत्तिस्तितिनिदान । जो‌इच्छामात्रें करी जाण ।

तो स्वदेहाचें विसर्जन । कैसेनि श्रीकृष्ण करिता झाला ॥ १९ ॥

 

ब्रह्मशापोपसंसॄष्टे स्वकुले यादवर्षभः ।

प्रेयसीं सर्वनेत्राणां तनुं स कथमत्यजत्‌ ॥ २ ॥

 

ब्रह्मशापें श्रीकृष्णनाथ । निःशेष निजकुळासी घात ।

कैसेनि करविला एथ । हें सुनिश्चित सांगावें ॥ २० ॥

जननयना आल्हादकर। कृष्णतनु अतिसुंदर ।

जीसी देखतांचि त्रिनेत्र । हर्षें निर्भर स्वानंदें ॥ २१ ॥

ऐशी आल्हादकारक तनु । कैसेनि सांडी श्रीकृष्णु ।

ब्रह्मशापासी भि‌ऊन । तो का निजतनु सांडिता झाला ॥ २२ ॥

कृष्ण परब्रह्म परिपूर्ण । त्यासी बाधीना शापबंधन ।

तोही सत्य करी ब्रह्मवचन । यादववंशीं तनु सांडूनि ॥ २३ ॥

दॄष्टीं देखतां श्रीकृष्ण । सुखें सुखावे जीवप्राण ।

त्याच्या सौंदर्याचें निरूपण । राजा आपण सांगत ॥ २४ ॥

 

प्रत्याक्रष्टुं नयनमबला यत्रलग्नं न शेकुः दृष्टा

न सरति ततो यत्सतामात्मलग्नम्‌ ।

यच्छ्रीर्वाचां जनयति रति किं नु मानं कवीना

दृष्टा निष्णॊर्युधि रथगतं यच्च तत्साम्यमीयुः ॥ ३ ॥

 

ज्याची अकराही इंद्रियां सदा गोडी । भोगिजे तंव तंव प्रीती गाढी ।

कदा वीट नुपजे अनावडी । अवीट गोडी कृष्णाची ॥ २५ ॥

बाळा पौढा मुग्धा प्रगल्भा व्यक्ती । ऐशी चतुर्विधा स्त्रियांची जातीं ।

तिंहीं देखिल्या श्रीकृष्णमूर्ती । दृष्टी मागुती परतेना ॥ २६ ॥

ज्या धार्मिका धैर्यवृत्ती । ज्या पतिव्रता महासती ।

तिंहीं देखिल्या कृष्णमूर्ती । दृष्टि मागुती परतेना ॥ २७ ॥

ज्या का अबळा अभुक्तकामा । ज्या अतिवृद्धा अतिनिष्कामा ।

तिंहीं देखिल्या मेघश्यामा । नयन सकामा हरिरूपीं ॥ २८ ॥

जेवीं लवणजळा भेटी । तेवीं श्रीकृष्णीं स्त्रियांची दिठी ।

मिसळलिया उठा‌उठी । पुरतोनि मिठी सुटेना ॥ २९ ॥

एवं देखिलिया श्रीकृष्णमूर्ती । स्त्रियांचिया निजात्मशक्ती ।

दृष्टीं परतेना मागुती । ऐशी नयनां प्रीती हरिरूपीं ॥ ३० ॥

स्त्रिया बापुड्या त्य किती । जे का संत विरक्त परमार्थी ।

त्यांचे श्रवणीं पडतां कीर्ती । चित्तीं श्रीकृष्णमूर्ती ठसावे ॥ ३१ ॥

चित्तीं ठसावोनि श्रीकृष्णमूर्ती । चित्तचि आणी कृष्णस्थितीं ।

ऐशी कृष्णाची कृष्णकीर्ती । चित्तवृत्ती आकर्षी ॥ ३२ ॥

संतांची आकर्षी चित्तवृत्ती । हें नवल नव्हे कृष्णकीर्ती ।

कीर्ती ऐकतां असंतीं । तेही होती तद्‍रूप ॥ ३३ ॥

लागतां चंदनाचा पवन । खैर धामोडे होती चंदन ।

तेवीं कृष्णकीर्तीश्रवण । दे समाधान समसाम्यें ॥ ३४ ॥

भावें ऐकतां श्रीकृष्णकीर्ती । असंतही संतत्वा येती ।

मग संतासंअ दोनी स्थिती । हारपती समसाम्यें ॥ ३५ ॥

महाकवि वर्णीतां श्रीकृष्णकीर्ती । पावले परम सौभाग्यस्थिती ।

ते कृष्णकीर्ती जे वर्णिती । तेही पावती ते शोभा ॥ ३६ ॥

कवीश्वरां नवरसिकु । नवरंगडा श्रीकृष्ण एकु ।

जो जो वर्णिजे रसविशेखु । तो तो यदुनायकु स्वयें होय ॥ ३७ ॥

महाकवि आदिकरूनी । कवीश्वरांची कीर्तिजननी ।

जे विनटले हरिकीर्तनीं । वंद्य वाणी तयांची ॥ ३८ ॥

श्रीकृष्णकीर्तिपवाडे । ज्याची वाणी अबद्धही पढे ।

ते वाचा वंदिजे चंद्रचूडें । त्याच्या पायां पडे यमकाळ ॥ ३९ ॥

जेथें श्रीकृष्णकीर्तिकीर्तन । तेथें कर्माकर्मांची उजवण ।

होय संसाराची बोळवण । जन्ममरणसमवेत ॥ ४० ॥

यापरी कीर्तीचें महिमान । सर्वार्थीं अगाध जाण ।

श्रीकृष्णकीर्तिकविता । जाण परम पावन तिंही लोकीं ॥ ४१ ॥

कवीश्वरांची श्रीकृष्णकीर्ति । ऐकतां वाढे श्रद्धा प्रीती ।

तेणें थोरावे कॄष्णभक्ती । हें कविताशक्ती अगाध ॥ ४२ ॥

ऐशी अगाध श्रीकृष्णकीर्ती । मा त्या कृष्णाची कृष्णमूर्ती ।

जे अखंड ध्यनीं देखती । ते ते होती तद्‍रूप ॥ ४३ ॥

ज्यांसी अखंड ध्यानीं श्रीकृष्णमूर्ती । ते ते तद्‍रूप पावती ।

हें नवल नव्हे कृष्णस्थिती । जे द्वेषें देखती तेही मुक्त ॥ ४४ ॥

ज्याचे रथीं मेघश्याम । सारथी झाला पुरुषोत्तम ।

यालागीं पार्थाचा पराक्रम । मिरवी नाम विजयत्वें ॥ ४५ ॥

सदा जयशील संपूर्ण । यालागीं अर्जुना नाम ‘जिष्णु’ ।

ज्याचे युद्धींचा कठिण पणु । सिद्धी श्रीकृष्णु पाववी ॥ ४६ ॥

तो बैसोनि अर्जुनाचे रथीं । विचरतां युद्धक्षिती ।

जे जे देखती श्रीकृष्णमूर्ती । ते ते कृष्णस्थिती पावले ॥ ४७ ॥

जेथ कृष्णाचा पडे पदरेणु । तेथें चहूं मुक्तींसी होय सणु ।

ऐशी पावन कृष्णतनु । कैसेनि श्रीकृष्णु सांडिता झाला ॥ ४८ ॥

म्हणाल ब्रह्मशापाभेण । शरीर सांडी श्रीकृष्ण ।

हा बोलचि अप्रमाण । कृष्ण बर्ह्म पूर्ण परमात्मा ॥ ४९ ॥

हेळण छळण दुर्वचन । द्विजा न करावा अपमान ।

त्यांचा वाढवावया पूर्ण सन्मान । तनुत्यागें श्रीकृष्ण द्विजशाप पाळी ॥ ५० ॥

कृष्न परमात्मा परिपूर्ण । तेणेंही निजकुळ निर्दळून ।

सत्य करी ब्राह्मणवचन । विप्रशापें आपण निजतनु त्यागी ॥ ५१ ॥

तो तनुत्यागप्रकार । साङ्ग समूळ सविस्तर ।

सांगताहे शुक योगींद्र । परिसे नरेंद्र त्यक्तोदक ॥ ५२ ॥

पांडवकुळीं कुळदीपक । जन्मला परीक्षितीच एक ।

जो हो‌ऊनि त्यक्तोदक । भागवतपरिपाक सेवित ॥ ५३ ॥

ब्रह्मानारदव्यासपर्यंत । भागवत-उपदेश गुह्य गुप्त ।

तो परीक्षितीनें जगा‌आंत । केला प्रकटार्थ दीनोद्धार ॥ ५४ ॥

धर्मवंशीं अतिधार्मिक । जन्मला परीक्षितीच एक ।

भागवतरसीं अतिरसिक । अति नेटक श्रवणार्थी ॥ ५५ ॥

ऐसा जो कां परीक्षिती । तेणें अत्यादरें केली विनंती ।

शुक सुखावोनि चित्तीं । काय त्याप्रती बोलिला ॥ ५६ ॥

 

ऋषिरुवाच-दिवि भुव्यन्तरिक्षे च महोत्पातान्‌ स्मुत्थितान्‌ ।

दृष्टाऽऽसीनान्‌ सुधर्मयां कृष्णः प्राह यदूनिधम्‌ ॥ ४ ॥

 

शुक म्हणे परीक्षिती । उद्धव गेलिया वनाप्रती ।

मांगे विघ्नभूत द्वारवती । त्रिविध उत्पातीं हतिव्यास ॥ ५७ ॥

दिवि-भुवि-अंतरिक्षगत । उठिले ग महोत्पात ।

दिवस उल्कापात होत । भूतें खाखात अंतरिक्षीं ॥ ५८ ॥

गगनीं उगवले त्रिविध केतु । दंडकेतु धूमकेतु ।

शिखाकेतु अति अद्‍भुतु । दिवसाही दिसतु सर्वांसी ॥ ५९ ॥

धरा कांपोनि अतिगजरीं । भूस्फोट झाला नगरद्वारीं ।

भूकंप तीन दिवसवरी । घरोघरीं आंदोळ ॥ ६० ॥

वारा सुटला अति झडाडें । समूळ उन्मळतीं झाडें ।

द्वारकेमाजीं धुळी उडे । डोळा नुघडे जनांचा ॥ ६१ ॥

अंतरिक्षीं नग्न भूतें । धांवती खाखातें खिंखातें ।

रुधिरवृष्टि होय तेथें । अकस्मातें निरभ्रीं ॥ ६२ ॥

रविचंद्राचें मंडळ । खळें करीत सर्वकाळ ।

ग्रह भेदिती ग्रहमंडळ । क्रूरग्रहमेळ शत्रुसदनीं ॥ ६३ ॥

सन्मुख आकाशाचे पोटीं । दिग्दाह देखती दृष्टीं ।

अभ्रेंवीण कडाकडाटी । पडती वितंडी महाविजा ॥ ६४ ॥

घारी झडपिती सत्राणें । जेवितां पुढील नेती भाणें ।

दिवसा दिवाभीत घुंगाणे । राजद्वारीं श्वानें सैंघ रडती ॥ ६५ ॥

बैसल्या सुधर्मासभेप्रती । संकल्पविकल्पांची निवृत्ती ।

ते सभेसी वीर वोसणती । मारीं मारीं म्हणती परस्परें ॥ ६६ ॥

तें ऐकतांचि उत्तर । दचकती महाशूर ।

सुधर्मासभेसी चितातुर । यादववीर समस्त ॥ ६७ ॥

यादव बैसले सभेसी । छाया देखती वीणशिसीं ।

सुधर्मासभेपाशीं । अरिष्टें ऐशीं उठतीं ॥ ६८ ॥

ऐशीं अरिष्टें अनिवार । दुःखसूचकें दुस्तर ।

देखोनि यादव थोरथोर । विघ्नविचार विवंचिती ॥ ६९ ॥

द्वारकेचें विघ्ननिर्दळण । करूं ठेविलेंसे सुदर्शन ।

ते द्वारकेमाजीं महाविघ्न । काय कारण उठावया ॥ ७० ॥

जंव पातया पातें लवे । तंव चक्र एकवीस वेळा भंवे ।

ते द्वारकेसी विघ्न संभवे । देखोनि आघवे अतिचकित ॥ ७१ ॥

सर्व विघ्नांचें आकर्षण । करी या नांव म्हणिपे ‘कृष्ण’ ।

तो कृष्ण येथें असतां जाण । उत्पात दारुण कां उठती ॥ ७२ ॥

एवं विचाररूढ यादवांसी । चिंतातुर देखोनियां त्यांसी ।

बुद्धि सांगावया त्यांपाशीं । काय हृषीकेशी बोलत ॥ ७३ ॥

 

एते घोरा महोत्पाता द्वार्वंत्या यमकेतवः ।

मुहूर्तमपि न स्थेयमत्र नो यदुपुङ्गवाः ॥ ५ ॥

 

जो जगाचा सूत्रधारी । जो मायायंत्रींचा यंत्रकारी ।

तो यादवांप्रती श्रीहरी । आलोच करी विघ्नांचा ॥ ७४ ॥

यादवकुळासी आला प्रांत । हें जाणे श्रीकृष्णनाथ ।

यांचा द्वारकेसी हो‌ऊं नये घात । यालागीं समस्त प्रभासा धाडी ॥ ७५ ॥

द्वारवते सातवी पुरी । येथील मरण मोक्षोपकारी ।

यादव समस्त देवाधिकारी । यालागीं ते बाहेरी श्रीकृष्ण काढी ॥ ७६ ॥

कुळनाशाचें मूळ देखा । प्रभासीं निघालीसे एरिका ।

हाचि कृष्णाचाही आवांका । तो धाडी सकळिकां प्रभासासी ॥ ७७ ॥

यादवांसी ब्रह्मशाप । घडलासे घोररूप ।

यालागीं द्वारकेमाजीं संताप । उत्पातरूप उठती ॥ ७८ ॥

उत्पात उठले अनेक । हे अनिवार अरिष्टसूचक ।

अविलंबें तत्काळिक । परम दुःख पावाल ॥ ७९ ॥

यालागीं तुम्हीं आवश्यक । येथें न राहावें मुहूर्त एक ।

स्त्रिया पुत्र सुहृद लोक । तात्काळिक निघावें ॥ ८० ॥

म्हणाल यादववीर उद्‍भट । आम्हांसी काय करील अरिष्ट ।

येणें गर्वें अति‌अनिष्ट । परम कष्ट पावाल ॥ ८१ ॥

ब्राह्माणाचे शापापुढें । कायसें शौर्य बापुडें ।

तुम्हीं न विचारितां मागेंपुढें । आतांचि रोकडें निघावे ॥ ८२ ॥

द्वारकेमाजीं आजि कोणी । सर्वथा पि‌ऊं नये पाणी ।

स्त्रीपुत्रसुहृदजनीं । परिवारोनि निघावें ॥ ८३ ॥

कुळासी घडला ब्रह्मशाप । तेणें द्वारकेसी उठिला संताप ।

तें फेडावया कुळाचें पाप । क्षेत्र पुण्यरूप प्रभास ॥ ८४ ॥

 

स्त्रियो बालाश्च वृदश्च शङ्खोद्धारं ब्रजन्त्वितः ।

वयं प्रभासं यास्यामो यत्र प्रत्यक्‌ सरस्वती ॥ ६ ॥

 

वस्तीसी अतिगूढ शंखोद्धार । तेथें ठेवावी स्त्रीवृद्धकुमार ।

आम्हीं समस्त यादववीर । निघावें सत्वर प्रभासेसी ॥ ८५ ॥

जेथें प्राची सरस्वती । मिळाली असे सागराप्रती ।

तेथें जा‌ऊनि समस्तीं । करावें विध्युक्तीं तीर्थविधान ॥ ८६ ॥

 

तत्रभिषिच्य शुचय उपोष्य सुसमाहिताः ।

देवताः पूजयिष्यामः स्नपनालेपनार्हणैः ॥ ७ ॥

 

तेथें वेदोक्तविधान । करावें तीर्थीं तीर्थस्न्नान ।

तीर्थविध्युक्त उपोषण । करावें आपण निराहार ॥ ८७ ॥

तेथें सद्‍भावें शुचिर्भूत । राहोनियां समस्त ।

तीर्थदेवता विध्युक्त । निःशापार्थ पूजावी ॥ ८८ ॥

स्न्नान वस्त्रें अलंकार । चंदनादि पूजासंभार ।

समर्पूनि पूजा षोडशोपचार । श्रद्धा हरिहर पुजावे ॥ ८९ ॥

 

ब्राह्मणांस्तु महभागान्‌ कृतस्वस्त्ययना वयम्‌ ।

गोभूहिरण्यवासोभिर्गजाश्वरथवेश्मभिः ॥ ८ ॥

 

वेदवेदांगपारंगत । शमदमादितपयुक्त ।

ब्राह्मण जे स्वधर्मनिरत । विघ्नशांत्यर्थ पूजावे ॥ ९० ॥

व्हावया अरिष्टनिरसन । करिती शांत्यर्थ स्वस्तिवाचन ।

त्या ब्राह्मणांसी आपण । द्यावें दान श्रद्धायुक्त ॥ ९१ ॥

गोदान भूदान गजदान । अश्वदान सुवर्णदान ।

तिळदान वस्त्रदान । द्यावें गृहदान अतिश्रद्धा ॥ ९२ ॥

रथीं संजोगोनि अश्ववर । दान द्यावें रहंवर ।

द्विज सुखी होती अपार । तो तो प्रकार करावा ॥ ९३ ॥

जें जें ब्राह्मण अपिक्षित । तें तें द्यावें श्रद्धायुक्त ।

ब्राह्मण तुष्टमान जेथ । अरिष्ट तेथ रिघेना ॥ ९४ ॥

 

विधिरेष ह्यरिष्टघ्नो मङ्गलायनमुत्तमम्‌ ।

देवद्विजगवां पूजा भूतेषु परमो भवः ॥ ९ ॥

 

जेथ हरीचें देवतार्चन । जेथ शालग्रामशिलार्चन ।

जेथ सधुसंतां सन्मान । ते अरिष्टनाशन महापूजा ॥ ९५ ॥

जेथ सद्‍भावें द्विजपूजन । जेथ भावार्थें गोशुश्रूषण ।

जेथ भूतदया संपूर्ण । तेथें कदा विघ्न रिघेना ॥ ९६ ॥

अंध पंगु अशक्त जन । जेथ पावती अवश्य अन्न ।

जेथ सुखी होती दीन । तेथ कदा विघ्न बाधीना ॥ ९७ ॥

जेथें भूतदाय अलोलिक । ते सकळ अरिष्टच्छेदक ।

परममंगळप्रकाशक । सुखदायक सर्वार्थीं ॥ ९८ ॥

 

इति सर्वे समाकर्ण्य यदुवृद्धा मधुद्विषः ।

तथेति नौभिरुत्तीर्य प्रभासं प्रययू रथैः ॥ १० ॥

 

जो मधुकैटभमर्दन । जो मुरारी मधुसूदन ।

जो परमात्मा श्रीकृष्ण । तो करी प्रेरण प्रभास ॥ ९९ ॥

यादवांमाजीं वृद्ध सज्ञान । पुत्र मित्र सुहृद स्वजन ।

तिहीं श्रीकृष्णाचें वचन । बहुसन्मानें वंदिलें ॥ १०० ॥

सकळ समृद्धिसंभारा । स्त्रीवृद्धादि बाळकुमारा ।

नावा भरोनियां समग्रा । शंखोद्धारा न्या म्हणती ॥ १ ॥

पालाणोनि रथ कुंजर । चतुरंग सेनासंभार ।

कृष्णसहित यादववीर । निघाले समग्र प्रभासासी ॥ २ ॥

 

तस्मिन्‌ भगवताऽऽदिष्टं यदुदेवेन यादवाः ।

चक्रुः परमया भक्त्या सर्वश्रेयोपबृंहितम्‌ ॥ ११ ॥

 

यादवा प्रभासा पावोन । जैसें होतें श्रीकृष्णवचन ।

त्याहूनि विशेष जाण । स्नानदान तिंहीं केलें ॥ ३ ॥

यादव समस्त मिळोन । केलें पारणाविधिभोजन ।

मग महामद्य आणूनि जण । मद्यपान मांडिलें ॥ ४ ॥

 

ततस्तस्मिन्महापानं पपुर्मैरेयकं मधु ।

दिष्टविभ्रंशितधियो यद्द्रवैर्भ्रश्यते मतिः ॥ १२ ॥

 

करूनियां तीर्थविधान । करावें अरिष्टनिरसन ।

बाप अदृष्टाचें विदान । तेथें मद्यपान मांडिलें ॥ ५ ॥

ज्याची गोडपणें पडे मिठी । उन्मादता अतिशयें उठी ।

तें मद्यपान उठा‌उठी । वडिलींधाकुटीं मांडिलें ॥ ६ ॥

ज्याचा वास येतांचि घ्राणीं । उन्माद चढे तत्क्षणीं ।

तैशिया मद्याचे जिव्हेवरी । भ्रांत करी सज्ञान ॥ ८ ॥

तें मद्यपान यादववीरीं । आदरिलें स्वेच्छाचारीं ।

आग्रह करूनि परस्परीं । लहानथोरीं मांडिलें ॥ ९ ॥

 

महापानाभिमत्तानां वीराणां दृप्तचेतसाम्‌ ।

कृष्णमायाविमूढानां सङ्घर्षः सुमहानभूत्‌ ॥ १३ ॥

 

पूर्वीं अतिमित्रत्व पोटांत । ते महापानें झाले मत्त ।

वीर मातले अतिदृप्त । नोकूनि बोलत परस्परें ॥ ११० ॥

कृष्णमाया हरिला बोध । अवघे झाले बुद्धिमंद ।

सांडूनि सुहृदसंबंध । निर्वाणयुद्ध मांडिलें ॥ ११ ॥

नोकूनि बोलतां विरुद्ध । अतिशयें चढला क्रोध ।

शस्त्रें घे‌ऊनि सन्नद्ध । सुहृदीं युद्ध मांडिलें ॥ १२ ॥

 

युयुधुः क्रोधसंरब्धा वेलायामाततायिनः ।

धनुर्भिरसिभिर्भल्लैर्गदाभिस्तोमरर्ष्टिभिः ॥ १४ ॥

 

क्रोधें नेत्र रक्तांबर । वेगें वोढूनि हातियेर ।

समुद्रतीरीं महावीर । युद्ध घोरांदर ते करिती ॥ १३ ॥

धनुष्यें वा‌ऊनियां जाणा । बाण सोडिती सणसणां ।

खड्गे हाणिती खणखणां । सुहृदांच्या प्राणां घ्यावया ॥ १४ ॥

एकीं उचलोनियां भाले । परस्परें हाणिते झाले ।

एकीं उचलोनि गदा बळें । वीर कलेंवरें पाडिती ॥ १५ ॥

एक तोमरें लवलाहीं । राणीं खवळले भिडती पाहीं ।

एक टोणप्याच्या घायीं । वीर ठायीं पाडिती ॥ १६ ॥

यापरी चतुरंगसेना । मिसळली रणकंदना ।

आपुलालिया अंगवणा । गज रथ रणा आणिती ॥ १७ ॥

 

पतत्पताकै रथकुञ्जरादिभिः

खरोष्ट्रगोभिर्महिषैर्नरैरपि ।

मिथः समेत्याश्वतरैः सुदुर्मदा

न्यहञ्छरैर्दद्‍भिरिव द्विपा वने ॥ १५ ॥

 

पताकांसीं रथ कुंजर । रणीं पाडिले अपार ।

पाखरांसीं असिवार । मारिले खरोष्ट्र रणामाजीं ॥ १८ ॥

म्हैसे मारूनियां रणीं । पाडिलिया वीरश्रेणी ।

जैसे उन्मत गज वनीं । दंतीं खणाणी भीडत ॥ १९ ॥

यापरी यादववीर । रणीं मातले महाशूर ।

घाय मारोनि निष्ठूर । रणीं अपार पाडिले ॥ १२० ॥

कृष्णमाया केले भ्रांत । युद्धीं न देखतां स्वार्थ ।

परस्परें प्राणघात । व्यर्थ करित सुहृ‌अदांचा ॥ २१ ॥

रणीं पाडिलें अपार । तंव खवळले कृष्णकुमर ।

ज्यांच्यांमाजीं प्रीति थोर । ते युद्धातुर चालिले ॥ २२ ॥

 

प्रद्युम्नसाम्बौ युधिरूढमत्सरौ

अक्रूरभोजावनिरुद्धसात्यकी ।

सुभद्रसङ्ग्रामजितौ सौदारुणौ

गदौ सुमित्रासुरथौ समीयतुः ॥ १६ ॥

 

ज्यांज्यांमाजीं अतिप्रीती । ते ते निर्वाणयुद्ध करिती ।

बाप संहारक काळगती । सखे मारिती संख्यातें ॥ २३ ॥

प्रद्युम्न सांब अतिमित्र । त्यासीं युद्ध मांडले घोरांदर ।

अक्रूर भोज दोन्ही वीर । युद्धीं सत्वर मिसळले ॥ २४ ॥

अनिरुद्ध आणि सात्यकी । उठावले क्रोधतवकीं ।

वाणीं वर्षोनि अनेकीं । एकामेकीं भीडती ॥ २५ ॥

सुभद्र संग्रामजित दोनी । खवळले रणांगणीं ।

वर्षोनियां तीक्ष्ण बाणीं । उन्मत्त रणीं मातले ॥ २६ ॥

कृष्णपुत्र कृष्णबंधु । दोंहीचेंही नाम गदु ।

त्यांसी समत्सर क्रोधु । युद्धसंबंधु परस्परें ॥ २७ ॥

सुमित्र आणि सुरथ । या दोंहीसीं द्वेष अद्‍भुत ।

परस्परें करावया घात । युद्धा‌आंत मिसळले ॥ २८ ॥

 

अन्ये च ये वै निशठोल्मुकादयः

सहस्रजिच्छतजिद्‍भानुमुख्याः ।

अन्योन्यमासाद्य मदान्धकारितां

जघ्नुर्मुकुन्देन विमोहिता भृशम्‌ ॥ १७ ॥

 

यादवकुळीं बळें अधिक । निशठादि उल्मुकादिक ।

शतजित्सहस्त्रजिद्‍भानुमुख्य । हेही युद्धीं देख खवळले ॥ २९ ॥

मद्यपानें अतिगर्वित । कृष्णमाया हरिलें चित्त ।

महामोहें केले भ्रांत । सुहृदां घात स्वयें करिती ॥ १३० ॥

ब्रह्मशापाची केवढी ख्याती । बंधु बंधुतें जीव घेती ।

कृष्णमाया पाडिले भ्रांतीं । युद्ध स्वयातीमाझारीं ॥ ३१ ॥

 

दाशार्हवृष्णयन्धकभोजसात्वता

मध्यर्बुदा माथुरशूरसेनाः ।

विसर्जनाः कुकुराः कुन्तयश्च

मिथस्ततस्तेऽथ विसृज्य सौहृदम्‌ ॥ १८ ॥

 

यादवांची एक जाती । तेचि बारा नामीं नामांकिती ।

त्या बाराही ज्ञाती युद्धी भिडती । ऐक परीक्षिती तीं नामें ॥ ३२ ॥

दाशार्ह सात्वक अंधक जाण । अर्बुद माथुर शूरसेन ।

कुंती कुकुर विसर्जन । मधु भोज वृष्ण्य बारा नामें ॥ ३३ ॥

पूर्वील यादवांचें साजणें । ज्ञातीचें अल्पही ऐकतां उणें ।

जीवेंसीं सर्वस्व वेंचणें । परी वांचवणें स्वयाती ॥ ३४ ॥

तेचि यादव पैं गा आतां । सांडोनियां सुहृदता ।

ज्याचे चरणीं ठेविजे माथा । त्याच्या जीवघाता पेटले ॥ ३५ ॥

 

पुत्रा अयुध्यन्पितृभिर्भ्रातृभिश्च

स्वस्त्रीयदौहित्रपितृव्यमातुलैः ।

मित्राणि मित्रैः सुहृदः सुहृद्‌भिः

ज्ञातींस्त्वहन्‌ ज्ञातय एव मुढाः ॥ १९ ॥

 

कृष्णमाया आकळिलें चित्त । अवघे झाले परम भ्रांत ।

न कळे आप्त अनाप्त । रणीं उन्मत्त मातले ॥ ३६ ॥

ज्याचे चरण वंदिजे भावार्था । श्रद्धा घे‌इजे चरणीतीर्थ ।

त्या निजपित्याचिया माथां । पुत्र शस्त्रघाता प्रवर्तर्ले ॥ ३७ ॥

बंधु शिरक्ल्या रणांगणीं । बंधु बंधूंतें सोडवी निर्वाणीं ।

तेचि बंधु बंधूंतें रणीं । निर्वाणबाणीं खोंचिती ॥ ३८ ॥

जो लळे पुरवूनि खेळविता । जैसा बाप तैसा चुलता ।

त्यासी पुतण्या प्रवर्ते घाता । शस्त्रें माथां हाणोनी ॥ ३९ ॥

कन्येचा सुत दौहित्र । ज्यासी श्राद्धी अधिकार ।

तो आज्यासी करी मार । घाय निष्ठुर हाणोनी ॥ १४० ॥

मामाभाचे परस्परीं । प्रवर्तले महामारीं ।

सुहृद सुहृदांच्या शिरीं । सतेज शस्त्रौं हाणिती ॥ ४१ ॥

मित्र मित्रांच्या मित्रतां । वेंचिति अर्था जीविता ।

ते मित्र मित्रांच्या जीवघाता । सक्रोधता उठिले ॥ ४२ ॥

आयुष्य सरलें निःशेख । चढलें काळासर्पाचें विख ।

अवघे हो‌ऊनियां मूर्ख । ज्ञातीसी देख वधिते झाले ॥ ४३ ॥

 

शरेषु क्षीयमाणेषु भज्यमानेषु धन्वसु ।

शस्त्रेषु क्षीयमाणेषु मुष्टिभिर्जह्रुरेरकाः ॥ २० ॥

 

युद्ध मांडिले घोरांदर । सरले भातडींचे शर ।

धनुष्यदंडें येरायेर । घायें निष्ठुर हाणिती ॥ ४४ ॥

घाय हाणितां अतिबळें । धनुष्ये मोडलीं तत्काळें ।

क्षीण झालीं शस्त्रें सकळें । हतियेर-बळें खुंटलीं ॥ ४५ ॥

ब्रह्मशापाची एरिका । तीरीं निघाली होती देखा ।

ते मुष्टीं घे‌ऊनि क्रोधतवका । एकमेकां हाणिती ॥ ४६ ॥

 

ता वज्रकल्पा ह्यभवन्‌ परिघा मुष्टिना भृताः ।

जघ्रुर्द्विषस्तैः कृष्णेन वार्यमाणास्तु तं च ते ॥ २१ ॥

 

ते एरिका घेतांचि हातीं । झाली वज्रप्राय धगधगिती ।

अतितीक्षण परिघाकृती । तेणें हाणीती परस्परें ॥ ४७ ॥

नाना शस्त्रें लागतां पाहीं । यादव न डंडळती कंहीं ।

तेही एरिकेच्या घायीं । पडती ठायीं अचेतन ॥ ४८ ॥

एरिकेच्या निजघायीं । यादवांसी उरी नाहीं ।

दुधड तोडूनियां पाहीं । पडती ठायीं परस्परें ॥ ४९ ॥

एरिकेच्या निजघायीं इतर । यादव उरले महाशूर ।

जे कां नेटके जुंझार । निधडे वीर निजयोद्धे ॥ १५०॥

यादव उरले भद्रजाती । हे आणिकासि नाटोपती ।

त्यां निर्दळावया निश्चितीं । निवारणार्थीं हरि धांवे ॥ ५१ ॥

तो म्हणे बह्मशापाची एरिका । ही सर्वथा हातीं धरूं नका ।

सांडा युद्धाचा आवांका । शिकविले ऐका माझें ॥ ५२ ॥

धर्मतां निवारी श्रीकृष्ण । त्यासीही मारूं धांवले जाण ।

हें कृष्णमायेचें विंदान । न चुकत मरण पैं आलें ॥ ५३ ॥

एक म्हणती श्रीकृष्णासी । आधीं झोडोनि पाडा यासी ।

ठकूं आला आम्हांसी । म्हणोनि एरिकेसीं धांविनले ॥ ५४ ॥

एक म्हणती धरा केशीं । एक म्हणती भीड कायसी ।

एक म्हणे मी श्रीकृष्णासी । एका घायेंसीं लोळवीन ॥ ५५ ॥

 

प्रत्यनीकं मन्यमाना बलभद्रं च मोहिताः ।

हन्तुं कृतधियो राजन्नापन्ना आततायिनः ॥ २२ ॥

 

पैल पैल तो बळिभद्रु । हाचि आमुचा मुख्य शत्रु ।

यासी चला आघीं मारूं । यादवभारु लोटला ॥ ५६ ॥

मदमोहें अतिदुर्मती । वज्रप्राय एरिका हातीं ।

घे‌ऊनि बळिभद्रावरी येती । तेणें तोही निश्चितीं क्षोभला ॥ ५७ ॥

 

 

अथ तावपि सङ्क्रुद्धावुद्यम्य कुरुनन्दन ।

एरकामुष्टिपरिघौ चरन्तौ जघ्रतुर्युधि ॥ २३ ॥

 

शुक म्हणे कुरुनंदना । यादव टेंकले आत्ममरणा ।

ते मारावया रामकृष्ण । आततायी जाणा लोटले ॥ ५८ ॥

यादव उठले हननासी । देखोनि राम्‌-हृषीकेशी ।

अतिक्रोध चढला त्यांसी । तेही युद्धासी मिसळले ॥ ५९ ॥

एरका जे कां परिघाकृती । वज्रप्राय धगधगिती ।

दोघीं जणीं घे‌ऊनि हातीं । यादवां ख्यातीं लाविली ॥ १६० ॥

रामकृष्णांच्या निजघातीं । यादवांची जाती व्यक्ती ।

अवघेचि रणा येती । कृष्ण काळशक्तीं क्षोभला ॥ ६१ ॥

निजकुळाचें निधन । देखोनियां श्रीकृष्ण ।

कर्तव्यार्थ झाला पूर्ण । ऐसें संपूर्ण मानिले ॥ ६२ ॥

 

ब्रह्मशापोपसृष्टानां कृष्णमायावृतात्मनाम्‌ ।

स्पर्धाक्रोधः क्षयं निन्ये वैणवोऽग्निर्यथा वनम्‌ ॥ २४ ॥

 

ब्रह्मशापें छळिलें विधीं । कृष्णमाया ठकली बुद्धी ।

मद्यपान‌उन्मादमदीं । क्रोधें त्रिशुद्धी क्षया नेले ॥ ६३ ॥

वेळुवाच्या वेळुजाळीं । जेवीं कांचणीं पडे इंगळी ।

तेणें वनाची होय होळी । तेवीं यदुकुळीं कुलक्षयो ॥ ६४ ॥

 

एवं नष्टेषु सर्वेषु कुलेषु स्वेषु केशवः ।

अवतारितो भुवों भार इति मेनेऽवशेषितः ॥ २५ ॥

 

स्वकुळ नाशूनि श्रीधर । अवशेष धराभार ।

उतरला मानी चक्रधर । तेणें सुखें थोर सुखावे ॥ ६५ ॥

जेवीं कां आलें पेरी माळी । निजजीवनें प्रतिपाळी ।

शेखीं तोचि खणे समूळीं । तेवीं यदुकुळीं श्रीकृष्ण ॥ ६६ ॥

यादव निजबळें प्रतिपाळी । त्यातें स्वयें निजांगें निर्दळी ।

हें दाखवीतां वनमाळी । ममतामेळीं अलिप्त ॥ ६७ ॥

कृष्ण पाळी यादवां समस्तां । त्यांची दाविली अतिममता ।

शेखीं करूनि कुळाचे घाता । निरभिमानता हरि दावी ॥ ६८ ॥

स्त्रीपुत्रेंसीं निजजीविता । सकळ कुळाच्या होतां घाता ।

ज्ञात्यासी नुपजे ममता । ते ‘नित्यमुक्तता’ हरि दावी ॥ ६९ ॥

ज्ञात्यासी नाहीं अहंममता । तेचि दावावया तत्त्वतां ।

कुळेंसी होतां पुत्रघाता । स्वप्नींहीं ज्ञाता ग्लानि नेणे ॥ १७० ॥

ब्राह्मणाचा शाप दारुण । अन्यथा हों नेदी श्रीकृष्ण ।

निजकुळ निर्दळी आपण । विप्रवचनसत्यत्वा ॥ ७१ ॥

करूनि कुळक्षयाचें काम । सुख मानी पुरुषोत्तम ।

तें देखोनि म्हणे बळराम । अवतारकर्म संपलें ॥ ७२ ॥

 

रामः समुद्रवेलायां योगमास्थाय पौरुषम्‌ ।

तत्त्याज मानुष्यं संयोज्यात्मानमात्मनि ॥ २६ ॥

 

मग बळिभद्रें आपण । समित्रतीरीं योगासन ।

दृढ घालोनियां जाण । निर्वाणध्यान मांडिलें ॥ ७३ ॥

आकर्षूनि देहींचा प्राण । निःशेष सांडिला देहाभिमान ।

मग परमपुरुषध्यान । करितांचि आपण तद्‍रूप झाला ॥ ७४ ॥

जेवीं घटामाजील गगन । सहजें महदाकाश पूर्ण ।

तेवीं सांडितां देहाभिमान । झाला संकर्षण बळराम ॥ ७५ ॥

होतें मनुष्यनाट्य अवलंबिलें । तें देह निःशेष त्यागिलें ।

जे कां पूर्वरूप आपुलें । तें हो‌ऊनि ठेलें बळिराम ॥ ७६ ॥

समुद्रतीरीं योगासन । तें देह ठेविलें अचेतन ।

हें रामनिर्याण देखोन । स्वयें श्रीकृष्ण सरसावला ॥ ७७ ॥

 

रामनिर्याणमालोक्य भगवान्‌ देवकीसुतः ।

निषसाद धरोपस्थे तूष्णीमासाद्य पिप्पलम्‌ ॥ २७ ॥

 

बळभद्र झाला देहातीत । हें देखोनि देवकीसुत ।

भगवान्‌ श्रीकृष्णनाथ । स्वयें इच्छित निजधाम ॥ ७८ ॥

तेव्हां धरातळीं धराधर । मौनें अश्वत्थातळीं स्थिर ।

वीरासनीं शार्ङ्गधर । श्यामसुंदर बैसला ॥ ७९ ॥

ज्याच्या स्वरूपाचे आवडीं । शिवविरिंच्यादि झालीं वेडीं ।

ज्याच्या दर्शनाची गोडी । दृष्टी नोसंडी क्षणार्ध ॥ १८० ॥

दृष्टीनें चवी चाखिली गाढी । तंव तंव रसना चरफडी ।

तिणें कीर्तनरसें रसगोडी । चवी चोखडी चाखिली ॥ ८१ ॥

प्राशनेंवीण कृष्णरस । रसना सेवी अतिसुरस ।

तेव्हां विषयरस तो विरस । होय निरस संसार ॥ ८२ ॥

श्रवणीं पडतां श्रीकृष्णकीर्ती । त्रिविध तापां उपशांती ।

ज्याची वर्णितां गुणनामकीर्ती । चारी मुक्ती कामाऱ्या ॥ ८३ ॥

चरणकमलमकरंद । तुळशीमिश्रित आमोद ।

सेवितां घ्राणीं परमानंद । इतर गंध ते तुच्छ ॥ ८४ ॥

ज्याचा लागतां अंगसंग । देहबुद्धीसी होय भंग ।

स्वानंदविग्रही श्रीरंग । अंगप्रत्यंगसुखकारी ॥ ८५ ॥

ज्याचें अवडीं वंदितां पाये । समाधि लाजिली मागें ठाये ।

तो अश्वत्थातळीं पाहें । बैसला आहे निजशोभा ॥ ८६ ॥

तें अंतकाळेचें कॄष्णध्यान । शुक्रासे आवडलें संपूर्ण ।

तोही स्वानंदें वोसंडून । श्रीकृष्णध्यान वर्णित ॥ ८७ ॥

 

बिभ्रच्चतुर्भुजं रूपं भ्राजिष्णु प्रभया स्वया ।

दिशो वितिमिराः कुर्वन्‌ विधूम इव पावकः ॥ २८ ॥

 

प्रांतींचें श्रीकृष्णध्यान । पांचां श्लोकीं निरूपण ।

श्रोता परीक्षिती सावधान । वक्ता ज्ञानघन शुकयोगींद्र ॥ ८८ ॥

पिंपळातळीं प्रकाशघन । ते काळींची मूर्ति जाण ।

निजतेजें देदीप्यमान । दिशा परिपूर्ण तेणें तेजें ॥ ८९ ॥

ना धूम ना इंगळ । आरक्ततेवीण अग्निज्वाळ ।

तैशी कृष्णमूर्ती तेजाळ । प्रकाश प्रबळ अतिदीप्त ॥ १९० ॥

कृष्णमूर्तीचे निजप्रभा । लोपली रविचंद्राची शोभा ।

शून्यत्वें ठाव नाहीं नभा । सच्चिदानंदगाभा साकार ॥ ९१ ॥

चैतन्यतेजें तनु मुसावली । शांतिरसाची वोतिली ।

चतुर्भुजत्वें रूपा आली । तेणें दिशांची गेली काळिमा ॥ ९२ ॥

 

श्रीवत्साङ्कं घनश्यामं तप्तहाटाकवर्चसम्‌ ।

कौशेयाम्बरयुग्मेन परिवीतं सुमङ्गलम्‌ ॥ २९ ॥

सुन्दरस्त्मितवक्त्राब्जं नीलकुन्तलमण्डितम्‌ ।

पुण्डरी‌एकाभिरामाक्षं स्फुरन्मकरकुण्डलम्‌ ॥ ३० ॥

 

कृष्णमूर्ति स्वच्छ स्वयंभ । अंगीं प्रत्यंगीं बिंबलें नभ ।

तेणें घनश्यामता-शोभ । अतिसप्रभ साजिरी ॥ ९३ ॥

आधींच नेटका श्रीकृष्ण । वरी घनश्यामता बाणली पूर्ण ।

तेणें मुसावलें बरवेंपण । लागलें ध्यान नरनारी ॥ ९४ ॥

नरनारे बापुड्या‌अ किती । संन्यासी भुलोनि ठाती ।

विरक्त वेधले परमार्थी । देखोनि मूर्ती कृष्णाची ॥ ९५ ॥

देखतां श्रीकृष्णदर्शन । शिवासी लागलें नित्यध्यान ।

पार्वत्याही निजमन । कृष्णार्पण स्वयें केलें ॥ ९६ ॥

ऐसें अंगींचें बरवेंपण । त्याहीवरी हास्यवदन ।

साजिरें राजीवलोचन । आकर्ण पूर्ण आरक्त ॥ ९७ ॥

मस्तकींचे नीलालक । सुगंधसुमनीं गुंफिले चोख ।

कृष्णीं कृष्णरूप मधुक । कृष्णकेशीं देख विगुंतले ॥ ९८ ॥

स्फुरत्कुंडलें मकराकार । ऐसें वर्णिती कविवर ।

परी तीं आकारीं निर्विकार । श्रवणें विकार मावळती ॥ ९९ ॥

फावलिया कृष्णश्रवण । आकारविकारां बोळवण ।

ते श्रीकृष्णश्रवणीं पूर्ण । देदीप्यमान कुंडलें ॥ २०० ॥

तप्त सुवर्णासमान । उभय पीतांबर जाण ।

एक कासे विराजमान । दुजा प्रावरण शोभत ॥ १ ॥

ब्रह्मण्यदेवो श्रीकृष्ण । लक्ष्मी डावलूनि पूर्ण ।

दक्षिणांगीं विप्रचरण । श्रीवत्सलांच्छन गोविंद ॥ २ ॥

 

कटिसूत्रब्रह्मसूत्रकिरीटकटकाङ्गदैः ।

हारनूपुरमुद्राभिः कौस्तुभेन विराजितम्‌ ॥ ३१ ॥

वनमालापरीताङ्गं, मूर्तिमद्‍भिर्निजायुधैः ।

कृत्वोरौ दक्षिणे पादमासीनं पङ्कजारुणम्‌ ॥ ३२ ॥

 

कंठीं कौस्तुभ सोज्वळा । कटीं मिरवे रत्नमेखळा ।

ब्रह्मसूत्र रुळे गळा । आपाद वनमाळा शोभत ॥ ३ ॥

माथां मुकुटाचें खेवणें । लखलखीत अनर्घ्य रत्नें ।

कीर्तिमुखें बाहुभूषणें । वीरकंकणें विचित्रें ॥ ४ ॥

यंत्र‌उपासती उपासका । तैशा कराग्रीं करमुद्रिका ।

त्रिकोण षट्कोण कर्णिका । जडितमाणिका शस्त्रोक्त ॥ ५ ॥

वैजयंतीचा सोहळा । पदक एकावळी गळां ।

नाना रत्नें हार मुक्ताफळा । तुळशीमाळा सुगंधा ॥ ६ ॥

दोनी मोतीलग पदर । रत्नें जडित पीतांबर ।

किंकिणी क्षुद्रघंटिका विचित्र । मनोहर शोभती ॥ ७ ॥

वांकी‌अंदुवांचा गजर । चरणीं नूपुरांचा झणत्कार ।

रुळे बिरुदांचा तोडर । मनोहर हरिचरणीं ॥ ८ ॥

रातोत्पलां कठिणपण । त्यांहू‌इ सुकुमार चरण ।

घवघव‌ईत श्रीकृष्ण । शोभा संपूर्ण शोभत ॥ ९ ॥

शंख चक्र गदा कमळ । मूर्तिमंत आयुधें सकळ ।

आश्र‌ऊनि पिंपळ । बैसळा केवळ वीरासनीं ॥ २१० ॥

त्या वीरासनाचें लक्षण । तळीं सूनि दक्षिण चरण ।

त्याचि मांडीवरी जाण । वामचरण आलोहित ॥ ११ ॥

लाजवूनि संध्यारागासी । उणें आणोनि बाळसूर्यासी ।

चरणशोभा हृषीकेशीं । अतिदीप्तीसीं आरक्त ॥ १२ ॥

 

मुसलावशेषायःखण्डकृतेषुर्लुब्धको जरा ।

मृगास्याकारं तच्चरणं विव्याध मृगशङ्कया ॥ ३३ ॥

 

करूनि निजकुळाची होळी । सरस्वतीतीरीं वनमाळीं ।

टेंकोनि बैसला पिंपळातळीं । चरणनवाळी आरक्त ॥ १३ ॥

आरक्त श्रीकृष्णचरण । भावूनि मृगमुखासमान ।

जराव्याधें विंधिला बाण । अतिसत्राण भेदिला ॥ १४ ॥

ब्रह्मशापाचें मुसल घन । यादवीं पिष्ट करितां जाण ।

उरला अवशेष लोहकण । तो समुद्रीं जाण टाकिला ॥ १५ ॥

तो पडतांचि समुद्रजळीं । त्यातें मीन सगळेंचि गिळी ।

त्या मीनातें जराव्याध गळीं । जाळ्यामेळीं आकळित ॥ १६ ॥

व्याध करी मीनविदारण । तंव निघाला तो लोहकण ।

त्याचा जरव्याधें केला बाण । तेणें कृष्ण चरण विंधिला ॥ १७ ॥

मत्सयोदरींचा लोहघन । त्याचा केलिया दृढ बाण ।

थोर पारधी साधे संपूर्ण । व्याधें जाणोनि बाण तो केला ॥ १८ ॥

भेदावया कृष्णचरण । मुळीं ब्रह्मशापचि कारण ।

यालागीं जराव्याधाचा बाण । कृष्णचरणीं पूर्ण खडतरला ॥ १९ ॥

व्याधें अवचितें विंधिला । परी कृष्ण नाहीं दचकला ।

बाण सत्राणें खडतरला । तेणें सुखी झाला श्रीकृष्ण ॥ २२० ॥

 

चतुर्भुजं तं पुरुषं दृष्टा स कृतकिल्बिषः ।

भीतः पपात शिरसा पादयोरसुरद्विषः ॥ ३४ ॥

 

बाण श्रीकृष्णचरणीं पूर्ण भेदला । जराव्याधाचा हात निवाला ।

म्हणे म्यां मोठा मृग विंधिला । म्हणोनि धांवला धरावया ॥ २१ ॥

देखोनि चतुर्भुज पुरुषासी । भय सुटलें जराव्याधासी ।

म्हणे मज घडल्या महापापराशी । परमपुरुषासी विंधिलें ॥ २२ ॥

म्हणे कटकटा रे अद्रुष्टा । आचरविलें कर्मा दुष्टा ।

ऐशिया मज महापापिष्ठा । दुःखदुर्घटा कोण वारी ॥ २३ ॥

जगाचा परमात्मा श्रीहरी । तो म्यां विंधिला बाणेंकरीं ।

माझ्या पापासमान थोरी । नाहीं संसारीं आनासी ॥ २४ ॥

भयें सुटला थोर कंप । मज घडलें महापाप ।

जगाचें जें ध्येय स्वरूप । त्यासी संताप म्यां दिधला ॥ २५ ॥

ज्याचे अमर वंदिती चरण । ज्यासी संत येती लोटांगण ।

त्या श्रीकृष्णासी विंधिला बाण । पाप संपूर्ण मज घडलें ॥ २६ ॥

अवचटॆं आत्महत्या घडे । तें पाप कदा न झडे ।

जगाचा आत्मा कृष्ण वाडेंकोडें । ते आत्महत्या पडे मस्तकीं माझे ॥ २७ ॥

जगाचें आत्महनन । कर्ता मी एक पाफी पूर्ण ।

त्या पापाचें पुरश्चरण । सर्वथा जाण दिसेना ॥ २८ ॥

प्रमादें बर्ह्महत्या घडे । तेणें पापें तो समूळ बुडे ।

तें पूर्णब्रह्म म्यां मूढे । बाणें सदृढें विंधिलें ॥ २९ ॥

पापकर्मा मी व्याधरूप । तेणें म्यां जोडलें पाप अमूप ।

कृष्ण परमात्मा चित्स्वरूप । त्यासीही संताप दिधला म्यां ॥ २३० ॥

येणें अनुतापें तप्त पूर्ण । धांवोनि घाली लोटांगण ।

श्रीकृष्णाचे श्रीचरण । मस्तकीं जाण दृढ धरिले ॥ ३१ ॥

मर्दी दैत्यांचा अभिमान । मधुद्वेष्टा जो मधुसूदन ।

त्याचे दृढ धरूनि चरण । करी रुदन अट्टहासें ॥ ३२ ॥

चरणीं घातली परम मिठी । उठवितां कदा नुठी ।

मज क्षमा करीं कृपाड्रुष्टीं । कृपाळू सृष्टीं तूंचि एक ॥ ३३ ॥

 

अजानता कृतमिदं पापेन मधुसूदन ।

क्षन्तुमर्हसि पापस्य उत्तमश्लोक मेऽनघ ॥ ३५ ॥

 

अतिभीत जराव्याध । म्हणे मी पापात्मा अति‌अशुद्ध ।

नेणतां घडला हा अपराध । लिंगभेद मज घडला ॥ ३४ ॥

जो ईश्वरप्रतिमा उच्छेदी । तो महापापी लिंगभेदी ।

त्या तुज ईश्वरासी म्यां दुर्बुद्धीं । अदृष्टविधीं विंधिलें ॥ ३५ ॥

ऐसा मी पापी पापाकर्मा । महापापी पापात्मा ।

माझा अपराध करावा क्षमा । पुरुषोत्तमा कृपाळुवा ॥ ३६ ॥

तूं कृपाळु त्रिजगतीं । गर्भीं राखिला परीक्षिती ।

गजेंद्राचें अति‌आकांतीं । उडी कृपामृर्ती घातली ॥ ३७ ॥

पांडव जळतां जोहरीं । तुवां काढिले विवरद्वारीं ।

शेखीं अर्जुनाचा कैवारी । घेशी जुंझारी भीष्मासीं ॥ ३८ ॥

द्रौपदीचे अतिसांकडीं । धांवलासी लवडसवडीं ।

तिळभरी न दिसतां उघडी । नेसतीं लुगडीं तूं होसी ॥ ३९ ॥

ऐसी कृपाळुत्वाची ख्याती । श्रुतिपुराणें वाखणिती ।

तुझी उत्तम श्लोककीर्ती । ऋषि वर्णिती महासिद्ध ॥ २४० ॥

नेणतां आचरलों दुष्कर्मा । तें मज करावया क्षमा ।

तूं कृपाळु परमात्मा । पुरुषोत्तमा क्षमाशीळ ॥ ४१ ॥

अजामिळ दुराचारी । पुत्रलोभें नाम उच्चारी ।

त्याचे पापाची झाली बोहरी । ऐशी निष्पाप थोरी नामाची ॥ ४२ ॥

नामें निष्पाप दुर्मती । नामें निष्पाप पितृघाती ।

नामें दुराचारी तरती । हे निष्पाप ख्याती नामाची ॥ ४३ ॥

 

यस्यानुस्मरणं नृणामज्ञानध्वान्तनाशनम्‌ ।

वदन्ति तस्य ते विष्णो मयासाधु कृतं प्रभो ॥ ३६ ॥

 

ज्या विष्णूचें नामस्मरण । कोटीजन्मांचें घन अज्ञान ।

नराचें निर्दाळी पूर्ण । सकळ कल्याणदायक ॥ ४४ ॥

ऐसें ज्याचे नामस्मरण । त्याचे स्वरूपासी म्यां जाण ।

निजबळें विंधिला निर्वाण बाण । अपराध पूर्ण हा माझा ॥ ४५ ॥

ज्याचें अगाध महिमान । सदा वर्णिती साधु सज्जन ।

जो स्वरूपें सच्चिद्धन । स्वामी श्रीकृष्ण जगाचा ॥ ४६ ॥

जगाचें जीवन श्रीकृष्ण । त्या कृष्णासही मी आपण ।

विंधिला निर्वाणींचा बाण । हा अपराध पूर्ण पैं माझा ॥ ४७ ॥

त्रैलोक्यराजा कृष्ण समर्थ । तो म्यां केला राजघात ।

जगाचा आत्मा श्रीकृष्णनाथ । तो आत्मघात म्यां केला ॥ ४८ ॥

श्रीकृष्ण जगाचा जनिता । त्या म्यां केलें पितृघाता ।

जगप्रतिपाळणीं श्रीकृष्णमाता । त्या मातृघाता म्यां केलें ॥ ४९ ॥

श्रीकृष्ण ब्राह्मण ब्रह्मबोध । तो म्यां केला ब्रह्मवध ।

याहीहोनि अगाध । जगीं अपराध असेना ॥ २५० ॥

राजघात आत्मघात । मातृपितृ-ब्रह्मघात ।

मजचि घडला समस्त । जे म्यां श्रीकृष्णनाथ विंधिला ॥ ५१ ॥

 

तन्माऽऽशु जहि वैकुण्ठ पाप्मानं मृगलुब्धकम्‌ ।

यथा पुनरहं त्वेवं न कुर्यां सदतिक्रमम्‌ ॥ ३७ ॥

 

ऐशिया मज पापरूपासी । कृपा करावी हृषीकेशी ।

निष्कृती होय पापासी । त्या उपायासी करीं वेगीं ॥ ५२ ॥

कोरणिये कृपेचा संबंध । तेणें न फिटे दोषबाध ।

माझा जेव्हां तूं करीसी वध । तेव्हां मी शुद्ध हो‌ईन ॥ ५३ ॥

मी लुब्धक पापबुद्धी । मृगलोभी पशुपारधी ।

त्या मज तूं निजहस्तें वधीं । तैं मी त्रिशुद्धी उद्धरालें ॥ ५४ ॥

जेणें देहें केलें पापकर्मा । तो देह निवटीं पुरुषोत्तमा ।

पुढती ऐशिया असत्कर्मा । न करीं अधर्मा तें करीं ॥ ५५ ॥

बाण विंधिला तुझिया पायां । हें अगाध पाप केलें काया ।

तीसी शीघ्र वधावें यदुराया । तैं महापापा या होय निस्तारु ॥ ५६ ॥

जेणें देहें केलें पापाचरण । त्याचें प्रायश्चित्त हेंचि पूर्ण ।

करीं निजहस्तें देहदंडण । म्हणोनि चरण दृढ धरिले ॥ ५७ ॥

देहें केलें पापाचरण । देहलोभी तो पापी पूर्ण ।

स्थूल लिंग आणि कारण । यांचें करीं छेदन निजतेजचक्रें ॥ ५८ ॥

 

यस्यात्मयोगरचितं न विदुर्विरिञ्चो

रुद्रादयोऽस्य तनयाः पतयो गिरां ये ।

त्वन्मायया पिहितदृष्टय एतदञ्जः

किं तस्य ते वयमसद्गतयो गृणीमः ॥ ३८ ॥

 

देहसंभवाचें मूळ जाण । स्थूल सूक्ष्म आणि कारण ।

यासी नातळतां तूं श्रीकृष्ण । चतुर्भुज संपूर्ण देह धरिसी ॥ ५९ ॥

स्थूल-सूक्ष्म-कारणता । ये तिन्ही त्रिगुणेसीं नातळतां ।

तूं योगमायेचिया सत्ता । नाना अवतारता देह धरिसी ॥ २६० ॥

नवल तुझा लीलाविग्रहो । मत्स्य कूर्म श्वेतवराहो ।

होतां न धरिसे संदेहो । जन्मभयो तुज नाहीं ॥ ६१ ॥

वोडवल्या जन्म एक । ब्रह्मादिक होती रंक ।

तो तूं अवतार अनेक । धरीसी निःशंक निजात्मतां ॥ ६२ ॥

अदृष्टाचिये निजगतीं । देहासी नाना भोग होती ।

तूं अदृष्टेंवीण श्रीपती । नाना भ्गसंपत्ती भोगिसी ॥ ६३ ॥

आयुष्य तंववरी देहधारण । वेदें नेमस्त केलें जाण ।

नवल तुझें लीलाविदान । आयुष्येंवीण देह धरिसी ॥ ६४ ॥

काळसत्ता दुर्धर पूर्ण । ब्रह्मादिकां अलोट मरण ।

तुज काळ वेळ नसतां जाण । स्वलीला मरण दाविसी ॥ ६५ ॥

तुझे योगमायेची योगगती । लीलाविग्रहें देहस्थिती ।

अतर्क्य सर्वांसी सर्वार्थीं । तेही उपपत्ती निर्धारीं ॥ ६६ ॥

ब्रह्मा जगाचा आदिकर्ता । त्यासाही न कळे तुझी सत्ता ।

तूं नाना अवतारीं देह धरिता । त्याचा कर्ता नव्हे ब्रह्मा ॥ ६७ ॥

तूं स्वलीला देह कैसा धरिसी । अवतारचरित्रें कैसी करिसी ।

कैसेनि तो देहो सांडिसी । हें ब्रह्मादिकांसी कळेना ॥ ६८ ॥

ज्यासी तूं मानिसी अतिसन्मानीं । सदाशिव जो कां त्रिकाळज्ञानी ।

त्यासीही अतर्क्य तुझी करणी । शार्ङ्गपाणी श्रीकृष्णा ॥ ६९ ॥

सदाशिवाचे निजवचनीं । तूं दुजेन झालासी मोहिनी ।

ते शिवासी न कळे तुझी करणी । तत्क्षणीं तो भुलला ॥ २७० ॥

जाणोनि योग ज्ञान दोनी । सनकादिक ब्रह्मज्ञानी ।

जिंहीं मायापडळ छेदूनी । स्वानंदभुवनीं सुखरूप ॥ ७१ ॥

त्यांसीही तुझी स्वलीलाशक्ती । सर्वथा न कळेचि श्रीपती ।

ते जयविजयां शाप देती । सकोपस्थितीं वैकुंठी ॥ ७२ ॥

पारंगत वेदशास्त्रार्थीं । ब्रहस्पत्यादि वाचस्पती ।

त्यांसीही लीलाविग्रहस्थिती । न कळे निश्चितीं श्रीकृष्ण ॥ ७३ ॥

जे सज्ञान ज्ञाते परमार्थी । त्यांसीही अतर्क्य अवतारशक्ती ।

मा इंद्रादि देवांसी ते स्थिती । कैशा रीतीं कळेल ॥ ७४ ॥

इंद्रादि देवां दिविभोगनिष्ठीं । माया आच्छादी तयांच्या दृष्टी ।

त्यांसी तुझे लीलेची गोष्टी । न कळे जगजेठी निश्चित ॥ ७५ ॥

तेथ मायावी देहवंता । उद्बोध नव्हे पैं सर्वथा।

तुझी लीला श्रीकृष्णनाथा । अतर्क्य सर्वथा सर्वांसी ॥ ७६ ॥

सुखें हो‌ईल ब्रह्मज्ञान । परी तुझें स्वलीलादेहधारण ।

याचें नेणती पर्यवसान । अतिसज्ञान साकल्यें ॥ ७७ ॥

तेथ मी तंव अधम जन । असद्गतीचें भाजन ।

त्या मज तुझें लीलावर्णन । सर्वथा जाण अतर्क्य ॥ ७८ ॥

आतां असो हें निरूपण । बहु बोलाचें काय कारण ।

माझ्या पापाचें पुरश्चरण । देहदंडाणं करीं कृष्णा ॥ ७९ ॥

तुझेनि हस्तें देहदंडण । तेणें सकळ पापांचें निर्दळण ।

मज उद्धरावया जाण । हे कृपा पूर्ण करावी ॥ २८० ॥

म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले दोनी चरण ।

ऐकोनि व्याधाचें स्तवन । कृपा श्रीकृष्ण तुष्टला ॥ ८१ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

मा भैर्जरे त्वमुत्तिष्ठ काम एष कृतो हि मे ।

याहि त्वं मदनुज्ञातः स्वर्गं सुकृतिनां पदम्‌ ॥ ३९ ॥

 

जो वेदार्थाचा मथित बोध । जो जगदादि-आनंदकंद ।

जो स्वरूपें स्वानंद शुद्ध । तो व्याधेंसीं गोविंद सकृप बोले ॥ ८२ ॥

तूं जीवघातक पारधी । भय मानिसी ममापराधीं ।

तुज अभय गा त्रिशुद्धीं । माझी कार्यसिद्धी त्वां केली ॥ ८३ ॥

कुमारीं सांब केला स्त्रीरूप । कपटें ब्राह्मणां आला कोप ।

कुळासी झाला ब्रह्मशाप । हा त्रिविध संकल्प माझाचि ॥ ८४ ॥

शापावशेष लोह जाण । त्याचा तुवां करोनि बाण ।

मृगलोभें विंधिला चरण । यासही कारण संकल्प माझा ॥ ८५ ॥

मी बुद्धीची अनादि बुद्धी । मी क्रियेची क्रिया त्रिशुद्धी ।

तेथें अहंकर्तृत्वाचे विधी । तूं वृथा अपराधी म्हणविसी ॥ ८६ ॥

मिथ्या धरूनि देहाभिमान । म्हणसी घडलें मज पाप पूर्ण ।

त्याही पापासी पुरश्चरण । माझें दर्शन मुख्यत्वें ॥ ८७ ॥

माझिया नामा एकासाठीं । जळती महापातकांच्या कोटी ।

त्या मज तुवां देखिलें दृष्टीं । परम भाग्यें भेटी घडली तुज ॥ ८८ ॥

माझी घ्यावया क्षणार्ध भेटी । एक रिघाले गिरिकपाटीं ।

एक योगयागसंकटीं । झाले महाहटी नेमस्त ॥ ८९ ॥

एवं नाना नेम‌आटाटी । शिणतांही कल्पकोटी ।

स्वप्नींही न लभे माझी भेटी । त्या मज त्वां दृष्टीं देखिलें ॥ २९० ॥

माझें होतांचि दर्शन । सकळ पातकां निर्दळण ।

तूं तंव पुण्यात्मा परिपूर्ण । पापाभिमान धरूं नको ॥ ९१ ॥

पापाभिमानें अधोगती । पापाभिमानें स्वर्गा जाती ।

निरभिमानें माझी प्राप्ती । सत्य वचनोक्ती पैं माझी ॥ ९२ ॥

तूं ऐसें मानिसी आपण । परब्रह्म परमात्मा श्रीकृष्ण ।

त्यासी विंधिला निर्वाणबाण । हें पाप दारुण अनिवार ॥ ९३ ॥

लोहपरिसा आलिंगन । तेणें लोह होय सुवर्ण ।

त्यासी फोडूं आल्या लोहघण । आघातें सुवर्ण तो होय ॥ ९४ ॥

तेवीं भक्तीं घेतल्या माझी भेटी । पातकें जातीं उठा‌उठी ।

का द्वेषे देखिल्या मज दृष्टीं । पातकां तुटी तत्काळ ॥ ९५ ॥

हो कां इतरांच्या अपराधतां । प्राणी पावे अधःपाता ।

तोचि अपराध माझा करितां । नित्यमुक्तता अपराध्यां ॥ ९६ ॥

ममापराधें नरक पावे । तैं माझें सामर्थ्य बुडालें आघवें ।

माझेनि अपराधें सुख पावे । मुक्तिवैभवें भयानिर्मुक्त ॥ ९७ ॥

विष म्हणोनि अमृतपान । केल्या अमरत्व न चुके जाण ।

तेवीं द्वेषेंही माझें दर्शन । करी पावन प्राण्यासी ॥ ९८ ॥

जाणोनि अग्नि लविला घरीं । तो जाळूनि सर्वही भस्म करी ।

मा नेणतांही ठेविला वळचणीवरी । तोही करी तैसेंचि ॥ ९९ ॥

तेवीं भावें अथवा द्वेषें पूर्ण । ज्यासी घडे माझें दर्शन ।

तो होय परम पावन । हें सत्य जाण जराव्याधा ॥ ३०० ॥

मज ठाकावया निजधाम । त्वां सिद्ध केलें माझें काम ।

तेणें तुष्टलों मी आत्माराम । तूं पावन परम तिंहीं लोकीं ॥ १ ॥

ज्या नांव म्हणसी ‘पाप’ पूर्ण । जेणें देहें मज विंधिला बाण ।

तेणेंचि देहें तूं आपण । होसी स्वर्गभूषण सुरवंद्य ॥ २ ॥

याग करूनि याज्ञिक । पावती सुख पतनात्मक ।

तैसें तुज न घडे देख । तूं अक्षय सुख पावसी ॥ ३ ॥

माझिया दर्शनाचें पुण्य । दिविभोगें नव्हे क्षीण ।

यालागीं अक्षय सुख संपूर्ण । तूं सर्वथा जाण पावसी ॥ ४ ॥

तूं विकल्प सांडोनियां पोटीं । जराव्याधा सवेग उठीं ।

मिथ्या माझ्या गोष्टी । तूं अक्षय्य तुष्टी पावसी ॥ ५ ॥

तूं ऐसें जीवीं कल्पिसी । आपण निघालां निजधामासी ।

मागें अक्षय सुखासी । कोणापाशीं मागावें ॥ ६ ॥

जैसें बोलती इतर लोक । ममज्ञा तैशी नव्हे देख ।

ठाकठोक आतांचि रोख । अक्षय सुख पावसी ॥ ७ ॥

माझे आज्ञेचें लाहोनि बळ । ध्रुव अद्यापि झाला अढळ ।

माझी आज्ञा बंदी कळिकाळ । कोणेपरी विकळ करूं न शके ॥ ८ ॥

ऐसें श्रीमुखें आपण । जंव बोलों नपुरे श्रीकृष्ण ।

तंव घवघवीत विमान । व्याधासी जाण उतरलें ॥ ९ ॥

 

इत्यादिष्टो भगवता कृष्णेनेच्छाशरीरिणा ।

त्रिः परिक्रम्य तं नत्वा विमानेन दिवं ययौ ॥ ४० ॥

 

जो सदा पूजिजे सुरासुरीं । जो परमात्मा चराचरीं ।

जो लीलाविग्रहदेहधारी । जो योगीश्वरीं वंदिजे ॥ ३१० ॥

ऐसा अतिवरिष्ठ श्रीकृष्ण । तेणें जराव्याध आज्ञापून ।

कृष्णैच्छामात्रें विमान । देदिप्ययान जें आलें ॥ ११ ॥

व्याधें देखोनि विमाना । हर्षें निर्भर झाला मना ।

तीन प्रदक्षिणा करूनि कृष्णा । नमूनि विमाना आरुढे ॥ १२ ॥

व्याध आरूढोनि विमाना । क्रमूनि इंद्रचंद्रग्रहगणा ।

अक्षय सुख स्वर्गभुवना । कृष्णकृपें जाणा तो पावला ॥ १३ ॥

जेणें अपकार केला पूर्ण । त्यासी उपकार करावा आपण ।

हें निज शांतिज्ञानलक्षण । स्वांगें श्रीकृष्ण स्वयें दावी ॥ १४ ॥

ब्रह्मज्ञानाचे बोल बोलती । तैसें नाहीं कृष्णनाथी ।

अंगीं दावूनियां स्थिती । व्याध निश्चितीं उद्धरिला ॥ १५ ॥

सकळ कुळाचें निर्दळण । झाल्याही मोह न धरी श्रीकृष्ण ।

जेणें निजांगें विंधिला बाण । तो व्याधही जाण सुखी केला ॥ १६ ॥

समुद्रतीरीं घे‌ऊनि रथ । दारुक उभा होता तेथ ।

तेणें न देखतां श्रीकृष्णनाथ । गवेषणार्थ निघाला ॥ १७ ॥

 

दारुकः कृष्णपदवीमन्विच्छनधिगम्यताम्‌ ।

वायुं तुलसिकामोदमाघ्रायाभिमुखं ययौ ॥ ४१ ॥

 

 

कृष्ण न देखतां दारुक । कासावीस झाला देख ।

शोधीत श्रीकृष्णपदांक । पृथ्वी सम्यक्‌ अवलोकी ॥ १८ ॥

तंव कृष्णकंठींच्या तुळसीमाळा । त्यांचा आमोद दारुका आला ।

तेणें गंधाभिमुखें निघाला । तंव देखता झाला महातेज ॥ १९ ॥

 

तं तत्र तिग्मद्युभिरायुधैर्वृत्तं

हाश्वत्थमूले कृतकेतनं पतिम्‌ ।

स्न्नेहल्पुतात्मा निपपात पादयो

रथादवल्पुत्य स्बाष्पलोचनः ॥ ४२ ॥

 

तंव धगधगीत तेजागळा । दिव्य आयुधांचा मेळा ।

त्यांमाजीं घनसांवळा । श्रीकृष्ण डोळां देखिला ॥ ३२० ॥

अश्वत्थातळीं धरूनि स्थान । घालूनियां वीरासन ।

निजतेजें विराजमान । दारुकें श्रीकृष्ण देखिला स्वयें ॥ २१ ॥

कृष्ण देखतां लवडसवडीं । रथाखालीं घालूनि उडी ।

पोटींच्या सप्रेम आवडीं । धरिले तांतडीं हरिचरण ॥ २२ ॥

नेत्री अश्रूचिया धारा । अंग कांपे थरथरा ।

तुजवेगळें शार्ङ्गधरा । अंधतम नेत्रा दृढ दाटे ॥ २३ ॥

 

अपश्यतस्त्वच्चरणाम्बुजं प्रभो

दृष्टीः प्रनष्टा तमसि प्रविष्टा ।

दिशो न जाने न लभे च शान्तिं

यथा निशायामुडुपे प्रनष्टे ॥ ४३ ॥

 

ऐके स्वामी श्रीकृष्णा । न देखतां तुझिया श्रीचरणां ।

जगदांध्य पडे नयनां । दिशांची गणना गणी कोण ॥ २४ ॥

ज्ञानेंसी मावळला विवेक । अणुमात्र न लभे सुख ।

तुज न देखतां मी देख । जड मूढ मूर्ख हो‌ऊनि ठेलों ॥ २५ ॥

जेवीं नष्टचंद्राचिये रात्रीं । निबिड अंवसेचिये आंधारीं ।

तेवीं तुजवीण श्रीहरी । दृढ दाटे संसारीं अंधतम ॥ २६ ॥

तुझे देखतांचि श्रीचरण । अंधतमा निर्दळण ।

जेवीं प्रकटतां रविकिरण । अंधारेंसीं जाण निशा नासे ॥ २७ ॥

 

इति ब्रुवति सुते वै रथो गरुदलाञ्छनः ।

खमुत्पपात राजेन्द्र साश्वध्वज उदीक्षतः ॥ ४४ ॥

 

ऐसें विनवी जंव दारुक । तंव परमश्वर्य कांहींएक ।

देखतां झाला अलोलिक । पाखेंवीण देख उडाला रथु ॥ २८ ॥

चहूं वारुवांसंयुक्त । गरुडध्वजेंसीं श्रीकृष्णरथ ।

ऊर्ध्वगतीं गगना‌आंत । दारुकादेखत उडाला ॥ २९ ॥

शुक म्हणे परीक्षिती । निजधामा जातां श्रीपती ।

आपुली ऐश्वर्यसंपत्ती । स्वेच्छा ऊर्ध्वगती स्वयें नेत ॥ ३३० ॥

इहलोकीं ठेवूनि कीर्ती । निजवैभवविलाससंपत्ती ।

आवरूनियां निजशक्ती । स्वयें ऊर्ध्वगती स्वसत्ता नेत ॥ ३१ ॥

 

तमन्वगच्छन्‌ दिव्यानि विष्णुप्रहरणानि च ।

तेनातिविस्मितात्मानं सूतमाह जनार्दनः ॥ ४५ ॥

 

रथ जातां ऊर्ध्वमंडळ । शंख चक्र गदा कमळ ।

तदनुलक्षित तत्काळ । दिव्यायुधें सकळ निघालीं ॥ ३२ ॥

ऊर्ध्वमंडळीं उडाला रथ । दिव्यायुधेंही समस्त ।

तें देखोनि अतिविस्मित । ठेला तटस्थ दारुक ॥ ३३ ॥

धुरे बैसोनियां नित्य । मी वागवीं श्रीकृष्णरथ ।

तो रथ ऊर्ध्वगतीं कृष्ण नेत । मज कां एथ सांडिलें ॥ ३४ ॥

मज सांडूनियां गोविंदें । नेलीं आपुलीं दिव्यायुधें ।

मी अभाग्य भग्यमदें । त्यजिलों मुकुंदें निश्चित ॥ ३५ ॥

म्यां उडी घातली रथाखालती । हेचि माझी मंदमती ।

येरवीं मीही जातों ऊर्ध्वगती । कां श्रीपती रुसला ॥ ३६ ॥

जेणें चरणीं विंधिला बाण । तो व्याधही उद्धरिला जाण ।

मी भाग्यें अभागी पूर्ण । यालागीं श्रीकृष्ण मज त्यागी ॥ ३७ ॥

नित्य कृष्ण दृष्टीं पुढें । धुरे बैसोनि वागवीं घोडे ।

तो मी कृष्णावेगळा पडें । भाग्य कुडें पैं माझें ॥ ३८ ॥

मी श्रीकृष्णाचा सारथी । ऐशी त्रिलोकीं झाली ख्याती ।

तो मी वेगळा पडें अंतीं । कां श्रीपती रुसला ॥ ३९ ॥

यावजन्म भोगिलें कृष्णसुख । त्या मज वोडवलें वियोगदुःख ।

कृष्णा कां झालासी विमुख । मी दीन रंक पैं तुझें ॥ ३४० ॥

माझा बोल अणुभरी । नाहीं अव्हेरिला हरी ।

त्या मज तूं श्रीहरी । अंतीं दुर्धरीं दुराविशी कां ॥ ४१ ॥

अपरधिया तारिलें व्याधासी । अश्व-ध्वजेंसीं रथ नेसी ।

तो तूं मज उद्धरावयासी । कां उबगलासी गोविंदा ॥ ४२ ॥

ऐसा अवस्थाभूत पूर्ण । पाहतां श्रीकृष्णाचें वदन ।

दारुकासी आलें रुदन । आसुवीं नयन लोटले ॥ ४३ ॥

दीर्घस्वरें दे‌ऊनि हांक । दारुक रडे अधोमुख ।

अंतीं श्रीकृष्ण झाला विमुख । हें अतिदुःख मजलागीं ॥ ४४ ॥

दुःखें चरफडीत मोठा । करें पिटीत ललाटा ।

मर मर विधातया नष्टा । वोखटें अदृष्टा काय लिहिलें ॥ ४५ ॥

मग म्हणे श्रीकृष्णनाथा । तुजपुढें बापुडें विधाता ।

तुजवेगळा मी राहतां । अतिदीनता पावेन ॥ ४६ ॥

तुझेनि बळें श्रीकृष्णा । म्यां कळिकाळा घातला आंकणा ।

तो मी काळाचा वोळंगणा । कां करिसी पोसण जगाचा ॥ ४७ ॥

ऐसें ऐकोनियां वचन । ‘ना भीं ना भीं’ म्हणे जनार्दन ।

मग आश्वासून पूर्ण । गुह्य आलोचन सांगत ॥ ४८ ॥

आजिच्या काळाचे काळगतीं । तूं एक उरलासी निकटवर्ती ।

तुज म्यां राखिलें निजकार्यार्थीं । वेगीं द्वारावतीं तूं जा‌ईं ॥ ४९ ॥

 

गच्छ द्वारवतीं सूत ज्ञातीनां निधनं मिथः ।

सङ्कर्षणस्य निर्याणं बन्धुभ्यो ब्रूहि मद्दशाम्‌ ॥ ४६ ॥

द्वारकायां च न स्थेयं भवद्‍भिश्च स्वबन्धुभिः ।

मया त्यक्तां यदुपुरीं समुद्रः प्लावयिष्यति ॥ ४७ ॥

स्वं स्वं परिग्रहं स्वर्वे आदाय पितरौ च नः ।

अर्जुनेनाविताः सर्व इंद्रप्रस्थं गमिश्यथ ॥ ४८ ॥

 

तूं जा‌ऊनि द्वारके‌आंत । यादवांचा निधनवृत्तांत ।

परस्परें कलहयुक्त । निमाले समस्त हें सांग ॥ ३५० ॥

बळिभद्रें निजात्मस्थितीं । देहो त्यजिला योगगतीं ।

माझीही दशा समस्तांप्रती । यथनिगुती सांगावी ॥ ५१ ॥

तुवां जा‌ऊनियां त्यांपाशीं । शीघ्र सांगावें समस्तांशी ।

कोणी न रहावें द्वारकेसी । निघावें वेगेंसीं ममज्ञा ॥ ५२ ॥

द्वारका त्यागावयाचें कारण । तुज मी सांगेन आपण ।

दारुका तूं अतिसज्ञान । विश्वास पूर्ण मज तुझा ॥ ५३ ॥

यालागीं तुज राहवूनि एथ । अंतकाळींचें गुज सांगत ।

तुवां जा‌ऊनि द्वारकेंत । बाहेर समस्त काढावे ॥ ५४ ॥

बाहेर काढावयाचें कारण । म्यां द्वारका त्यागिल्या जाण ।

समुद्र ये‌ऊनि आपण । नगर संपूर्ण बुडवील ॥ ५५ ॥

यालागीं सत्वर गमन । शीघ्र करावें आपण ।

माझीं माता पिता समस्त जन । द्वारकेहून काढावीं ॥ ५७ ॥

जंव समुद्र बुडविना तो ठावो । तंव आपुलाला समुदावो ।

घे‌ऊनि सकळ परिग्रहो । शीघ्रतर पहा हो निघावें ॥ ५८ ॥

झालिया राज्यलोट । चोराकुळित हो‌ईल वाट ।

कोणीं नव जावें एकट । अवघीं एकवट करावीं ॥ ५९ ॥

अर्जुनाचेनि सांगातें । एकत्र मिळूनि समस्तें ।

शीघ्र जावें इंद्रप्रस्थातें । तो मागीं त्यांतें रक्षील ॥ ६० ॥

ऐसें ऐकतां श्रीकृष्णवचन । दारुकासी आलें रुदन ।

न वचे सांडूं पाहे प्राण । जळेंवीण मीन जैसा ॥ ६१ ॥

निजकुळासी करूनि घात । गेला गेला रे श्रीकृष्णनाथ ।

मी काळमुखा द्वारके‌आंत । जावों हा वृत्तांत सांगावया ॥ ६२ ॥

गिळूनि श्रीकृष्णनिजसुखा । म्हणती हा आला काळमुखा ।

सकळ जगाचिया दुःखा । सूचक देखा मी हो‌ईन ॥ ६३ ॥

ऐकतां माझिया वचनासी । प्राणान्त हो‌ईल सर्वांसी ।

एवढ्या द्यावया महादुःखासी । न वचें हृषीकेशी मी तेथें ॥ ६४ ॥

ज्यासी म्यां सांगावी हे वार्ता । त्यांच्या करावें जीवघाता ।

एवढी घोर निष्ठरता । नव्हे कृष्णनाथा माझेनीं ॥ ६५ ॥

बहुतां मुंग्यांच्या विवरासी । जेवीं आगी लावावी हृषीकेशी ।

तेवीं हे वार्ता द्वारकेसी । म्यां सुहृदांपाशीं सांगावी ॥ ६६ ॥

जेवीं फळते फुलते वनीं । भडकोनि लावावा दावाग्नी ।

तैसा भडका हा सुहृदांचे कानीं । कृष्णनिधनाग्नी कोण लावी ॥ ६७ ॥

जेवीं बुडतयाचे माथां । पाषाण न देववे सर्वथा ।

तेवीं कृष्णसहित कुळाच्या घाता । मी नव्हें सांगता सुहृदांसी ॥ ६८ ॥

सुख द्यावें सुहृदंसी । तें राहिलें हृषीकेशी ।

घे‌ऊनियां महादुःखांचिया राशी । सुहृदांपाशी मी न वर्चे ॥ ६९ ॥

आशंका ॥

म्हणसी जन्मवरी अवज्ञा । तुवां नाहीं केली अतिप्रज्ञा ।

तो तूं अंतकाळींच्या वचना । कां अवज्ञा करितोसी ॥ ३७० ॥

कृष्णा अंतकाळींचें तुझें श्रीमुख । पाहतां मज अत्यंत सुख ।

तें सांडूनि जनांसी दुःख । द्यावया देख मी न वचें ॥ ७१ ॥

कुळानिधनाचें घोर दुःख । कृष्णनिधनें संतापक ।

माझे वचनमात्रें हें विख । जगासी देख न देववे ॥ ७२ ॥

तुझे आज्ञेकरितां देख । जगासी द्यावें महादुःख ।

तुझे अवज्ञेचा उल्लेख । नरकदायक मज्‌ होय ॥ ७३ ॥

मा आपणचि घे‌ऊनि विख । तुजपुढें मरतां देख ।

उत्तम गति अलोलिक । मी निजनिष्टंक पावेन ॥ ७४ ॥

ऐसें म्हणोनि आपण । दारुकें घातलें लोटांगण ।

मस्तकीं धरिले श्रीचरण । सर्वथा जाण सोडीना ॥ ७५ ॥

देखोनि दारुकाचा भावो । कृपें द्रवला देवाधिदेवो ।

जेणें निर्दळे शोकमोहो । तों वर्म पहा हो सांगत ॥ ७६ ॥

 

त्वं तु मद्धर्ममास्थाय ज्ञाननिष्ठ उपेक्षकः ।

मन्मायारचनामेतां विज्ञायोपशमं व्रज ॥ ४९ ॥

 

माझ्या धर्माचें निजलक्षण । दृढ आश्रयितां आपण ।

पावोनि माझें ज्ञान विज्ञान । तूं ब्रह्मसंपन्न स्वयें होसी ॥ ७७ ॥

माझें धर्माचें निजलक्षण । तूं म्हणसी तें कोण कोण ।

ऐक दारुका सावधान । मद्धर्म पूर्ण ते ऐसे ॥ ७८ ॥

हृदयीं नित्य माझें ध्यान । मुखीं माझें नामकीर्तन ।

श्रवणीं माझें कथाश्रवण । करें मदर्चन सर्वदा ॥ ७९ ॥

नयनीं मम मूर्तिदर्शन । चरणीं मदालया गमन ।

रसनें मम तीर्थप्राशन । मत्प्रसादभोजन अत्यादरें ॥ ३८० ॥

साष्टांगें मजचि नमन । आल्हादें मद्‍भक्तां आलिंगन ।

सप्रेम माझे सेवेवीण । रिता अर्धक्षण जा‌ऊं नेदी ॥ ८१ ॥

ऐसी सेवा करितां पहा हो । सर्वभूतीं देखें मद्‍भावो ।

हा सर्वधर्मांमाजीं रावो । तेथें अपावो कदा न रिघे ॥ ८२ ॥

सर्वभूतीं माझें दर्शन । तेव्हां ‘वैराग्य’ वोसंडे संपूर्ण ।

तेथ सहजें होय शुद्ध ज्ञान । देहाभिमानच्छेदक ॥ ८३ ॥

देहाभिमान होतां क्षीण । अपेक्षेसी पडे शून्य ।

तेव्हां ‘निरपेक्षता’ पूर्ण । सहजें जाण ठसावे ॥ ८४ ॥

निरपेक्षतेची दशा कैशी । विषय भेटलिया इंद्रियांसी ।

उपेक्षा करी त्यांसी । जेवीं मृगजळासी सज्ञान ॥ ८५ ॥

या दृष्टीं पाहतां चराचर । समूळ मिथ्या व्यवहार ।

जेवीं दोराचा सर्पाकार । तेवीं भ्रमें संसार भासत ॥ ८६ ॥

केवळ दोराचा सर्पाकार । तो श्वेत कृष्ण कीं रक्तांबर ।

तेवीं विषयीं विषयव्यवहार । मिथ्या संसार मायिक ॥ ८७ ॥

जेवीं शुक्तिकेचा रजताकार । न घडे एकही अलंकार ।

तेवीं हा आभासे संसार । मिथ्या व्यवहार मायिक ॥ ८८ ॥

मूळीं मिथ्या भवभान । त्याचें भ्रांतासीच बंधन ।

तेथील जें मुक्तपण । तोही भ्रम जाण सोलींव ॥ ८९ ॥

आम्हीं सज्ञान पूर्ण । निर्दळूनि भवबंधन ।

दृढ साधिलें मुक्तपण । हेंही जल्पन मायिक ॥ ३९० ॥

संसार मायिक रचना । हें सत्यत्वें कळलें ज्याच्या मना ।

तैं मनचि लाजे मनपणा । ‘विज्ञान’ जाण त्या नांव ॥ ९१ ॥

जागृति सुषुप्ति आणि स्वप्न । संसाराचें मिथ्या ज्ञान ।

हें ज्यासी ठसावलें संपूर्ण । ‘विज्ञान’ जाण त्या नांव ॥ ९२ ॥

मुख्य विज्ञानाचें लक्षण । साधक होय ब्रह्म पूर्ण ।

जगीं न देखे मीतूंपण । ‘उपशम’ जाण या नांव ॥ ९३ ॥

ऐसा उपशम ज्यासी पूर्ण । त्यासी मजसीं नाहीं भिन्नपण ।

दारुकें ऐकतां निरूपण । हृदयीं ते खूण चमत्कारली ॥ ९४ ॥

अलंकार सोनें पाहूं गेला । तंव तोचि सोनें हो‌ऊनि ठेला ।

तेवीं मी तंव कृष्णरसें वोतला । वियोग नाथिला देहलोभें ॥ ९५ ॥

मी कृष्णरूप आपण । मज कृष्णेंसीं नाहीं भिन्नपण ।

ऐशी चमत्कारली खूण । मी ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ९६ ॥

 

इत्युक्तस्तं परिक्रम नमस्कृत्य पुनः पुनः ।

तत्पादौ शीष्णर्युपाधाय दुर्मनाः प्रययौ पुरीम्‌ ॥ ५०॥

इति श्रीमद्‍भागवते म्हापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादस्कन्धे त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३० ॥

 

ऐसें ऐकोनि श्रीकृष्णवचना । शिरीं वंदूनि श्रीकृष्णाज्ञा ।

खेद सांडोनियां मना । कृष्णचरणां लागला ॥ ९७ ॥

करूनि त्रिवार प्रदक्षिणा । पुनः पुनः लागोनि चरणां ।

चरणीं माथा ठेवूनि जाणा । घे‌ऊनि कृष्णाज्ञा निघाला ॥ ९८ ॥

ब्रह्म सर्वत्र परिपूर्ण । त्याचा बोधक श्रीकृष्ण ।

तो निजधामा गेला आपण । तेणें दुर्मन दारुक ॥ ९९ ॥

पुढती श्रीकृष्णदर्शन । सर्वथा न लभे आपण ।

यालागीं अतिदुर्मन । करी गमन द्वारकेसी ॥ ४०० ॥

दारुक धाडिला दारकेसी । तंव मैत्रेय आला कृष्णापाशीं ।

तेचि काळीं हृषीकेशी । ब्रह्मज्ञान त्यासी उपदेशी ॥ १ ॥

तो ब्रह्मज्ञान‌उपदेशविधि । शुक बोलिला तृतीयस्कंधीं ।

म्हणोनि तें निरूपण ये संधीं । न प्रतिपादीं पुनरुक्त ॥ २ ॥

पाहावया कृष्णनिर्याण । उद्धव गुप्त होता आपण ।

तेणें ऐकोनि ज्ञाननिरूपण । संतोषें नमन करी कृष्णा ॥ ३ ॥

तेचि काळीं मैत्रेयासी । स्वमुखें बोलिला हृषीकेशी ।

विदुर ये‌ईल तुजपाशीं । त्यासी तूं उपदेशीं गुह्यज्ञान ॥ ४ ॥

उपदेशूनि मैत्रेयासी । देवें धाडिला तो स्वाश्रमासी ।

उद्धवेंही नमूनि हृषीकेशी । तोही बदरीसी निघाला ॥ ५ ॥

दारुक धाडिला द्वारकेसी । मैत्रेय धाडिला स्वाश्रमासी ।

उद्धव धाडिला बदरीसी । व्यध‌अधमासी धाडिलें स्वर्ग ॥ ६ ॥

निजरथसहित घोडे । निजायुधेंसीं धाडिलें पुढें ।

आतां आपणही वाडेंकोडें । निजधामाकडे निघेल ॥ ७ ॥

निजधामा निघतां श्रीपती । समस्त देव पाहों येती ।

ते सुरस कथासंगती । पुढिले अध्यायार्थी अतिगोड ॥ ८ ॥

अजन्मा तो जन्म मिरवी । विदेहा‌अंगीं देहपदवी ।

स्वयें अक्षयी तो मरण दावी । अतिलाघवी श्रीकृष्ण ॥ ९ ॥

ज्याचें निजधामगमन । शिवविरिंच्यादिकां अतर्क्य खूण ।

त्यांचे सांगेन उपलक्षण । श्रोता अवधान मज द्यावें ॥ ४१० ॥

एकादशाचा कळस जाण । श्रीकृष्णांचे निजनिर्याण ।

जेथ नाहीं देहाभिमान । तें ब्रह्म पूर्ण परिपक्व ॥ ११ ॥

भय नाहीं जन्म धरितां । भय नाहीं देहीं वर्ततां ।

भय नाहीं देह त्यागितां । ‘हे ब्रह्म-परिपूर्णता’ हरि दावी ॥ १२ ॥

एका जनार्दना शरण । पुढें अचुंबित निरूपण ।

संतीं मज द्यावें अवधान । सांगेन व्याख्यान सद्‍गुरुकृपा ॥ ४१३ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे परमहंससंहितायां

एकाकारटीकायां ‘स्वकुलनिर्दळणं’ नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३० ॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ५० ॥ ओंव्या ॥ ४१३ ॥