॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय बारावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु वसंतू । ऐक्यकाळीं तुझा ऋतू ।
तया ऋतुकाळींचा मारुतू । ज्ञानवनांतू जैं रिघे ॥१॥
तैं अविद्येचीं जुनीं पानें । गळूनि जाती तत्क्षणें ।
नवपल्लवीं विराजमानें । विरक्तपणें आरक्त ॥२॥
अत्यंत वैराग्याची हांव । खांकर झाले वृक्ष सर्व ।
त्यांसी निघाले नवपल्लव । अतिलवलव कोंवळिक ॥३॥
जाहल्या वसंताचें रिगवणें । वृक्ष आडवे फुटले तेणें ।
सोहंभावाचीं सुमनें । तेणें गुणें विकासलीं ॥४॥
कृष्णसारूप्यें कृष्णभ्रमर । तेथें झेपावले अतिसत्वर ।
आमोद सेविती अरुवार । कैसेनि केसर कुचंबे ॥५॥
सद्भावाच्या आमोदधारा । सेवितां सुख झालें भ्रमरां ।
हृदयकमळीं केला थारा । मध्यमद्वारा चालिले ॥६॥
भेदोनियां साही कमळें । द्विदळादि षोडशदळें ।
झेपावले मळयानिळें । सहस्त्रदळीं मिसळले ॥७॥
तेथ सेवूनि पराग धवळ । उन्मत्त मातलें अळिकुळ ।
करिती आनंदाचा गोंधळ । सुखकल्लोळ स्वानंदें ॥८॥
लागला अनुहताचा ध्वनी । रुणझुणिती दशलक्षणीं ।
त्याही नादातें प्राशुनी । निःशब्दपणीं निवांत ॥९॥
तेथें मोक्षसुखाचे घड । डोलतां दिसे अतिगोड ।
तेणें जीवाचें पुरत कोड । करिती धुमाड सोहंशब्दें ॥१०॥
मुमुक्षुमयुर अतिप्रीतीं । पिच्छें पसरूनि नाचती ।
येऊन वसंतवनाप्रती । टाहो फोडिती गुरुनामें ॥११॥
नेमस्त कोकिळां होतें मौन । वसंतऋतुराज देखोन ।
तिंहीं करोनि विसर्जन । मधुरस्तवनें गर्जती ॥१२॥
भक्तिसरोवरीं निर्मळ पाणी । विकासल्या नवविध कमळिणी ।
भक्त सुस्त्नात तिये स्थानीं । निमज्जनीं निश्चळ ॥१३॥
ते सरोवरींचे सेवितां पाणी । जीवशिव चक्रवाकें दोनी ।
सद्गुरु चिद्भानु वसंतवनीं । देखोनि मिळणीं मिळालीं ॥१४॥
वसंतें उल्हास तरुवरां । उलोनि लागल्या स्वानंदधारा ।
पारंब्या भेदूनियां धरा । धराधरा विगुंतल्या ॥१५॥
बोधमलयानिळ झळकत । तेणें वनश्री मघमघित ।
मोक्षमार्गीचे पांथिक तेथ । निजीं निजत निजरूपें ॥१६॥
ऐसा सद्गुरु वसंतरावो । निजभक्तवना दे उत्सवो ।
तो भागवतभजनअध्यावो । उद्धवासी देवो सांगत ॥१७॥
बारावे अध्यायीं निरूपण । सत्संगाचा महिमा गहन ।
कर्माचा कर्ता तेथ कोण । त्यागितें लक्षण कर्माचें ॥१८॥
संपतां अकरावा अध्यावो । गुह्य सांगेन म्हणे देवो ।
तें परिसावया उद्धवो । न्याहाळी पहा हो हरिवदन ॥१९॥
काय सांगेल गुह्य गोष्टी । कोण अक्षरें निघती ओंठीं ।
त्या वचनार्था घालावया मिठी । उल्हास पोटीं उद्धवा ॥२०॥
जैसें मेघमुखींचें उदक । वरच्यावरी झेली चातक ।
तैसें कृष्णवचनालागीं देख । पसरिलें मुख उद्धवें ॥२१॥
स्नान संध्या भोजन । आवडे या एकें काळें जाण ।
तैसें ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । घ्यावया सावधान उद्धव ॥२२॥
ऐसा उद्धवाचा आदरू । देखोनि हरि झाला सादरू ।
भक्तकृपाळू अतिउदारू । निजगुह्यसारू सांगत ॥२३॥
श्रीभगवानुवाच ।
न रोधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म एव च ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो नेष्टापूर्तं न दक्षिणा ॥ १ ॥
व्रतानि यज्ञश्छन्दांसि तीर्थानि नियमा यमाः ।
यथावरुन्धे सत्सङ्गः सर्वसङ्गापहो हि माम् ॥ २ ॥
मज वश करावयालागीं । सामर्थ्य नाहीं अष्टांगयोगीं ।
नित्यानित्यविवेक जगीं । आंगोवांगी मज न पवे ॥२४॥
प्रकृतिपुरुषविवंचना । अखंड आलोडितां मना ।
पावावया माझिया स्थाना । सामर्थ्य जाणा त्या नाहीं ॥२५॥
धर्म अहिंसादिसहित । सत्य त्यांचेनि मी नव्हें प्राप्त ।
मुख्य वेदाध्ययनेंही मी अप्राप्त । साङ्ग समस्त जरी पढिले ॥२६॥
तेथ तपें कायसीं बापुडीं । पंचाग्नि असार परवडी ।
कृच्छ्रचांद्रायणें झालीं वेडीं । त्यांचे जोडी मी न जोडें ॥२७॥
देहगेह सांडूनि उदास । विरजाहोमीं हवी सर्वस्व ।
साधनीं अतिश्रेष्ठ संन्यास । त्यासी मी परेश नातुडें ॥२८॥
करितां श्रौतस्मार्तकर्मांसी । कर्मठें झालीं पानपिसीं ।
तरी मी नाकळें त्यांसी । क्लेश होमेंसीं कष्टतां ॥२९॥
गोदान भूदान तिलदान । दान देतां धनधान्य ।
त्यांसीं मी नाटोपें जाण । दानाभिमान न वचतां ॥३०॥
संकटचतुर्थी ऋषिपंचमी । विष्णुपंचक बुधाष्टमी ।
अनेक व्रतें करितां नेमीं । ते मी कर्मीं नातुडें ॥३१॥
अश्वमेघ राजसूययाग । सर्वस्व वेंचूनि करितां साङ्ग ।
माझे प्राप्तीसी नव्हतीचि चांग । तेणें मी श्रीरंग नाटोपें ॥३२॥
हो कां वापी कूप आराम । वृक्षारोपण वनविश्राम ।
आचरतां स्मार्तकर्म । मी आत्माराम न भेटें ॥३३॥
नाना छंद रहस्यमंत्र । विधिविधान अतिविचित्र ।
सामर्थ्यें अतिविशेष पवित्र । नव्हती स्वतंत्र मत्प्राप्ती ॥३४॥
पुष्करादि नाना तीर्थें । पापनिर्दळणीं अतिसमर्थें ।
शीघ्र पावावया मातें । सामर्थ्य त्यांतें असेना ॥३५॥
यमनियम अहर्निशीं । जे सदा शिणती साधनेंसीं ।
ते यावया माझ्या द्वारासी । सामर्थ्य त्यांसी असेना ॥३६॥
उद्धवा यमनियमनिर्धार । एकुणिसावे अध्यायीं सविस्तर ।
तुज मी सांगेन साचार । संक्षेपाकार बारावा ॥३७॥
ते यमनियम बारा बारा । आणि सकळ साधनसंभारा ।
यावया माझिया नगरा । मार्गु पुढारा चालेना ॥३८॥
ते गेलिया संतांच्या दारा । धरूनि साधूच्या आधारा ।
अवघी आलीं माझ्या घरां । एवं परंपरा मत्प्राप्ती ॥३९॥
तैशी नव्हे सत्संगती । संगें सकळ संगांतें छेदिती ।
ठाकठोक माझी प्राप्ती । पंगिस्त नव्हती आणिकांचे ॥४०॥
किडी भिंगुरटीच्या संगतीं । पालटली स्वदेहस्थिती ।
तेवीं धरिलिया संतांची संगती । भक्त पालटती मद्रूपें ॥४१॥
केवळ पाहें पां जडमूढें । चंदनासभोंवतीं झाडें ।
तीं सुगंध होऊनि लांकडें । मोल गाढें पावलीं ॥४२॥
तीं अचेतन काष्ठें सर्वथा । चढलीं देवब्राह्मणांचे माथां ।
त्यांचा पांग पडे श्रीमंता । राजे तत्त्वतां वंदिती ॥४३॥
तैशी धरिल्या सत्संगती । भक्त माझी पदवी पावती ।
शेखीं मजही पूज्य होती । सांगों किती महिमान ॥४४॥
संतसंगतीवेगळें जाण । तत्काळ पावावया माझें स्थान ।
आणिक नाहींच साधन । सत्य जाण उद्धवा ॥४५॥
मागां बोलिलीं जीं साधनें । तीं अवघींही मलिन अभिमानें ।
ऐक तयांचीं लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥४६॥
अष्टांगयोगीं दुर्जयो पवन । सर्वथा साधेना जाण ।
साधला तरी नागवण । अनिवार जाण सिद्धींची ॥४७॥
नित्यानित्यविवेकज्ञान । तेथ बाधी पांडित्यअभिमान ।
प्रबळ वांछी धनमान । ज्ञानचि विघ्न ज्ञान्यासी ॥४८॥
अहिंसाधर्म करितां जनीं । धर्मिष्ठपणीं गाळिती पाणी ।
गाळितां निमाल्या जीवश्रेणी । अधर्मपणीं तो धर्म ॥४९॥
करितां वेदाध्ययन । मुख्य वेदें धरिलें मौन ।
पठणमात्रें मी नातुडें जाण । याजनदान वांछिती ॥५०॥
तप करूं जातां देहीं । क्रोध तापसांच्या ठायीं ।
परता जावों नेदी कंहीं । वाढला पाहीं नीच नवा ॥५१॥
सर्वस्वत्यागें संन्यासग्रहण । तेथही न जळे देहाभिमान ।
व्यर्थ विरजाहोम गेला जाण । मानाभिमान बाधिती ॥५२॥
श्रौत स्मार्त कर्म साङ्ग । इष्टापूर्त जे कां याग ।
तेथ आडवा ठाके स्वर्गभोग । कर्म क्षयरोग साधकां ॥५३॥
नाना दानें देतां सकळ । वासना वांछी दानफळ ।
कां दातेपणें गर्व प्रबळ । लागला अढळ ढळेना ॥५४॥
अनंतव्रतें व्रती झाला । चौदा गांठीं देवो बांधला ।
शेखीं अनंतातें विसरला । देवो हरविला हातींचा ॥५५॥
नाना यज्ञ करितां विधी । मंत्र तंत्र पात्रशुद्धी ।
सहसा पावों न शके सिद्धी । पावल्या बाधी फळभोगू ॥५६॥
नाना छंदें रहस्यमंत्र । विकळ हों नये उच्चार ।
मंत्रीं मंत्र रचिले साचार । चळले अपार मंत्रवादी ॥५७॥
भगवीं करूनि तांबडीं । तीर्थाभिमानें जाले कापडी ।
भिके लागलीं बापुडीं । नाहीं अर्धघडीं विश्रांती ॥५८॥
यमनियम बारा बारा । करितां अखंड वोरबारा ।
चोविसांमाजीं यांचा उभारा । नेणती सोयरा पंचविसावा ॥५९॥
एवं सांगीतल्या साधनांसी । आपमतीं करितां त्यांसी ।
बाधकता आहे सर्वांसी । म्यां तुजपासीं सांगीतली ॥६०॥
करितां साधनें आपमतीसी । तेणें विघ्नें उपजती ऐशीं ।
तींच साधनें साधूपदेशीं । सर्वही सिद्धीसी पावती ॥६१॥
साधु न सांगतां निर्धारीं । नाना साधनें हा काय करी ।
कोण विधान कैशी परी । निजनिर्धारीं कळेना ॥६२॥
न करितां साधनव्युत्पत्ती । केवळ जाण सत्संगती ।
मज पावले नेणों किती । तें मी तुजप्रती सांगेन ॥६३॥
सत्सङ्गेन हि दैतेया यातुधाना मृगाः खगाः ।
गन्धर्वाप्सरसो नागाः सिद्धाश्चारणगुह्यकाः ॥ ३ ॥
विद्याधरा मनुष्येषु वैश्याः शूद्राः स्त्रियोऽन्त्यजाः ।
रजस्तमःप्रकृतयः तस्मिंस्तस्मिन् युगेऽनघ ॥ ४ ॥
पाहतां केवळ जडमूढ । रजतमयोनीं जन्मले गूढ ।
सत्संगती लागोनि दृढ । मातें सुदृढ पावले ॥६४॥
दैत्य दानव निशाचर । खग मृग गंधर्व अप्सर ।
सिद्ध चारण विद्याधर । नाग विखार गुह्यक ॥६५॥
खग मृग सर्प पावले मातें । मानव तंव सहजें सरते ।
वैश्य शूद्र स्त्रियादि समस्तें । पावलीं मातें सत्संगें ॥६६॥
जे सकळवर्णधर्मांवेगळे । ज्यांच्या नामास कोणी नातळे ।
छाया देखूनि जग पळे । अत्यंत मैळे अंत्यज ॥६७॥
तिंहीं धरोनि सत्संगती । आले माझिया पदाप्रती ।
देव द्विज तयांतें वंदिती । अभिनव कीर्ति संतांची ॥६८॥
धरिलिया सत्संगती । निंद्य तेही वंद्य होती ।
उद्धवा तूं निष्पाप निश्चितीं । तरी सत्संगती करावी ॥६९॥
सोनें साडेपंधरें चोखडें । त्यासी रत्नाची संगती जोडे ।
तैं अधिकाधिक मोल चढे । मुकुटीं चढे महेशा ॥७०॥
तैंषीं पुण्य पुरुषा सत्संगती । जाहल्या अनंत सुख पावती ।
सुरवर त्यांतें वंदिती । शिवादि येती भेटीसी ॥७१॥
यमधर्म पायां लागती । तीर्थें पायवणी मागती ।
भावें धरिल्या सत्संगती । एवढी प्राप्ती पुरुषासी ॥७२॥
दैत्य राक्षस स्त्री शूद्र पाहीं । अंत्यज तरले म्हणसी कायी ।
त्या त्या युगाच्या ते ते ठायीं । बहुसाल पाहीं उद्धरिले ॥७३॥
बहवो मत्पदं प्राप्तास्त्वाष्ट्रकायाधवादयः ।
वृषपर्वा बलिर्बाणो मयश्चाथ विभीषणः ॥ ५ ॥
सुग्रीवो हनुमानृक्षो गजो गृध्रो वणिक्पथः ।
व्याधः कुब्जा व्रजे गोप्यो यज्ञपत्न्यस्तथापरे ॥ ६ ॥
वृत्रासुर गाइजे वेदीं । जो इंद्रासी मिसळला युद्धीं ।
युद्धींही अविरुद्ध बुद्धी । माझे निजपदीं पावला ॥७४॥
ऐकतां नारदाच्या गोठी । गर्भींच मजसी घातली मिठी ।
जो जन्मला कयाधूच्या पोटीं । भक्तजगजेठी प्रल्हादु ॥७५॥
वृषपर्वा दैत्य उद्भटू । माझे पदीं झाला प्रविष्टू ।
बळीच्या द्वारी मी खुजटू । झालों बटू भिकेसी ॥७६॥
छळें करितां बळिबंधन । छळितां मी छळिलों जाण ।
अंगा आलें द्वारपाळपण । बळीआधीन मी झालों ॥७७॥
त्या बळीचा पुत्र बाणासुर । शिववरें मातला थोर ।
माझे पुत्राचा चोरिला पुत्र । दोहींचा हेर नारदू ॥७८॥
तो म्यां साधूनि धरिला चोरू । बाणीं केला अतिजर्जरू ।
छेदिला सहस्त्र भुजांचा भारू । शिव जीवें मारूं नेदीच ॥७९॥
तो म्हणे हा भक्तपुत्र झणीं मारीं । मजही बळीची भीड भारी ।
अखंड मी असें त्याच्या द्वारी । यालागीं उद्धरीं बाणातें ॥८०॥
मग संबोखावया शिवातें । बाण आपुले निजहस्तें ।
ऐक्यें शिवपदीं स्थापिलें त्यातें । कल्याणातें पावला ॥८१॥
खांडववन अग्नीसी । अर्जुनें दीधलें खावयासी ।
तेथें जळतां मयासुरासी । म्यांचि तयासी उद्धरिलें ॥८२॥
राक्षसकुळीं जन्मला जाण । शत्रूचा बंधू बिभीषण ।
माझ्या ठायीं अनन्यशरण । जीवप्राण तो माझा ॥८३॥
सुग्रीव हनुमंत जांबवंतू । यांचा पवाडा विख्यातू ।
जटायू उद्धरिला वनांतू । जो रावणें खस्तू केला होता ॥८४॥
गज सरोवरीं ग्रहग्रस्त । स्त्रियांपुत्रीं सांडिलाजीत ।
तो अंतकाळीं मातें स्मरत । आर्तभूत अतिस्तवनें ॥८५॥
सांडूनि समस्तांची आस । पाहोनि वैकुंठाची वास ।
राजीव उचलूनि राजस । पाव परेश म्हणे वेगीं ॥८६॥
त्या गजेंद्राचे तांतडी । वैकुंठींहूनि लवडसवडी ।
म्यां गरुडापुढें घालोनि उडी । बंधन तोडीं गजाचे ॥८७॥
त्यासी पशुयोनीं जन्म होतें । परी तो अंतीं स्मरला मातें ।
पावला माझ्या निजधामातें । गाइजे त्यातें पुराणीं ॥८८॥
वैश्य तुळाधार वाणी । सत्य वाचा सत्य जोखणी ।
सत्यें पावला मजलगुनी । सत्यतोलणी त्याचें नांव ॥८९॥
अंत्यजांमाजीं धर्मव्याध । माझें पावला निजपद ।
जराव्याध गा प्रसिद्ध । करोनि अपराध उद्धरिला ॥९०॥
चरणीं विंधोनियां बाण । घायें घेतला कृष्णाचा प्राण ।
तो परीक्षिति जराव्याध जाण । कृष्णें आपण तारिला ॥९१॥
कौलिकांमाजीं गुहक देख । आला श्रीरामासंमुख ।
कर्म निरसलें निःशेख । निजधाम देख पावला ॥९२॥
कुब्जा तीं ठायीं वांकुडी । नीट निजभावें चोखडी ।
तिच्या चंदनाची शुद्ध गोडी । अति आवडी मजलागीं ॥९३॥
तिणें चर्चूनियां चंदन । मन केलें मदर्पण ।
मी झालों तिजआधीन । निजधाम ते जाण पावली ॥९४॥
गोकुळींचिया गोपिका । संसारासी होऊनि विमुखा ।
तनमनप्राणें मजलागीं देखा । भाळोनि निजसुखा पावल्या ॥९५॥
माझी गोपिकांसी परम आवडी । कीं मजचि गोपिकांची गोडी ।
पाहतां यांचे समान पाडीं । जाहलीं बापुडीं साधनें ॥९६॥
सांडूनि संसाराची चाड । न धरूनि पतिपुत्रांची भीड ।
यज्ञपत्न्यांसी माझें कोड । भावार्थें दृढ भाविकां ॥९७॥
तिंहीं मज अर्पोनियां अन्न । माझें निजधाम पावल्या जाण ।
मज न पावतीच ते ब्राह्मण । जयांसी कर्माभिमान कर्माचा ॥९८॥
एक ब्राह्मण अतिशास्त्रबळें । पत्नीसी येवूं नेदी मजजवळें ।
तुम्ही वेदशास्त्रांसी वेगळे । गोरक्ष गोंवळे केवीं पूजा ॥९९॥
येरी समस्तां जातां देखोन । तिचें मजलागीं तळमळी मन ।
अतिकर्मठ तो ब्राह्मण कठिण । अवरोधूनि राखिली ॥१००॥
पित्यानें लाविलीसी माझ्या हातीं । तेव्हांच मी तुझ्या देहाचा पती ।
मज सांडूनि केउती । गोवळाप्रती जातेसी ॥१॥
येरी म्हणे तूं या देहाचा पती । तो देह ठेवूनियां तयाप्रती ।
जीवित्वे मीनलिया मजप्रती । सायुज्य मुक्ति पावली ॥२॥
ज्या माझिया प्राप्तीसी । साधक शिणती नाना सायासीं ।
तीं साधनें न करितां त्यांसी । अनायासीं मज पावल्या ॥३॥
ते नाधीतश्रुतिगणा नोपासितमहत्तमाः ।
अव्रतातप्ततपसः मत्सङ्गान्मामुपागताः ॥ ७ ॥
तिंहीं नाहीं केलें वेदपठण । नाहीं गुरु केले केवळ शास्त्रज्ञ ।
व्रततपादि नाना साधन । नाहीं जाण तिंहीं केलें ॥४॥
केवळ गा सत्संगतीं । मज पावल्या नेणों किती ।
एकभावें जे भावार्थी । त्यांसी श्रीपती सुलभू ॥५॥
केवलेन हि भावेन गोप्यो गावो नगा मृगाः ।
येऽन्ये मूढधियो नागाः सिद्धा मामीयुरञ्जसा ॥ ८ ॥
केवळस्वरूप जे संत । त्यां माझी संगती झाली प्राप्त ।
काय करिसी तप व्रत । भावार्थें प्राप्त मज जाहलिया ॥६॥
होआवया माझें पद प्राप्त । त्यांसी भांडवल गा भावार्थ ।
भावबळें गा समस्त । पद निश्चित पावल्या ॥७॥
ऐकोनि माझें वेणुगीत । गोपिका सांडूनि समस्त ।
निजदेहातें न सांभाळित । मज गिवसीत पातल्या ॥८॥
सांडूनि पतिपित्यांची चाड । न धरोनि वेदशास्त्रांची भीड ।
माझे ठायीं निजभाव दृढ । प्रेम अतिगोड गोपिकां ॥९॥
पुत्रस्नेह तोडूनि घायें । विधीतें रगडूनि पायें ।
माझे आवडीचेनि लवलाहें । गोपिका मज पाहें पावल्या ॥१०॥
त्याचपरी जाण गायी । वेणुध्वनीं वेधल्या पाहीं ।
व्याघ्रभय विसरल्या देहीं । माझ्या ठायीं विनटल्या ॥११॥
माझ्या वेणुध्वनीं वेधलें मन । वत्सें विसरलीं स्तनपान ।
मुखींचा कवळ मुखीं जाण । माझें ध्यान लागलें ॥१२॥
माझ्या वेणुश्रवणास्तव जिंहीं । निजवैर सांडूनि देहीं ।
येरयेरांवरी माना पाहीं । व्याघ्रहरिणें तींही विनटलीं ॥१३॥
म्यां उपडिले यमलार्जुन । ते तरले हें नवल कोण ।
वृंदावनींचे वृक्ष तृण । माझ्या सांनिध्यें जाण उद्धरले ॥१४॥
मयूर तरले मोरपिसीं । गुल्मलतातृणपाषाणांसी ।
जड मूढ वृंदावनवासी । मत्सांनिध्यें त्यांसी उद्धारू ॥१५॥
माझे संगतीं अनन्य प्रीती । तेचि त्यांस शुद्ध भक्ती ।
तेणें कृतकृत्य होऊनि निश्चितीं । माझी निजप्राप्ती पावले ॥१६॥
माझेनि चरणघातें साचार । कालिया तरला दुराचार ।
नागनागिणी सपरिवार । माझेनि विखार उद्धरले ॥१७॥
आपुली जे निजपदप्राप्ती । ते सत्संगेंवीण निश्चितीं ।
दुर्लभ हें उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥१८॥
यं न योगेन साङ्ख्येन दानव्रततपोऽध्वरैः ।
व्याख्यास्वाध्यायसन्न्यासैः प्राप्नुयाद् यत्नवानपि ॥ ९ ॥
योग याग व्रत दान । वेदाध्ययन व्याख्यान ।
तप तीर्थ ज्ञान ध्यान । संन्यासग्रहण सादरें ॥१९॥
इत्यादि नाना साधनें । निष्ठा करितां निर्बंघनें ।
माझी प्राप्ति दुरासतेनें । जीवेंप्राणें न पविजे ॥१२०॥
यापरी शिणतां साधनेंसीं । माझी प्राप्ति नव्हे अतिप्रयासीं ।
ते गोपी पावल्या अप्रयासीं । सत्संगासी लाहोनी ॥२१॥
त्या गोपिकांसी माझी प्रीती । मीचि त्यांची सत्संगती ।
सत्संगें निजपदप्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२२॥
गोपिकांची सप्रेम स्थिती । ते तुज गोकुळीं झाली प्रतीती ।
तुजही न तर्केच त्यांची प्रीती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥२३॥
गोपिकांचें अत्यंत प्रेम । स्वमुखें सांगे पुरुषोत्तम ।
उद्धवाचें भाग्य उत्तम । आवडीचें वर्म देवो सांगे ॥२४॥
रामेण सार्धं मथुरां प्रणीते श्वाफल्किना मय्यनुरक्तचित्ताः ।
विगाढभावेन न मे वियोग तीव्राधयोऽन्यं ददृशुः सुखाय ॥ १० ॥
बळिभद्रासमवेत तत्त्वतां । अक्रूरें मज मथुरे नेतां ।
तैं गोपिकांसी जे झाली व्यथा । ते सांगतां मज न ये ॥२५॥
ते त्यांची अवस्था सांगतां । मज अद्यापि धीर धरवे चित्ता ।
ऐसें देवो सांगतसांगतां । कंठीं बाष्पता दाटली ॥२६॥
सांगतां भक्तांचें निजप्रेम । प्रेमें द्रवला पुरुषोत्तम ।
जो भक्तकामकल्पद्रुम । कृपा निरुपम भक्तांची ॥२७॥
मज मथुरे जातां देखोनी । आंसुवांचा पूर नयनीं ।
हृदय फुटे मजलागुनी । प्रेम लोळणी घालिती ॥२८॥
पोटांतील परम प्रीती । सारितां मागें न सरती ।
धरिले चरण न सोडिती । येती काकुळती मजलागीं ॥२९॥
नवल भावार्थ त्यांच्या पोटीं । माझ्या रूपीं घातली मिठी ।
सोडवितां न सुटे गांठी । श्वास पोटीं परतेना ॥१३०॥
लाज विसरल्या सर्वथा । सासुरां पतिपित्यां देखतां ।
माझे चरणीं ठेवूनि माथा । रडती दीर्घता आक्रंदें ॥३१॥
मजवीण अवघें देखती वोस । माझीच पुनःपुन्हा पाहती वास ।
थोर घालोनि निश्वास । उकसाबुकसीं स्फुंदत ॥३२॥
आमुचा जिवलग सांगती । घेऊनि जातो हा दुष्टमूर्ती ।
अक्रूरा संमुख क्रूर म्हणती । येती काकुळती मजलागीं ॥३३॥
उभ्या ठाकोनि संमुख । माझें पाहती श्रीमुख ।
आठवे वियोगाचें दुःख । तेणें अधोमुख विलपती ॥३४॥
ऐशिया मजलागीं आसक्त । माझ्या ठायीं अनन्यचित्त ।
विसरल्या देहसुखें समस्त । अतिअनुरक्त मजलागीं ॥३५॥
माझेन वियोगें तत्त्वतां । त्यांसी माझी तीव्र व्यथा ।
ते व्यथेची अवस्था । बोलीं सांगतां मज न ये ॥३६॥
मजवेगळें जें जें सुख । तें गोपिकांसी केवळ दुःख ।
कैशी आवडी अलोलिक । मज हृदयीं देख न विसंबती ॥३७॥
मज गोकुळी असतां । माझे ठायीं आसक्तचित्ता ।
ते आसक्तीची समूळ कथा । ऐक आतां सांगेन ॥३८॥
तास्ताः क्षपाः प्रेष्ठतमेन नीता मयैव वृन्दावनगोचरेण ।
क्षणार्धवत्ताः पुनरङ्ग तासां हीना मया कल्पसमा बभूवुः ॥ ११ ॥
नवल गोपिकांचा हरिख । मज वृंदावना जातां देख ।
माझें पाहोनि श्रीमुख । प्रातःकाळीं सुख भोगिती ॥३९॥
गायी पाजोनियां पाणी । गोठणीं बैसवीं मध्यान्हीं ।
तेथें उदकमिषें गौळणी । पाहावयालागूनी मज येती ॥१४०॥
तेथें नाना कौतुकें नाना लीला । नाना परींच्या खेळतां खेळां ।
तो तो देखोनि सोहळा । सुखें वेल्हाळा सुखावती ॥४१॥
मज सायंकाळीं येतां देखोनी । आरत्या निंबलोण घेऊनी ।
सामोर्या येती धांवोनी । लागती चरणीं स्वानंदें ॥४२॥
ऐशीं त्रिकाळ दर्शनें घेतां । धणी न पुरे त्यांचे चित्ता ।
त्याहीवरी वर्तली कथा । एकांतता अतिगुह्य ॥४३॥
त्या गुह्याचें निजगुज । उद्धवा मी सांगेन तुज ।
महासुखाचें सुखभोज । मी अधोक्षजा नाचिन्नलों ॥४४॥
तें सुख गोपिका जाणती । कीं माझें मी जाणें श्रीपती ।
जे रासक्रीडेच्या रातीं । झाली सुखप्राप्ती सकळिकांसी ॥४५॥
त्या सुखाची सुखगोडी । रमा काय जाणे बापुडी ।
ब्रह्मादिकें केवळ वेडीं । त्या सुखाची गोडी नेणती ॥४६॥
पावावया त्या सुखासी । सदाशिव झाला योगाभ्यासी ।
तरे प्राप्ती नव्हे तयासी । भुलला मोहिनीसी देखतां ॥४७॥
उमा होऊनि भिल्लटी । तिणें भुलविला धूर्जटी ।
त्या सुखाची सुखगोष्टी । नेणती हटी तापसी ॥४८॥
जवळी असोनि निश्चितीं । संकर्षण महामूर्ती ।
त्यासी त्या सुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥४९॥
रासक्रिडा गोपिकांप्रती । कोणी म्हणेल कामासक्ती ।
तेथ कामाची कैंची प्राप्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥१५०॥
शिवातें जिणोनि फुडा । काम म्हणे मी सबळ गाढा ।
माझी भेदावया रासक्रिडा । वाऊनि मेढा चालिला ॥५१॥
जेथ माझ्या स्वरूपाचें वोडण । तेथ न चले कामाचें कामपण ।
मोडले मदनाचे बाण । दृढ वोडण स्मरणाचें ॥५२॥
काम कामिकां चपळदृष्टी । निजक्षोभाची तीक्ष्ण बाणाटी ।
संधि साधूनि विंधे हटी । ते नव्हेचि पैठी हरिरंगीं ॥५३॥
जेथ मी क्रीडें आत्मारामू । तेथ केवीं रिघे बापुडा कामू ।
माझे कामें गोपिका निष्कामू । कामसंभ्रमू त्यां नाहीं ॥५४॥
जो कोणी स्मरे माझें नामू । तिकडे पाहूं न शके कामू ।
जेथ मी रमें पुरुषोत्तमू । तेथ कामकर्मू रिघेना ॥५५॥
कामू म्हणे कटकटा । अभाग्य भाग्यें झालों मोटा ।
रासक्रीडेचिया शेवटील गोटा । आज मी करंटा न पवेंचि ॥५६॥
देखोनि रासक्रीडा गोमटी । काम घटघटां लाळ घोटी ।
लाज सांडूनि जन्मला पोटीं । त्या सुखाचे भेटीलागोनि ॥५७॥
तो काम म्यां आपुले अंकीं । केला निजभावें निजसुखी ।
तें माझें निजसुख गोपिकीं । रासमिषें कीं भोगिलें ॥५८॥
ते रासक्रीडेची राती । म्यां ब्रह्मषण्मास केली होती ।
गोपिका अर्धक्षण मानिती । वेगीं कां गभस्ती उगवला ॥५९॥
जेथ माझा क्रीडासुखकल्लोळ । तेथ कोण स्मरे काळवेळ ।
गोपिकांचें भाग्य प्रबळ । माझें सुख केवळ पावल्या ॥१६०॥
ऐशा माझिया संगतीं । भोगिल्या राती नेणों किती ।
तरी त्यांसी नव्हे तृप्ती । चढती प्रीती मजलागीं ॥६१॥
गोपिका करूनि माझी भक्ती । मी प्रसन्न केलों श्रीपती ।
रास मागीतला एकांतीं । माझी सुखप्राप्ती पावावया ॥६२॥
त्या जाण वेदगर्भींच्या श्रुती । श्रुतिरूपें नव्हे मत्प्राप्ती ।
तैं परतल्या म्हणोनि ’नेति नेति’ । माझी सुखसंगती न पवेचि ॥६३॥
विषयबुद्धी तें मुख्य अज्ञान । तें असतां मी न भेटें जाण ।
असतां वेदोक्त जाणपण । तेणेंही संपूर्ण न भेटें मी ॥६४॥
जाणीवनेणीव गेलिया निःशेष । माझें पाविजे निजात्मसुख ।
श्रुति जाणोनि हें निष्टंक । गोकुळीं त्या देख सुखार्थ आल्या ॥६५॥
त्याचि जाण समस्त श्रुती । गोपिकारूपें गोकुळा येती ।
रासक्रीडामिसें एकांतीं । माझी सुखप्राप्ती पावल्या ॥६६॥
हाही असो अभिप्रावो । उद्धवा ज्यासी जैसा भावो ।
त्यालागीं मी तैसा देवो । यदर्थीं संदेहो असेना ॥६७॥
उद्धवा मी भक्तांसी देख । कोणे काळीं नव्हें विमुख ।
जो तैसा भावी भाविक । तैसा मी देख तयासी ॥६८॥
मी जनांसी सदा सन्मुख । जनचि मजसी होती विन्मुख ।
यासी कांहीं न चले देख । दाटूनि दुःख भोगिती ॥६९॥
मी सकाम सकामाच्या ठायीं । निष्कामासी निष्काम पाहीं ।
नास्तिका मी लोकीं तिहीं । असतूचि नाहीं नास्तिक्यें ॥१७०॥
असो हे किती उपपत्ती । ऐक गोपिकांसी माझी प्रीती ।
माझे सुखसंगें भोगिल्या राती । त्या मानिती निमेषार्ध ॥७१॥
माझ्या वियोगें त्या त्या राती । ज्या आलिया यथास्थिती ।
त्या गोपिका कल्पप्राय मानिती । सन्निध स्वपती असतांही ॥७२॥
त्यांच्या दुःखाची अवस्था । बोलें न बोलवे सर्वथा ।
माझेनि वियोगें मातें स्मरतां । समाधिअवस्था पावल्या ॥७३॥
ता नाविदन् मय्यनुषङ्गबद्ध धियः स्वमात्मानमदस्तथेदम् ।
यथा समाधौ मुनयोऽब्धितोये नद्यः प्रविष्टा इव नामरूपे ॥ १२ ॥
मज गोकुळीं असतां । माहे ठायीं आसक्तचित्ता ।
हे अवघी समूळ कथा । तुज म्यां तत्त्वतां सांगीतली ॥७४॥
ऐशियांसी म्यां अतिनिचाडतां । कृतघ्नाचे परी सांडूनि जातां ।
माझ्या वियोगकाळींची व्यथा । पाषाण पाहतां उतटती ॥७५॥
यापरी मजवेगळ्या असतां । मागें माझी कथा वार्ता ।
सदा माझें स्मरण करितां । मदाकारता पावल्या ॥७६॥
करितां दळण कांडण । माझे दीर्घस्वरें गाती गुण ।
कीं आदरिल्या दधिमंथन । माझें चरित्रगायन त्या करिती ॥७७॥
करितां सडासंमार्जन । गोपिकांसी माझें ध्यान ।
माझेनि स्मरणें जाण । परिये देणें बालकां ॥७८॥
गायीचें दोहन करितां । माझे स्मरणीं आसक्तता ।
एवं सर्व कर्मीं वर्तता । माझ्या विसराची वार्ता विसरल्या ॥७९॥
करितां करितां गमनागमन । अखंड माझ्या ठायीं मन ।
आसन भोजन प्राशन । करितां मद्ध्यान तयांसी ॥१८०॥
एवं मज गेलियापाठीं । ऐशी माझी आवडी मोठी ।
अखंड माझ्या ठायीं दृष्टीं । माझ्याचि गोष्टी सर्वदा ॥८१॥
ऐसी अनन्य ठायींच्या ठायीं । गोपिकांसी माझी प्रीती पाहीं ।
त्या वर्ततांही देहगेहीं । माझ्या ठायीं विनटल्या ॥८२॥
यापरी बुद्धी मदाकार । म्हणोनि विसरल्या घरदार ।
विसरल्या पुत्रभ्रतार । निजव्यापार विसरल्या ॥८३॥
विसरल्या विषयसुख । विसरल्या द्वंद्वदुःख ।
विसरल्या तहानभूक । माझेनि एक निदिध्यासें ॥८४॥
जेणें देहें पतिपुत्रांतें । आप्त मानिलें होतें चित्तें ।
तें चित्त रातलें मातें । त्या देहातें विसरोनी ॥८५॥
विसरल्या इहलोक परलोक । विसरल्या कार्यकारण निःशेख ।
विसरल्या नामरूप देख । माझें ध्यानसुख भोगितां ॥८६॥
निरसोनि तत्त्वांचे विकार । समाधि पावे मुनीश्वर ।
तो विसरे जेवीं संसार । तेवीं मदाकार गोपिका ॥८७॥
जेवीं कां नाना सरिता । आलिया सिंधूतें ठाकितां ।
तेथें पावोनि समरसता । नामरूपता विसरल्या ॥८८॥
तेवीं गोपिका अनन्यप्रीतीं । माझी लाहोनियां प्राप्ती ।
नामरूपाची व्युत्पत्ती । विसरल्या स्फूर्ती स्फुरेना ॥८९॥
सच्चिदानंदस्वरूपप्रभावो । नेणतां माझा निजस्वभावो ।
गोपिकांचा अनन्यभावो । परब्रह्म पहा हो पावल्या ॥१९०॥
मत्कामा रमणं जारमस्वरूपविदोऽबलाः ।
ब्रह्म मां परमं प्रापुः सङ्गाच्छतसहस्रशः ॥ १३ ॥
त्या केवळ अबला निश्चितीं । मत्संगाची अतिप्रीती ।
तेही संगती कामासक्ती । शास्त्रप्रवृत्तीविरुद्ध ॥९१॥
मी भ्रतारू नव्हें शास्त्रविधी । रूपें मदनमोहन त्रिशुद्धी ।
मज रतल्या ज्या अविधी । जारबुद्धीं व्यभिचारें ॥९२॥
चौं प्रकारींच्या कामिनी । हस्तिनी इत्यादि पद्मिनी ।
चौघींसी चौं मुक्तिस्थानीं । काममोहनीं मी रमवीं ॥९३॥
इतर पुरुषांचे संगतीं । क्षणभंगुर सुख भोगिती ।
अविनाश निजसुखप्राप्ती । कामासक्ती माझेनि ॥९४॥
स्वपतिसंगें क्षणिक आनंदू । माझ्या सुखाचा निजबोधू ।
नित्य भोगिती परमानंदू । स्वानंदकंदू सर्वदा ॥९५॥
यालागीं गा अबळा चपळा । सांडूनि स्वपतीचा सोहळा ।
मजचि रातल्या सकळा । माझी कामकळा अभिनव ॥९६॥
नव रसांचा रसिक । नवरंगडा मीच एक ।
यालागीं माझ्या कामीं कामुक । भावो निष्टंक गोपिकांचा ॥९७॥
जीवाआंतुलिये खुणे । मीचि एक निववूं जाणें ।
ऐसें जाणोनि मजकारणें । जीवेंप्राणें विनटल्या ॥९८॥
अंगीं प्रत्यंगीं मीचि भोक्ता । सबाह्य सर्वांगे मीचि निवविता ।
ऐसें जाणोनि तत्त्वतां । कामासक्तता मजलागीं ॥९९॥
हावभावकटाक्षगुण । मीचि जाणें उणखूण ।
कोण वेळ कोण लक्षण । कोण स्थान मिळणीचें ॥२००॥
जे निजोनियां निजशेजारीं । जे काळीं माझी इच्छा करी ।
तेचि काळीं तेचि अवसरीं । सुखशेजारीं मी निववीं ॥१॥
मज कुडकुडें नाहीं येणें । नाहीं कवाड टणत्कारणें ।
नित्य निजशेजें निववणें । जे जीवेंप्राणें अनुसरली ॥२॥
ऐसा सर्वकामदायक । पुरुषांमाजीं मीचि एक ।
हा गोपिकीं जाणोनि विवेक । भाव निष्टंक धरियेला ॥३॥
ज्यासी भाळले निष्काम तापसी । ज्यासी भाळले योगी संन्यासी ।
गोपी भाळल्या त्यासी । देहगेहांसी विसरोनी ॥४॥
अंधारीं गूळ खातां । कडू न लगे तो सर्वथा ।
तेवीं नेणोनि माझी सच्चिदानंदता । मातें सेवितां मी जाहल्या ॥५॥
परिस मानोनि पाषाण । फोडूं जातां लोहाचा घण ।
लागतांचि होय सुवर्ण । तैशा जाण गोपिकां ॥६॥
विष म्हणोनि अमृत घेतां । मरण जाऊनि ये अमरता ।
तेवीं जारबुद्धीं मातें भजतां । माझी सायुज्यता पावल्या ॥७॥
म्यां गोपिकांसी कामू केला । कीं त्यांचा सर्व कामू हरिला ।
विचारितां अर्थ एथिला । मोक्ष फावला मत्कामें ॥८॥
ज्यांसी झाली माझी संगती । त्या एक दोन सांगों किती ।
शत सहस्त्र अमिती । निजपदाप्रती पावल्या ॥९॥
वैरागराच्या मणीप्रती । खडे लागले हिरे होती ।
तैशी गोपिका माझ्या संगतीं । नेणों किती उद्धरल्या ॥२१०॥
मी परब्रह्ममूर्ति चोखडी । माझिया व्यभिचारपरवडी ।
धुतल्या अविद्यापापकोडी । मुक्ती रोकडी पावल्या ॥११॥
मी अथवा माझे संत । संगती होईल ज्यांसी प्राप्त ।
ते मज पावले निश्चित । संदेह येथ न धरावा ॥१२॥
माझे स्वरूपावरी लोक । विकल्पें ठेविती नाना दोख ।
संत माझे निर्दोख । तत्संगें सुख निर्दुष्ट ॥१३॥
उद्धवा त्वांही येचि अर्थीं । बहुत न करावी व्युत्पत्ती ।
धरोनियां सत्संगती । संसारगुंती उगवावी ॥१४॥
तस्मात्त्वमुद्धवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम् ।
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च श्रोतव्यं श्रुतमेव च ॥ १४ ॥
माझें स्वरूप शुद्ध निर्गुण । वेद तितुका गा त्रिगुण ।
त्या वेदाचें जें प्रेरण । तें गौण जाण मत्प्राप्तीं ॥१५॥
त्या वेदार्थें श्रुतिस्मृती । नाना कर्में करविती ।
त्या कर्मांची कर्मगती । न कळे निश्चितीं कोणासी ॥१६॥
कर्म स्वरूपें परम गूढ । विधिनिषेधें अतिअवघड ।
सज्ञानासी नव्हे निवाड । शास्त्रें दृढ विचारितां ॥१७॥
केवळ कर्मचि कर्माआंत । एक प्रवृत्त एक निवृत्त ।
सकाम निष्काम अद्भुत । अंगीं आदळत साधकां ॥१८॥
कर्म तितुकें आविद्यक । वेद तों त्रिगुणात्मक ।
तत्संबंधीं श्रवण देख । साधनरूप वेदांत ॥१९॥
तमोगुणें कर्मकांड । रजोगुणें उपासनाकांड ।
सत्त्वगुणें ज्ञानकांड । वेद त्रिकांड त्रिगुणात्मक ॥२२०॥
वेदशास्त्र विधानविधी । यांचें मूळ अविद्या आधीं ।
जे अविद्येस्तव देहबुद्धी । विधिनिषेधीं गोंवित ॥२१॥
यालागीं उद्धवा तूं आधीं । सांडीं अविद्या पां त्रिशुद्धी ।
अविद्या सांडिल्या संबंधीं । सहजें वेदविधी सांडिला ॥२२॥
आधीं अविद्या ते कोण । हेंच आम्हां न कळे जाण ।
मग तिचें निराकरण । केवीं आपण करावें ॥२३॥
निजकल्पनेचा जो बोध । तेचि अविद्या स्वतःसिद्ध ।
तेणेंचि बाधे विधिनिषेध । ते त्यागिल्या शुद्ध ब्रह्मचि तो ॥२४॥
धूर पडिलिया रणीं । सहज कटक जाय पळोनी ।
तेवीं अविद्या सांडितां सांडणीं । विधिविधान दोनी सहजेंचि ॥२५॥
आंखु छेदिलिया पडिपाडें । रथ न चाले असतांही घोडे ।
तेवीं अविद्या छेदिलिया निवाडें । विधिनिषेध पुढें न चलती ॥२६॥
मूळ छेदिलिया एके घायीं । शाखा पल्लव छेदिले पाहीं ।
तेवीं अविद्या छेदिलिया लवलाहीं । विधिनिषेध राही सहजचि ॥२७॥
ऐकें वेदींचा तात्पर्यार्थ । मुख्य भजावा मी भगवंत ।
तोचि शास्त्रीं विशदार्थ । करी वेदांतश्रवणार्थें ॥२८॥
श्रवण केलियाचें फळ जाण । करावें अविद्यानिरसन ।
अविद्या निरसिलिया श्रवण । पुढारें जाण लागेना ॥२९॥
जेवीं ठाकिलिया स्वस्थान । पुढारें न लगे गमनागमन ।
तेवीं झालिया अविद्या निरसन । श्रवण मनन लागेना ॥२३०॥
म्हणसी अविद्या केवीं सांडे । हेंचि अवघड थोर मांडे ।
हें अवघें उगवे सांकडें । तें मी तुज पुढें सांगेन ॥३१॥
वेदशास्त्रकर्मविधान । हें अविद्यायुक्त साधन ।
ते अविद्या जावया जाण । मजलागीं शरण रिघावें ॥३२॥
मामेकमेव शरणं आत्मानं सर्वदेहिनाम् ।
याहि सर्वात्मभावेन मया स्या ह्यकुतोभयः ॥ १५ ॥
सांडूनि स्त्रीपुत्रविषयध्यान । सांडूनि योग योग्यता शहाणपण ।
सांडूनि कर्मठता कर्माभिमान । मजलागीं शरण रिघावें ॥३३॥
सांडूनियां वेदाध्ययन । सांडूनियां शास्त्रश्रवण ।
सांडूनि प्रवृत्ति निवृत्ति जाण । मजलागीं शरण रिघावें ॥३४॥
सांडूनि धनमानचेष्टा । सांडूनि सज्ञान प्रतिष्ठा ।
सांडूनियां नाना निष्ठा । शरण वरिष्ठा मज यावें ॥३५॥
सांडूनियां वैदिक लौकिक । सांडूनि आगम तांत्रिक ।
मज शरण रिघालिया देख । माझें निजसुख पावसी ॥३६॥
सांडूनि कळाचें उंचपण । सांडूनि जातीचा अभिमान ।
सांडूनि आश्रमाचें श्रेष्ठपण । मजलागीं शरण रिघावें ॥३७॥
सांडूनियां ज्ञान ध्यान । सांडूनियां विधिविधान ।
सांडूनियां देहाभिमान । मजलागीं शरण रिघावें ॥३८॥
माझें नांव अंतर्यामी । हृदयींचें जाणता मुख्यत्वें मी ।
तो मी चाळवेना शब्दधर्मीं । श्रद्धा परब्रह्मीं निर्ममत्वें ॥३९॥
सर्व त्यागाचें त्यागितेपण । उद्धवा तुज मी सांगेन खूण ।
सर्व सांडावा अभिमान । हें मुख्य लक्षण त्यागाचें ॥२४०॥
सर्वही सांडोनि अभिमान । मज रिघालिया शरण ।
तुज कैंचें जन्ममरण । माझे प्रतापें जाण तरशील ॥४१॥
शरण रिघावयासाठीं । काय रिघावें गिरिकपाटीं ।
किंवा सेवावी दरकुटी । अथवा दिक्पटीं भंवावें ॥४२॥
तुज वस्तीसी नाहीं गांवो । नित्य नेमस्त कोण ठावो ।
शरण रिघावया कोठें धांवों । ऐसा भावो कल्पिसी ॥४३॥
म्हणसी शरण रिघावें कवणे ठायीं । तरी मी असें तुझ्या हृदयीं ।
त्या हृदयस्थासी लवलाहीं । शरण पाहीं रिघावें ॥४४॥
सर्वभावें सर्वस्वेंसीं । मज हृदयस्था शरण येसी ।
तैं माझी सर्वगतता पावसी । सर्वभूतनिवासी हृदयस्थू ॥४५॥
तिळभरी राखोनि अभिमान । जरी मज रिघशी शरण ।
तरी माझी प्राप्ती नव्हे जाण । अभिमान विघ्न प्राप्तीसी ॥४६॥
श्वानें स्पर्शिलें पक्कान्न । तें जेवीं नातळती ब्राह्मण ।
तेवीं जीवीं असतां अभिमान । साधकासी मी जाण नातळें ॥४७॥
रजस्वलेची ऐकोनि वाणी । दूर पळिजे पुरश्चरणीं ।
तेवीं अहंकाराच्या साधनीं । थिता जवळुनी मी जायें ॥४८॥
रजकविटाळाचें जीवन । जेवीं नातळती सज्जन ।
तेवीं हृदयीं असतां अभिमान । उद्धवा मी जाण न भेटें ॥४९॥
डोळां हरळू न विरे । घायीं कोत न जिरे ।
टांकी मुक्तापळीं न शिरे । खिरीमाजीं न सरे सरांटा ॥२५०॥
तेवीं मजमाजीं अभिमान । उद्धवा न रिघे गा जाण ।
हे त्यागतात्पर्याची खूण । तुज म्या संपूर्ण सांगीतली ॥५१॥
पत्नी विचरतां परपुरुषीं । देखोनि निजपती त्यागी तिसी ।
तेवीं अभिमानरत भक्तांसी । मी हृषीकेशी नातळें ॥५२॥
यालागीं सांडूनि अभिमान । मज हृदयस्था रिघालिया शरण ।
तुज मी उद्धरीन जाण । देवकीची आण उद्धवा ॥५३॥
म्हणसी तुज दोघी माता । कोणतीची आण मानूं आतां ।
मज तुझीच आण तत्त्वतां । तुज निर्भयता माझेनि ॥५४॥
तूं बोलीं नातुडसी कांहीं । तुज सर्वथा क्रिया नाहीं ।
तुझी आणभाक मानावी कायी । ऐसें जरी कांहीं कल्पिसी ॥५५॥
पातेजूनि तुझिया बोलासी । थितें सांडावें स्वधर्मासी ।
लटकें जाहलिया आणेसी । कोणें समर्थासीं भांडावें ॥५६॥
उद्धवा ऐसें न म्हण । म्या जे वाहिली तुझी आण ।
तें परमात्म्यावरी प्रमाण । सत्य जाण सर्वथा ॥५७॥
उद्धवा तूं आत्मा परिपूर्ण । मज तुज नाहीं मीतूंपण ।
त्या तुझी म्यां वाहिली आण । परम प्रमाण परमात्मता ॥५८॥
असतां प्रत्यक्ष प्रमाण । कां लागे भाक आण ।
सर्वभावें मज आलिया शरण । आतांचि जाण तरशील ॥५९॥
मज शरण रिघाल्या वाडेंकोडें । कळिकाळ तुझिया पायां पडे ।
कायसे भवभय बापुडें । कोण तुजकडे पाहेल ॥२६०॥
शरण रिघतांचि तत्काळ । तूं लाहासी माझें बळ ।
तेव्हां भवभय पळे सकळ । तुज कळिकाळ कांपती ॥६१॥
तृणीं पेटलिया अग्निस्फुलिंग । तो जाळी नाना वनांचे दांग ।
तैसें शरण आलिया अव्यंग । संसारदांग तूं जाळिसी ॥६२॥
शरण यावें हृदयस्थासी । तो हृदयस्थ न कळे आम्हांसी ।
उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । तरी ऐक त्या स्वरूपासी सांगेन ॥६३॥
सांडूनि रूपनामअभिमान । स्फुरे जें कां उद्धवपण ।
तें मज हृदयस्थाचें रूप जाण । त्यासी तुवां शरण रिघावें ॥६४॥
नाम-रूप-गुणवार्ता । हे माया जाण तत्त्वतां ।
ते सांडूनि जे स्फुरे सत्ता । तें मज हृदयस्थाचें रूप ॥६५॥
ऐसेनि हृदयस्थ जोडल्या पहा हो । तेव्हां सर्व भूतीं पाहतां देवो ।
तेथ वेगळा उरावया उद्धवो । रिता ठावो न दिसेचि ॥६६॥
तेव्हां सर्व भूतीं मी एकू । निश्चयें जाण निष्टंकू ।
देखतांही अनेक लोकू । त्यांसी मी एकू एकला ॥६७॥
ऐसा तूं मिळोनि हृदयस्थासी । मी होऊनि मज पावसी ।
माझी प्राप्ती उद्धवा ऐसी । निर्भयेंसी निश्चळ ॥६८॥
ऐशी सांगोनि गुह्य गोष्टी । देवो उद्धवाची पाठी थापटी ।
येरें चरणीं घातली मिठी । उठवितां नुठी सर्वथा ॥६९॥
तुवां जें सांगितलें निजगुज । तें मज मानलें गा सहज ।
बोला एकाचा संशय मज । तो मी तुज पुसेन ॥२७०॥
श्रीउद्धव उवाच ।
संशयः श्रृण्वतो वाचं तव योगेश्वरेश्वर ।
न निवर्तत आत्मस्थो येन भ्राम्यति मे मनः ॥ १६ ॥
वेदशास्त्राचें मथित सार । योगदुर्गींचे भांडार ।
पिकल्या सुखाचा सुखसागर । मज साचार उपदेशिला ॥७१॥
तूं योगियांचा योगेश्वर । सकळ जगाचा ईश्वर ।
तुझें सत्य गा उत्तर । संशयकर मज वाटे ॥७२॥
तुवांच सांगितलें साक्षेपें जाण । करावें गा स्वधर्माचरण ।
तें सत्य मानूनि वचन । सर्वस्वें जाण विश्वासलों ॥७३॥
करावें जें स्वधर्माचरण । तेंच म्हणशी माझें भजन ।
शेखीं तेंही आतां सांडून । रिघावें शरण म्हणतोसी ॥७४॥
तरी आत्मा कर्ता कीं अकर्ता । हेंचि न कळे तत्त्वतां ।
कर्म करावें कीं सर्वथा । आम्हीं आतां सांडावें ॥७५॥
तुझी विषम उपदेशव्युत्पत्ती । सांगतां आम्हां अबळांप्रती ।
थोर संदेह वाढत चित्तीं । काय श्रीपती करावें ॥७६॥
जरी आत्मा झाला अकर्ता । तरी कर्माचा कोण कर्ता ।
जैं आत्म्यासी आली अकर्तव्यता । तैं त्याग सर्वथा घडेना ॥७७॥
ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । सांवळा राजीवलोचन ।
काय बोलिला हांसोन । सावधान परिसावें ॥७८॥
श्रीभगवानुवाच ।
स एष जीवो विवरप्रसूतिः प्राणेन घोषेण गुहां प्रविष्टः ।
मनोमयं सूक्ष्ममुपेत्य रूपं मात्रा स्वरो वर्ण इति स्थविष्ठः ॥ १७ ॥
ऐक बापा उद्धवा । मी मायेच्या निजस्वभावा ।
अनुसरोनि जीवभावा । कर्तृत्व जीवा जीवत्वें ॥७९॥
जळीं प्रतिबिंबला सविता । तो जळकंपें दिसे कांपता ।
तेवीं अकर्ताचि मी दिसें कर्ता । जीवअहंतास्वभावें ॥२८०॥
राजा झालिया निद्रेआधीन । तो स्वप्नीं रंक होय आपण ।
तेवीं प्रकृतीस्तव मज जाण । जीवपण आभासे ॥८१॥
स्वयें राजा आहे आपण । तो स्वप्नीं रंकत्वें करी कोरान्न ।
तेथें जो दे पसाभर कण । त्यासी वानी आपण राजा रे तूं ॥८२॥
आपणचि राजा आहे । हें त्याचें त्यास ठाउकें नव्हे ।
तैसेंच जीवासही होये । पूर्णत्व स्वयें स्मरेना ॥८३॥
जेवीं स्वप्नाचिया अवस्था । राजा रंकक्रिया करी समस्ता ।
तेवीं अविद्येस्तव तत्त्वतां । कर्मकर्ता मी झालों ॥८४॥
तेथें वेदोक्त विधिविधान । जीवाअंगीं आदळे जाण ।
जंव नव्हे ब्रह्मज्ञान । तंव स्वधर्माचरण करावें ॥८५॥
राजा राजपदीं जागा नव्हे । तंव रंकक्रिया त्यासी संभवे ।
तेवीं जंव ब्रह्मज्ञान नव्हे । तंव सर्व करावे स्वधर्म ॥८६॥
राजा राजपदीं जागा झाला । तो भीक म्हणतांचि लाजला ।
तेवीं ब्रह्मज्ञान जो पावला । तो ’मी कर्ता’ या बोला न बोले कदा ॥८७॥
जैसें रायास मिथ्या रंकपण । तेवीं परमात्म्यासी जीवत्व जाण ।
त्या जीवास शरीरीं संसरण । तें उपलक्षण अवधारीं ॥८८॥
जैसा जीव जडातें जीवविता । यालागीं जीवू ऐशी वार्ता ।
सहजें तरी स्वभावतां । चैतन्यरूपता जीवाची ॥८९॥
घटामाजीं दीपू घातला । तैं घटभरी प्रकाशू झाला ।
तोचि घरामाजीं ठेविला । घरभरी झाला प्रकाश ॥२९०॥
तेवीं शरीरमाजीं तरी जीवू । सहजें तरी हा सदाशिवू ।
येथ बोलणें न लगे बहू । जीवशिवअनुभवू तो ऐसा ॥९१॥
आरिशाचा सूर्य दिसे हातीं । तेवीं शरीरीं जीवाची प्रसूती ।
प्रकर्षेंसीं राहती स्थिती । यालागीं ’प्रसूती’ बोलिजे ॥९२॥
आरसा अत्यंत लहान । तेथें सूर्य बिंबे संपूर्ण ।
तेवीं विदेहा देहधारण । ’विवरप्रवेशन’ त्या नांव ॥९३॥
थिल्लरीं चंद्रासी अभिव्यक्ती । तो गगनींचा दिसे अधोगती ।
तेवीं शरीरीं जीवाची प्रसूती । अव्यक्त व्यक्तीं प्रवेशे ॥९४॥
जळीं सविता प्रतिबिंबला । परी तो जळें नाहीं ओला झाला ।
तेवीं कर्में करोनि संचला । अलिप्त ठेला निजआत्मा ॥९५॥
जळीं प्रतिबिंब आंदोलायमान । तेवीं जीवासी जन्ममरण ।
थिल्लरीं चंद्र अडकला संपूर्ण । तेवीं कर्मबंधन जीवासी ॥९६॥
थिल्लरजळ आटलें । तेथें काय चंद्रबिंब निमालें ।
तें चंद्रबिंब होवोनि ठेलें । जाहलें निमालें दोनी मिथ्या ॥९७॥
थिल्लरींचा चंद्र काढूं जातां । तो मिथ्यात्वें न ये हाता ।
तेवीं देहीं मिथ्या जीवता । ते सत्य मानितां अतिदुःखी ॥९८॥
आरसा थोर अथवा लहान । तेथें सूर्य बिंबे संपूर्ण ।
तेवीं मी अंतर्यामी जाण । सर्वांभूतीं समान समग्र असें ॥९९॥
सूर्य थिल्लराआंतौता । अडकला दिसे समस्तां ।
तेवीं जीवासी कर्मबद्धता । मूर्ख तत्त्वतां मानिती ॥३००॥
गगनींचा सूर्यो न देखती । थिल्लरीं अडकला मानिती ।
तेवीं निर्गुणीं जया नाहीं प्रतीती । ते बद्ध म्हणती जीवातें ॥१॥
अग्निज्वाळा जाळीं आकळितां । जाळें जळे आकळूं जातां ।
तेवीं आत्मया कर्मीं बांधतां । कर्मीं कर्मता निष्कर्म ॥२॥
नादउत्पत्तीसी ठावो । मुख्य वावो कां दुसरा घावो ।
या दोहींवेगळा नित्य निर्वाहो । तो नादू पहा हो अनुहत ॥३॥
अनुहताचा सोलींव शब्दू । परापरतीरीं पराख्य नादू ।
ज्याचा योगियां सदा छंदू- । बोलिला अनुवादू नव्हे त्याचा ॥४॥
ज्या नादाची सुखगोडी । सदाशिवूच जाणे फुडी ।
कां सनकादिकीं चोखडी । चाखिली गाढी ते चवी ॥५॥
वायूचें शोधितां सत्त्व । त्यासी एकवटलें तें शब्दतत्त्व ।
उभयचेतनें जीवित्व । मनोमयत्व धरूं पाहे ॥६॥
चेतनेचें चेतनत्व । तें वायूचें शोधित सत्त्व ।
तेंचि शब्दाचें निजतत्त्व । तेणे जीवित्व मनोरूप होय ॥७॥
जीवाचा शरीरसंयोग । स्वयें सांगे तो श्रीरंग ।
आधारादिचक्रप्रयोग । क्रमेंचि साङ्ग सांगत ॥८॥
अहमिति प्रथमाध्यासें । जीवासी जीवत्व आभासे ।
तो जे जे तत्वीं प्रवेशे । तें मी ऐसें म्हणतचि ॥९॥
तेथ मी देहो म्हणतां । तत्काळ जाय पूर्णता ।
तेव्हां एकदेशी परिच्छिन्नता । देहात्मता लागली ॥३१०॥
निर्विशेष नाद अतिसूक्ष्म प्राण । त्यासहित आधारीं प्रवेशोन ।
अतिसूक्ष्म प्रथम स्फुरण । पावोनि जाण परा झाली ॥११॥
आधारचक्रीं सूक्ष्म प्राण । परा वाचा तेथींची जाण ।
मनाचें कोंवळें स्फुरण । अतिसपूरपण सूक्ष्मत्वें ॥१२॥
स्वाधिष्ठानचक्राच्या ठायीं । मनाचें वाढतें बाळसें पाहीं ।
पश्यंती वाचा तये ठायीं । बोलूं देखे परी कांहीं बोलेना ॥१३॥
तिये चक्रीं एकवटला प्राण । पुढारां न चलेचि गा जाण ।
प्राणापानां झालें भांडण । दोघेजण रूसले ॥१४॥
घरकलहो लागला भारी । मग निघाले वेगळेचारी ।
पांचही राहिले पांचापरी । ऐक निर्धारीं विचारू ॥१५॥
मागें रुसोनि गेला जाण । त्या नांव म्हणती अपान ।
रागें पुढारां आला जाण । त्या नांव प्राण म्हणताती ॥१६॥
दोहींमाजीं समत्वें जाण । नाभीं राहिला तो समान ।
कंठीं राहिला तो उदान । व्यानासी रहावया स्थान असेना ॥१७॥
अद्यापि शरीरीं जाण । व्यानासी नाहीं एक स्थान ।
तो सर्वांगीं सर्वदा जाण । परिभ्रमण करीतसे ॥१८॥
याहून धाकटे पांच प्राण । तेही वेगळे राहिले जाण ।
तिंहीं वेगळालें आपण । वस्तीसी स्थान योजिलें ॥१९॥
नाग कूर्म कृकल देवदत्तू । पांचवां धनंजय जाण तेथू ।
यांची वस्ती जे शरीरांतू । ऐक निश्चितू सांगेन ॥३२०॥
शिंक जांभई आणि ढेंकर । नाग कूर्म कृकलांचें घर ।
उचकी देवदत्ताचें बिढार । धनंजयासी थार मिळेचिना ॥२१॥
जीवदेहांचे आप्तवादापासीं । धनंजयो राहिला वस्तीसी ।
जीवें सांडिल्या शरीरासी । मुहूर्तार्ध देहासी तो वांचवी ॥२२॥
स्वाधिष्ठानाहोनि जाण । अनुक्रमें दशधा होती प्राण ।
त्यांचें स्थान मान उपलक्षण । तुज म्यां जाण सांगीतलें ॥२३॥
मागें म्यां सांगितली गोष्टी । प्राणापान रुसल्यापाठीं ।
दोघां अद्यापि नाहीं भेटी । महाहटी छांदस ॥२४॥
त्या दोघांसी करी बुझावण । तो माझा पढियंता तूं जाण ।
त्या सर्वस्व दें मी आपण । योगसाधन या नांव ॥२५॥
उद्धवा प्राणलक्षणें सांगतां । अवचटें प्राणापानसमता ।
प्रसंगीं आली कथा । त्वांही स्वभावातां ऐकावी ॥२६॥
स्वाधिष्ठानाहूनि मणिपुरा येता । जीवामनांसी एकात्मता ।
सूक्ष्मप्राण तेथ वसतां । परेच्या ऐक्यता पश्यंती ॥२७॥
तेथ मनाचें खेळुगेपण । कुमार अवस्था बाणली जाण ।
तंव डोलत पुढें चाले प्राण । अनाहतस्थान ठाकिलें ॥२८॥
धरोनि पश्यंतीचें अनुसंधान । मध्यमा वाचा उपजे जाण ।
मौनाची मिठी न सोडून । करी गुणगुण आपणांत ॥२९॥
तेथ मनाची पौगंड अवस्था । मागें पुढें सांभाळितां ।
वांछी नाना भोग अवस्था । लाजा सर्वथा बोलेना ॥३३०॥
मग वेगें ठाकिलें विशुद्धिस्थान । तेथ उसळत उदान झाला प्राण ।
तंव मनासी तारुण्यपण । पुरतें जाण बाणलें ॥३१॥
त्या विशुद्धचक्राप्रती । परा मिळोनि आंतौती ।
पश्यंती मध्यमा एक होती । वाचा घुमघुमती झणत्कारें ॥३२॥
त्या झणत्कारापरिपाठीं । वक्त्रीं वाचा तत्काळ उठी ।
तारुण्यें उन्मत्त झाली मोठी । त्या स्वरवर्ण चावटी मांडिली ॥३३॥
आज्ञाचक्र भूस्थान । तें याहूनि वेगळें जाण ।
तेथें वाचेसी नाहीं गमन । हंसलक्षण योग्यांचें ॥३४॥
हीं साही चक्रें अनुक्रमें जाण । चार मातृका अठ्ठावीस वर्ण ।
सोळाही स्वर संपूर्ण । हंसलक्षण योगियांचें ॥३५॥
कोण चक्रीं कोण वर्ण । मातृकांचें कोणतें स्थान ।
कोठें उठती स्वर संपूर्ण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३६॥
आधारचक्रीं चतुर्दळ उभारा । तेथ न्यसिल्या चारी मात्रा ।
व श ष स या अक्षरां । बोलिजे मात्रा शास्त्राज्ञीं ॥३७॥
स्वाधिष्ठान षड्दळ जेथ । साही वर्ण स्थापिले तेथ ।
बकरादि लकारान्त । जाण निश्चित ते स्थानीं ॥३८॥
मणिपूर दशदळ निश्चित । दहा वर्ण स्थापिले तेथ ।
डकारादि फकारान्त । वर्ण नांदत ते चक्रीं ॥३९॥
अनाहतचक्र द्वादशदळयुक्त । बारा वर्ण न्यसिले तेथ ।
ककारादि ठकारान्त । वर्ण विराजत ते चक्रीं ॥३४०॥
विशुद्धिचक्रींच्या सोळा दळां । अ इ उ ऋ लृ हे वर्ण सोळा ।
कंठस्थानीं मीनला मेळा । यांचा वेदीं आगळा प्रताप ॥४१॥
आज्ञाचक्र अति अवघड । नुघडे काकीमुखाचें कवाड ।
न चले प्राणांची चडफड । मार्ग अतिगूढ लक्षेना ॥४२॥
तें आज्ञाचक्र गा द्विदळ । केवळ हंसाचें राउळ ।
तेथ पावावया योगबळ । अतिप्रबळ पाहिजे ॥४३॥
हें स्थान पावावयासाठीं । योगी झाले महाहटी ।
अभ्यास करितां अतिसंकटीं । तेही शेवटीं न पावती ॥४४॥
हें पावावया माझें स्थान । अतिगुह्य आहे अनुष्ठान ।
सोहंहंसाचें साधन । सावधान जो साधी ॥४५॥
प्राणाचेनि गमनागमनें । सोहंहंसाचेनि स्मरणें ।
सावधानें जो साधूं जाणे । तेणें पावणें हें स्थान ॥४६॥
त्यासीचि पवनजयो घडे । तोचि आज्ञाचक्रामाजीं चढे ।
तेथूनिही मार्ग काढी पुढें । अतिनिवाडें अचूक ॥४७॥
तेथ नानाभोगसमृद्धिफळें । आणिती ऋद्धिसिद्धींचें पाळें ।
तें डावलूनियां सकळें । निघे निर्मळें निजपंथें ॥४८॥
जो कां ऋद्धिसिद्धींसी भुलला । मी सिद्ध ये श्लाघे आला ।
तो आज्ञाचक्रावरोनि चेवला । केल्या मुकला कष्टासी ॥४९॥
ज्यासी वैराग्य असे सपुरतें । तो कदा भुलेना सिद्धीतें ।
लाता हाणोनि भोगमान्यतेतें । निघे निजपंथें मजलागीं ॥३५०॥
तैं औटपीठ गोल्हाट । सांडूनि भ्रमरगुंफा कचाट ।
शोखूनि सहस्त्रदळाचे पाट । मजमाजीं सुभट मिसळले ॥५१॥
सांगतां आज्ञाचक्राची संस्था । पुढें गोडी लागली योगपंथा ।
मागील विसरलों जी कथा । क्षमा श्रोतां करावी ॥५२॥
म्हणाल वाहवटीं पडला मासा । तो परतेना जेवीं सहसा ।
ग्रंथनिरूपणीं तूं तैसा । जल्पू वायसा कां करिसी ॥५३॥
जेवीं चुकलिया बाळकातें । माता शिकवण दे त्यातें ।
तेवीं तुमचें वचन मातें । निजहितातें द्योतक ॥५४॥
करितां चक्रांचें निरूपण । योगारूढ झालें मन ।
विसरोनि मागील निरूपण । गेलें निघून शेवटां ॥५५॥
हें ऐकोनि हांसिले श्रोते । तूं कर्ता नव्हसी येथें ।
हें कळोनि गेले आमुतें । नको परिहारातें उपपादूं ॥५६॥
अलोडितां ग्रंथकोडी । न कळे योगज्ञानाची गोडी ।
ते तुवां विशद केली फुडी । निजपरवडीविभागें ॥५७॥
तुझेनि मुखें कृष्णनाथें । श्रीभागवत जें कठिण होतें ।
तें अर्थविले यथार्थें । सत्य आमुतें मानलें ॥५८॥
हा बारावा अध्यावो । अतिगूढ बोलिला देवाधिदेवो ।
तेथींचाही त्वां अभिप्रावो । विशद पहा हो विवरिला ॥५९॥
ऐसा संतीं करोनि आदरू । निर्भय दिधला नाभिकारू ।
एका जनार्दनीं हर्षनिर्भरू । केला नमस्कारू संतांसी ॥३६०॥
’वैखरी मात्रा स्वर वर्ण’ । या पदांचें झालें व्याख्यान ।
तेंचि दृष्टांतें श्रीकृष्ण । उद्धवासी जाण सांगतू ॥६१॥
सूक्ष्म जीवशिवांचे मूळ । तोचि वाग्द्वारा झाला स्थूल ।
येचि अर्थीं अतिविवळ । करूनि प्रांजळ सांगत ॥६२॥
यथानलः खेऽनिलबन्धुरुष्मा बलेन दारुण्यधिमथ्यमानः ।
अणुः प्रजातो हविषा समेधते तथैव मे व्यक्तिरियं हि वाणी ॥ १८ ॥
अव्यक्तरूपें ऊष्मा गगनीं । व्यापकपणें असे वन्ही ।
तो अरणीमाजीं मथितां मंथनीं । अतिसूक्ष्मपणीं प्रकटला ॥६३॥
अनळा अनिळ निजसखा । कोमळ तूळें फुंकितां देखा ।
दिसे लखलखीत नेटका । ज्वाळा साजुका कोंवळिया ॥६४॥
तेथ पावला दशा मध्यम । मग हवनद्रव्यें करितां होम ।
तेणें थोरावला निरुपम । वाढला व्योमचुंबित ॥६५॥
तैसा सूक्ष्म नाद शिवसंयोगें । प्राणसंगमें लगवेगें ।
षटचक्रादिप्रयोगें । वैखरीयोगें अभिव्यक्त ॥६६॥
मरा हे ऐकतां गोठी । ते वाचा सर्वांशें वाटे खोटी ।
तेंचि अक्षरें केल्या उफराटीं । रामनामें गोमटी निववी वाचा ॥६७॥
करितां सुष्ठु दुष्टु उच्चार । वर्ण नव्हती क्षर अक्षर ।
यालागीं नांव तें अक्षर । यापरी पवित्र ते वाणी ॥६८॥
जैशी वाचेची अभिव्यक्ती । तैशीच इतर इंद्रियप्रवृत्ती ।
संक्षेपें तेही स्थिती । उद्धवाप्रती सांगतू ॥६९॥
एवं गदिः कर्म गतिर्विसर्गो घ्राणो रसो दृक् स्पर्शः श्रुतिश्च ।
सङ्कल्पविज्ञानमथाभिमानः सूत्रं रजःसत्त्वतमोविकारः ॥ १९ ॥
जैशी वाचेची व्युत्पत्ती । तैशीच कर्मेंद्रियांची प्रवृत्ती ।
चरणांच्या ठायीं गती । ग्रहणशक्ती हस्तांची ॥३७०॥
विसर्ग जाण पायूचा । सुखोद्रेक तो लिंगाचा ।
कर्मेंद्रियीं पांचवी वाचा । विस्तारू तिचा सांगीतला ॥७१॥
तैशींच जाण ज्ञानकरणें । दृष्टी उठी देखणेपणें ।
रसना रसातें चाखों जाणे । श्रवणा श्रवणें अधिकारू ॥७२॥
शीत उष्ण मृदु कठिण । हें त्वगिंद्रियाचें लक्षण ।
सुगंध दुर्गंध जाणतेपण । घ्राण विचक्षण ते कर्मीं ॥७३॥
संकल्प विकल्प मनाचे । निश्चयो कर्म बुद्धीचें ।
चिंतन जाण चित्ताचें । अहंकाराचें मीपण ॥७४॥
सूत्र तंव प्रधानाचें । विकार रजतमसत्त्वांचे ।
संक्षेपें विवरण तिहींचे । ऐक साचें सांगेन ॥७५॥
आधिदैव आधिभौत । ज्यासी अध्यात्म म्हणत ।
वाढला जो प्रपंचू येथ । ईश्वराचें अभिव्यक्त स्वरूप जाण ॥७६॥
जगाचें मूळकारण । अंगें ईश्वरचि आपण ।
त्या कारणाहूनि कार्य भिन्न । नव्हे जाण सर्वथा ॥७७॥
हो कां घृताची एके काळीं । थिजोनि झालिया पुतळी ।
ते घृताहोनि वेगळी । नाहीं देखिली प्रत्यक्ष ॥७८॥
काष्ठाचा घोडा केला । अंगें ठाणें अति मिरविला ।
तो काष्ठपणा नाहीं मुकला । सर्वांगें शोभला काष्ठत्वें ॥७९॥
त्याचे पाहतां वेगळाले अवयव । खूर खांद काष्ठचि सर्व ।
तेवीं महाभूतें गुणप्रभव । स्वरूप सावेव शिवाचें ॥३८०॥
सुवर्णाचें झालें लेणें । तें जेवीं मिरवे सोनेपणें ।
तेवीं महाभूतें विषयकरणें । अभिन्नपणें शिवरूप ॥८१॥
फडा पुच्छ वांकुडा बाग । येणें आकारें म्हणती नाग ।
तो नाग नव्हे सोनेंचि चांग । तेवीं हें जग मद्रूप ॥८२॥
प्रपंच ईश्वरासी अभिन्न । येचि अर्थीं नारायण ।
उद्धवासी सांगें आपण । अभिन्नपण जीवशिवां ॥८३॥
अयं हि जीवस्त्रिवृदब्जयोनिः अव्यक्त एको वयसा स आद्यः ।
विश्लिष्टशक्तिर्बहुधेव भाति बीजानि योनिं प्रतिपद्य यद्वत् ॥ २० ॥
जीवाचा जीवू आपण । यालागीं बोलिजे शिवपण ।
जीवशिवरूपें हा भिन्न । जीवत्व जाण या हेतू ॥८४॥
सागरु आपुल्या अंगावरी । वर्तुळ आवर्त करी धरी ।
तेवीं लोकपद्मातें श्रीहरी । करी धरी निजनाभीं ॥८५॥
’त्रिवृदब्ज’ म्हणिजे यापरी । त्या नाभिकमळामाझारीं ।
स्वलीला त्रैलोक्यातें धरी । पद्मनाभ श्रीहरी या हेतू ॥८६॥
सुवर्णाच्या सिंहासनीं । सुवर्णमूर्ती बैसवूनी ।
पूजिजे सुवर्णसुमनीं । एकपणें तीन्ही भासती ॥८७॥
तेवीं नाभिपद्मीं त्रैलोक्य धरितां । तिहींतें भासवी अभिन्नता ।
यालागीं पद्मनाभ तत्त्वतां । आलें वाक्पथा श्रुतीचिया ॥८८॥
दृति मार्दवें पिंवळी । एकली भासे चांपेकळी ।
तेचि विकासे जेवीं नाना दळीं । तेवीं मी वनमाळी लोकत्वें ॥८९॥
हें नसतां कार्यकारण । यापूर्वी मी अव्यक्त जाण ।
जो मी प्रमाणांचाही प्रमाण । भेदें जेथ आण वाहिली ॥३९०॥
हेतु मातु दृष्टांत । रिघों न शके ज्याच्या गांवांत ।
अपार अनादि अनंत । आद्य अव्यक्त मी ऐसा ॥९१॥
एवं केवळ जें अभेद । तेथें कैंचे त्रिविध भेद ।
जेथ लाजोनि परतले वेद । स्वरूप शुद्ध तें माझें ॥९२॥
तो न मेळवितां साह्यमेळू । स्वलीलाक्षोभें क्षोभक काळू ।
स्वशक्तीनें झालों सबळू । शक्तिबंबाळू चेतविला ॥९३॥
ते निजशक्तीचे विभाग । म्यांचि विभागिले चांग ।
त्या विभागांचे भाग । ऐक साङ्ग सांगेन ॥९४॥
गुणशक्ति देवताशक्ती । मनःशक्ती इंद्रियशक्ती ।
महाभूतांची भूतशक्ती । एथ क्रियाशक्ती मुख्यत्वें ॥९५॥
जीवापासाव अदृष्टशक्ती । झाली अनिवार त्रिजगतीं ।
हरिहरां नावरे निश्चितीं । अदृष्टशक्ती अनिवार ॥९६॥
जें अदृष्टशक्तीनें जिवातें । बांधोनि केलें आपैतें ।
तिसी आवरावया मातें । सामर्थ्य येथें आथीना ॥९७॥
जेवीं कां राजाज्ञा जाण । राजा प्रतिपाळी आपण ।
तेवीं अदृष्टशक्तिउल्लंघन । मी सर्वथा जाण करींना ॥९८॥
जीभ कापूनि देवासी वाहती । तैसें नासिक न छेदिती ।
तेवीं मी छेदी कर्मस्थिती । परी अदृष्टगती छेदींना ॥९९॥
अथवा विशेषेंसीं निश्चितीं । मीं माया आलिंगिली निजशक्ती ।
तो मी एकूचि त्रिजगतीं । बहुधाव्यक्तीं आभासे ॥४००॥
माझिया साक्षात्कारा आला । जो जीवन्मुक्तत्व पावला ।
तोही अदृष्टें बांधिला । वर्ते उगला देहगेहीं ॥१॥
जनकू राजपदीं नांदे । शुक नागवा प्रारब्धें ।
कळी लाविजे नारदें । अदृष्ट छंदें विनोदी ॥२॥
वसिष्ठ पुरोहितत्व करी । भीष्म पहुडे शरपंजरीं ।
याज्ञवल्क्या दोनी नारी । अदृष्टाकारीं वर्तत ॥३॥
यापरी गा अदृष्टशक्ती । अनिवार वाढली त्रिजगतीं ।
त्या जीव बांधले अदृष्टगतीं । जेवीं गारोडियाहातीं वानर ॥४॥
त्या जीवादृष्टें बहुधा व्यक्ती । मी एक भासें त्रिजगतीं ।
’विष्वतश्चक्षु’ या श्रुतीं । बहुधामूर्तीं मी एक ॥५॥
मृत्तिकेचीं गोकुळें केलीं । नाना नामाकारें पूजिलीं ।
परी ते मृत्तिकाचि संचली । तेवीं सृष्टि झाली मद्रूपें ॥६॥
जेवीं एकला एकु आपण । निद्रेसी देतां आलिंगन ।
स्वप्नीं देखे बहुविध आपण । तेवीं मी जाण विश्वात्मा ॥७॥
जेवीं सूक्ष्म वटबीज केवळ । त्यासी मीनल्या भूमिजळ ।
वाढोनियां अतिप्रबळ । वृक्ष विशाळ आभासे ॥८॥
तेथ नाम रूप पुष्प फळ । तें बीजचि आभासे समूळ ।
तेवीं जगदाकारें सकळ । भासे केवळ चिदात्मा ॥९॥
जे कां मूळ बीजाची गोडी । तोचि स्वाद वाढला वाढी ।
कांडोकांडीं स्वादुपरवडी । अविकार गोडी उंसाची ॥४१०॥
तेवीं मूळीं चिदात्माचि कारण । तेथूनि जें जें तत्त्व झालें जाण ।
तें तें निखळ चैतन्यघन । जग संपूर्ण चिद्रूप ॥११॥
ऊंस सर्वांगें बीज सकळ । बीजरूपें ऊंस सफळ ।
तेवीं जगाचें चिन्मात्र मूळ । जाण सकळ तें चिद्रूप ॥१२॥
बीज ऊंस दोनी एकरूप । तैसा प्रपंच जाण चित्स्वरूप ।
येचि अर्थीं अतिसाक्षेप । कृपापूर्वक सांगत ॥१३॥
यस्मिन्निदं प्रोतमशेषमोतं पटो यथा तन्तुवितानसंस्थः ।
यालागीं संसार जो समस्त । माझ्या ठायीं असे ओतप्रोत ।
मजवेगळें कांहीं येथ । नाहीं निश्चित अणुमात्र ॥१४॥
येचि अर्थींचा दृष्टांतू । देवो उद्धवासी सांगतू ।
जेवीं कापुसाचे सूक्ष्मतंतू । कांतोनि निश्चितू पटु केला ॥१५॥
आडवेतिडवे विणले तंतू । त्यांसी वस्त्र नाम हे मृषा मातू ।
तेवीं संसारशब्द हा व्यर्थू । स्फुरें भगवंतू मी तद्रूप ॥१६॥
पाहतां सूतचि दिसे उघडें । त्यांचें नाम म्हणती लुगडें ।
प्रत्यक्ष चैतन्य स्फुरतां पुढें । त्यासी संसारु वेडे म्हणताती ॥१७॥
सुतावेगळें वस्त्र न दिसे । मजवेगळा प्रपंचु नसे ।
उद्धवा अप्राप्ताचें भाग्य कैसें । मीचि नसें म्हणताती ॥१८॥
यापरी मी सर्वगत । विश्वात्मा विश्वभरित ।
वृक्षदृष्टांतें प्रस्तुत । तुज म्यां येथ सांगीतलें ॥१९॥
मज देखणा ज्याचा निर्धारू । त्यासी मी केवळ सर्वेश्वरू ।
मज अप्राप्त जो नरू । त्यासी संसारू आभासे ॥४२०॥
जो सर्वात्मा सर्वेश्वरू । भ्रांतासी भासे भवतरुवरू ।
त्या भवतरूचा विस्तारू । स्वयें श्रीधरू सांगत ॥२१॥
य एष संसारतरुः पुराणः कर्मात्मकः पुष्पफले प्रसूते ॥ २१ ॥
भ्रांतीस्तव भवतरुवरू । कर्माकर्मजळें वाढला थोरू ।
जीर्ण जुनाट अपरंपारू । ओतंबरू फळपुष्पीं ॥२२॥
त्याचें कोण बीज कोण मूळ । कोण रसू कोण फळ ।
जेणें भ्रमले जीव सकळ । तें मी समूळ सांगेन ॥२३॥
द्वे अस्य बीजे शतमूलस्त्रिनालः पञ्चस्कन्धः पञ्चरसप्रसूतिः ।
दशैकशाखो द्विसुपर्णनीडः त्रिवल्कलो द्विफलोऽर्कं प्रविष्टः ॥ २२ ॥
भ्रमभूमीमाजिवडें । पापपुण्यजोडपाडें ।
बीज पडतांचि वृक्ष विरूढे । अग्नीं वाढे कल्पना ॥२४॥
पान फूल न दिसे फळ । वेलाअंगीं दोरवा सकळ ।
तेणेंचि वेला वाढ प्रबळ । तेवीं संसार सबळ कल्पनाग्रें ॥२५॥
कर्माकर्मप्रवाहजळें । भरिलें अविद्येचें आळें ।
अनंत वासना तेचि मूळें । वृक्ष तेणें बळें ढळेना ॥२६॥
सूक्ष्म वासना कल्पकोडी । अधोगती रुतल्या बुडी ।
संकल्पविकल्पें चहूंकडीं । पसरल्या बुडीं बुचबुचित ॥२७॥
संचितक्रियमाण वाफे भारी । सुबद्ध भरले जळेंकरीं ।
भरिलेच मागुते भरी । प्रवाहो त्यावरी पडालासे ॥२८॥
तेणें वृक्ष सबळ भारी । नित्य नूतन वाढी धरी ।
सगुण गुणाचे वाढीवरी । त्रिगुण अहंकारीं त्रिनाळ ॥२९॥
त्रिगुणगुणांची परवडी । येरांची येरांमाजीं मुरडी ।
येरायेरांवरी बुडी । मिसळे वाढीं वाढती ॥४३०॥
पंचभूतांच्या खांद्या थोरी । प्रपंच वाढल्या बाहेरी ।
पसरल्या येरयेरांवरी । मीनल्या परस्परीं वाढती ॥३१॥
समूळ गर्भ साधूनि रुखा । मनोमय वाढलिया शाखा ।
अग्नीं दशेंद्रियफांटे देखा । तिच्या झुळका डोलती ॥३२॥
त्या त्या शाखांमाजीं देखा । दैवतें आलीं वस्तीसुखा ।
करूनि कर्माचा आवांका । आपुलाली शाखा ते धरिती ॥३३॥
दशधा वायूची झडाड । तेणें तें डोलत दिसे झाड ।
त्यामाजीं दों पक्ष्यांचें नीड । अतिगूढ अतर्क्य ॥३४॥
जेथूनि उपजे निजज्ञान । तेंचि नीड हृदयभुवन ।
जीवू परमात्मा दोघेजण । अतर्क्य पूर्ण वसताती ॥३५॥
जीवू जो देहाभिमानी । परमात्मा जो निरभिमानी ।
इंहीं दोघींजणीं मिळोनी । हृदयभुवनीं नीड केलें ॥३६॥
जीव संकल्पविकल्पप्राप्ती । परमात्मा निर्विकल्पस्थिती ।
दोहींची हृदयामाजीं वस्ती । नीड निश्चितीं या हेतू ॥३७॥
पाहें पां वात पित्त श्लेष्मा । या आंतरत्वचा भवद्रुमा ।
वल्कलें म्हणावयाचा महिमा । भक्तोत्तमा या हेतू ॥३८॥
गगनाहूनि वाढला वरुता । शून्यासहित लांबला आरुता ।
सैंघ पसरला सभोंवता । दिशांच्या प्रांता सांडूनी ॥३९॥
एवं विस्तारलेनि विस्तारा । वृक्ष उन्मळोनि मदभरा ।
पंचरसांच्या विषयधारा । अतिमधुरा वर्षतू ॥४४०॥
श्रुति-स्मृति हींच पानें । त्यामाजीं उगवलीं स्वर्गसुमनें ।
दीक्षितभ्रमर ज्यांकारणें । अतिसत्राणें उडताती ॥४१॥
त्या वृक्षाचीं जावळीं फळें । सुखदुःख दोनी एके मेळें ।
शेंडा धरोनि समूळें । दोनीचि फळें पैं त्यासी ॥४२॥
जितुकीं सूर्यमंडळें भासती । तितुकी जाण याची स्थिती ।
सुखदुःखफळें तितुक्यांप्रती । कर्मप्राप्ती देतुसे ॥४३॥
सूर्यमंडळाआरुतें । सांगीतलें भववृक्षातें ।
चंद्रमंडळादि समस्तें । भवभय तेथें नाहीं न म्हण ॥४४॥
मी सूर्यमंडळमध्यवर्ती । त्या मजवेगळी जे स्फुरे स्फूर्ती ।
तेथवरी भवभयाची प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥४५॥
सूर्याचें जें सूर्यमंडळ । तेंही संसारामाजीं केवळ ।
जो न खाय या वृक्षाचें फळ । तोचि रविमंडळभेदक ॥४६॥
वृक्षाचीं दोनी फळें येथें । दोहों फळांचे दोघे भोक्ते ।
दोघे संसाराआंतौते । ऐक तूतें सांगेन ॥४७॥
अदंति चैकं फलमस्य गृध्रा ग्रामेचरा एकमरण्यवासाः ।
हंसा य एकं बहुरूपमिज्यैः मायामयं वेद स वेद वेदम् ॥ २३ ॥
दुःखफळाचे भोक्ते । अत्यंत विषयासक्त चित्तें ।
गीध गृहस्थ कां जे येथें । अविधीं विषयांतें सेविती ॥४८॥
ग्राम्य विषयीं अतितत्पर । यालागीं बोलिजे ग्रामचर ।
ग्रामगीध जैसे घार । तैसे सादर विषयांसी ॥४९॥
जेवीं कां घार गगना चढे । तेथूनि आविसा उडी पडे ।
तेवीं नरदेह पावोनि चोखडे । विषयीं झडपडे झोंबती ॥४५०॥
एवं विषयासक्त जे चित्तें । जे अधोगतीतें पावते ।
ते दुःखफळाचे भोक्ते । जाण येथें निश्चित ॥५१॥
सांडोनियां गार्हस्थ्य । वनवासी वानप्रस्थ ।
त्यांसचि सुखफल प्राप्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥५२॥
त्या सुखफळाचे विभाग । ब्रह्मसदनान्त इतर स्वर्ग ।
कर्में करूनियां साङ्ग । जेथींचा मार्ग चालिजे ॥५३॥
ब्रह्मचर्यें वेदाध्ययन । गार्हस्थ्यें पूजिते अग्निब्राह्मण ।
वानप्रस्थाश्रमीं जाण । वन्यफळभोजन वनवासी ॥५४॥
येणें क्रमेंचि क्रममुक्तिस्थान । जिंहीं ठाकिलें ब्रह्मसदन ।
सुखफळाचे भोक्ते ते जाण । ब्रह्मभुवननिवासी ॥५५॥
इतर स्वर्गीं सुखप्राप्ती । जेथें आहे पुनरावृत्ती ।
ब्रह्मसदनीं पावल्या वस्ती । त्यांसी क्रमें मुक्ती होईल ॥५६॥
मूळींचें पद ’अरण्यवासी’ । तेणें द्योतिलें वानप्रस्थासी ।
तेथ नाहीं घेतला संन्यासी । त्यासी वनवासी म्हणों न ये ॥५७॥
संन्याशांसी निवासस्थान । वेदीं बोलिलें नाहीं जाण ।
तिंहीं स्वदेहाचें केलें दहन । नेमिलें स्थान त्यां नाहीं ॥५८॥
जे अविद्यादिकर्मप्रवृत्ती । विरजाहोमीं स्वयें जाळिती ।
ते भववृक्षाचीं फळें खाती । हेही युक्ती घडेना ॥५९॥
जागृतीच्या पाहुण्यासी । जेवूं धाडावें स्वप्नगृहासी ।
तेवीं न्यस्तसंकल्प संन्यासी । संसारसुखासी केवीं भोक्ते ॥४६०॥
स्वकर्म जाळोनि विरजाहोमीं । जिंहीं साध्य केलें ब्रह्माहमस्मि ।
त्यांसी निवासस्थान कोण नेमी । वनीं ग्रामीं नेमस्त ॥६१॥
बिढार द्यावया आकाशासी । कोण घर नेमावें त्यासी ।
तेवीं न्यस्तसंकल्प संन्यासी । त्यांच्या निवासासी कोण नेमी ॥६२॥
जे न्यस्तसंकल्प संन्यासी । त्यांसी कोण म्हणे अरण्यवासी ।
मायिक भववृक्षींच्या फळासी । भोक्ते त्यांसी म्हणों नये ॥६३॥
मूळींचें पद ’अरण्यवासी’ । तें भागा आलें वानप्रस्थासी ।
वानप्रस्थ सदा वनवासी । दुसर्या फळासी तो भोक्ता ॥६४॥
ऐक संन्याशांची सुखप्राप्ती । दोनी फळें मिथ्या जाणती ।
मीचि एक त्रिजगतीं । हे प्रतीति निश्चितीं त्यां झाली ॥६५॥
जो हा बहुरूपें विस्तारू । तो मी चिदात्मा साचारू ।
जाणोनि गुरुमुखें निर्धारू । माझें सुख साचारू पावले ॥६६॥
ते मद्रूपें मज पावले । माझेनि सुखें सुखरूप झाले ।
सुखदुःखफळांतें मुकले । येवों चुकले संसारा ॥६७॥
संसार मायामय मिथ्याभास । जाणे तोचि वेदज्ञ विद्वांस ।
त्यासीच बोलिजे परमहंस । विश्वनिवासनिवासी ॥६८॥
ऐशी होआवया पदप्राप्ती । सुदृढ करावी गुरुभक्ती ।
तेणें होय संसारनिवृत्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥६९॥
पहिली सांगितली संतसंगती । तेणें जाहली मत्पदप्राप्ती ।
तेचि अध्यायाच्या अंतीं । करावी गुरुभक्ती सांगतू ॥४७०॥
एवं गुरूपासनयैकभक्त्या विद्याकुठारेण शितेन धीरः ।
विवृश्च्य जीवाशयमप्रमत्तः संपद्य चात्मानमथ त्यजास्त्रम् ॥ २४ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
न करितां सद्गुरुभजन । नव्हे भववृक्षाचें छेदन ।
जरी कोटिकोटी साधन । आनेआन केलिया ॥७१॥
भववृक्षातें छेदिती । केवळ जाण गुरुभक्ती ।
अरिनिर्दळणी निश्चितीं । जेवीं निजशक्ति शूरांची ॥७२॥
दूरी करावया दुरित । जेवीं गंगाजळ समर्थ ।
तेवीं भवभया भस्म करीत । जाण निश्चित गुरुभक्ति ॥७३॥
करितां सत्यव्रतग्रहण । पाप स्वयें जाय पळोन ।
तेवीं करितां गुरुभजन । भवनिर्दळण स्वयें होय ॥७४॥
हनुमंत देखतां दिठीं । भूतें पळती बारा वाटीं ।
तेवीं गुरुभजनपरिपाटीं । पळे उठाउठी भवभय ॥७५॥
मरतां घडे अमृतपान । तैं मरणासचि आलें मरण ।
तेवीं करितां गुरुभजन । जन्ममरण निमालें ॥७६॥
अंतीं अवचटें हरि म्हणतां । पांपरा हाणे यमदूतां ।
तेवीं सद्गुरूतें भजतां । हाणे लाता भवभया ॥७७॥
करावया भवनिर्दळण । मुख्य करावें गुरुभजन ।
हेंचि श्रेष्ठ गा साधन । सभाग्य जाण गुरुभक्त ॥७८॥
कोण सद्गुरु कैशी भक्ती । ऐसें कांहीं कल्पिसी चित्तीं ।
तेही मी यथानिगुतीं । मागां तुजप्रती सांगीतली ॥७९॥
जो शब्दपरनिष्णात । शिष्यप्रबोधनीं समर्थ ।
तोचिसद्गुरु येथ । जाण निश्चित उद्धवा ॥४८०॥
जो स्वरूपीं करी समाधान । तोचि सद्गुरु सत्य जाण ।
त्यावेगळें सद्गुरुपण । होआवया कारण असेना ॥८१॥
त्या सद्गुरुभजनाची परी । तुज मी सांगेन निर्धारीं ।
सर्व कर्मधर्मांचिया शिरीं । जो कां करी गुरुभजन ॥८२॥
गुरु म्हणों पित्यासमान । तंव तो एकजन्मींचा जाण ।
हा मायबापू सनातन । जनक पूर्ण जगाचा ॥८३॥
गुरु मातेसमान पाहों । तंव गर्भजन्में तिचा स्नेहो ।
गर्भवास निवारी गुरुरावो । अधिक स्नेहो पुत्रापरिस ॥८४॥
उदराबाहेर पडल्यापाठीं । पुत्रस्नेहें माता उठी ।
तें बाहेरील घालूनि पोटीं । स्नेहें गोमटी गुरुमाता ॥८५॥
गुरु मानूं स्वामीसमान । स्वामी निवारूं न शके मरण ।
सद्गुरु चुकवी जन्ममरण । स्वामी संपूर्ण गुरुरावो ॥८६॥
गुरु मानूं कुलदेवता । तंव तिसी कुलधर्मी पूज्यता ।
हा कुलदेवतेची देवता । नित्य पूज्यता निजकर्मीं ॥८७॥
गुरु मानूं कल्पतरूसमान । तंव कल्पतरु दे कल्पिलें दान ।
सद्गुरु दे निर्विकल्पता पूर्ण । अगाध दान निर्लोंभें ॥८८॥
चिंतामणी दे चिंतल्या अर्था । सद्गुरु करी चिंतेच्या घाता ।
चित्ता मारूनि दे चैतन्यता । अक्षयता निजदान ॥८९॥
कामधेनूचें दुभतें । तें कामनेच पुरतें ।
सद्गुरु दुभे स्वानंदार्थें । कामनेतें निर्दळी ॥४९०॥
गुरुसमान म्हणों सागरू । तो गंभीर परी सदा क्षारू ।
हा स्वानंदें नित्य निर्भरू । अतिमधुरू निजबोधें ॥९१॥
गुरु परब्रह्मसमान । हेंही बोलणें किंचित न्यून ।
गुरुवाक्यें ब्रह्म सप्रमाण । येरवीं ब्रह्मपण शब्दमात्र ॥९२॥
शब्दीं लोपूनि शब्दार्था । गुरु प्रबोधी संविदर्था ।
त्याहूनि पूज्य परता । नाहीं सर्वथा त्रिलोकीं ॥९३॥
गुरु माता गुरु पिता । गुरु स्वामी कुळदेवता ।
गुरूवांचोनि सर्वथा । आणिक देवता स्मरेना ॥९४॥
थोर मांडलिया सांकडें । जैं गगन गडगडूनि पडे ।
तैं न पाहे आणिकाकडे । नाम पढे गुरूचें ॥९५॥
काया वाचा मनें प्राणें । जो गुरूवांचोनि आन नेणे ।
तैसाचि भजे अनन्यपणें । गुरुभक्ति म्हणणें त्या नांव ॥९६॥
पक्षिणीचीं अपक्ष पिलें । तीं तिसीच स्मरती सर्वकाळें ।
तेवीं जागृति-स्वप्न-सुषुप्तिमेळें । जो गुरुवेगळें स्मरेना ॥९७॥
मागां सांगीतलें भगवद्भजन । आतां सांगसी गुरुसेवन ।
नाहीं एकविध निरूपण । ऐसा विकल्प जाण न धरावा ॥९८॥
सद्गुरु तोचि माझी मूर्ती । निश्चयेंसी जाण निश्चितीं ।
विकल्प न धरावा ये अर्थीं । अनन्यभक्ति या नांव ॥९९॥
एकाग्रता जें गुरुभजन । तेंचि माझें परमपूजन ।
गुरूसी मज वेगळेपण । कल्पांतीं जाण असेना ॥५००॥
गुरु भगवंत दोन्ही एक । येणें भावें निजनिष्टंक ।
भजे तोचि गुरुसेवक । येरू तो देख अनुमानी ॥१॥
माझिया ऐक्यता अतिप्रीतीं । जेणें आदरिली गुरुभक्ती ।
तोचि धन्यधन्य त्रिजगतीं । भजती स्थिती तें ऐक ॥२॥
करावया गुरुसेवे । मनापुढें देह धांवे ।
एकला करीन सर्व सेवे । येवढे हांवे उद्यतू ॥३॥
सेवेच्या दाटणी जाण । अधिकचि होय ठाणमाण ।
अंग अंगऊनि अंगवण । सेवेमाजी जाण विसांवा त्यासी ॥४॥
सेवेचिया आवडीं । आरायेना अर्धघडी ।
आवडीचे चढोवढी । चढती गोडी गुरुभजनीं ॥५॥
नित्य करितां गुरुसेवा । प्रेमपडिभरू नीच नवा ।
सद्भावाचिया हांवा । गुरुचरणीं जीवा विकिलें ॥६॥
आळसु येवोंचि विसरला । आराणुकेचा ठावो गेला ।
गुरुसेवासंभ्रमें भुलला । घेवों विसरला विषयांतें ॥७॥
तहान विसरली जीवन । क्षुधा विसरली मिष्टान्न ।
करितां गुरुचरणसंवाहन । निद्रा जाण विसरला ॥८॥
जांभयी यावयापुरती । सवडी उरेना रिती ।
तेथें निद्रेलागीं केउती । राहावया वस्ती मिळेल ॥९॥
मुखीं सद्गुरूचें नाम । हृदयीं सद्गुरूचें प्रेम ।
देहीं सद्गुरूचें कर्म । अविश्रम अहर्निशीं ॥५१०॥
गुरुसेवेसी गुंतलें मन । विसरला स्त्री पुत्र धन ।
विसरला मनाची आठवण । मी कोण हें स्फुरेना ॥११॥
नवल भजनाचा उत्सावो । भजतां नाठवे निजदेहो ।
थोर सेवेचा नवलावो । निजात्मभावो गुरुचरणीं ॥१२॥
ऐसाही प्रारब्धमेळा । अवचटें झालिया वेगळा ।
न तुटे प्रेमाचा जिव्हाळा । भजनीं आगळा सद्भावो ॥१३॥
गुरूचा वसता जो ग्राम । तेथेंचि वसे मनोधर्म ।
गुरुध्यान तें स्वधर्मकर्म । सेवासंभ्रम सांडीना ॥१४॥
गुरुमूर्तीची सवे त्यासी । ते मूर्ति बैसवी हृदयावकाशीं ।
मग नानाभजनविलासीं । आवडी कैशी भजनाची ॥१५॥
चिन्मात्र पूर्णिमा गुरु पूर्णचंद्र । तळीं आपण होय आर्त चकोर ।
मग स्वानंदबोधाचे चंद्रकर । निरंतर स्वयें सेवी ॥१६॥
सद्गुरु सूर्य करी चिद्गगनीं । आपण होय सूर्यकांतमणी ।
त्याचेनि तेजें प्रज्वळोनी । स्वभावें मायावनीं होळी करी ॥१७॥
सद्गुरुकृपामृताच्या डोहीं । स्वयें तरंगू होय तये ठायीं ।
सबाह्य तद्रूपें पाहीं । भावना हृदयीं भावितु ॥१८॥
आपुला निजस्वामी जो सद्गुरु । भावी निर्विकल्प कल्पतरू ।
त्याचे छाये बैसोनि साचारू । मागे वरू गुरुभक्ति ॥१९॥
सद्गुरु कामधेनु करी जाणा । वत्सरूपें भावी आपणा ।
आवडीं चाटवी बोधरसना । स्वानंदपान्हा सेवितू ॥५२०॥
तुझ्या सकळ वृत्तींची सेवा । म्यांचि करावी गा गुरुदेवा ।
ऐसें प्रार्थूनि सद्भावा । हा वरू मज द्यावा कृपानिधी ॥२१॥
तेथ संतोषोनि गुरुनाथें । वरू दीधला वरदहस्तें ।
हर्षें वोसंडत चित्तें । धन्य मी वरातें लाधलों ॥२२॥
ऐसी लाहोनि वरदस्थिती । तेचि सेवा आदरी प्रीतीं ।
अतिधन्य भावार्थ गुरुभक्ति । नाना उपपत्ती गुरुभजना ॥२३॥
सद्गुरूचीं दहाही करणें । मनबुद्ध्यादि अंतःकरणें ।
क्रियामात्र मीचि होणें । ऐसें जीवेंप्राणें भावितु ॥२४॥
सद्गुरु जे जे भोग भोगिती । ते मीचि होईन निश्चितीं ।
एवं मीचि एक गुरुभक्ती । दुजी स्थिती हों नेदीं ॥२५॥
सद्गुरु जेथें उभे ठाकती । तैं पायांतळीं मीचि क्षिती ।
सद्गुरु जेथें जेथें चालती । ते मार्गींची माती मी होईन ॥२६॥
चरणक्षालनासी समस्त । मीचि उदक मीचि तस्त ।
मीचि चरण प्रक्षालित । चरणतीर्थ मी सेवीं ॥२७॥
सद्गुरुचरणींचे रजःकण । मीचि होईन आपण ।
सद्गुरु करिती आरोहण । तें सिंहासन होईन मी ॥२८॥
सद्गुरुचें सिंहासन । तें मीचि होईन आपण ।
त्यावरी बैसतें आसन । तेंही जाण होईन मी ॥२९॥
सद्गुरूसी स्नेह लागे । तें मी होईन सर्वांगे ।
गुरूसी वोठंगावया पुढें मागें । मृदुळी सर्वांगें मी होईन ॥५३०॥
मनींचा ऐसा आवांका । सद्गुरूच्या सिद्ध पादुका ।
त्या मी होईन देखा । नेदीं आणिकां आतळों ॥३१॥
मी होईन गुरूच्या श्वासोच्छ्वासा । वेगीं बाहेर निघेन नासा ।
गुरु घेतील ज्या सुवासा । त्या त्या विलासा मी होईन ॥३२॥
गुरु अवलोकिती कृपादृष्टी । त्या दृश्याची मी होईन सृष्टी ।
गुरूसी देखती देखणी पुष्टी । ते मी उठाउठीं होईन ॥३३॥
गुरूसी आवडतें निरूपण । तें मी श्रवणीं होईन श्रवण ।
अथवा रुचेल जें कीर्तन । तें गाता गायन मी होईन ॥३४॥
सद्गुरुमुखींची जे कथा । ते मी आदरें होईन तत्त्वतां ।
अक्षरीं अक्षर अक्षरार्था । मीचि सर्वथा होईन ॥३५॥
सद्गुरु जेथ करिती स्नान । तें मी अंगस्पर्शनाचें जीवन ।
गुरु करिती जें आचमन । तेंही जाण होईन मी ॥३६॥
गुरु परिधान करिती वास । तें मी होईन सुवास ।
गुरुचरण पुसावयास । तेंही धूतवास मी होईन ॥३७॥
गुरूसी करिती विलेपन । तें मी होईन शुद्ध चंदन ।
चरणीं अर्पितें सुमन । मीचि जाण होईन ॥३८॥
सद्गुरु करिती भोजन । तेथ मीचि ताट मीचि अन्न ।
रसस्वाद पंक्तिकारु जाण मी होईन ॥३९॥
मथोनियां दहीं मथित । सारांश तें नवनीत ।
वैराग्यअग्निसंतप्त । भोजनीं मुख्य घृत मी होईन ॥५४०॥
परिपाकीं स्वादिष्टपण । सर्वां चवींचें कारण ।
मी होईन वरी लवण । न्यून तें पूर्ण गुरु करिती ॥४१॥
गुरु करिती प्राशन । तें मी होईन जीवन ।
सद्गुरूचें धालेपण । ते उद्गार जाण मी होईन ॥४२॥
गुरूसी जें जें गोड लागे । ते ते पदार्थ मी होईन अंगें ।
सद्गुरूसी ज्याची रुचि लागे । तें मी सर्वांगें होईन ॥४३॥
सद्गुरु आंचवती जेथ । मी उष्णोदक मी तस्त ।
शिंतोडे लागती जेथ जेथ । तेही समस्त होईन मी ॥४४॥
गुरूसी अर्पिती जें फळ । तें मी होईन तत्काळ ।
गुरुअर्पणें सफळ । फळाचें फळ मी होईन ॥४५॥
सद्गुरूचें घ्यावया उच्छिष्ट । मजचि मोठा लवलवाट ।
मांजर होऊनियां ताट । चरचराट चाटीन मी ॥४६॥
गुरु करिती करोद्वर्तन । तो मी होईन सुगंधचंदन ।
मुखवासा सुवासपण । मीचि जाण होईन ॥४७॥
फळाशा फोडूनि फोडी । वासनाशिरा काढूनियां विडी ।
रिघोनियां सद्गुरूच्या तोंडीं । तांबूलगोडी मी होईन ॥४८॥
जाळूनियां अहंकठिणपणा । मी होईन सोहं शुद्ध चुना ।
शांतिपरिपक्क लागोनि पाना । सद्गुरुवदना पावेन ॥४९॥
सर्व सारांचें शुद्ध सार । तो होईन खदिरसार ।
सद्गुरुमुखी रंगाकार । मीचि साचार शोभेन ॥५५०॥
सद्गुरुमुखींचें पवित्र पीक । वरच्यावरी मी घेईन देख ।
पिकदाणीचे मुखाचें मुख । आवश्यक मीच होईन ॥५१॥
गुरूचा उगाळू मी होईन । पीक पिकदाणी धरोनि जाण ।
चवरी जी मक्षिकानिवारण । ती मी होईन निजांगें ॥५२॥
गुरूचा उगाळू घ्यावया देख । मी होईन आगळा सेवक ।
नातरी लडिवाळ बाळक । गुरुअंकीं देख मी होईन ॥५३॥
माझिया गुणांची सुमनमाळा । आवडीं घालीन गुरूच्या गळां ।
गुरु झेलिती लीलाकमळा । त्या करकमळा मी होईन ॥५४॥
गुरूसी नीरांजन करिती । ते मी निजतेजें उजळीन ज्योती ।
गुरु जेणें प्रकाशें चालती । ते दीपकादीप्ति मी होईन ॥५५॥
जीवभावाचें निंबलोण । गुरूसी मी करीन आपण ।
इडापीडा मी घेईन जाण । तें लोणलक्षण मज लागो ॥५६॥
मी छत्र मी छत्राकारू । मी चवर मीचि चवरधरू ।
मीचि विंजणा मीचि विंजणवारू । गुरूचा परिवारू मी होईन ॥५७॥
गुरु करिती आरोहण । तो मी होईन श्यामकर्ण ।
गुरूचा भरभार साहावया जाण । वाजीवाहन होईन मी ॥५८॥
गुरूपुढें मी वाटसुभटू । गुणवर्णनीं मी गर्जता भाटू ।
गुरुगृहीं शांतिपाठू । पढता भटू मी होईन ॥५९॥
मीचि बारी मी कर्हेरी । मी हडपी मी फुलारी ।
मी झाडणा मी खिल्लारी । मी द्वारपाळ द्वारीं होईन ॥५६०॥
गुरु जेथें देती अवधान । ते ते कळा मी होईन जाण ।
गुरूवेगळा अर्धक्षण । गेला प्राण तरी न वचें ॥६१॥
गुरु सांगती जे कथा । तेथ मी होईन सादर श्रोता ।
गुरुकृपा मी होईन वक्ता । निजात्मता बोलका ॥६२॥
गुरु गंभीर दान देत । दीन मागतें मी होईन तेथ ।
गुरूचें निजगुज समस्त । करितां एकांत मी होईन ॥६३॥
गुरु बैसती सावकाश । तैं मी होईन अवकाश ।
गुरुहृदयींचें चिदाकाश । निरवकाश मी होईन ॥६४॥
गुरु बैसती आपण । तें मी होईन सुखासन ।
तें मीचि वाहेन आपण । भोई होईन चालणा ॥६५॥
स्वामी सूनियां दिठी । चपळ पाउलांच्या नेटीं ।
चालेन मी उठाउठी । धुरेसी गोठी सांगत ॥६६॥
आंतुले दृष्टीं पुढीले चालीं । गोवींचें पाऊल उगवोनि घालीं ।
उंच नीच भूमीची खोली । चुकवूनि चालीं चालेन ॥६७॥
संकल्पविकल्पांचे झोंक । जाते वाम सव्य अनेक ।
ते आवरूनियां देख । पाहत श्रीमुख चालेन मी ॥६८॥
न चुकतां निजमार्ग । न हालतां धुरेचें आंग ।
न करितां आणिकांचा पांग । भोई चांग मी होईन ॥६९॥
सुखासनाचेनि पडिपाडें । चालतां सुख अधिक वाढे ।
मागीस सूड काढूनि पुढें । सुखसुरवाडें चालेन ॥५७०॥
चढणें पडणें अडखळणें । दडकणें फडकणें अडकणें ।
सांभाळूनियां निष्ठेनें । टणकपणें चालेन ॥७१॥
उरीं शिरीं खांदीं कोंपरीं । मागील सूड पुढें धरीं ।
दृष्टी ठेऊनि पायांवरी । निर्विकारी चालेन ॥७२॥
आटी मुरडी उलट लोट । धापकांप पडे मेट ।
आधार धरूनि सुभट । चढती वाट चालेन ॥७३॥
उल्लंघूनि कामाचा पाट । आंवरूनि क्रोधाचा लोट ।
चुकवूनि खोलव्याची वाट । धुरेसकट मी चालेन ॥७४॥
ममतेची ओल प्रबळ । ते ठायीं रुती गुंती सबळ ।
तेथ न माखतां पाउल । लंघूनि तत्काळ जाईन ॥७५॥
मोहनदीची थोर कराडी । माजीं सबळ जळें प्रबळ वोढी ।
शिंतोडा न लागतां धूर मी काढीं । परापर थडी तत्काळ ॥७६॥
दृष्टी ठेवूनि स्वामीकडे । सवेग चालतां मागेंपुढें ।
भोई होईन दोहींकडे । सूड सुडें काढीन ॥७७॥
एवं मीचि मी मागें पुढें । सुखासनाचेनि सुरवाडें ।
स्वामीची निजनिद्रा न मोडे । तेणें पडिपाडें वाहेन ॥७८॥
उच्छिष्ट अन्नाचा पोसणा । आठां प्रहरांचा जागणा ।
सदा गुरुगुरु करीत जाणा । गुरुद्वारीं सुणा मी होईन ॥७९॥
विजाती देखोनि नयना । सोहं भावें भुंकेन जाणा ।
भजनथारोळा बैसणा । गुरुदारीं सुणा मी होईन ॥५८०॥
ऐसऐशिया भावना । गुरुसेवेलागीं जाणा ।
अतिशयें आवडी मना । नाना विवंचना विवंची ॥८१॥
जरी दैववशें दूर गेला । परी तो भावबळें जवळी आला ।
गुरुसेवे जो जीवें विकला । तो शास्त्र पावला सद्विद्या ॥८२॥
असो जवळी अथवा दूरी । परी गुरुभक्तीची आवडी भारी ।
जीवित्व ठेविलें सेवेवरी । गुरूच्या द्वारीं भजनासी ॥८३॥
ऐसा गुरुभक्तीसी सादर । चढत्या आवडीं एकाग्र ।
तेंचि सद्विद्यालक्षण शस्त्र । गुरुकृपाकुठार पैं पावे ॥८४॥
लावोनि वैराग्याचे साहाणे । प्रत्यावृत्तिबोधकपणें ।
शस्त्र केलें जी सणाणें । तीक्ष्णपणें अतिसज्ज ॥८५॥
शस्त्र सजिलें निज दृष्टीं । दृढ धरिलें ऐक्याचे मुष्टीं ।
शस्त्र आणि शस्त्रधरा एकी गांठी । करूनि उठी भवच्छेदा ॥८६॥
दृढ साधोनियां आवो । निजबळें घालितां घावो ।
झाला भववृक्षाचा अभावो । घायेंवीण पहा हो छेदिला ॥८७॥
जीवाशयाची वासना । ते छेदावी निजकल्पना ।
तोचि भववृक्षाचा छेदू जाणा । सावधाना धृतिबळें ॥८८॥
झालिया चैतन्यपदप्राप्ती । सकळ साधनें सहजें जाती ।
भोजनीं झालिया पूर्ण तृप्ती । ठायींच राहती पक्वान्नें ॥८९॥
परमतृप्ती उथळल्या पोटीं । अमृतही न लावी ओंठीं ।
तेवीं ब्रह्मपद पावल्यापाठीं । साधनआटाटी सांडाव्या ॥५९०॥
हाचि भावो धरोनि चित्तीं । मागां सांगीतलें तुजप्रती ।
सांडीं साधनव्युत्पत्ती । प्रवृत्तिनिवृत्तीसमवेत ॥९१॥
पावलिया परब्रह्म । मिथ्या वेदोक्त सकळ कर्म ।
मिथ्या आश्रमादि वर्णधर्म । हें त्यागितें वर्म कर्माचें ॥९२॥
स्वप्नीं चालतां लवडसवडीं । जो अडखळूनि पडला आडीं ।
तो जागा होऊनि आपणातें काढी । तैशी वृक्षा वोढी साधनीं ॥९३॥
पीक आलिया घुमरी । ते शेतीं कोण नांगर धरी ।
गजान्तलक्ष्मी आलिया घरीं । भीक दारोदारीं कोण मागे ॥९४॥
हातीं लागलिया निधान । नयनीं कोण घाली अंजन ।
साधलिया निजात्मज्ञान । वृथा साधन कोण सोशी ॥९५॥
अंगीकारोनि ज्ञानशक्ती । कलीं संसारनिवृत्ति ।
ते हे त्यागावी निजवृत्ती । जाण निश्चतीं उद्धवा ॥९६॥
अग्निस्तव निपजे अन्न । तें वाफ न जिरतां परमान्न ।
पोळी अवशेष तापलेपण । रांथितेंहीं जाण चवी नेणे ॥९७॥
आंबया पाडु लागला जाण । तरी अंगीं असे आम्लपण ।
सेजेसि मुरालिया मघमघोन । न चाखतां घ्राण चवी सांगे ॥९८॥
सेजे मुरावयाची गोठी । तेथ न व्हावी द्वैताची दिठी ।
येरयेरां जाहलिया भेटी । दोनी शेवटीं ठिकाळती ॥९९॥
ठिकाळलीं सेजे घालिती । तत्संगें आणिकें नासती ।
निश्चळ राहिल्या एकांतीं । परिपाकपूर्ती घ्राण सांगे ॥६००॥
शत्रु जिणोनियां कडाडीं । रणांगणीं उभवितां गुढी ।
शस्त्रेंसी कवच जंव न फेडी । तंव विश्रांति गाढी न पविजे ॥१॥
गरोदरेसी प्रसूति होये । पुत्रजन्में सुखावली ठाये ।
तेही बारावळी जैं पाहे । तैं भोगूं लाहे पुत्रसुख ॥२॥
पुरुष निमोनियां जाये । त्या देहाचें दहन होये ।
तरी अवशेष सुतक राहे । तें गेलिया होये निजशुद्धी ॥३॥
तेवीं जावोनियां अज्ञान । उरला जो ज्ञानाभिमान ।
तोही त्यागिलिया जाण । चित्समाधान स्वानंदें ॥४॥
खैराचा शूळ तत्त्वतां मारी । मा चंदनाचा काय आन करी ।
तेवीं अभिमान दोहींपरी । बाधकता धरी ज्ञानाज्ञानें ॥५॥
लोखंडाची बेडी तोडी । मा आवडीं सोनियाची जडी ।
चालतां तेही तैशीच आडी । बाधा रोकडी जैशी तैशी ॥६॥
’ब्रह्महमस्मि’ हा अभिमान । शुद्ध ब्रह्म नव्हे जाण ।
अहंपणें तेंही कठिण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥७॥
जळापासोनि लवण होये । तें जळींचें जळीं विरोनि जाये ।
मोतीं झालें तें कठिण पाहें । उदकीं न जाये विरोनी ॥८॥
मुक्तपणें मोला चढलें । तें वनिताअधरीं फांसा पडिलें ।
मुक्तचि परी नासा आलें । कठिण केलें अभिमानें ॥९॥
तेवीं अज्ञानअभिमान आहे । तो सर्वथा तत्काळ जाये ।
ज्ञानाभिमान कठिण पाहें । गोंविताहे मुक्तत्वें ॥६१०॥
अपक्व घटू तत्काळ गळे । तो पृथ्वीचा पृथ्वीस मिळे ।
भाजिलें खापर अतिकाळें । पृथ्वीस न मिळे कठिणत्वें ॥११॥
प्रपंच अज्ञानें झाला लाठा । ज्ञानअज्ञानांचा सत्ववांटा ।
फेडूनि कांटेन कांटा । दोनी आव्हांटा सांडावे ॥१२॥
जरी सांडिले वाटेवरी । तरी अवचटें आपणासीचि बाधु करी ।
यालागीं सांडावे दूरी । निजनिर्धारीं हा त्यागू ॥१३॥
जेथवर अहंपण । तितुकेंही बाधक जाण ।
शुद्धाशुद्ध अभिमान । निःशेष सज्ञान सांडिती ॥१४॥
उद्धवा तुज करितां माझी भक्ती । झाली माझ्या निजपदाची प्राप्ती ।
आतां नाना साधनउपपत्ती । शास्त्रव्युत्पत्ती कां करिसी ॥१५॥
सद्भावें करितां माझें भजन । तूं झालासी ब्रह्मसंपन्न ।
आतां सद्विद्यादि सर्व साधन । शास्त्रश्रवणेंसीं सांडीं पां ॥१६॥
’तस्मादुद्धव उत्सृज्य’ । ये श्लोकींचें हें त्यागबीज ।
विशद सांगीतलें म्यां तुज । निजगुज हृदयस्थ ॥१७॥
सकळां साधनां श्रेष्ठ साधन । शिष्यासी सद्गुरूचें भजन ।
तेणे पाविजे ब्रह्मसमाधान । सत्य जाण उद्धवा ॥१८॥
जो भावें भजे गुरुचरणीं । तो नांदे सच्चिदानंदभुवनीं ।
हे सत्य सत्य माझी वाणी । विकल्प कोणीं न धरावा ॥१९॥
ऐसें बोलोनि श्रीहरी । आवडीं चारी बाह्या पसरी ।
उद्धवातें प्रीतिकरीं । हृदयीं धरी स्वानंदें ॥६२०॥
देवें सद्भक्ता क्षेम दीधलें । निजहृदयीं हृदय एक झालें ।
सांगणें पुसणें सहज ठेलें । बोलणें बोलें प्राशिलें ॥२१॥
चहूं वाचां पडलें मौन । जीवू विसरला जीवपण ।
एका तुष्टला जनार्दन । स्वानंदघन सद्भक्तां ॥२२॥
तेचि सद्भक्तीचा भावार्थ । विशद बोलिला बाराव्यांत ।
निजभावें श्रीकृष्णनाथ । नित्य प्राप्त भाविकां ॥२३॥
निजात्मप्राप्तीचें कारण । केवळ भावार्थचि जाण ।
भावार्थावेगळें साधन । वृथा जाण परिश्रमू ॥२४॥
जप तप यज्ञ दानें । भावार्थालागीं करणें ।
तो भावार्थ लाहिजे जेणें । धन्य जिणें तयाचें ॥२५॥
धन्य नरदेहाची प्राप्ती । धन्य साधूची संगती ।
धन्य धन्य ते भावार्थी । जे भगवद्भक्तीं रंगले ॥२६॥
जे रंगले भगवत्पथा । त्यांचें चित्त विसरलें विषयावस्था ।
ते हंसगीताची कथा । उद्धव कृष्णनाथा पुसेल ॥२७॥
तें अतिरसाळ निरूपण । केवळ शुद्ध ब्रह्मज्ञान ।
श्रोतां व्हावें सावधान । एका जनार्दन विनवितू ॥६२८॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकाराटीकायां द्वादशोऽध्यायः ॥१२॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक २४ ॥ ओंव्या ६२८ ॥