॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय सहावा

 

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो श्रीजनार्दना । भावार्थें नमितां चरणा ।

जनेंसहित मीपणा । नाहींच जाणा स्वयें केलें ॥१॥

लिंगदेहाचें मर्दन । तेंचि जनाचें अर्दन ।

यालागीं नामें जनार्दन । प्रगट जाण प्रसिद्धी ॥२॥

तुझी ऐशीच करणी । कर्म कर्ता नुरवूनि ।

सुखें नांदविसी जनीं । समाधानीं जनार्दना ॥३॥

सुखेंचि तुझें नाम घेतां । घातु करिसी जीविता ।

जीवु घे‌ऊनि तत्वतां । होसी सर्वथा कृपाळू ॥४॥

तुझे नामाचें प्रबळ बळ । माथा नुधविती कळिकाळ ।

चारी मुक्ति केवळ । होती निश्चळ निजदासी ॥५॥

नामें एवढें ढसाळ देणें । त्या तुझें स्वरूप कवण जाणे ।

सांडूनि जाणणें नेणणें । निवांत राहाणें तत्वतां ॥६॥

तुझा स्तुतिवादु करणें । तंव परतलीं श्रुति पुराणें ।

तेथ माझें आरुष बोलणें । कोठें कोणें सारावें ॥७॥

तुझा स्तुतिवादु तें मौन । तुझा कळवळा तें कीर्तन ।

कांहीं न करणें तें अनुसंधान । साचार जाण श्रीकृष्णा ॥८॥

ऐशियाही तुझे ठायीं । अचाट हांव उठिली पाहीं ।

तेचि अर्थीं चित्त दे‌ई । कृपानिर्वाही गुरुराया ॥९॥

खद्योत प्रकाशूं पाहे चांदा । मशक गरुडासी घे खांदां ।

तैसा मी एकादशस्कंधा । मूर्ख नुसधा टीकार्थी ॥१०॥

येचि विषयीं गुरुनाथा । कृपा करावी सर्वथा ।

ग्रंथरचना ग्रंथार्था । सार्थकता करावी ॥११॥

ऐशी विनवणी ऐकतां । कृपापद्मकरु ठेविला माथां ।

तंव उद्योत्कार जाहला ग्रंथा । यथार्थता निजदीपें ॥१२॥

नवल कृपेची करणी । अर्थचिंतामणीची खाणी ।

उघडली तत्क्षणीं । पदार्थश्रेणी कविमुद्रा ॥१३॥

लेतां सिद्ध अलंकारा । कवण सांकडें लेणारा ।

ताल राखतां खांबसूत्रा । लेपाच्या करा प्रयास काय ॥१४॥

बापाचीं पक्वान्नें घे‌उनी । बाळ घाली बापाचे वदनीं ।

तेणें साचचि तो संतोषोनी । होय मनीं सुखाचा ॥१५॥

तैशीच हेही कथा । तूंचि ग्रंथु तूंचि कविता ।

तेथें कोणीं घ्यावी अहंता । ’मी कर्ता’ म्हणौनी ॥१६॥

गुरूनें सांडविली ’अहंता’ । शेखीं राहों नेदीच ’सोहंता’ ।

तेथ मी एकु कवि-कर्ता । हेंही सर्वथा न सरे पैं ॥१७॥

सूचितां अहंकाराचा झाडा । सूचनाचि होय त्याचा जोडा ।

जो आपणियातें म्हणवी वेडा । तोचि गाढा अतिचतुर ॥१८॥

तैशीच हेही हो‌ईल वार्ता । यालागीं श्रीगुरुनाथा ।

चरणीं ठेविला माथा । कर्ता करविता तूंचि तूं ॥१९॥

मागील ग्रंथसंगती । पंचमाध्यायाचे अंतीं ।

नारद वसुदेवाप्रती । बोलिला उपपत्ति ते ऐशी ॥२०॥

हा परमात्मा श्रीहरी । लीलाविग्रहें देहधारी ।

अवतरला तुमचे घरीं । भाग्यें करी नटनाट्य ॥२१॥

हा ईशाचाही निज‌ईशु । वैकुंठींचा निजवासु ।

परमात्मा परेशु । जगदीशु श्रीकृष्णु ॥२२॥

तेंचि नारदवचनप्रमाण । प्रार्थावया श्रीकृष्ण ।

मिळवोनियां देवगण । द्वारकेसी जाण स्वयें आले ॥२३॥

श्रीशुक उवाच ।

अथ ब्रह्मात्मजैः देवैः प्रजेशैरावृतोऽभ्यगात्‌ ।

भवश्च भूतभव्येशो ययौ भूतगणैर्वृतः ॥ १ ॥

शुक म्हणे परीक्षिती । पहावया श्रीकृष्णमूर्ती ।

सुरवर द्वारकेसी येती । विचित्र स्तुति तिंहीं केली ॥२४॥

श्रीकृष्णमूर्तीचें कवतिक । पहावया देव सकळिक ।

चतुर्मुख पंचमुख । वेगें षण्मुख पातले ॥२५॥

करावयास प्रजा‌उत्पत्ती । पूर्वीं नेमिला प्रजापती ।

तोही आला द्वारकेप्रती । कृष्णमूर्ती पहावया ॥२६॥

सनकादिक आत्माराम । अवाप्तसकळकाम ।

तेही हो‌ऊनि आले सकाम । मेघश्याम पहावया ॥२७॥

भूतनायक रुद्रगण । आले अकराही जण ।

पहावया श्रीकृष्ण । भूतगणसमवेत ॥२८॥

पहावया श्रीकृष्णरावो । घे‌ऊनि गणांचा समुदावो ।

द्वारके आला महादेवो । भूतभविष्यांचा पहा हो त्रिकाळज्ञाता ॥२९॥

श्रीकृष्णदर्शनाची उत्कंठा । थोर लागली नीलकंठा ।

धांवतां मोकळ्या सुटल्या जटा । कृष्णवरिष्ठा पहावया ॥३०॥

इन्द्रो मरुद्‌भिर्भगवानादित्या वसवोऽश्विनौ ।

ऋभवोऽङ्गिरसो रुद्रा विश्वे साध्याश्च देवताः ॥ २ ॥

गन्धर्वाप्सरसो नागाः सिद्धचारणगुह्यकाः ।

ऋषयः पितरश्चैव सविद्याधरकिन्नराः ॥ ३ ॥

द्वारकामुपसञ्जग्मुः सर्वे कृष्णदिदृक्षवः ।

एकुणपन्नास मरुग्दण । तेणेंसीं इंद्र आला आपण ।

पहावया श्रीकृष्ण । स्वयें जाण सादर ॥३१॥

सांडोनियां रविमंडळ । बारा आदित्यांचा मेळा ।

पहावया कृष्णसोहळा । तृषित डोळां हो‌ऊनि आले ॥३२॥

सूर्य अधिष्ठिला डोळां । देखे पदार्थां सकळां ।

कृष्ण न देखतां आंधळा । सूर्यो पावला अंधत्व ॥३३॥

पाहतां श्रीकृष्णाचें मुखकमळ । फिटलें सूर्याचें पटळ ।

मग देखणा झाला केवळ । सर्वांगें सकळ स्वयें रवि ॥३४॥

तिन्ही अग्नी तेजाळे । परी ते धूमें झांकोळले ।

कृष्ण देखतांच उजळले । निर्धूम जाहले निजतेजें ॥३५॥

आठां वसूंचा मेळा । पाहों आला कृष्णलीला ।

म्हणे मदनाचा पुतळा । तंव तो खेळे लील कृष्णांकीं ॥३६॥

अश्विनीकुमार धन्वंतरी । तेही भवरोगें पीडिले भारी ।

कृष्णदर्शनामृतकरीं । निरुज क्षणावरी ते जाहले ॥३७॥

ऋषभदेव अंगिरस । रुद्र मीनले असमसाहस ।

विश्वे-साध्यदेव बहुवस । देवीं आकाश दाटलें ॥३८॥

आमुची गायनकळा मोठी । होतें गंधर्वांच्या पोटीं ।

ते कृष्णवेणुगीतासाठीं । जाहली शेवटीं न सरती ॥३९॥

यालागीं दर्शनाची आस । क्षणक्षणां पाहती वास ।

त्यांसी गायनकळा सावकाश । दिधली सुरस कृपामात्रें ॥४०॥

अप्सरा म्हणती आम्ही नाचणी । तंव काळियाच्या फणारंगणीं ।

एकेचि तालें लाजवूनी । तत्क्षणीं सांडिल्या ॥४१॥

त्या दीनवदना कामिनी । आल्या दर्शनालागोनी ।

नाचों शिकविल्या नाचणी । रासरंगणीं भृकुटिमात्रें ॥४२॥

पहावया श्रीरंग । आले पाताळींचे पन्नग ।

सिद्ध चारण अनेग । विद्याधर साङ्ग समुदायें ॥४३॥

कश्यपादि ऋषीश्वर । अर्यमादि पितर ।

गुह्यक आणि किन्नर । आले अपार स्वगणेंसीं ॥४४॥

एवं विमानांचिया पंक्तीं । दाटलिया द्वारकेप्रती ।

पहावया कृष्णमूर्ती । आले सुरपती स्वानंदें ॥४५॥

वपुषा येन भगवान्नरलोकमनोरमः ।

यशो वितेने लोकेषु सर्वलोकमलापहम्‌ ॥ ४ ॥

जेणें शरीरें श्रीहरी । नाना चरित्रांतें करी ।

यश विस्तारिलें संसारीं । दुराचारी तरावया ॥४६॥

ऐकतां श्रीकृष्णकीर्ती । चतुर्विध प्रायश्चितांची गती ।

खुंटली जी निश्चितीं । श्रवणार्थीं सादर जाहलिया ॥४७॥

भावें घेतलिया श्रीकृष्णनाम । सकळ पातकां करी भस्म ।

देवीं देखिला पुरुषोत्तम । विश्रामधाम जगाचें ॥४८॥

ठाणठकारें अति‌उत्तम । सुरनरांमाजी मनोरम ।

डोळ्यां जाहला विश्राम । मेघश्याम देखोनी ॥४९॥

मुकुटकुंडलें मेखला । कांसे कसिला सोनसळा ।

कंठीं रुळे वनमाळा । घनसांवळा शोभतु ॥५०॥

लावण्यगुणनिधान । अवतारमाळे मुख्य रत्‍न ।

देवीं देखिला श्रीकृष्ण । निवासस्थान द्वारका ॥५१॥

तस्यां विभ्राजमानायां समृद्धायां महर्द्धिभिः ।

व्यचक्षतावितृप्ताक्षाः कृष्णमद्‍भुतदर्शनम्‌ ॥ ५ ॥

कृष्णें अधिष्ठिली पुरी । कनककळसांचिया हारी ।

रत्नें जडिलीं नाना कुसरीं । तेज अंबरीं न समाये ॥५२॥

जे द्वारकेभीतरीं । कामधेनु घरोघरीं ।

कल्पद्रुमांचिया हारी । खेळणीं द्वारीं चिंतामणींचीं ॥५३॥

द्वारकाजननिवासियांसी । घरीं नवरत्‍नांचिया राशी ।

ऋद्धिसिद्धि करूनि दासी । हृषीकेशी नांदतु ॥५४॥

कृष्णरूपाचिया लालसे । डोळ्यां तेणें लाविलें पिसें ।

आवडी जाहले मोरपिसें । अतिडोळसें हरि‍अंगीं ॥५५॥

कैसी बरवेपणाची शोभा । पाहतां नयनीं निघती जिभा ।

रसाळपणें तो वालभा । उपनिषद्‌गाभा साकारला ॥५६॥

कृष्ण पहावया आवडी । होताहे देवांसी वरपडी ।

डोळ्यां थोर लागली गोडी । अर्ध घडी न विसंबती ॥५७॥

कृष्णरूपाचें कवतुक । पाहतां नयनां लागली भूक ।

अंतरीं निबिड दाटलें सुख । तरी अधिकाधिक भुकेले ॥५८॥

अवलोकितां श्रीकृष्णासी । दृष्टीसी दाटणी होतसे कैशी ।

मुंडपघसणी न्याहारासी । हृषीकेशी पहावया ॥५९॥

मागें पुढें श्रीकृष्णासी । देखणेनि वेढिलें चौंपाशीं ।

भाग्य उपजलें डोळ्यांसी । पूर्णपुरुषासी देखती ॥६०॥

श्रीकृष्ण घनमेघ सांवळा । निजात्मभावें पाहतां डोळां ।

सहजें श्यामता आली बुबुळा । कृष्णकळा ठसावली ॥६१॥

जो न कळेचि वेदविवंचना । योगियांच्या न ये ध्याना ।

त्या प्रत्यक्ष देखोनि कृष्णा । भाग्यगणना अपूर्व ॥६२॥

ऐसा देखोनियां श्रीहरी । देव सुमनांच्या शतधारीं ।

बहु वरुषले पै अंबरीं । राहोनि वरी विमानीं ॥६३॥

स्वर्गोद्यानोपगैर्माल्यैश्छादयन्तो युदूत्तमम्‌ ।

गीर्भिश्चित्रपदार्थाभिस्तुष्टुवुर्जगदीश्वरम्‌ ॥ ६ ॥

मांदार पारिजात संतान । कल्पद्रुम हरिचंदन ।

ऐशिया वृक्षांचीं सुमनें जाण । कृष्णावरी संपूर्ण वरुषले ॥६४॥

श्रीकृष्णासी चहूंकडां । दिव्य सुमनांचा जाहला सडा ।

समस्त देवीं सन्मुख पुढां । केला पैं गाढा जयजयकारु ॥६५॥

सार्थ पदबंधरचना । नाना गद्यपद्यविवंचना ।

स्तवूं आदरिलें यदुनंदना । अमरसेना मिळोनी ॥६६॥

श्रीदेवा ऊचुः ।

नताः स्म ते नाथ पदारविन्दं बुद्धीन्द्रियप्राणमनोवचोभिः ।

यच्चिन्त्यतेऽन्तहृदि भावयुक्तैर्मुमुक्षुभिः कर्ममयोरुपाशात्‌ ॥ ७ ॥

विवेकयुक्त प्राणधारणा । मनसा वाचा कर्मणा ।

नमस्कारु तुझिया चरणां । सच्चिद्धना श्रीकृष्णा ॥६७॥

इंद्रिय‍उपरमालागीं जाणा । सांडूनि विषयवासना ।

दश इंद्रियीं लागलों चरणां । नमन श्रीकृष्णा निजभावें ॥६८॥

विषयीं हो‌ऊनियां उदास । सांडोनि संसाराची आस ।

चरण चिंतिती तापस । कर्मपाश छेदावया ॥६९॥

ऐसे मुक्तीचिया वासना । मुमुक्षु चिंतिती चरणां ।

त्यांसी अर्धक्षण न येसी ध्याना । दृढ भावना करितांही ॥७०॥

ते प्रत्यक्ष तुझे चरण । आम्हांसी झालें जी दरुषण ।

देव आपुल्या भाग्या आपण । अतिस्तवन करिताति ॥७१॥

देखूनि सगुण स्वरूपासी । एवढी श्लाघ्यता कां म्हणसी ।

जें आलें आकारासी । तें निश्चियेंसी मायिक ॥७२॥

जैसे तुम्ही शरीरधारी । तैसाच मीही एकु शरीरी ।

त्या माझेनि दर्शनेंकरीं । तुम्ही कैशापरी तराल ॥७३॥

ऐसें न म्हणावें जी अनंता । तूं मायेचा नियंता ।

हेंही कळलें असे तत्वतां । समूळ कथा परियेसीं ॥७४॥

त्वं मायया त्रिगुणयाऽऽत्मनि दुर्विभाव्यं । व्यक्तं सृजस्यवसि लुम्पसि तद्‍गुणस्थः ।

नैतैर्भवानजित कर्मभिरज्यते वै । यत्स्वे सुखेऽव्यवहितेऽभिरतोऽनवद्यः ॥ ८ ॥

झोंप लागल्या झोंप न दिसे पाहीं । जागें जाहल्या दिसतचि नाहीं ।

तैसी माया अतर्क्य देहीं । न पडे ठायीं सुरनरां ॥७५॥

मूळींच तुझी अतर्क्य माया । तिसी गुणक्षोभु जाहला साह्या ।

ते ब्रह्मादिकां न येचि आया । देवराया श्रीकृष्णा ॥७६॥

तूं धरोनि दैवीमायेसी । ब्रह्मादिकांतें सृजिसी ।

प्रतिपाळोनि संहारिसी । तूं त्या कर्मासी अलिप्त ॥७७॥

स्वप्नीं स्वयें सृष्टि सृजिली । प्रतिपाळूनि संहारिली ।

ते क्रिया कर्त्यासी नाहीं लागली । तेवीं सृष्टि केली त्वां अलिप्तत्वें ॥

७८॥

मृगजळाची भरणी । सूर्य करी निजकिरणीं ।

शोषूनि ने अस्तमानीं । अलिप्तपणीं तैसा तूं ॥७९॥

समूळ धर्माची वाढी मोडे । अधर्माची शीग चढे ।

तैं तुज अवतार धरणें घडे । आमुचें सांकडें फेडावया ॥८०॥

करोनि अधर्माचा घातु । धर्म वाढविशी यथस्थितु ।

देवांसी निजपदीं स्थापितु । कर्मातीतु तूं श्रीकृष्णु ॥८१॥

तुज अखंडदंडायमान । आत्मसुखाचें अनुसंधान ।

तें आम्हांसी नाहीं अर्ध क्षण । दीनवदन यालागीं ॥८२॥

ज्यासी आत्मसुख निरंतर । तो देहधारी परी अवतार ।

त्याचे चरण पवित्रकर । गंगासागर आदि तीर्थांसी ॥८३॥

तो जरी वर्ते गुणांआंतु । तरी तो जाणावा गुणातीतु ।

त्याचा चरणरेणु करी घातु । त्रैलोक्यांतु महापापां ॥८४॥

ऐशी तुझ्या दासांची कथा । त्या तुझे चरण वंदूं माथा ।

असो चरणांची हे कथा । कीर्ति ऐकतां निजलाभु ॥८५॥

चरण देखती ते भाग्याचे । त्यांचें महिमान न वर्णवे वाचे ।

पवित्रपण तुझिये कीर्तीचें । परिस साचें स्वामिया ॥८६॥

अग्निशिखा समसमानीं । इंधन घलितां वाढे अग्नी ।

आशा वाढे देहाभिमानीं । श्रवणकीर्तनीं ते त्यागवी ॥८७॥

शुद्धिर्नृणां न तु तथेड्य दुराशयानां । विद्याश्रुताध्ययनदानतपःक्रियाभिः ।

सत्त्वात्मनामृषभ ते यशसि प्रवृद्ध । सच्छ्रद्धया श्रवणसम्भृतया यथा स्यात्‌ ॥ ९ ॥

कृष्णस्तवनें स्तविता तरे । श्रवणद्वारें ऐकता उद्धरे ।

यालागीं स्तव्य तूंचि निर्धारे । स्तवनद्वारें तारकु ॥८८॥

एवं तुझे कीर्तीचें श्रवण । तेंचि परम शुद्धीसी कारण ।

यावेगळें जें साधन । तें केवळ जाण प्रयास ॥८९॥

ऐकें गा सुरवरिष्ठा । तुझिया श्रवणाची उत्कंठा ।

अंतरीं पापाचा मळकटा । धुवोनि चोखटा करी वृत्ती ॥९०॥

तुझ्या श्रवणीं हो‌ऊनि उदास । तपें तपतां तापस ।

नाना साधनीं कर्कश । जाहल्या निरस मती त्यांच्या ॥९१॥

’मंत्रविद्याग्रहण’ । विकळ उच्चारितां वर्ण ।

शुद्धी नव्हे परी दारुण । पातक पूर्ण अंगीं वाजे ॥९२॥

करितां ’शास्त्रश्रवण’ । चौगुणां गर्व चढे पूर्ण ।

तो ज्ञातेपणाचा अभिमान । न निघे जाण चतुर्मुखा ॥९३॥

करितां ’वेदाध्ययन’ । विस्वर गेलिया उच्चारण ।

शुद्धी नव्हेचि परी मरण । अवश्य जाण वृत्रासुरा‌ऐसें ॥९४॥

’दान’ देतां नृग बहुवस । कृपीं जाला कृकलास ।

प्राप्ती दूरी परी नाश । असमसाहस रोकडा ॥९५॥

’तप’ करितां ऋष्यशृंगारासी । तो वश जाहला वेश्यांसी ।

श्रद्धा श्रवणाचिया ऐशी । शुद्धी आणिकांसी पैं नाहीं ॥९६॥

’कर्म’ करावें यथानिगुती । तंव त्या कर्माची गहन गती ।

प्राचीनबर्ह्याची कर्मस्थिती । नारदोक्तीं सांडविली ॥९७॥

कर्मीं आचमन करावें । तेथ माषामात्र जळ घ्यावें ।

न्यूनाधिकत्वासवें । दोष पावे सुरापानसम ॥९८॥

एवं दुष्टहृद्‍य ज्यासी । तपादिक साधनें त्यासी ।

शुद्धि नव्हे हृषीकेशी । श्रवणें कीर्तीसी नायकतां ॥९९॥

श्रवणें परीक्षिती तरला । श्रवणें क्रौंच उद्धरिला ।

मकरोदरीं श्रवण पावला । सिद्ध जाहला मत्स्येंद्र ॥१००॥

तुझें श्रवण दोपरी । एक तें चित्तशुद्धी करी ।

दुसरें जीवब्रह्म‍ऐक्य करी । दोंहीपरी उद्धारु ॥१॥

प्रत्यक्ष पाहतां वाराणसी । श्रवणीं तारक ब्रह्म उपदेशी ।

मुक्तिक्षेत्र जाहली काशी । श्रवणें जीवासी उद्धारु ॥२॥

तूं अवाप्तसकळकाम । निष्कामाचें निजधाम ।

ऐशिया तुज करणें कर्म । भक्तभ्रम छेदावया ॥३॥

नाना चरित्रांची करणी । करिता झालासी चक्रपाणी ।

मोक्षमार्गाची निजश्रेणी । दिधली रचूनि जनासी ॥४॥

चित्तशुद्धीसी कारण । प्रेमयुक्त कीर्तिश्रवण ।

येथ सच्छ्रद्धाचि प्रमाण । अकारण साधनें ॥५॥

अपेक्षा जें जें साधन साधिलें । तें तें अपेक्षेनेंचि फोल केलें ।

निरपेक्षाचें हृदय भलें । वेगीं गेलें परमार्थीं ॥६॥

हृदयाचे सखोल आळा । स्वधर्मबीजें अंकुरला ।

श्रद्धेचा वेल उगवला । कोंभ निघाला तरितरितु ॥७॥

सच्छ्रवणप्रबळजळें । रुतलीं वैराग्यदृढमूळें ।

वेगीं गेलीं निजबळें । श्रद्धामेळें चिदाकाशीं ॥८॥

ते चिदाकाशींचा चंद्रमा । स्वप्रकाश तूं पुरुषोत्तमा ।

साधक शिणती मेघश्यामा । तुझी प्रतिमा पहावया ॥९॥

त्यां तुझे श्रीचरण । प्रत्यक्ष जाहलें दर्शन ।

घालोनियां लोटांगण । चरणस्तवन करिताती ॥११०॥

स्यान्नस्तवाङ्‌घ्रिरशुभाशयधूमकेतुः । क्षेमाय यो मुनिभिरार्द्रहृदोह्यमानः ।

यः सात्वतैः समविभूतय आत्मवद्‍भिः । व्यूहेऽर्चितः सवनशः स्वरतिक्रमाय ॥ १० ॥

आमुच्या अशुभाशयाचा घातु । करिता चरणधूमकेतु ।

तुझाचि जी विख्यातु । त्रैलोक्यांतु श्रीकृष्णा ॥११॥

पाप‍इंधनाचा मेळु । तेथ तुझा चरण वडवानळु ।

लागतां तो अतितेजाळु । तिळेंतिळु जाळितु ॥१२॥

ऐसा पापियांतें कांपविता । प्रेमळांतें अभयदाता ।

तुझा चरण जी अनंता । हृदयीं सर्वथा वाहताति ॥१३॥

तेंचि हृदय जी कैसें । वोळलें भक्तिप्रेमरसें ।

तेथ तुझे चरण सावकाशें । अति‌उल्हासें वाहताति ॥१४॥

करितां चरणाचें ध्यान । जे विसरले भूकतहान ।

त्यांसी द्यावया अभयदान । चरणध्वजु जाण पैं तुझा ॥१५॥

तोचि चरण सात्वतीं । पावावया समविभूती ।

पूजिला जी श्रीपती । चतुर्मूती व्यूहरूपें ॥१६॥

’वासुदेव’ ’संकर्षण’ । ’अनिरुद्ध’ आणि ’प्रद्युम्न’ ।

हाचि चतुर्व्यूह जाण । पूजास्थान भक्तांचें ॥१७॥

भिन्न भिन्न चारी व्यक्ती । चहूं रूपीं एक मूर्ती ।

ऐसें जाणोनि पूजिजे भक्तीं । ’व्यूहस्थिति’ त्या नांव ॥१८॥

’सात्वत’ म्हणिपती ते भक्त । भगवत्पद‍ऐश्वर्यातें वांछित ।

चतुर्व्यूहरूपें पूजित । ऐश्वर्यीं चित्त ठेवूनी ॥१९॥

जन्ममरणप्रवाहस्थिती । नासावया एक भक्तीं ।

पूजा कीजे चतुर्मुर्ती । आत्मवंती सज्ञानीं ॥१२०॥

त्रिषवण* त्रिकाळ । पूजा करितां अविकळ । [*तीन सवने]

भजोनि जिंतिला कळिकाळ । जन्ममूळ छेदावया ॥२१॥

आणिकही भक्तजन । तुझें करिताति भजन ।

यज्ञद्वारा होमहवन । विधि विधान वेदोक्त ॥२२॥

यश्चिन्त्यते प्रयतपाणिभिरध्वराग्नौ । त्रय्या निरुक्तविधिनेश हविर्गृहीत्वा ।

अध्यात्मयोग उत योगिभिरात्ममायां । जिज्ञासुभिः परमभागवतैः परीष्टः ॥ ११ ॥

दीक्षाग्रहणीं अतिसादर । यज्ञद्वारा भजनतत्पर ।

क्रियेपासोनि नेमिले कर । हस्तव्यापार न करिती ॥२३॥

तेथ वेदत्रयीची विधानकळा । बाहेर त्रिगुणांची त्रिमेखळा ।

आंत यज्ञपुरुष आव्हानिला । चैतन्यतेजाळा सर्वात्मा ॥२४॥

तेथ ओंकार वषट्कार । लक्षणोक्त मंत्र‍उच्चार ।

द्रव्यें अर्पिती अपार । अतिपवित्र अवदानीं ॥२५॥

आणिक एक योगयुक्त । योगधारणा तूतें भजत ।

प्राणापानांची समता देत । आसनस्थ हो‌ऊनियां ॥२६॥

वज्रासनीं दृढ बंध । भेदोनि षट्चक्रांचे भेद ।

कुंडलिनीचा स्कंध । अतिसुबद्ध थापटिला ॥२७॥

ते खवळली महाशक्ती । वेगें चालिली ऊर्ध्वगती ।

पवन प्राशूनि ग्रासिती । योगस्थिती गगनातें ॥२८॥

शोषूनि सहस्त्रदळाचे पाट । आटपीठ आणि गोल्हाट ।

क्रमोनियां श्रीहाट । आली अति‌उद्भट ब्रह्मस्थाना ॥२९॥

तेथ परमानंदाचा भोग । शिवशक्तींचा संयोग ।

यापरी अभ्यासोनि योग । हा भजनमार्ग योग्यांचा ॥१३०॥

तुझी जाणावया माया । एक भजों लागले तुझिया पाया ।

सर्वथा अतर्क्य तुझी माया । देवराया श्रीकृष्णा ॥३१॥

माया न लक्षेचि लक्षितां । तोचि मायामोह जाहला चित्ता ।

मग ते सिद्धीलागीं तत्वतां । चरण भगवंता पूजिती ॥३२॥

आणिकही एक पक्ष । तुज भजावया मुमुक्ष ।

जाले गा अतिदक्ष । अध्यात्मपक्षनिजयोगें ॥३३॥

आत्ममायेचा नाशु । करावया जिज्ञासु ।

निजात्मबोधें सावकाशु । अति‌उल्हासु पूजेचा ॥३४॥

विवेकाचिया भावना । नित्यानित्याची विवंचना ।

करूनि आणितां अनुसंधाना । सर्वत्र जाणा तूंचि तूं ॥३५॥

जें अनित्यपणें वाळिलें । मायिकत्वें मिथ्या जाहलें ।

मग चिन्मात्रैक उरलें । निर्वाळिलें निजरूप ॥३६॥

एवं पाहतां चहूंकडे । तुझेंचि स्वरूप जिकडे तिकडे ।

मग पूजिती वाडेंकोडें । निजसुरवाडें सर्वत्र ॥३७॥

जें जें देखती जे जे ठायीं । तें तें तुजवांचूनि आन नाहीं ।

ऐसा सर्वत्र चरण पाहीं । ठायींचा ठायीं पूजिला ॥३८॥

पर्युंष्टया तव विभो वनमालयेयं । संस्पार्धिनी भगवती प्रतिपत्नीवच्छ्रीः ।

यः सुप्रणीतममुयाहणमाददन्नो । भूयात्सदाङ्‌घ्रिरशुभाशयधूमकेतुः ॥ १२ ॥

ऐसे सर्वत्र तूतें पूजिती । भक्त पढियंते होती ।

त्यांची पूजा तेही अतिप्रीतीं । स्वयें श्रीपती मानिसी ॥३९॥

रानींची रानवट वनमाळा । भक्तीं आणूनि घातली गळां ।

रमा सांडोनि उताविळा । स्वयें भाळला माळेसी ॥१४०॥

भक्तीं अर्पिली आवडीं । म्हणौनि तियेची अधिक गोडी ।

शिळी जाहली तरी न काढी । अर्धघडी गळांची ॥४१॥

भक्तीं भावार्थें अर्पिली । देवें सर्वांगीं धरिली ।

यालागीं सुकों विसरली । टवटवीत सर्वदा ॥४२॥

तिचा आस्वादितां गंधु । भावें भुलला मुकुंदु ।

श्रियेसी उपजला क्रोधु । सवतीसंबंधु मांडिला ॥४३॥

मज न येतां आधीं । भक्तीं अर्पिली नेणों कधीं ।

मी तरुण सांडोनि त्रिशुद्धी । ते वृद्ध खांदीं वाहातसे ॥४४॥

देव नेणे भोगाची खूण । ती वृद्ध मी तरुण ।

परी तिशींच भुलला निर्गुण । गुणागुण हा नेणे ॥४५॥

मज चरण सेवा एकादे वेळां । हे सर्वकाळ पडली गळां ।

मजहूनि स्नेह आगळा । नेला वनमाळा सर्वथा ॥४६॥

मातें डावलूनि वेगीं । हे बैसली दोहीं अंगीं ।

इसीं बोलतो श्रीशार्ङ्गीं । मजचिलागीं त्यागील ॥४७॥

मज दीधली चरणांची सेवा । इचा मत्सरु किती सहावा ।

आपाद आवरिलें यादवा । माझी सेवा हरितली ॥४८॥

मी कुळात्मजा क्षीराब्धीची । हे रानट रानींची ।

खांदीं बैसली देवाची । भीड भक्तांची म्हणवूनि ॥४९॥

हे भक्तिबळें बैसली खांदीं । कंहीं नुतरेचि त्रिशुद्धी ।

रमा वनमाळेतें वंदी । द्वेषबुद्धी सांडोनी ॥१५०॥

ऐशी भक्तांची पूजा । तुज आवडे गरुडध्वजा ।

सुप्रणीत भावो वोजा । चरणीं तुझ्या अर्पिल्या ॥५१॥

तो चरणधूमकेतु तुझा । आमुच्या पापांतें नाशू वोजा ।

पुनः पुनः गरुडध्वजा । पापसमाजा निर्दळू ॥५२॥

करितां चरणांचें वर्णन । न धाये देवांचें मन ।

पुढपुढतीं चरणस्तवन । ध्वजलक्षण वर्णिती ॥५३॥

केतुस्त्रिविक्रमयुतस्त्रिपतत्पताको । यस्ते भयाभयकरोऽसुरदेवचम्वोः ।

स्वर्गाय साधुषु खलेष्वितराय भूमन्‌ । पादः पुनातु भगवन्‌ भजतामघं नः ॥ १३ ॥

बलिबंधनीं अनंता । त्रिविक्रमचरणु वाढतां ।

सत्यलोकाही वरुता । दिसे झळकता श्रीचरणु ॥५४॥

चरणु वाढला सर्वांवरी । तो ’केतु’ बोलिजे कवीश्वरीं ।

पताका झळकत कवणेपरी । सुरसरी निजगंगा ॥५५॥

बलिबंधनीं आवेश । चरण उचलिला दुराश ।

नखें भेदला आवरणकोश । जळ बहुवस चालिलें ॥५६॥

चरणस्पर्शें भगवंता । जाहली जीवनासी पवित्रता ।

ब्रह्मा कमंडलीं धरितां । शिवें माथां वाहिली ॥५७॥

चरणध्वजीं पताका ते गंगा । त्रिवाहिनी त्रिपथगा ।

चरणशोभा श्रीरंगा । नयनभृंगा उल्हासु ॥५८॥

केतु झळकलिया पाठीं । आसुरी सेनेसी भय उठी ।

दैवी संपत्तीचे पोटीं । अत्यंत उठी आल्हादु ॥५९॥

आणिक चरणाची कथा । देवांसी स्वर्गसुखदाता ।

तोच चरणु अधर्मवंतां । होय तत्वतां नरकहेतु ॥१६०॥

एक तरले चरण पूजितां । एक तरले चरण ध्यातां ।

चरण उपेक्षिती सर्वथा । अधःपाता ते जाती ॥६१॥

चरण वंदिती कां निंदिती । ते निजपदाप्रती जाती ।

सर्वथा जे उपेक्षिती । अधोगती तयांसी ॥६२॥

चरण वंदितां तरली शिळा । निंदितां उद्धरिलें शिशुपाळा ।

जे उपेक्षिती चरणकमळा । तयां खळां रौरव ॥६३॥

ऐकें स्वामिया व्यापका । ऐसा तुझा चरण निका ।

आमुच्या सकळ पातकां । क्षणार्थें देखा उद्धारु ॥६४॥

जेथ पापाचा जाहला उद्धारु । तेथ सहजचि खुंटला दुराचारु ।

ऐसा तरावया संसारु । चरण साचारु पैं तुझा ॥६५॥

नस्योतगाव इव यस्य वशे भवन्ति । ब्रह्मादयस्तनुभृतो मिथुरर्द्यमानाः ।

कालस्य ते प्रकृतिपूरुषयोः परस्य । शं नस्तनोतु चरणः पुरुषोत्तमस्य ॥ १४ ॥

निजसुखातें विस्तारिता । तुझा चरण जी अच्युता ।

काळादिकर्माचा शास्ता । आत्मा नियंता देवाचा ॥६६॥

तूं काळाचा निजनियंता । काळासी अकाळें न करवे सत्ता ।

देवांसी अधिकारीं स्थापिता । देवनियंता तूं कृष्णा ॥६७॥

कर्मस्वामी तूं कृष्णनाथा । इंद्रियक्रिया समस्ता ।

कोणा न करवे अन्यथा । कर्मनियंता श्रीकृष्णा ॥६८॥

ब्रह्मादि शरीरधारी । तुज आधीन गा श्रीहरी ।

जैसे नाथिले बैल नांगरीं । कृषीवळू धरी स्वामित्वें ॥६९॥

तेथ जो राहे मागें पुढें । तो झोडिजे आसुडें ।

तुझे आज्ञेवरी रोकडे । वर्तती गाढे कळिकाळादिक ॥१७०॥

संसारलक्षण शेतासी । अधिकारीं जुंपोनि सर्वांसी ।

निजकर्में क्षेत्रासी । तूं वाहविसी निजाज्ञा ॥७१॥

रोंवोनि अहंकाराची मेढी । महत्तत्वांचें खळें झाडी ।

त्रिगुणदोरें बापुडीं । बांधिशी कडोविकडी जीवपशूंतें ॥७२॥

उदो‌अस्तांचेनि झणत्कारें । देतां निजकर्मांचे फेरे ।

जो खांदा चुकवोनि वोसरे । तोचि मारें मारिजे ॥७३॥

हा बोल जरी म्हणसी वायां । ’सृष्टिकर्त्री धरिती माया ।

मजसी संबंध नाहीं यया ’ । देवराया हें न म्हणें ॥७४॥

मायेसी तूं अधिष्ठान । यालागीं तूं परम कारण ।

तुझिये मांडीवरी जाण । क्रीडास्थान प्रकृतिपुरुषां ॥७५॥

तूं मायेहूनि अपारु । प्रकृतिपुरुषांहूनि परु ।

काळाचा काळ तूं दुर्धरु । सर्वसंहारुकर्ता तूं ॥७६॥

आमुच्या निजसुखा उत्तमा । तुझा चरणविस्तार मेघश्यामा ।

हेंचि मागों पुरुषोत्तमा । कृपा आम्हांवरी कीजे ॥७७॥

अस्यासि हेतुरुदयस्थितिसंयमानाम्‌ । अव्यक्तजीवमहतामपि कालमाहुः ।

सोऽयं त्रिणाभिरखिलापचये प्रवृत्तः । कालो गभीररय उत्तमपूरुषस्त्वम्‌ ॥ १५ ॥

जगाची उत्पत्ति स्थिति । तुजचिपासोनि श्रीपति ।

सकळ संहरिता अंतीं । तूंचि निश्चितीं महाकाळु ॥७८॥

क्षोभलिया तामसी शक्ती । सृष्टीचा प्रळय करी अंतीं ।

तेथें बीजरूपीं अव्यक्तीं । जीव राहती सूक्ष्मत्वें ॥७९॥

मग उत्पत्तीचे काळवेळे । तींच बीजें विरूढती सकळें ।

पाल्हेजती स्थितिकाळें । पुष्पफळें सफळित ॥१८०॥

’ हे गुणक्षोभाची अवस्था । तेथ मी नव्हें प्रळयकर्ता ’ ।

ऐसें म्हणसी जरी कृष्णनाथा । तरी हे कथा परियेसीं ॥८१॥

तुझा साचार जाहलिया भावो । माया महत्तत्व आणि जीवो ।

नासोनियां दास पाहा हो । निजपदीं निर्वाहो भोगिती ॥८२॥

त्या तुज सकळ संहारितां । कोण दुर्घटता कृष्णनाथा ।

कारणेंसी प्रळयकर्ता । तूंचि सर्वथा महाकाळु ॥८३॥

कळों नेदिसी संसारस्थिती । अतिसूक्ष्म काळगती ।

नाश करिसी अंतीं । निजप्रकृतिविकार ॥८४॥

प्रळयासी प्रमाण मूळ । लव निमेष घटिका पळ ।

अहोरात्र त्रिकाळ । ’त्रिनाभी’ केवळ जो म्हणिये ॥८५॥

ऐसिये गंभीर गतीसीं । मायामहत्तत्व नाशिसी ।

तो तूं ’महाकाळ’ होसी । हृषीकेशी श्रीकृष्णा ॥८६॥

त्वत्तः पुमान्‌ समधिगम्य यया स्यवीर्यं । धत्ते महान्तमिव गर्भममोघवीर्यः ।

सोऽयं तयानुगत आत्मन आण्डकोशं । हैमं ससर्ज बहिरावरणैरुपेतम्‌ ॥ १६ ॥

पुढतीं सृष्टीचा सृजिता । तूंचि होशी गा अनंता ।

ते उत्पत्तीची अवस्था । मूळकर्ता तूंचि तूं ॥८७॥

तुझी लाहोनि वीर्यशक्ती । होये पुरुषासी पुरुषत्वप्राप्ती ।

तेणें अंगीकारूनि प्रकृती । केलें उत्पत्ती गर्भाधान ॥८८॥

तेचि ते वेळीं प्रकृती । महत्तत्वीं होय गर्भवती ।

पंचतत्वेंसी गर्भीं धरिती । हिरण्यवर्ण अंडातें ॥८९॥

तें अमोघ वीर्य प्रबळ । गर्भीं विश्वाकार बाळ ।

धरिती जाहली वेल्हाळ । ब्रह्मांड सकळ अंडामाजीं ॥१९०॥

जैसें गर्भासी उल्ब जाण । तैसें अंडासी बहिरावरण ।

सप्तधा नेमस्त प्रमाण । तूं निर्माण करविता ॥९१॥

पृथ्वी जल अनल अनिल । नभ आणि अहंकार स्थूळ ।

सातवें तें अतिसबळ । जाण केवळ क्रियासूत्र ॥९२॥

त्या गर्भासी जतनेवरी । तूंचि आंतु आणि बाहेरी ।

रिघालासी सूत्रधारी । खांबसूत्र जैसा कां ॥९३॥

ऐसें जग जाहलें दोघांपासूनी । परी तिसरें न देखों कोणी ।

अवघी सृष्टी दोघाजणीं । दुमदुमुनी भरलीसे ॥९४॥

वाती लावूनि पाहतां । तिसरें न लगेचि हाता ।

दुसरी प्रकृती निर्धारितां । तेही सर्वथा टवाळ ॥९५॥

ऐसा दुजेनवीण एकला । एकलाचि विश्व जाहला ।

आकळीत कौशल्यकळा । मल्लमर्दना श्रीकृष्णा ॥९६॥

एवं एकलेपणें तूं कर्ता । त्यालागीं लेपु न लगे सर्वथा ।

कर्म करूनि तूं अकर्ता । तेचि कथा परियेसीं ॥९७॥

तत्तस्थूषश्च जगतश्च भवानधीशो । यन्माययोत्थगुणविक्रिययोपनीतान्‌ ।

अर्थाञ्जुषन्नपि हृषीकपते न लिप्तो । येऽन्ये स्वतः परिहृतादपि बिभ्यति स्म ॥ १७ ॥

चरें आणि अचरें । जंगमें आणि स्थावरें ।

या जगाचा स्वामी तूं निर्धारें । केलें खरें गतश्लोकीं ॥९८॥

तेंचि स्वामित्व कैसें घडे । हें जरी पुससी धडफुडें ।

तरी तेहीविखीं रोकडें । वचन गाढें अवधारीं ॥९९॥

निजमायेचेनि योगें । नाना विषय भोगिसी अंगें ।

तें भोगिलेपण अंगीं न लगे । अकर्तात्मसंगें अलिप्त ॥२००॥

तोचि अकर्तात्मबोधु कैसा । जरी म्हणशी हृषीकेशा ।

ते आगमनिगमां अतर्क्य दशा । परम पुरुषा परियेसीं ॥१॥

भोग्य-भोग-भोक्ता । या तिहींतें तूं प्रकाशिता ।

जेवीं घटीं बिंबोनि सविता । अलिप्तता स्वभावें ॥२॥

घट-जळ-प्रति-बिंबासी । स्वयें सविता प्रकाशी ।

प्रकाशूनि अलिप्त त्यांसी । तेवीं तूं भोगासी श्रीकृष्णा ॥३॥

अथवा कर्म-कार्य-कर्ता । या तिहींमाजीं निजात्मता ।

देखे तो अभोक्ता । भोगोनि तत्वतां निजभोग ॥४॥

दर्पणींच्या प्रतिबिंबासीं । जो प्रवर्तला भोगासी ।

व्यभिचाराचा आळ त्यासी । केवीं अंगासी लागेल ॥५॥

जगचि हें अवघें । जो हो‌ऊनि ठाके अंगें ।

त्यासी बाधावें कोणें भोगें । निजात्मयोगें योगिया ॥६॥

ऐशिया बोधाचेनि बळें । तो विषयावरी जरी लोळे ।

तरी विषयाचेनि विटाळें । बोधु न मैळे तयांचा ॥७॥

तो घेणें देणें करी । पाहतां दिसे व्यवहारी ।

नांदतांही घरदारीं । त्यामाझारीं तो नाहीं ॥८॥

नेणोनि बोधाची मागी । भोगत्याग केला योगीं ।

तरी कांपताति सर्वांगीं । वासना अंगीं उरलीसे ॥९॥

स्वप्नीं विषय देखती । जागे जाहल्या प्रायश्चित घेती ।

नाहीं मावळली अहंकृती । यालागीं भीती सर्वदा ॥२१०॥

ऐशिया जी विषयभेडा । नाहीं निजबोधु धडफुडा ।

तैसा नव्हेसी तूं निधडा । दिसे रोकडा निजबोधु ॥११॥

स्मायावलोकलवदर्शितभावहारि । भ्रूमण्डलप्रहितसौरतमन्त्रशौण्डैः ।

पत्न्यस्तु षोडशसहस्रमनङ्गबाणैः । यस्येन्द्रियं विमथितुं करणैर्न विभ्व्यः ॥ १८ ॥

मी निधडा निजबोधें संपूर्ण । म्हणशी देखों न शके कवण ।

ये अर्थींचें उपलक्षण । ऐक ते खूण स्वामिया ॥१२॥

सोळा सहस्त्र पत्‍न्या घरीं । आणि गोकुळींच्या परनारी ।

कुब्जादि मथुरेमाझारीं । कर्णकुमारी भोगिल्या ॥१३॥

मुंजी नव्हतां आधीं । भोगिली त्वां गोंवळी पेंधी ।

धरोनियां सांदीबिदीं । नदोनदीं असंख्य ॥१४॥

अविधी भोगितां नारी । बोध न मैळेचि श्रीहरी ।

अंगें रिघालासी क्षीरसागरीं । अर्जुना करीं धरोनी ॥१५॥

शेषशायी नारायणा । उत्कंठा तुझिया दर्शना ।

तेणें उपावो केला जाणा । हरूनि ब्राह्मणाचीं बाळें ॥१६॥

जेवीं आपुलें स्वरूप आपण । पहावया कीजे दर्पण ।

तेवीं पहावया कृष्णार्जुन । स्वयें नारायण अपत्यें आणी ॥१७॥

’तूं अवतार नर-नारायण । तुझें घ्यावया दरुषण ।

ब्राह्मण‍अपत्यें जाण । म्यां आपण आणिलीं’ ॥१८॥

ऐसे नारायणाचे बोल । सप्रेम अतिसखोल ।

आम्हीं ऐकिले गा सकळ । तुझा बोध अकळ श्रीकृष्णा ॥१९॥

तीं ब्राह्मणाचीं अपत्यें । जीं बहु काळ जाहलीं होतीं मृतें ।

तुवां आणोनि दिधिलीं श्री‌अनंतें । तीं देखलीं समस्तें चरितें आम्हीं ॥

२२०॥

तुझी नारायणासी आस्था । तेथ आमुची कवण कथा ।

पार न कळे जी अच्युता । गुणातीता श्रीकृष्णा ॥२१॥

मागां अवतार जाहले । परी ऐसें चरित्र नाहीं केलें ।

विधिवेदां लाजविलें । व्यभिचारियां दिधलें निजपद ॥२२॥

जें म्यां भोगिलें स्त्रियांसी । तें तूं उदासीनत्वें म्हणसी ।

तेणें बाध न पवे बोधासी । हृषीकेशी तें न घडे ॥२३॥

हावभावविलासेंसीं । अंगें दाविती चपळतेसी ।

तुज लक्षोनि पुरुषोत्तमासी । कामबाणासी योजिती ॥२४॥

वा‌ऊनि भ्रमंडलाचे वेढे । व्यंकट कटाक्षें बाण गाढे ।

सुरतमंत्रीं रोकडे । केले धडफुडे सतेज ॥२५॥

ज्या बाणांचे घायीं । इंद्र खोंचला सहस्त्रां ठायीं ।

शिव लोळविला पाहीं । मोहिनीव्यामोहीं महाबाणें ॥२६॥

ज्या बाणाचा पिसारा । लागतांचि पैं भेदरा ।

तापसीं घेतला परा । सोडोनि घरदारा पळाले ॥२७॥

ऐसें सोळा सहस्त्र बाण । अखंड तुजचिवरी संधान ।

करितां न मैळे बोधु जाण । अतिविंदान हें तुझें ॥२८॥

घरींच्या स्त्रिया सहस्त्र सोळा । गोकुलादि मथुरेच्या अबळा ।

तुज विषयी करावया गोपाळा । नव्हती सकळा समर्था ॥२९॥

त्यांचेनि तुज न करवे विषयी । परी त्या त्वां केल्या निर्विषयी ।

ऐसा तूं त्रैलोक्याचे ठायीं । स्वामी पाहीं श्रीकृष्णा ॥२३०॥

ऐशी तुझी कीर्ति ऐकतां । अथवा चरणतीर्थ घेतां ।

याचि दोंही तीर्थांची समर्थता । पवित्रता जगासी ॥३१॥

विभ्व्यस्तवामृतकथोदवहास्त्रिलोक्याः । पादावनेजसरितः शमलानि हन्तुम्‌ ।

आनुश्रवं श्रुतिभिरङ्घ्रिजमङ्गसङ्गैः । तीर्थद्वयं शुचिषदस्त उपस्पृशन्ति ॥ १९ ॥

तुझिये कीर्तीचें श्रवण । आंतरमलाचें क्षालन ।

करूनियां वृत्ति जाण । परम पावन कीर्तनें ॥३२॥

तुझिया चरणींची गंगा । सकळ पातकें ने भंगा ।

ते पायवणी श्रीरंगा । पवित्र जगातें करी ॥३३॥

या दोंही तीर्थांचें सेवन । अखंड करिती साधुजन ।

तेणें हो‌ऊनि परम पावन । समाधान निजवृत्ती ॥३४॥

अवतारांचे अंतीं । ये दोनी तीर्थीं अतिविख्याती ।

प्रगट केली तुवां क्षिती । तारावया श्रीपती निजदासां ॥३५॥

एक श्रवणें एक स्नानें । दोनी तीर्थें परम पावनें ।

प्रगट केलीं जगज्जीवनें । मलिन जनें तरावया ॥३६॥

श्रीबादरायणिरुवाच ।

इत्यभिष्टूय विबुधैः सेशः शतधृतिर्हरिम्‌ ।

अभ्यभाषत गोविन्दं प्रणम्याम्बरमाश्रितः ॥ २० ॥

शुक म्हणे परीक्षिती । यापरी देवीं समस्तीं ।

स्तविला स्वानंदें श्रीपती । परमभक्तिभावार्थें ॥३७॥

ऐसा करूनि स्तुतिवादु । संतोषविला गोविंदु ।

देवांसी होत असे आल्हादु । परम विनोदु सर्वांसी ॥३८॥

स्तुति करावया अग्रणी । ब्रह्मा शिव पुढें ये‌ऊनी ।

तिंहीं जय-जयकार करूनी । लोटांगणें घातलीं ॥३९॥

देव राहूनियां गगनीं । हात जोडोनि विमानीं ।

विनंती करावयालागोनी । ब्रह्मा पुढें राहोनी बोलतु ॥२४०॥

श्रीब्रह्मोवाच ।

भूमेर्भारावताराय पुरा विज्ञापितः प्रभो ।

त्वमस्माभिरशेषात्मन्तत्तथैवोपपादितम्‌ ॥ २१ ॥

उतरावया धराभारा । पूर्वीं प्रार्थिलासी यदुवीरा ।

अभय द्यावया सुरवरां । आम्हीं श्रीधरा विनविलें ॥४१॥

आम्हीं विनविलें जैसें । तुवां कार्य केलें म्हणों तैसें ।

त्याहूनियां विशेषें । केली निजविन्यासें धर्मवृद्धी ॥४२॥

तूं सर्वेश्वरु सर्वात्मा । जें कार्य न कळेचि आम्हां ।

तेंही तुवां पुरुषोत्तमा । घनश्यामा संपादिलें ॥४३॥

धर्मश्च स्थापितः सत्सु सत्यसन्धेषु वै त्वया ।

कीर्तिश्च दिक्षु विक्षिप्ता सर्वलोकमलापहा ॥ २२ ॥

सत्यवादी साधु जे कांहीं । ज्यांचा संकल्प तुझ्या पायीं ।

धर्म स्थापिला त्यांच्या ठायीं । तुवां पाहीं यथस्थित ॥४४॥

आणिक दश दिशांप्रती । विस्तारिली उदार कीर्ती ।

तेणें पावन त्रिजगती । होय निश्चितीं श्रवणद्वारें ॥४५॥

अवतीर्य यदोर्वंशे बिभ्रद्रूपमनुत्तमम्‌ ।

कर्माण्युद्दामवृत्तानि हिताय जगतोऽकृथाः ॥ २३ ॥

पूर्णपुरुषा हृषीकेशी । तूं अवतरलासी यदुवंशीं ।

सीमा तुझिया रूपासी । बरवेपणासी न करवे ॥४६॥

तूं सर्वांमाजीं सर्वोत्तम । देखतां वृत्तींसी उपरम ।

लीलाविग्रही पुरुषोत्तम । मनोरम सकळिकां ॥४७॥

कर्में केलीं परमाभ्दुतें । गोवर्धन धरिला वाम हस्तें ।

मुखें प्राशूनि वणव्यातें । गोपाळांतें वांचविलें ॥४८॥

मृता आणिलें गुरुपुत्रासी । गत गर्भ भेटविले देवकीसी ।

गोपालवत्सें तूं जाहलासी । विधात्यासी भुलविलें ॥४९॥

जगाचिया परम हिता-। लागीं नाना चरित्रकथा ।

करिता जालासी श्री‌अनंता । कृष्णनाथा निजजनका ॥२५०॥

यानि ते चरितानीश मनुष्याः साधवः कलौ ।

श्रृण्वन्तः कीर्तयंतश्च तरिष्यन्त्यञ्जसा तमः ॥ २४ ॥

कथाकौतुकें विचित्रें । नाना परींचीं चरित्रें ।

परम पावन पवित्रें । येणें अवतारें त्वां केलीं ॥५१॥

कलियुगीं साधुजन । या चरित्रांचें श्रवण कीर्तन ।

करितां तरले जाण । मायामोह त्रिगुणेंसीं ॥५२॥

यदुवंशेऽवतीर्णस्य भवतः पुरुषोत्तम ।

शरच्छतं व्यतीयाय पञ्चविंशाधिकं प्रभो ॥ २५ ॥

अवतरल्या यदुवंशीं । पुरुषोत्तमा हृषीकेशी ।

संख्या या अवतारांसी । जाहली ते तुजपाशीं सांगेन ॥५३॥

मृत्युलोकीं मनुष्यमर्यादा । शत वर्षें जी गोविंदा ।

ते अतिक्रमोनि आवदा । अधिक मुकुंदा पंचवीस जाहलीं ॥५४॥

नाधुना तेऽखिलाधार देवकार्यावशेषितम्‌ ।

कुलं च विप्रशापेन नष्टप्रायमभूदिदम्‌ ॥ २६ ॥

आतां पुढें येथ कांहीं । देवकार्य उरलें नाहीं ।

यादवकुळ म्हणसी तेंही । नष्टप्राय पाहीं उरलेंसे ॥५५॥

उठवणी आलें हतिरूं । कां पांख उपडिल्या पांखरूं ।

तैसा यादवांचा दळभारू । भूमिये भारु उरला असे ॥५६॥

निवणाचा फुटका डेरा । कां क्षयो लागल्या राजकुमरा ।

वणवा आहाळल्या अजगरा । यादववीरां ते दशा ॥५७॥

दारुण ब्राह्मणाचा शाप । नाशला वीर्यशौर्यप्रताप ।

गळाला वाढिवेचा दर्प । केवळ प्रेतरूप दिसताती ॥५८॥

ततः स्वधाम परमं विशस्व यदि मन्यसे ।

सलोकाँल्लोकपालान्नः पाहि वैकुण्ठकिङ्करान्‌ ॥ २७ ॥

यालागीं जी यादवराया । आम्ही वांछूं तुझ्या पायां ।

वेगु कीजे स्वधामा यावया । सुरवर्या श्रीकृष्णा ॥५९॥

ऐकें देवकींनंदना । जरी मानेल तुझिया मना ।

तरी निघिजो जी याचि क्षणा । सुरसेना तिष्ठत ॥२६०॥

सलोक लोकपाळ जे जे । त्यांवरी तुवां कृपा कीजे ।

आम्ही किंकर गा तुझे । वचन मानिजे दासांचें ॥६१॥

ऐकें जी वैकुंठनाथा । तुझी थोर आम्हां अवस्था ।

आदिकरूनि उमाकांता । आणि समस्तां देवांसी ॥६२॥

श्रीभगवानुवाच ।

अवधारितमेतन्मे यदात्थ विबुधेश्वर ।

कृतं वः कार्यमखिलं भूमेर्भारोऽवतारितः ॥ २८ ॥

जो योगज्ञाना मुकुटमणी । मेघगंभीरया वाणी ।

ब्रह्मयाप्रती चक्रपाणी । हास्यवदनीं । बोलिला ॥६३॥

नादब्रद्म मुसावलें । कीं निजानंदाचें फळ पिकलें ।

तैसें श्रीमुखें बोलों आदरिलें । भाग्य उदेलें श्रवणांचें ॥६४॥

गौरवें म्हणे ’ब्रह्मदेवा । संतोषलों तुझिया भावा’ ।

पुत्रस्नेहेंकरूनि तेव्हां । उद्यत खेवा हरि जाला ॥६५॥

आवडीं म्हणे विबुधेंद्रा । सत्य तुझी वाङ्‍मुद्रा ।

तुझेनि वचनें ब्राह्मणेंद्रा । धराभारा उतरिलें ॥६६॥

सकळ कार्य निःशेख । म्यां संपादिलें देख ।

तरी उरलें असे एक । थोर अटक मजलागीं ॥६७॥

तदिदं यादवकुलं वीर्यशौर्यश्रियोद्धतम्‌ ।

लोकं जिघृक्षद्रुद्धं मे वेलयेव महार्णवः ॥ २९ ॥

यद्यसंहृत्य दृप्तानां यदूनां विपुलं कुलम्‌ ।

गन्तास्म्यनेन लोकोऽयमुद्वेलेन विनङ्क्ष्यति ॥ ३० ॥

हें यादवकुळ येथ । वीर्यशौर्यश्रियोद्धत ।

धर्म नाशावया उद्यत । अतिदृप्त निजबळें ॥६८॥

हे छेदूं पाहती धर्ममूळें । म्यां आवरिले असती योगबळें ।

जेवीं समुद्रातें मर्यादवेळें । असे राखिलें नेमूनी ॥६९॥

सांडोनि ऐशियांसी । मज गेलिया निजधामासी ।

हे प्रवर्ततील अधर्मासी । कोण यांसी वारील ॥२७०॥

जैसा निर्मर्याद सागरू । खवळल्या सर्वसंहारकरू ।

त्यासी कोण शकेल आवरूं । तैसा विचारू हो‌ईल ॥७१॥

हे अधर्मपर होतील गाढे । तुम्हांसी पडेल सांकडें ।

सांगों धांवाल मजपुढें । यांचें रोकडें गार्‍हाणें ॥७२॥

हे नाटोपती देवां । नाकळती दैत्यां दानवां ।

हें अधर्म करिती जेव्हां । तुम्हीच मज तेव्हां सांगों याल ॥७३॥

इदानीं नाश आरब्धः कुलस्य द्विजशापतः ।

यास्यामि भवनं ब्रह्मन्‌ नेतदन्ते तवानघ ॥ ३१ ॥

यालागीं कुळनाशासी त्वरित । आजिपासोनि सुमुहूर्त ।

केला असे गा निश्चित । यथोचित यादवां ॥७४॥

ऐकें सखया प्रजापती । या कुळनाशाचिया अंतीं ।

तुझिया भुवनावरूनि निश्चितीं । निजधामाप्रती ये‌ईन ॥७५॥

ऐसें बोलिला प्रभू । ऐकोनि शंभु स्वयंभू ।

आनंदला देवकदंबू । समारंभू मांडिला ॥७६॥

जयजयकारु केला सकळीं । परमानंदें पिटिली टाळी ।

चरण वंदूनि वनमाळी । पुष्पांजळी अर्पिल्या ॥७७॥

श्रीशुक उवाच ।

इत्युक्तो लोकनाथेन स्वयम्भूः प्रणिपत्य तम्‌ ।

सह देवगणैर्देवः स्वधाम समपद्यत ॥ ३२ ॥

शुक म्हणे परीक्षिती । ऐकोनि कृष्णवदंती ।

सुरवर आनंदले चित्तीं । आल्हादें करिती अभिवंदनें ॥७८॥

धाता सविता शूळपाणी । मिळोनियां देवगणीं ।

कृष्णासी घातल्या लोटांगणीं । चरण वंदूनी निघाले ॥७९॥

एवं वंदूनी श्रीपती । आपुलिया स्थानाप्रती ।

निघाल्या जी देवपंक्ती । पवनगती विमानें ॥२८०॥

अथ तस्यां महोत्पातान्‌ द्वारवत्यां समुत्थितान्‌ ।

विलोक्य भगवानाह यदुवृद्धान्समागतान्‌ ॥ ३३ ॥

कुळनाशु करणें रोकडें । ऐसें कृष्णें नेमिलें धडफुडें ।

तंव द्वारकेसी येरीकडे । महोत्पात गाढे उठिले ॥८१॥

गगनीं निघाले त्रिकेतु । धूमकेतु दंडकेतु ।

शिखेसहित शिखाकेतु । गगना‌आंतु उगवले ॥८२॥

माध्यान्हीं वाजला आघात । दिवसा उल्कापात होत ।

होत भूतें नागवीं नाचत । गगना‌आंतु रुदती ॥८३॥

वृक जंबुक नगरा‌आंत । दिवसा चौबारा कुंकात ।

नगरीं भालुवा भुंकत । जन कांपत देखोनी ॥८४॥

नगरा आंतुबाहेरी । श्वानांची रडणीं भारीं ।

मार्जारकलहो नगरीं । घरोघरीं होतेसे ॥८५॥

गा‌ई आरडती मध्यरात्रीं । लेंकुरें खेळती झुंझारीं ।

माणसांतें झडपिती घारी । घुंघाती घरोघरीं दिवाभीतें ॥८६॥

वागीश्वरी क्षोभली गाढी । बोलीं म्हणती आली यमधाडी ।

कां रे धांवतां तांतडी । आगीं उडी घालूं पाहतां ॥८७॥

भूस्फोट भूमिकंप । अग्निकरणीं तपे आतप ।

वारेनि सोडिला अहा कंप । लागे झडप खरस्पर्शें ॥८८॥

धुळोरा उधळत नगरीं । रज भरे डोळ्यांमाझारीं ।

डोळा नुघडवे नरनारीं । दिशा चारी धुमधुमित ॥८९॥

ऐसे नाना परींचे उत्पात । नगरीं रुधिरवृष्टि होत ।

देखोनि यादव समस्त । भयचकित पैं जाहले ॥२९०॥

यादव मिळोनि थोर थोर । वृद्ध वृद्ध करिती विचार ।

ये चिन्हें अरिष्टकर । विघ्न थोर दिसतसे ॥९१॥

अवघे आले कृष्णापाशीं । वृत्तांत सांगती तयासी ।

उव्दिग्न देखोनि यादवांसी । हृषीकेशी बोलिला ॥९२॥

श्रीभगवानुवाच ।

एते वै सुमहोत्पाता व्युत्तिष्ठन्तीह सर्वतः ।

शापश्च नः कुलस्यासीद्ब्राह्मणेभ्यो दुरत्ययः ॥ ३४ ॥

कृष्ण यादवांसी सांगत । दिवि-भू-अंतरिक्षगत ।

उठिले जे महोत्पात । सर्वगत सर्वदा ॥९३॥

देखोनियां चिन्हांसी । मजही आठवलें मानसीं ।

ब्राह्मणशाप यदुकुळासी । चिन्हें त्यासी सूचकें ॥९४॥

ब्राह्मणांचा शापु खरा । नुल्लंघवे हरिहरां ।

तुम्ही आतांचि विचार करा । नगराबाहिरा जनु काढा ॥९५॥

न वस्तव्यमिहास्माभिर्जिजीविषुभिरार्यकाः ।

प्रभासं सुमहत्पुण्यं यास्यामोऽद्यैव मा चिरम्‌ ॥ ३५ ॥

येथोनि द्वारकेची वस्ती । आम्हीं सांडावी समस्तीं ।

जीवें जियावयाची चाड चित्तीं । तरी प्रभासाप्रती निघावें ॥९६॥

वेगीं करा रे तांतडी । आजचि निघा लवडसवडी ।

सांडा घरदारांची गोडी । येथ अर्धघडी न रहावें ॥९७॥

यत्र स्नात्वा दक्षशापाद्‌ गृहीतो यक्ष्मणोदुराट्‌ ।

विमुक्तः किल्बिषात्सद्यो भेजे भूयः कलोदयम्‌ ॥ ३६ ॥

ऐका समस्त यादवश्रेष्ठ । प्रभासतीर्थ महावरिष्ठ ।

जेथिंचेनि स्नानें उडुराट । निस्तरला कष्ट क्षयाचे ॥९८॥

दक्षें निजकन्या चंद्रासी । सत्तावीस दिधल्या त्यासी ।

तो रतला रोहिणीसीं । येरां सर्वांसी उपेक्षुनी ॥९९॥

दक्षें शापिलें चंद्रासी । क्षयरोग लागला त्यासी ।

तेणें ये‌ऊनि प्रभासासी । स्नानदानासी पैं केलें ॥३००॥

स्नानमात्रें केवळ । क्षयरोग गेला तत्काळ ।

कळा पावला सकळ । शोभे निर्मळ निजतेजें ॥१॥

वयं च तस्मिन्नाप्लुत्य तर्पयित्वा पितॄन्‌ सुरान्‌ ।

भोजयित्वोशिजो विप्रान्नानागुणवतान्धसा ॥ ३७ ॥

आम्हीही तेथ स्नान दान । पितृतर्पण देवतार्चन ।

करूं ब्राह्मणपूजन । जे संपन्न श्रुति शास्त्रीं ॥२॥

नाना परींचीं पक्वान्ने । गुणाधिक्यें मिष्टान्ने ।

देवां ब्राह्मणांसी भोजनें । नाना दानें विधानोक्त ॥३॥

तेषु दानानि पात्रेषु श्रद्धयोप्त्वा महान्ति वै ।

वृजिनानि तरिष्यामो दानैर्नौभिरिवार्णवम्‌ ॥ ३८ ॥

श्रद्धेचेनि नेटेंपाटें । पाहूनि दानपात्रें चोखटें ।

दान द्यावें गोमटें । भूमी वोलटे जेवीं बीज ॥४॥

ब्राह्मणाचें मुख तें क्षेत्र । पालवियेपेढीवीण पवित्र ।

ऐसें पाहूनि सुक्षेत्र । दानें विचित्र पेरावीं ॥५॥

विनीततेची सेल वोल । श्रद्धेचें चाडें निर्मळ ।

शमदमादि बैल सबळ । ते तात्काळ जुंपोनी ॥६॥

ऐशिया वोजा परी । बीज पेरिलिया क्षेत्रीं ।

पीक पिकेल घुमरीं । पुरुषार्थ चारी लगटोनी ॥७॥

त्या पिकाचेनि सबळें । पापें तरोनि पैं सकळें ।

जेवीं नावेचेनि बळें । समुद्रजळें तरिजेती ॥८॥

श्रीशुक उवाच ।

एवं भगवतादिष्टा यादवाः कुरुनन्दन ।

गन्तुं कृतधियस्तीर्थं स्यन्दनान्‌ समयूयुजन्‌ ॥ ३९ ॥

शुक म्हणे कौरवनंदना । ऐकें परिक्षिति सज्ञाना ।

कृष्णें दिधली अनुज्ञा । तीर्थविधाना प्रभासा ॥९॥

यादव उठिले गाढे । रथीं जुंपिले जी घोडे ।

येर धांवती येरांपुढें । चहूंकडे लगबग ॥३१०॥

तन्निरीक्ष्योद्धवो राजन्‌ श्रुत्वा भगवतोदितम्‌ ।

दृष्ट्वारिष्टानि घोराणि नित्यं कृष्णमनुव्रतः ॥ ४० ॥

थोर वीरांचे बोभाट । गजरथांचे घडघडाट ।

द्वारकेमाजीं न फुटे वाट । प्रयाण उभ्दट प्रभासासी ॥११॥

हडबडली देखोनि द्वारावती । ऐक राया परीक्षिती ।

उद्धवास आठवलें चित्तीं । कृष्णवदंती देवांसी ॥१२॥

कुळनाशासी त्वरित । आजीपासूनि सुमुहूर्त ।

तोचि देवें प्रस्तुत । कार्यार्थ निश्चित मांडिला ॥१३॥

उद्धव कृष्णासवें संतत । कृष्णानुमतें तो वर्तत ।

सुरसंवाद निश्चित । होता श्रुत तयासी ॥१४॥

असतां येथ कृष्णनाथ । द्वारकेमाजीं अति‌उत्पात ।

उठिले तें मनोगत । जाण निश्चित कृष्णाचें ॥१५॥

यादव ने‌ऊनि प्रभासासी । अर्धक्षणें नाशील यांसी ।

जावया निजधामासी । हृषीकेशी उद्यत ॥१६॥

म्हणाल ’कां नेले इतुके दुरी । नाशु न करीच द्वारकापुरी ’ ।

तरी तो सर्वज्ञ श्रीहरी । सूत्रधारी जाणता ॥१७॥

यादव देवांश निश्चितीं । सातवी पुरी द्वारावती ।

येथ निमाल्या सायुज्यमुक्ती । हें जाणोनि श्रीपति न नाशी ॥१८॥

यांसी आहे पदाभिमान । द्वारकेमाजीं न घडे निधन ।

हें जाणोनि जगज्जीवन । करवी प्रयाण प्रभासासी ॥१९॥

ब्रह्मशापाचें मूळ देखा । प्रभासासी निघाली ते येरिका ।

हें कळलेंसे यदुनायका । तेथ सकळिकां धाडिलें ॥३२०॥

स्वकुळ ग्रासोनि श्रीपती । निघेल निजधामाप्रती ।

हें जाणोनि उद्धव चित्तीं । बहुतां रीतीं कळवळला ॥२१॥

बाष्पें कंठ निरोधला । नेत्रीं अश्रूंचा पूर लोटला ।

स्वेदु सर्वांगीं चालिला । हृदयीं दाटला हुंदका ॥२२॥

कृष्णवियोग अर्ध क्षण । तेणें निघों पाहे प्राण ।

विसरला कार्य आठवण । कृष्णवदन निरीक्षी ॥२३॥

वियोगप्राप्तीचे बाण प्रबळ । हृदयीं रुतले अतिसबळ ।

बुद्धि धैर्येंसीं होती विकळ । जीवीं तळमळ लागली ॥२४॥

एकांत देखोनि श्रीकृष्णासी । धांवोनि लागला पायांसी ।

मिठी घालोनि चरणेंसीं । उकसाबुकसीं स्फुंदत ॥२५॥

विविक्त उपसङ्गम्य जगतामीश्वरेश्वरम्‌ ।

प्रणम्य शिरसा पादौ प्राञ्जलिस्तमभाषत ॥ ४१ ॥

जो जगाचा नियंता । त्या काळाचा कृष्ण कळिता ।

त्याचे चरणीं ठेवूनि माथा । विनीतता बोलतु ॥२६॥

श्री‌उद्धव उवाच ।

देवदेवेश योगेश पुण्यश्रवणकीर्तन ।

संहृत्यैतत्कुलं नूनं लोकं सन्त्यक्ष्यते ।

भवान्‌ विप्रशापं समर्थोऽपि प्रत्यहन्न यदीश्वरः ॥ ४२ ॥

उद्धव म्हणे यादवेंद्रा । देवेंद्राच्या आदि‍इंद्रा ।

योगियांच्या प्रबोधचंद्रा । अकळ मुद्रा पैं तुझी ॥२७॥

देवांमाजीं इंद्र ईशु । त्या इंद्राचा तूं जगदीशु ।

योगियांमाजीं श्रेष्ठ महेशु । त्याचाही ईशु तूं श्रीकृष्णा ॥२८॥

तुझें जें श्रवणकीर्तन । तें पुण्यासी करी पावन ।

छेदी संसारबंधन । समाधान कीर्तनें ॥२९॥

संहारूनि निजकुळासी । सांडोनियां या लोकासी ।

निजधामा जावों पाहसी । हृषीकेशी निश्चित ॥३३०॥

नाहं तवाङ्‌घ्रिकमलं क्षणार्धमपि केशव ।

त्यक्तुं समुत्सहे नाथ स्वधाम नय मामपि ॥ ४३ ॥

अन्यथा विप्रशापासी । करावया समर्थ होसी ।

तें न करूनि कुळ संहारिसी । निजधामासी जावया ॥३१॥

ऐसें बोलतां आलें रुदन । न धरत चालिलें स्फुंदन ।

आसुवीं पूर्ण झाले नयन । धांवोनि चरण धरियेले ॥३२॥

माथा ठेविला चरणांवरी । सखा स्वामी तूं श्रीहरी ।

आम्हांसी सांडूनियां दुरी । कैशापरी जासील ॥३३॥

तुझिया प्रयाणाची वार्ता । ऐकतांचि गा अच्युता ।

उभड सांठवेना चित्ता । वियोग सर्वथा न व्हावा ॥३४॥

जळावेगळी मासोळी । तैसा जीवु तळमळी ।

निष्ठुर जाहलासी अंतकाळीं । वनमाळी मजलागीं ॥३५॥

तुज गेलियापाठीं । मी दीनवदन ये सृष्टीं ।

कोणासी सांगों गोड गोष्टी । श्वासु पोटीं न समाये ॥३६॥

निघोनि गोलिया आत्मा । प्रेतरूप उरे प्रतिमा ।

तुवां गेलियां निजधामा । तैसें आम्हां हो‌ईल ॥३७॥

तूंचि आम्हां जनक जननी । हा दृढ विश्वास आमुचे मनीं ।

केवीं जातोसी सांडोनि । म्हणोनि लोळणी घातली ॥३८॥

तूं निघालासी निजधामा । कोणासी निरविलें जी आम्हां ।

कां रुसलासी पुरुषोत्तमा । बोलु निजकर्मा आमुच्या ॥३९॥

मुकें बाळ सांडोनि क्षितीं । माता रिघों पाहे सती ।

तें जेवीं ये काकुळती । तैसी गती उद्धवा ॥३४०॥

गोडु गिळी आमिषकवळु । सवेंचि पारधी आंसुडी गळु ।

त्या मीना‌ऐसा विकळु । होय प्रेमळु उद्धव ॥४१॥

तुजगेलियावरी देवा । म्यां कोणाची करावी सेवा ।

कां रुसलासी गा यादवा । आमच्या दैवा निश्चित ॥४२॥

कांटवणे आड क्षितीं । आंधळें सांडूनि जाये सांगाती ।

तें ग्लानी करी वनांतीं । तैसी गती उद्धवा ॥४३॥

धांवधावों पायां पडे । धाय मोकलोनि रडे ।

मज सांडोनि तूंचि पुढें । कोणीकडे जातोसी ॥४४॥

मी नव्हें पायांवेगळा । क्षण नोसंडीं चरणकमळा ।

तुझें प्रयाण जी गोपाळा । अंतकाळा मज काळु ॥४५॥

तुझी थोर लागली सवे । मज न्यावें आपणासवें ।

हेंचि प्रार्थीतसे जीवेंभावें । कृपा यादवें मज कीजे ॥४६॥

तूं गरुडारूढ होसी । तेव्हां कृपेनें बैसवीं पाठीसीं ।

सांडों नको हृषीकेशी । निजधामासी मज ने‌ईं ॥४७॥

सलगी दिधली जन्मवरी । अंतीं का त्यागिसी दुरी ।

कृपाळुवा श्रीहरी । कृपा करीं सर्वथा ॥४८॥

म्हणसी मी निजकुळासी काळु । तो तुज केवीं हो‌ईन कृपाळु ।

हें न म्हणें तूं दीनदयाळु । अतिस्नेहाळु भक्तासी ॥४९॥

तुझी कृपा भक्तांवरी । यालागीं मी सलगी करीं ।

मातें उद्धरीं श्रीहरी । झणें संसारीं सांडिसी ॥३५०॥

तव विक्रीडितं कृष्ण नृणां परममङ्गलम्‌ ।

कर्णपीयूषमासाद्य त्यजन्त्यन्यस्पृहां जनः ॥ ४४ ॥

तुझी क्रीडा नाना खेळ । प्राणियांसी परम मंगळ ।

कर्णद्वारें वेल्हाळ । निजनिर्मळ सेविती ॥५१॥

तुझे कीर्तिश्रवणाचे आवडीं । लागली कर्णपीयूषीं गोडी ।

तेथ अमृताची चवी थोडी । होय अर्ध घडी न लागतां ॥५२॥

ऐशी ऐकतां तुझी कीर्ती । सवासना स्पृहा नासती ।

ते भक्तु तुज न विसंबती । हृदयीं वाहती सर्वदा ॥५३॥

त्या तुज प्रत्यक्ष श्रीकृष्णासीं । मज न साहवे वियोगासी ।

सवे लाविली आम्हांसी । सौजन्येंसीं स्वामित्वें ॥५४॥

शय्यासनाटनस्थान स्नानक्रीडाशनादिषु ।

कथं त्वां प्रियमात्मानं वयं भक्तास्त्यजेम हि ॥ ४५ ॥

तूं तंव आमुचा स्वामी होसी । मज अर्धांसनीं बैसविसी ।

मजवेगळें हृषीकेशी । निजगुजासी तुज नाहीं ॥५५॥

अचाट कार्य पडे थोर । तेव्हां मज पुससी विचार ।

मी सांगें जो जो मंत्र । तो साचार मानिसी ॥५६॥

जेव्हां भोजन करूं रिघसी । माझें ताट ताटेंसीं मांडिसी ।

जेवितां नाना विनोद करिसी । निजशेष देसी मजलागीं ॥५७॥

ब्रह्मादिकां न लभे पंक्ती । तो मी जेवीं तुझिया पांतीं ।

शेषविभागी जी श्रीपती । केलें निश्चितीं त्वां मज ॥५८॥

मातें धरोनियां हातीं । एकला बैससी एकांतीं ।

ब्रह्मादिकांची विनंती । तुजप्रती मी सांगें ॥५९॥

कळों नेदितां कोणासी । तुवां केलें रासक्रीडेसी ।

तें गुह्य सांगोनि मजपाशी । गोकुळासी धाडिलें ॥३६०॥

सेजेचे उठवूनि भीमकीसी । मज आपणाजवळ निजविशी ।

ते निद्रेचिया सुखासी । समाधि कायसी बापुडी ॥६१॥

ऐशिया तुझे संगतीं । रात्री भोगिल्या नेणों कितीं ।

त्या मज सांडोनि श्रीपती । जाणें निश्चितीं करितोसी ॥६२॥

वेळु न गमे चक्रपाणी । मज बोलवूं धाडिसी रुक्मिणी ।

सारीपाटु आम्हीं दोघीं जणीं । एकासनीं खेळिजे ॥६३॥

जेव्हां व्याहाळिये निघसी । मज आपुले रथीं बैसविशी ।

दोघां गमन एके रथेंसीं । आजि उबलासी सांघाता ॥६४॥

जळक्रीडा करितां जळीं । करितां गोपिकांसी रांडोळी ।

तेव्हांही मी तुजजवळी । स्नानकाळीं सर्वदा ॥६५॥

ऐसें सांगों मी किती । तुजगेवळा श्रीपती ।

नाहीं झालों अहोरातीं । केवीं म्यां अंतीं सांडावें ॥६६॥

तूं स्वामी सखा सर्वात्मा । जीवाचा जीव पुरुषोत्तमा ।

तुझा वियोगु मेघश्यामा । केवीं आम्हां साहवेल ॥६७॥

आमुचा जीवु आणि प्राण । ते तुझे गा श्रीचरण ।

ते वियोगदुःख साहावया जाण । समर्थपण मज नाहीं ॥६८॥

आमुचा हाचि लाभु अव्यंग । जे तुझिया पायांचा संयोग ।

त्यांचा न साहवे वियोग । देहभंग झालिया ॥६९॥

देह राहेल तरी राहो । अथवा जा‌ईल तरी जावो ।

तुझ्या चरणांचा वियोग पहा हो । न शके साहों सर्वथा ॥३७०॥

थोर दुस्तर तुझी माया । ब्रह्मादिकां न ये आया ।

मज सुगम जाली तरावया । यादवराया निजशेषें ॥७१॥

त्वयोपभुक्तस्रग्गन्ध वासोऽलङ्कारचर्चिताः ।

उच्छिष्टभोजिनो दासास्तव मायां जयेम हि ॥ ४६ ॥

तुझें गंधशेष आणि माळा । धरितां कपाळीं आणि गळां ।

मी नागवें कळिकाळा । दास गोपाळ पैं तुझा ॥७२॥

तुझे कांसेचा पिंवळा । ये‌ऊनि माझे कांसे लागला ।

तैंचि कामु म्यां जिंतिला । दृढ जाहला निजकांसे ॥७३॥

तुवां आपुले हृदयींचें पदक । जेव्हां मज दिधलें देख ।

तेव्हांचि माया जाहली विमुख । दासां सन्मुख न राहे ॥७४॥

मायेसी असतें मुख । तरी हों लाहती सन्मुख ।

ते मिथ्या गा निःशेख । वृथा लोक भ्रमले पैं ॥७५॥

तुझें उच्छिष्ट सेवितां देख । लाजोनि जाये समाधिसुख ।

निडारला निजात्मतोख । शेषें प्रत्यक्ष निजलाभु ॥७६॥

ऐसा तुझेनि दास्यें सरता जाहला । तुझेनि निजशेषें चर्चिला ।

तुझी माया मी तरला । जिया धाकु लाविला योगियां ॥७७॥

वातवसना य ऋषयः श्रमणा ऊर्ध्वमन्थिनः ।

ब्रह्माख्यं धाम ते यान्ति शान्ताः सन्न्यासीनोऽमलाः ॥ ४७ ॥

मिथ्या मायेच्या धाकासाठीं । योगी रिघाले कपाटीं ।

जरी सांडिली लंगोटी । तरी पोटीं धाकती ॥७८॥

आसनस्थ हो‌ऊनि जाणा । आकळावया प्राणापाना ।

मूळबंधें आकोचना । दृढ धारणा ते करिती ॥७९॥

अंगुलें बारा बारा । जिणावया जी वारा ।

रात्रंदिवस शरीरा । अभ्यासद्वारा आटिती ॥३८०॥

क्षुधेनें खादली भूक । तृषा तहान प्याली देख ।

जिणोनियां सुखदुःख । अतिनेटक निधीं ॥८१॥

सुबुद्धि धरूनिया हातीं । आकळूनि इंद्रियवृत्ती ।

वैराग्यें करित ख्याती । ऊर्ध्वगती निघाले ॥८२॥

भेदोनि मणिकर्णिका वोवरी । उसळले जी ब्रह्मरंध्रीं ।

जिणोनियां ब्रह्मगिरी । निशाणभेरी लाविल्या ॥८३॥

तेथ शांतीचेनि योगें । विलसत सर्वांगें ।

संकल्पत्यागवेगें । जाहले अंगें चिद्‍ब्रह्म ॥८४॥

ऐसे योगबळें योगी । माया जिणती अंगो‌अंगीं ।

त्याहोनि अतिसुगम मार्गीं । आम्हांलागीं त्वां केली ॥८५॥

वयं त्विह महायोगिन्‌ भ्रमन्तः कर्मवर्त्मसु ।

त्वद्वार्तया तरिष्यामस्तावकैर्दुस्तरं तमः ॥ ४८ ॥

भजावें तुझिया निजभक्तां । ऐकावी तुझी कथावार्ता ।

इतुकेनि तरलों जी सर्वथा । कृष्णनाथा निजमाया ॥८६॥

आम्हां कर्ममार्गींचिया कर्मठां । तुवां उपकारु केला मोठा ।

तुझ्या कथेचा श्रवणपाठा । मुक्त दारवंठा मोक्षाचा ॥८७॥

असो मोक्षाची कथा । चाड नाहीं गा सर्वथा ।

तुझ्या भक्तांसी तुझी कथा । करितां भवव्यथा न बाधीचि ॥८८॥

तुझे अभेद भक्तीचें कोड । आम्हां संसारुचि गोड ।

ठेंचूनि त्रिगुणांचें तोंड । भक्त प्रचंड भजताति ॥८९॥

स्मरन्तः कीर्तयन्तस्ते कृतानि गदितानि च ।

गत्युत्स्मितेक्षणक्ष्वेलि यन्नृलोकविडम्बनम्‌ ॥ ४९ ॥

तुझ्या चरित्राचें श्रवण । आवडीं करितां कीर्तन ।

त्यांचा भवबंध च्छेदन । बळेंचि जाण तूं करिशी ॥३९०॥

पुसोनिया संसारभावो । निजपदीं देसी ठावो ।

हा श्रवणकीर्तनलाभ पाहा हो । आम्ही सहजें लाहों निजभक्त ॥९१॥

स्वभावें कीर्तन करितां । एवढा लाभु होये तत्वतां ।

या तुझिये मुखींच्या कथा गातां । आपणियां देता तूं होशी ॥९२॥

तुझीं गोकुळींचीं गमनपदें । आवडीं वर्णिती जे आनंदें ।

त्यांसी खांदीं वा‌ऊनि निजबोधें । कीर्तनच्छंदें नाचशी ॥९३॥

तुवां जे केली लीला । ते आवडी गातां जी गोपाळा ।

नित्य त्या सेवकांजवळा । अंगें अंगवळा तूं होशी ॥९४॥

तुझें वर्णिती जे हास्यवदन । त्या भक्ताचें तूं करिशी ध्यान ।

त्यांचेनि बोलें समाधान । स्त्रीशूद्रां जाण तूं देशी ॥९५॥

तुझें दृष्टीचें दर्शन । दृश्यातीत निरीक्षण ।

सर्वत्र देखणेंपण । कीर्तनीं गान जे गाती ॥९६॥

त्यांच्या पा‌उलांपा‌उलांसी । आपुलें सर्वांग तूं वोवाळिसी ।

अंग टाकूनि तिष्ठसी । त्यांपाशीं सर्वदा ॥९७॥

आपुली गुह्य ज्ञानमुद्रा । त्यांसी अर्पिसी तूं ज्ञानीनरेंद्रा ।

निजबोधें प्रबोधचंद्रा । त्यांच्या निजभद्रा तूं करिशी ॥९८॥

रासक्रीडादि नाना छंद । अंगनामंगनादि प्रबंध ।

कीर्ति अतिशयें विशद । भावार्थें शुद्ध जे गाती ॥९९॥

कां ठकूनियां ब्रह्मयासी । गोपाळवत्सें तूं जाहलासी ।

ऐस‍ऐसिया विनोदांसी । हृषीकेशी जे गाती ॥४००॥

त्यांसी सर्वांभूतीं निजात्मता । देशी तूं आपुली सत्ता ।

त्यांच्या बोलांमाजी वर्तता । कृष्णनाथा तूं होशी ॥१॥

मनुष्यनाट्याचेनि योगें । जें जें केलें तुवां अंगें ।

तें गातां ऐकतां अनुरागें । तरले वेगें निजभक्त ॥२॥

म्यांचि केली जे जे आळी । ते त्वां पुरविली सर्व काळीं ।

त्या मज उपेक्षूनि वनमाळी । अंतकाळीं कां जाशी ॥३॥

श्रीशुक उवाच ।

एवं विज्ञापितो राजन्भगवान्देवकीसुतः ।

एकान्तिनं प्रियं भृत्यमुद्धवं समभाषत ॥ ५० ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

एवं यापरी देवकीसुत । पूर्ण पूर्णाशें भगवंत ।

विनविला श्रीकृष्णनाथ । निजभृत्य-उद्धवें ॥४॥

’निजभृत्य’ म्हणणें । उद्धवासी याकारणें ।

निजगुज श्रीकृष्णें । त्यासीं बोलणें सर्वदा ॥५॥

जेथ रिगमु नाहीं रुक्मिणीसी । ठावो नाहीं वसुदेवदेवकीसी ।

बळिभद्रा प्रद्युम्नासी । अनिरुद्धासी जे ठायीं ॥६॥

ते ठायीं कृष्णाप्रती । उद्धव असे अहोरातीं ।

यालागीं पैं ’एकांती’ । ज्ञाते म्हणती तयासी ॥७॥

श्रीकृष्णासी वाडेंकोडें । जीवापरीस जें जें आवडे ।

तें उद्धवासी देणें घडे । प्रेम गाढें भक्तांचें ॥८॥

देतां तो जरी नेघे । तरी धांवोनि आलिंगी वेगें ।

न घेतां देवो पायां लागे । भक्तपांगें पांगिला ॥९॥

यालागीं कृष्णासी प्रियकर । उद्धवुचि साचार ।

याहूनि प्रेम थोर । नाहीं सधर आनाचें ॥४१०॥

यालागीं ’प्रिय-भृत्य-एकांती’ । ये बिरुदें उद्धवासी साजती ।

तेणें निजस्वामीस विनंती । निजप्रीतीं पैं केली ॥११॥

ऐकोनि उद्धवाचें वचन । चातकांलागीं जेवीं घन ।

तेवीं वोळला जगज्जीवन । स्वानंदघन निजबोधें ॥१२॥

चातकाची तहान किती । तृप्त करूनि निववी क्षिती ।

उद्धव‍उद्देशें श्रीपती । त्रिजगती निववील ॥१३॥

ऐकतां उद्धवाचे बोल । येताति श्रीकृष्णासी डोल ।

भक्तभाग्य जी सखोल । जाहली वोल प्रेमाची ॥१४॥

ते वोळले भक्तभूमीसी । निजबीज पेरील हृषीकेशी ।

तें पीक पुरेल जगासी । मुक्तराशी मुमुक्षां ॥१५॥

धेनु वत्साचेनि वोरसें । घरा दुभतें पुरवी जैसें ।

तेवीं उद्धवाचेनि उद्देशें । जग हृषीकेशें निवविजे ॥१६॥

घरीं पाहुणयालागीं । कीजती परवडी अनेगी ।

तेथ बालकें जेवीं विभागी । होतीं वेगीं न मागतां ॥१७॥

पक्वान्न सेवूं नेणतीं बाळें । तरी माता मुखीं घाली बळें ।

तैसें जनार्दनें आम्हां केलें । स्वयें दिधलें निजशेष ॥१८॥

नवल कृपा केली कैशी । कृष्ण उद्धवातें उपदेशी ।

तोचि अर्थ दिधला आम्हांसी । देशभाषीं अर्थितां ॥१९॥

एका जनार्दनु म्हणे । श्रोतां सावधान होणें ।

हें मी तोंडें बोलों कवणें । तिंहीं मज करणें सावध ॥४२०॥

निजभक्तें केली विनंती । निजज्ञान बोलेल भक्तपती ।

श्रवणाची सावध पंक्ती । बैसवा वृत्ति तद्‍बोधें ॥२१॥

येथ मुक्तांचें कोड । पुरे मुमुक्षांची चाड ।

येचिविषयीं कथा गोड । श्रवणकवाड उघडेल ॥२२॥

उद्धवें श्रीकृष्ण विनविला । ना तो श्रवणीं डांगोरा पिटिला ।

मुमुक्षां म्हणे चला चला । कृष्ण वोळला निजबोधें ॥२३॥

मोक्षमार्गींचे कापडी । अर्थतृषातृषितें बापुडीं ।

प्रबोधबोधाची पव्हे गाढी । उद्धवें रोकडी घालविली ॥२४॥

भक्तिजननी माझी तेथ । कडे घेवोनि होती नेत ।

जनार्दन परमामृत । जाहलें प्राप्त तिचेनीं ॥२५॥

ते तुझी भक्ति तत्वतां । आम्हांसी असावी सर्वथा ।

तुज मागावी मुक्तता । तंव ते मूर्खता भक्तांची ॥२६॥

साच असावी बद्धता । तरी म्यां मागावी मुक्तता ।

तेचि नाहीं गा तत्वतां । मिथ्या मागतां मूर्खता ॥२७॥

मीतूंपणेंवीण सहजस्थिती । तुझी असो अभेद-भक्ती ।

हेचि मागणें पुढपुढतीं । संतांप्रती सर्वदा ॥२८॥

उद्धवासी ज्ञान गुप्त । उपदेशील कृष्णनाथ ।

एका जनार्दन विनवित । दत्तचित्त तुम्ही दीजे ॥४२९॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां

देवस्तुत्युद्धवविज्ञापनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥६॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥ ५० ॥ ओव्या ॥४२९॥