॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय तिसरा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो जी श्रीगुरुराया । म्हणोनि सद्‍भावें लागें पायां ।

तंव मीपण गेलें वायां घे‍ऊनियां तूं पणा ॥ १ ॥

नवल पायांचे कठिणपण । वज्रें न तुटे लिंगदेह जाण ।

त्याचेंही केलें चूर्ण । अवलीळा चरण लागतां ॥ २ ॥

पायीं लागतांचि बळी । तो त्वां घातला पाताळीं ।

पायीं लवणासुरा रवंदळी । अतुर्बळी निर्दाळितां । ३ ॥

पाय अतिशयेंसीं तिख । काळियासी लागतां देख ।

त्याच्‌ं शोषोनियां विख । केला निर्विख निःशेष ॥ ४ ॥

पाय अतिशय दारुण । शकटासी लागतां जाण ।

त्याचें तुटलें गुणबंधन । गमनागमन खुंटलें ॥ ५ ॥

पायांचा धाक सबळां । पायें उद्धरिली अहल्या शिळा ।

पाय नृगें देखतां डोळां । थित्या मुकला संसारा ॥ ६ ॥

आवडी पाय चिंतिती दास । त्यांच्या मनुष्यधर्मा होय नाश ।

पायें यमलोक पाडिला वोस । पायें जीवास जीवघात ॥ ७ ॥

पायवणी शिरीं धरिलें शिवें । तो जगातें घेतु उठिला जीवें ।

त्यासी राख लाविली जीवेंभावें । शेखीं नागवा भंवे श्मशानीं ॥ ८ ॥

ऐसें पायांचें करणें । शिवासी उरो नेदी शिवपणें ।

मा जीवांसी कैंचें जीवें जिणें । हें मानितें मानणें उरों नेदी ॥ ९ ॥

ऐसा जाणोनियां भावो । एका एकपणीं ठेला ठावो ।

तेथेंही पायांचा नवलावो । केला एकपणा वावो वंदनमात्रें ॥ १० ॥

तेथें कवेणें कवणासी वानणें । कवणें कवणासी विनविणें ।

कवणें कवणासी देणें घेणें । मीतूंचें जिणें जीवें केलें ॥ ११ ॥

तेव्हां देव आणि भक्तु । जाहलासी मा तूंचि तूं ।

तेथें मीपणाची मातु । कोणें कोणांतु मिरवावी ॥ १२ ॥

ऐशिया पदीं वा‍ऊनि तत्त्वतां । करवितोसी ग्रंथकथा ।

तेव्हां माझेनि नांवें कवि कर्ता । तूंचि वस्तुतां सद्‍गुरुराया ॥ १३ ॥

माझें नामरूप आघवें एक । तेंही जनार्दनु झाला देख ।

ऐसें एकपणाचें कौतुक । आत्यंतिक श्रीजनार्दना ॥ १४ ॥

तेणें कौतुकेंचि आतां । माझेनि नांवें कवि कर्ता ।

हो‍ऊनि स्वयें रची ग्रंथा । यथार्थता निजबोधें ॥ १५ ॥

तेथें द्वितीयाध्यायाचे अंतीं । दूस्तर माया उत्तम-भक्तीं ।

निरसोनियां भजनस्थिती । भगवत्प्राप्ती पावले ॥ १६ ॥

कैशी दुस्तर हरीची माया । पुसावया सादरता झाली राया ।

अत्यादरेंकरोनियां । म्हणे मुनिवर्या अवधारीं ॥ १७ ॥

श्रीराजोवाच -

परस्य विष्णोरीशस्य मायिनामपि मोहिनीम्‌ ।

मायां वेदितुमिच्छामो भगवन्तो ब्रुवन्तु नः ॥ १ ॥

तृतीयाध्यायीं निरूपण । राजा करील चारी प्रश्न ।

माया आणि तिचें तरण । ब्रह्म तें कोण - कर्म तें कैसें ॥ १८ ॥

तेथें प्रथम मायेचा प्रश्न । रायें पुशिला आपण ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । मायेचें लक्षण राजा बोले ॥ १९ ॥

सुरांमाजीं श्रेष्ठ हृषीकेशी । ब्रह्मादि शिवु वंदिती ज्यासी ।

त्या श्रीविष्णूची माया कैसी । जे मायिकांसी व्यामोही ॥ २० ॥

कैशी मायिकां माया मोही येथें । ब्रह्मा शिवु मानिती चितें ।

आम्ही पूर्ण मायेचे नियंते । शेखीं माया मयांतें निजमोहें मोही ॥ २१ ॥

ब्रह्मा मोहिला शिवाचे लग्नीं । वीर्य द्रवे पार्वती देखोनी ।

महादेवो महाज्ञानी । देखतांचि मोहिनी निजवीर्य द्रवलें ॥ २२ ॥

जे सज्ञाना छळी लवलाह्या । जीतें श्रुति म्हणती ’अजया’ ।

ते हरीची दुर्धर माया । विवंचूनियां मज सांगा ॥ २३ ॥

म्हणाल दुर्धर मायेचि बाधकता । ते बाधूं न शके अनन्य भक्तां ।

तुवांही भजावें भगवंता । मिथ्या मायेची कथा कां पुसशी ॥ २४ ॥

तेचि अर्थींचें निरूपण । राजा साक्षेपेंसीं आपण ।

मुनींचें ऐकावया गुह्य ज्ञान । विदग्ध प्रश्न आदरें पुसतु ॥ २५ ॥

नानुतृप्ये जुषन्युष्मद्‌ वचो हरिकथामृतम्‌ ।

संसारतापनिस्तप्तो मर्त्यस्तत्तापभेषजम्‌ ॥ २ ॥

येथपर्यंत तपासले

सेवितां तुमचें वचनामृत । पुरें न म्हणे माझें चित्त ।

आस्वादितां शब्दीं शब्दार्थ । श्रवण क्षुधार्त अधिक जाहले ॥ २६ ॥

अद्‍भुत कथा अतिसुरस । श्रवणीं श्रवणा अधिक सोस ।

रसना म्हणे हा अतिगोड रस । डोळ्यां उल्हास हें अपूर्व रूप ॥ २७ ॥

घ्राण म्हणे हा निजगंधु । सुमनीं सुमना अतिसुगंधु ।

वाचा म्हणे हा शब्दु । परमानंदु अनुवादे ॥ २८ ॥

नवल निरूपणाचा यवा । भुजां स्फुरण ये द्यावया खेवा ।

आलिंगन जीवींच्या जीवा । निजसद्‍भावा होतसे ॥ २९ ॥

तुमच्या कथा सुनिश्चितीं । दिव्यौषधि भवरोग छेदिती ।

त्रिविध तापांची निवृत्ती । जड मूढ प्राकृतीं ऐकता भावें ॥ ३० ॥

राजा परमार्थें साकांक्ष । देखोनि सार्थक कथेंचे लक्ष ।

हरीधाकुटा अंतरिक्ष । निरूपणीं दक्ष बोलता झाला ॥ ३१ ॥

श्री‌अन्तरीक्ष उवाच -

एभिर्भूतानि भूतात्मा महाभूतैर्महाभुज ।

ससर्जोच्चावचान्याद्यः स्वमात्रात्मप्रसिद्धये‌आ ॥ ३ ॥

अंतरिक्ष म्हणे राया । तुवां पुशिली हरीची माया ।

तो प्रश्नचि गेला वयां । बोलणें न ये आया बोल्क्यचे ॥ ३२ ॥

वंध्यापुत्राचा जन्मकाल । रायें आणविला तत्काल ।

राशिनक्षत्र-जाति-कुल । सांगों जातां विकल वाचा होय ॥ ३३ ॥

मृगजळाची पव्हे बरवी । गंधर्वनगरीं घालावी ।

वारा वळूनि सूत्रस्वभावीं । वाती लावावी खद्योततेजें ॥ ३४ ॥

निजच्छायेचें शिर फोडा । आकाशाची त्वचा कढा ।

शिंपीं आंधारु खरवडा । बागुलाचा रांडवडा निजशस्त्रें कीजे ॥ ३५ ॥

वांझेचे सुने पुत्र झाला । तेथ भीष्मस्त्रियेसी पान्हा आला ।

तेणें पयःपनें तो मातला । घरभंगु केला दिगंबराचा ॥ ३६ ॥

जातीं लहान दळावा वारा । अश्वशृंगें आकाश चिरा ।

नपुंसकाचीं नातोंडें घरा । सूर्योदयीं अंधारा लपों आलीं ॥ ३७ ॥

गुंजेचे निजतेजें दिवी । हनुमंतलग्नीं लावावी ।

या सोहळियालागीं विकावी । वोसगांवीं निजच्छाया ॥ ३८ ॥

आकाशाचिं सुमनें । सुवासें कीं वासहीनें ।

हें विवंचिती जे देखणे । ते मायेचें सांगणें सांगोत सुखें ॥ ३९ ॥

एवं मायेचें जें बोलणें । तें सांगतांचि लाजिरवाणें ।

नुपजत्याचें श्राध करणें । तैशी सांग्णें महामाया ॥ ४० ॥

माया म्हणवी येणें भावें । जे मीकदा विद्यमान नव्हें ।

यालागीं अविद्या येणें नांवें । वेदानुभवें गर्जती शास्त्रें ॥ ४१ ॥

भ्रम तो मायेचें निजमूळ । भ्रांति हेंचि फूल सोज्ज्वळ ।

भुली तें इचें सजुक फळ । विषय रसाळ सदा फळित ॥ ४२ ॥

हे नसतेनि रूपें रूपा अली । सत्यासत्यें गरोदर जाहली ।

तेथें असत्याचीन्‌ पिलीं । स्वयें व्याली असंख्य ॥ ४३ ॥

वासनाविषयगुणीं । गुंफिली मिरवे वेणी ।

मीपणाच्या तरुणपणीं । मदनमोहिनी चमके ॥ ४४ ॥

मृगजलींच्या मुक्ताफळीं । मस्तकीं बाणली जाळी ।

गगनाच्या चांपेकळीं । मिरवे वेल्हाळी अतिसौंदर्यें ॥ ४५ ॥

रज्जुसर्पमाथ्याचा मणी । काढूनि ले‍इली ते लेणीं ।

शुक्तिकारजत-पैंजणीं । चाले रुणझुणी खळखळत ॥ ४६ ॥

शशाविषाणपादुका । ले‍ऊनि ते चाले देखा ।

तिसी तो अहंकरु सखा । अतिनेटका ज्येष्ठपुत्र ॥ ४७ ॥

कुळविस्तारालागीं पाहीं । ममता व्याली ठायीं ठायीं ।

मोहो उपजवूनि देहीं । घरजांव‌ई त्या केला ॥ ४८ ॥

अहंमोहममतायोगें । जग विस्तारले अंगें ।

स्थूळ सबळ प्रयोगें । ममता निज‍अंगें वाढवी ॥ ४९ ॥

संकल्पविकल्पांचीं कांकणें । बाणोनि मन दिधलें आंदणें ।

घालोनि त्रिगुणाचें ठाणें । माया पूर्णपणें थोरावें ॥ ५० ॥

ऐशी मिथ्या मूळमाया । वाढली दिसे राया ।

ते कैसेनि ये आया । सांगावया अनिरूप्य ॥ ५१ ॥

संत म्हणों तरी ते नासे । असंत म्हणों तरी आभासे ।

आधीं असे पाठीं नासे । ऐसीही नसे निजंगें ॥ ५२ ॥

जैसें मृगजळाचें ज्ञान । दिसे तरी तें मिथ्या पूर्ण ।

तैसें आभासे भवभान । ते माया जाण नृपनाथा ॥ ५३ ॥

श्रुतिशास्त्रां मायामाग । पुसतां आरोगिती मूग ।

मायेसी साचाचें अंग । पाहतां चांग दिसेना ॥ ५४ ॥

मृगजळाची महानदी । कोण गिरिवर उद्‍बोधी ।

हें सांगावया नाकळे बुद्धी । तेवीं मायासिद्धी अनिर्वाच्य ॥ ५५ ॥

आरसां काय प्रतिबिंब असे । जो पाहे तोचि आभासे ।

तेवीं आपुलेनि संकल्पवशें । माया उल्हासे नसतीचि ॥ ५६ ॥

रज्जुसर्प जीत धरिला । त्याचें कौतुक पाहों चला ।

ऐसे बोलती जे बोला । ते मायेच सोहळा सांगोत सुखें ॥ ५७ ॥

उडवों जातां आपुली छाया । सर्वथा न उडवे ज्याची तया ।

तेवीं तरतां दुस्तर माया । जाण राया निश्चितीं ॥ ५८ ॥

अग्निसंकल्पु सूर्यीं नसे । शेखीं सूर्यकांतींही न दिसे ।

तळीं धरिलेनि कापुसें । अग्नि प्रकाशे तद्योगे ॥ ५९ ॥

तेवीं शुद्ध ब्रह्मीं संकल्पु नाहीं । शेखीं न दिसे केवळ देहीं ।

माझारीं वासनेच्या ठायीं । देहाभिमानें पाहीं संसारु भासे ॥ ६० ॥

जागृतिदेहाचा विसरु पडे । सवेंचि स्वप्नदेह दुजें जोडे ।

तेणें मिथ्या प्रपंच वाढे । स्वप्नीं स्वप्न कुडें कदा न मने ॥ ६१ ॥

सुषुप्ती देहाचा असंभवो । तेथ नहीं बवभावो ।

जन्ममरण तेंही वावो । संसारसंभवो देहाभिमानें ॥ ६२ ॥

तेवीं आत्मतत्त्वाचा विसरू । तेणें मी देह हा अहंकारू ।

तेणें अहंकारें संसारू । अतिदुस्तरू थोरावे ॥ ६३ ॥

जेवीं मृगजळीं मिथा मासे । तेवीं ब्रह्मीं प्रपंचु नसे ।

तो निरसावया कैसें । साधनपिसें पिशाच ॥ ६४ ॥

दोनीच अक्षरें माया । जंव गेलों सांगावया ।

तंव श्लोकार्थ दुरी ठेला राया । वाढला वायां ग्रंथु सैरा ॥ ६५ ॥

माया पाहों जातां हर्षें । सज्ञानही झाले पिसे ।

नांवारूपाचिये भडसें । कल्पनावशें माया वाढे ॥ ६६ ॥

मायेचें मुख्य लक्षण । राया तुज मी सांगेन खूण ।

आपली कल्पना संपूर्ण । ते माया जाण नृपवर्या ॥ ६७ ॥

निजहृदयीची निज‍आशा । तेचि माया गा मुख्य क्षितीशा ।

जो सर्वथा नित्य निराशा । तों पूज्य जगदीशा पूर्णत्वें ॥ ६८ ॥

आतां कांहीं एक तुझ्या प्रश्नीं । माया सांगोंउपलक्षणीं ।

सर्गस्थित्यंतकारिणी । त्रिविधगुणीं विभागे ॥ ६९ ॥

जेवीं सूर्यासी संकल्पु नसे । तरी नसतां त्याच्या ठायीं दिसे ।

जेव्हां कां निजकिरणवशें । अग्नि प्रकाशे सूर्यकांतीं ॥ ७० ॥

तेवीं शुद्धस्वरूपीं पाहीं । संकल्पमात्र कांहीं नाहीं ।

नसतचि दिसे ते ठायीं । ते जाण विदेही मूळमाया ॥ ७१ ॥

स्वरूप निर्विकल्प पूर्ण । तेथ मी म्हणावया म्हणतें कोण ।

ऐसेही ठायीं स्फुरे मीपण । ते मुख्यत्वें जाण मूळमाया ॥ ७२ ॥

तया मीपणाच्या पोटीं । म्हणे मजचि म्यां पहावें दिठीं ।

मजसीं म्यां सांगाव्या गोठी । अत्यादरें भेटी माझी मज हो‍आवी ॥ ७३ ॥

मज माझी अतिप्रीती । माझी मज हो‍आवी रती ।

माझ्याचि म्यां घे‍ऊनि युक्ती । मज माझी प्राप्ति मद्‍बोधें व्हावी ॥ ७४ ॥

म्हणे मज मियां आलिंगावें । मज मियांचि संबोगावें ।

मज मियांचि संयोगावें । नियोगावें स्वामिसेवकत्वें सर्वदा ॥ ७५ ॥

ऐकें आजानुबाहो नृपनाथा । ऐसें आठवलें भगवंता ।

तो आठवो जाला स्रजिता । महाभूतां भौतिकां ॥ ७६ ॥

चारी वर्ण चारी खाणी । चारी युगें चारी वाणी ।

चारी पुरुषार्थ चहूं लक्षणीं । मुक्तीची मांडनी मांडली चतुर्धा ॥ ७७ ॥

उभारूनि तिन्ही गुण । आठवो रची त्रिभुवन ।

तेणें मांडूनि त्रिपुटीविंदान । कर्मही संपूर्ण त्रिधा केलें ॥ ७८ ॥

एवं एकपणीं बहुपण । रूपा आणी मूळींची आठवण ।

परी बहुपणीं एकपण । अखंडत्वें पूर्ण तें कदा न भंगे ७९ ॥

जीं जीं कुंभार भांडीं करी । आकाश सहजेंचि त्यांभीतरीं

तेवीं महाभूतें भौतिकाकारीं । समन्वयें हरि सर्वदा सर्वीं ॥ ८० ॥

राया जाण येचि अर्थीं बोलिलें उपनिषदांप्रती ।

एकाकी न रमते या श्रुती । द्वैताची स्फुर्ति भगवंतीं स्फुरली ॥ ८१ ॥

किंबहुना एकपणें समस्तें । रूपा आलीं महाभूतें ।

तींचि हरीची माया येथें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥ ८२ ॥

भूत-भौतिक स्फुरे जे स्फूर्ती । ते प्रकाशूं न शके माया स्वशक्तीं ।

मायाप्रकाशकु चिन्मूर्ती । अखंडत्वें भूताकृतीं प्रवेशला भासे ॥ ८३ ॥

मुख्य मायेचें निजलक्षण । प्रकाशी परमात्मा चिद्‍घन ।

तोचि भूतीं भूतात्मा आपण । प्रवेशलेपण नसोनि दावी ॥ ८४ ॥

एवं सृष्टानि भूतानि प्रविष्टः पञ्चधातुभिः ।

एकधा दशधात्मानं विभजन्जुषते गुणान्‌ ॥ ४ ॥

ऐशीं स्रजिलीं भूतें महाभूतें । जीं जड मूढ अचेतें ।

त्यांसी वर्तावया व्यापारार्थें विभागी आपणातें तत्प्रवेशीं ॥ ८५ ॥

पंचधा पंचमहाभूतें । तें कार्यक्षम व्हावया येथें ।

पंचधा विभागें श्री‍अनंतें । प्रविशिजे तेथें तें ऐक राया ॥ ८६ ॥

गंध रूपें पै पृथ्वीतें । प्रवेशोनि श्री‍अनंतें ।

पूर्ण क्षमा आणोनि तीतें । चराचरभूतें वाहवी स्वयें ॥ ८७ ॥

पृत्वी प्रवेशला भगवंतु । यालागीन्‌ ते आवरण-जळांतु ।

उरलीसे न विरतु । जाण निश्चितु मिथिलेशा ॥ ८८ ॥

धरा दरी धराधर । यालागीं विरवूं न शके समुद्र ।

धराधरें पृथ्वी सधर । भूतभार तेणें वाहे ॥ ८९ ॥

स्वाद रूपें उदकांतें । प्रवेशोनि श्री‍अनंतें ।

द्रवत्वें राहोनियां तेथें । जीवनें भूतें जीववी सदा ॥ ९० ॥

जीवनी प्रवेशे जगज्जिवन । याकारणें आवरण तेंचि जाण ।

न शोषितां उरे जीवन । हें लाघव पूर्ण हरीचें ॥ ९१ ॥

तेजाचे ठायीं रूप । प्रवेशला हरि सद्रूप ।

यालागीं नयनीं तेज अमूप । जठरीं देदीप्य जठराग्नि जाहला ॥ ९२ ॥

रूपयोगें लवलाहीं । हरि प्रवेशेतेजाच्या ठायीं ।

तें आवरण-वायूमाजीं पाहीं न मावळे कांहीं यालागीं राया ॥ ९३ ॥

वायूमाजीं स्पर्श योगें । प्रवेशु कीजे श्रीरंगें ।

यालागीं प्राणयोगें । वर्तती अंगें अनेक जीव ॥ ९४ ॥

वायूच्या ठायीं हृषीकेश । स्पर्शरूपें करी प्रवेश ।

यलागीं वायूचा ग्रास । सर्वथा आकाश करूं न शके ॥ ९५ ॥

शब्द गुणें हृषीकेश । आकाशीं करी प्रवेश ।

यालागीं भूतांसी अवकाश । सावकाश वर्तावया ॥ ९६ ॥

शब्दगुणें गगनीं प्रवेशला चक्रपाणी ।

यालागीं तें निजकरणीं । लीन हो‍ऊनि जा‍ऊं न शके ॥ ९७ ॥

महाभूतीं निरंतर । स्वाभाविक नित्य वैर ।

येरांतें ग्रासावया ये‌अर्‌ । अतितत्पर सर्वदा ॥ ९८ ॥

जळ विरवूं पाहे पृथ्वीतें तेज शोषूं पाहे जळातें ।

वायु प्राशुं धांवे तेजातें । आकाश वायूतें गिळूं पाहे ॥ ९९ ॥

तेथ प्रवेशोनि श्रीधर । त्यांतें करोनियां निर्वैर ।

तेचि यरामाजीं ये‌अर्‌ । उल्हासें थोर नांदवी ॥ १०० ॥

एवं पंचभूतां साकारता । आकारली भूताकारता ।

तेथें जीवरूपें वर्तविता । जाहला पैं तत्त्वता प्रकृतियोगें ॥ १०१ ॥

त्यासी ब्रह्मांडीं पुरुष हें नांव । पिंडीं त्यातें म्हणती जीव ।

हा मायेच निजस्वभाव । प्रतिबिंबला देव जीवशिवरूपें ॥ १०२ ॥

शिवीं जे योगमाया विख्याती । जीवीं तीतें अविद्या म्हणती ।

हेचि मायेची मुख्यत्वें भ्रांती । स्वप्नस्थिती संसारू ॥ १०३ ॥

ज्यातेन्‌ म्हणती दीर्घस्वप्न । तो हा मायावी संसार संपूर्ण ।

निद्रेमाजीं दिसे जें भान । तें जीवाचें स्वप्न अविद्यायोगें ॥ १०४ ॥

येथ जागा जाहल्या मिथ्या स्वप्न । बोध जाहलिया मिथ्या भवभान ।

हें अवघें मायेचें विंदान । राया तूं जाण निश्चित ॥ १०५ ॥

आतां जीवाची विषयावस्था । विषयरसीं विषयभोक्ता ।

एकधा दशधा विभागता । आ‍ईक नृपनाथा सांगेन ॥ १०६ ॥

एकधा भागें अंतःकरण । स्वयेन्‌ झाला जनार्दन ।

मन-बुद्धि-चित्त-अहंस्फुरण । चतुर्धा जाण विभागें ॥ १०७ ॥

जीव आपुल्या परिपूर्णता । अहं म्हणे निजात्मता ।

तेथ मायेची अतिलाघवता । देहात्मता दृढ केली ॥ १०८ ॥

अहंकारु वाढवितां देहात्मता । विसरे आपुली चिद्रूपता ।

तो विसरू वाढवी विषयचिंता । तेचि चित्त तत्त्वतां महामाया ॥ १०९ ॥

देह‍अहंता अतिचपळ । तीतेंच म्हणती मन चंचळ ।

नाना संकल्पविकल्पजाळ । वाढवी प्रबळ भय-शोक-दुःख ॥ ११० ॥

देह‍अहंतेचे शहाणपण । तिये नांव गा बुद्धि जाण ।

ते बुद्दीनें निश्चय केला पूर्ण । आम्हा।जन्ममरण अनिवार ॥ १११ ॥

एवं देहाभिमानाचे माथां । चित्तचतुष्टय अवस्था ।

मुख्य संसाराचा कर्ता । जाण तत्त्वतां देहाभिमानु ॥ ११२ ॥

अहंकार धरी सोहंपण । तैं चित्तीं प्रगटे चैतन्यघन ।

तेव्हां मनही होय उन्मन । बुद्धीचा निश्चयो पूर्ण परब्रह्मीं ॥ ११३ ॥

समूळ मावळल्या अभिमान । कैंची बुद्धि कैंचें मन ।

बुडे चित्तचें चित्तपण । ब्रह्म परिपूर्ण कोंदाटे ॥ ११४ ॥

एकधा विभाग अंतःकरण । त्याची उणखूण निजलक्षण ।

राया सांगितलें संपूर्ण । आतां दशधा लक्षण तें ऐक ॥ ११५ ॥

दशधा इंद्रियें अचेतन । तयांतें चेतविता नारायण ।

दशधारूपें प्रवेशोन । इंद्रियवर्तन वर्तवी ॥ ११६ ॥

दृष्टीमाजी झाला देखणें । दृष्य प्रकाशी दृश्यपणें ।

ऐसेनि प्रकाशकपणें दृश्याभरणें दाखवी ॥ ११७ ॥

श्रवणीं झाला तो ऐकणें । शब्द प्रकाशी शब्दलक्षणें ।

मग अर्थावबोधकपणें शब्दविंदानें ऐकवी ॥ ११८ ॥

रसीं रसस्वादु नारायण । रसने तोचि रसस्वादन ।

यापरी नानारससेवन । करवी जनार्दन जनांमाजीं ॥ १९ ॥

सुमनीं श्रीहरी सुगंध । घ्राणी तोचि जाणे गंधावबोध ।

यापरी सुमनमकरंद । भोगवी गोविंद निजांगयोगें ॥ १२० ॥

शीत-उष्ण-मृदु-कठिण । स्पर्श प्रकाशिता नारायण ।

त्वचेमाजीं तोचि स्पर्शज्ञ । यपरी जगजीवन भोगवी स्पर्श ॥ १२१ ॥

वाचेचा वाचकु कमळापती । तोचि प्रकाशी शब्दपंक्ती ।

नाना शब्दार्थव्युत्पत्ति । वदवी निश्चितीं वाचाळपणें ॥ १२२ ॥

करांच्या ठायीं देती घेती । अकर्तेनि कतव्यशक्ती ।

चरणा आचरणें निगुती । गमनस्थिती गोविंदें ॥ १२३ ॥

उपस्थसुखाची सुखप्राप्ती । तेणें सुखें सुखावे श्रीपती ।

स्त्रीपुरुषमैथुनव्युत्पत्ती । प्रकाशी अतिप्रीतीं पुरुषोत्तमु ॥ १२४ ॥

गुदचे ठायी जें का क्षरण । तेंही अक्षरें होय जाण ।

यापरी निजात्मा परिपूर्ण । दशधा आपण विभागला देहीं ॥ १२५ ॥

यापरी गा देहयोगें । विलासे विषयसंभोगें ।

भोग्य भोक्ता उभय घागें । प्रकाशूनि अंगें स्वयें भोगी ॥ १२६ ॥

जेवीं साळ‍ईच्या रुखा । साळ‍ईचि बीज देखा ।

साळ‍ईचि शाखोपशाखा । न विकारितां असका वृक्ष होये ॥ १२७ ॥

जेवीं कां ऊंस बीजीं पडे । तो बाहेर ऊंसपणेंचि वाढे ।

जरी भिन्न भिन्न कांडें चढे । तरी मगें पुढें रस एकु ॥ २८ ॥

तेवीं विषय आणि करणें । प्रकाशूनि एकपणें ।

मग विषयरस सेवणें । जीवपणें स्वयें सेवी ॥ २९ ॥

गुणैर्गुणान्स भुञ्जान आत्मप्रद्योतितैः प्रभुः ।

मन्यमान इदं सृष्टमात्मानमिह सज्जते ॥ ५ ॥

इंद्रिया आणि विषयांसी । सहजें अंतर्यामी प्रकाशी ।

जीव सेवूनि त्या विषयांसी । पावे आसक्तीसी अहंभावें ॥ १३० ॥

म्हणे हे विषय कैसे गोड । माझ्या देहाचें पुरे कोड ।

तंव इंद्रियांची खवळे चाड । विषय वाड भोगावया ॥ १३१ ॥

इंद्रियां विषयांची आसक्ती । देहाभिमानें वाढे वृत्ती ।

मावळोनि मूळींची स्फूर्ती । मोहममतास्थिति दृढ वाढे ॥ १३२ ॥

मग मी म्हणे देहातें । देहसंबंधीं जें तें आप्तें ।

विषयांचिये लोलुपते । उसंतु चित्तें असेना ॥ १३३ ॥

प्रकृतिस्वभावें कर्म जाहलें । तें तें म्हणे म्यां केलें ।

देह‍अहंतेचें नाथिलें । काविरें चढलें अनिवार ॥ १३४ ॥

देह‍अहंता अति‍उद्धट । तेथें मोहममता अतिदुर्घट ।

तेणें जन्ममरणांची वाट । घडघडाट प्रवाहे ॥ १३५ ॥

कर्माणि कर्मभिः कुर्वन्सनिमित्तानि देहभृत्‌ ।

तत्तत्कर्मफलं गृह्णन्भ्रमतीह सुखेतरम्‌ ॥ ६ ॥

मनीं धरोनि विषयकाम । कर्मेंद्रियीं करितां कर्म ।

तेथें निपजती धर्माधर्म । बाधक परम पुरुषातें ॥ १३६ ॥

कल्पिला फळभोग घडे । त्यासारिखें देह धरणें पडे ।

देहें देहाची खाणी उघडे । मरणही वाढे तैसेंचि ॥ ३७ ॥

फळाशा कर्म अतिदारुण । अमरां आणी अमित मरण ।

अजन्म्या अंगीं जन्म पूर्ण । पुनः पुनः जाण आदळती ॥ ३८ ॥

एवं स्वर्ग आणि संसारा । जन्ममरणांच्या येरझारा ।

नाना योनि अपारा । निजकर्मद्वारा स्वयेन्‌ भोगी ॥ ३९ ॥

डोळे बांधोनि जुंपिला घाणा । तेलियाचा ढोरु जाणा ।

करकरीतु परिभ्रमणा । अविश्रम जाणा भोंवतसे ॥ १४० ॥

तेवीं बांधोनि ज्ञानाचे डोळे । भोगूं जातां निजकर्मफळें ।

तंव जन्ममरणांचे सोहळे । भोगी आगळे अनिवार ॥ १४१ ॥

उदो‍अस्तांचेनि प्रमाणें । जैसें सूर्यासी पडे भंवणें ।

तैशीं हीं जनमरणें । अतिदारुणें स्वयें सोशी ॥ १४२ ॥

शिणशिणों जंव जन्म कंठी । सवेंच मरण ये त्यापाठीं ।

जैसीं जावळी फळें एक देठीं । तैशा जन्ममरणकोटी भोगी स्वयें ॥ १४३ ॥

इत्थं कर्मगतीर्गच्छन्बह्वभद्रवहाः पुमान्‌ ।

आभूतसम्प्लवात्सर्ग प्रलयावश्नुतेऽवशः ॥ ७ ॥

ःओता पूर्णत्वें जो स्वतंत्र । तो झाला कर्मपरतंत्र ।

णानाकर्मगतिपात्र । दुःखसुखक्षेत्र सद वाहे ॥ १४४ ॥

ंआनोनि विषयांचें सुख । देखतदेखतां घेतलें विख ।

ट्याचें अगणित असुख । जन्मकोटी दुःख सोशितां न सरे ॥ १४५ ॥

डुःखावरी दुःखांचे आवर्त । मोहशोकांचे गर्तीं पडत ।

आतियातनेमाजीं बुडत । सदा उकडत काळाग्नीं ॥ १४६ ॥

आ‌इसे सोशितां दुःख-शोक । पुढें अवचितां एका‍एक ।

ंअहाप्र्ळयाचा भडका देख । निकट सन्मुख अंगी वाजे ॥ १४७ ॥

टेथें मागें न वचे काढिला पावो । पुढें निघावया नाहीं वावो ।

णिजकर्में बांधिला पहा वो । प्रळयाचा घावो मस्तकीं वाजे ॥ १४८ ॥

ऊत्पत्तिस्थितिप्रकरण । तुज सांगितलें संपूर्ण ।

षातां प्रळयाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥ १४९ ॥

धातूपप्लव आसन्ने व्यक्तं द्रव्यगुणात्मकम्‌ ।

अनादिनिधनः कालो ह्यव्यक्तायापकर्षति ॥ ८ ॥

सूर्योदयेंसीं दिवसस्थिती । लोटल्या अवश्य पावे राती ।

तेवीं झालिया उत्पत्तिस्थिती । प्रळयाची प्राप्ती अवश्य पावे ॥ १५० ॥

एवं पावल्या प्रळयवेळु । खवळे अनादिनिधन काळु ।

तो महाभूतेंसीं भूगोळु । नाशर्थ प्रबळु प्रताप मंडी ॥ १५१ ॥

तेथ जें जें स्थूळाकारें व्यक्त । तें तें करूं लगे अव्यक्त ।

जेवीं पेरिलें पिकोनि शेत । स्वये वाळत उष्णकाळीं ॥ १५२ ॥

तृणादि नाना बीजें क्षितीं । स्वभावें वार्षिये विरूढती ।

तेचि शारदीये नानाव्यक्ती । सफळितें होती सुपुष्ट ॥ १५३ ॥

तेचि ग्रीष्माच्या अंतीं । फळमूळ मोडोनि व्यक्ती ।

बीजें लीन होती क्षितीं । कैशी काळगती संसारा ॥ १५४ ॥

जेवीं वसंताचे ऐलीकडी । वृक्षांसी होय पानझडी ।

तेवीं ब्रह्मादिकांची परवडी । काळ झोडी निजसत्ता ॥ १५५ ॥

जेवीं कां वळलिया शेत । कृषीवळु मळुं लागे समस्त ।

तेवीं व्यक्ताचें अव्यक्त । काळ त्वरित करूं लागे ॥ १५६ ॥

तेच अव्यक्त करिती स्थिती । राया सांगेन तुजप्रती ।

काळाची क्षोभक शक्ती । प्रळयाचे प्राप्तीपूर्वीं पावे ॥ १५७ ॥

शतवर्षा ह्यनावृष्टिर्भविष्यत्युल्बणा भुवि ।

तत्कालोपचितोष्णार्को लोकांस्त्रीन्प्रतपिष्यति ॥ ९ ॥

काळक्षोभाचिये दृष्टि । शतवर्षें अनावृष्टी ।

तेणें अत्युल्बणें आटे सृष्टी । पृथ्वीच्या पोटीं कांही नुरे ॥ १५८ ॥

प्राणिमात्र निमाले देख । वनें वाळूनि जाहली रख ।

बिंदुमात्र न मिळे उदक । यापरी लोक आटिले काळे ॥ १५९ ॥

तंव द्वादिशादित्यमेळा । मंडळीं झाला एकवेळां ।

तेथींच्या किरणीं प्रबळा । त्रैलोक्य सकळा संतप्त केलें ॥ १६० ॥

येती उष्णाचिया आह्या । होती पर्वतांच्या लाह्या ।

तेणें धरातळ लवलाह्या । भस्म झलें राया मह‍उष्णें ॥ १६१ ॥

पातालतलमारभ्य सङ्कर्षणमुखानलः ।

दहन्नूर्ध्वशिखो विष्वग्वर्धते वायुनेरितः ॥ १० ॥

उष्णॆं तापले पृथ्वीतळ । पोळलें शेषफळामंडळ ।

तैं सहस्रमुखें विषानळ । अग्निकल्लोळ वमिता झाला ॥ १६२ ॥

पाताळतळींहूनि देखा । ऊर्ध्वमुख अग्निशिखा ।

जाळितचि तिहीं लोकां । उठिला घडका अनिवार ॥ १६३ ॥

क्षोभें दिधला फूत्कारा । सहस्रमुखें सुटला वारा ।

तो साह्य झाला त्या वैश्वानरा । जाळीत दिगंतरा वाढला वणवा ॥ १६४ ॥

संवर्तको मेघगणो वर्षति स्म शतं समाः ।

धाराभिर्हस्तिहस्ताभिर्लीयते सलिले विराट्‌ ॥ ११ ॥

स्वर्ग आणि पाताळतळा । कवळूनि उठिल्या अग्निज्वाळा ।

तंव प्रळयकर्त्या मेघमाळा । क्षोभल्या त्या काळा अतिदुर्धरा ॥ १६५ ॥

म्हणाल तेथ मोठमोठे । वर्षों लागले थेंबुटे ।

तैसें नव्हे गा कडकडाटें । एकी धार सुटे अनिवार ॥ १६६ ॥

इतर पर्जन्याच्या धारा । त्य तैशा नव्हती नृपवरा ।

ऐक प्रमाणाच्या निर्धारा । तो समयो महावीरा अतिदुस्तर ॥ १६७ ॥

जैशी कां मदगजाची सोंड । तैशा धारा अतिप्रचंड ।

शत वर्षेंवरी अखण्ड । पर्जन्य वितंड पैं वर्षें ॥ १६८ ॥

विजु निजतेजें नभ जाळी । कडकडाटे दे आरोळी ।

काळाची बैसे दांखिळी । ऐसा प्रलयकाळीं मेघ खवळे ॥ १६९ ॥

तेणें उलथलें जळ सैंघ । जेथोनि वर्षत होते मेघ ।

त्यांतेंही विरवूनि सांग । जळमय चांग त्रिलोक्य झालें ॥ १७० ॥

अनिवार वर्षतां वेग । जेथें मेघांचेंही विरे आंग ।

य नांव सांवर्तक मेघ । अति‍अमोघ वर्षावो ॥ १७१ ॥

तीर्थ क्षेत्र पवित्रोदक । सरिता समुद्र झाले एक ।

हारपले चंद्रसूर्यादिक । तिनी लोक बुडाले ॥ १७२ ॥

ऐशिया एकार्णवाचे ठायीं । विराट विराला गा पाहीं ।

साकार उरे ऐसें कांहीं उरलें माहीं नृपनाथा ॥ १७३ ॥

ततो विराजमुत्सृज्य्‌ वैराजः पुरुषो नृप ।

अव्यक्तं विशते सूक्ष्मं निरिन्धन इवानलः ॥ १२ ॥

प्रळयकाळीं अतिगहिंसु । अगाध उसळे जलोल्हासु ।

स्थूळाचा करितां नशु । विरे निःशेषु विराटु ॥ १७४ ॥

विराटाच वैराज पुरुषु । तो अव्यक्तीं करी प्रवेशु ।

जेवीं इंधननाशें हुताशु । करी रहिवासु निजकरणीं ॥ १७५ ॥

जें ब्रह्मलोकनिवासी होती । त्यांसी महाप्रळयाचे अंतीं ।

ब्रह्मयसवें सर्वांसी क्रममुक्ती । ऐसें स्मॄ-श्रुतींचें दृढ वाक्य ॥ १७६ ॥

वैराजपुरुष नाम वदंती । हिरण्यगर्भतें म्हणती ।

त्यासी प्रळयीं प्रवेशु अव्यक्तीं । तैं इतरांची गति श्रुतिवाक्यें कैसी ॥ १७७ ॥

विदेहें पुशिली मायेची स्थिती । ते मायेची ऐशी दुर्धर शक्ती ।

जे न करिती भगवद्‍भक्ती । त्यां ब्रह्म्यासवें मुक्तीं घडों नेदी ॥ १७८ ॥

जालिया ब्रह्मसदनप्राप्ती । नकरितां भगवद्‍भक्ती ।

अतिशयें दुर्लभ मुक्ती । भक्तीपाशीं मुक्ती दासी जैशी ॥ १७९ ॥

न करितां भगवद्‍भजन । ब्रह्म्यासीही मुक्ति नव्हे जाण ।

मा इतरांचा ज्ञानाभिमान । पुसे कोण परमार्थीं ॥ १८० ॥

ज्यासी जेथ पदाभिमान । त्यासी तेंचि दृढबंधन ।

यलागीं दुर्लभपण । मोक्षासी जाण तिहीं लोकीं ॥ १८१ ॥

सांडोनियां पदाभिमान । अंगें सदाशिवु आपण ।

नित्य वसवी महाश्मशान । भगवद्‍भजनीं निजनिष्ठा ॥ १८२ ॥

यलागीं ज्यांसी ब्रह्मलोकप्राप्ती । तेथही जे करिती भगवद्‍भक्ती ।

त्यांसीच प्रळयाच्या अंतीं । परममुक्ती नृपवर्या ॥ १८३ ॥

ब्रह्मलोकीं ज्यां नाहीं हरिभक्ती । तेही पावती पुनरावृत्ती ।

ऐशी मयेची दुर्धर शक्ती । न करितां भक्ती मुक्ति कैंची ॥ १८४ ॥

अर्थीं ब्रह्म्याचें वचन । दों श्लोकीं बोलिला आपण ।

ज्ञानाभिमानियां पतन । भक्तां भवबंधन कदा न बधी ॥ १८५ ॥

[ ब्रह्मादिकृतगर्भस्तुतिश्लोकौ ]

येऽयेऽरविन्दाक्ष व्विमुक्तमानिनस्त्वय्यस्तभावादबिशुद्धबुद्धयः ।

आरुह्य कृच्छ्रेण परं पदं ततः पतन्त्यधोऽनादृतयुष्मदङ्घ्रयः ॥ ३२ ॥

तथा न ते माधव तावकाः चिद्‍भ्रश्यन्ति मार्गात्त्वयि बद्धसौहृदाः ।

त्वयाभिगुप्ता विचरन्ति निर्भया विनायकानीकपमूर्धसु प्रभो ॥ ३३ ॥

[ भा द स्क पू अ २ ]

न करितां भगवद्‍भक्ती । सज्ञानाही नातुडे मुक्ती ।

तेचि अर्थींच्या दृष्टांतीं ब्रह्म्याची उक्ती दाविली येथें ॥ १८६ ॥

जन्मामाजी ब्रह्माणपण । तेही वेदशास्त्रसंपन्न ।

न करितां भगवद्‍भजन । अचूक पतन तयांसी ॥ १८७ ॥

भक्तां सर्वभूतीं भगवद्‍भावो । तेथ विघ्नांसी नाहीं ठावो ।

तयां अपावचि होय उपावो । भावार्था देवो सदा साह्य ॥ १८८ ॥

भक्तीवीण मुक्तीचा सोसु । करितां प्रयत्न पडे वोसु ।

असो हें वैराजपुरुषु करी प्रवेशु अव्यक्तीं ॥ १८९ ॥

अव्यक्तीं वैराजाचा प्रवेशु । होतांचि महाभूतविलासु ।

हों लागे भूतां र्‍हासु । तो अनुप्रवेशु ऐक राया ॥ १९० ॥

वायुना हृतगन्धा भूः सलिलत्वाय कल्पते ।

सलिलं तद्धृतरसं ज्योतिष्ट्वायोपकल्पते ॥ १३ ॥

हृतरूपं तु तमसा वायौ ज्योतिः प्रलीयते ।

हृतस्पर्शोऽवकाशेन वायुर्नभसि लीयते ॥ १४ ॥

प्रळयवायूचा क्षोभक क्रोधु । तेणें पृथ्वीचा हरिला गंधु ।

तंव तेही विरोनियां प्रसिद्धु । एकवदु जळ जाहलें ॥ १९१ ॥

क्षोभला वायु असमसाहस । तो हरी जळचा जळरस ।

तेव्हां जळाचा होतसे र्‍हास । सावकाश्‌ प्रळयमहातेनीं ॥ १९२ ॥

त्या तेजाचा निजसंभ्रम । वयुबळें ग्रासीत तम ।

तेव्हां प्रळयवायु परम । भरोनि व्योम कोंदाटे ॥ १९३ ॥

त्या प्रळयवायूचा स्पर्श । चपळतेसी सर्व ग्रास ।

करूनि ठके अवकाश । तेव्हां वायूतें आकाश निःशेष ग्रासी ॥ १९४ ॥

कालात्मना हृतगुणं नभ आत्मनि लीयते ।

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिः सह वैकारिकैर्नृप ।

प्रविशन्ति ह्यहङ्कारं स्वगुणैरहमात्मनि ॥ १५ ॥

आकाशाच जो शब्दगुण । तो प्रळयकाळु गिळी । संपूर्ण ।

तंव क्षभला तामसाभिमान । तो करी प्राशन गगनाचें ॥ १९५ ॥

दश इंद्रियांचा गोंदळा । राजसाभिमानीं रिघाला ।

चित्तचतुष्टयाचा मेळा । तोही प्रवेशला सात्त्विकाभिमानीं ॥ १९६ ॥

इंद्रिय‍अधिष्ठात्रीं दैवतें । तीहीं मिळोनियां समस्तें ।

प्रवेशलीं सात्त्विकातें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥ १९७ ॥

ते तिनी अहंकार त्रिगुणेंसीं । प्रवेशती महतत्त्वासीं ।

महत्तत्त्व मिळे मायेसी । जेवीं कन्या संततीसीं माहेरा ये ॥ १९८ ॥

जेवीं कुकडीचीं पिलीं । कुकडी पांखांतळी घाली ।

मग ते स्वयें दिसे एकली ॥ तेवीं माया उरली कल्पांतीं ॥ १९९ ॥

एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । त्रिविध भागें दाविली येथ ॥

ते गुणमयी माया निश्चित । मिथ्याभूत आभासे ॥ २०० ॥

जेवीं लेंकुरें खेळतां खेळासी । दिवसा म्हणती जाहली निशी ।

तेवींचि पूर्णस्वरूपापाशीं । देखती मायेसी त्रिविध कल्पता ॥ २०१ ॥

एषा माया भगवतः सर्गस्थित्यन्तकारिणी ।

त्रिवर्णा वर्णितास्माभिः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ १६ ॥

उत्तम मध्यम अधम जन । तिन्ही अवस्था त्रिभुवन ।

त्रिविध कर्में तीन गुण । हें जाण विंदान मायेचें ॥ २०२ ॥

ध्येय ध्याता ध्यान । पूज्य पूजक पूजन ।

ज्ञेय ज्ञाता आणि ज्ञान । हेही त्रिपुटी पूर्ण मायेची ॥ २०३ ॥

दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । कर्म कर्ता क्रियाचरण ।

भोग्य भोक्ता भोजन । हे त्रिपुटी पूर्ण मायेची ॥ २०४ ॥

शब्द श्रोता आणि श्रवण । घ्रेय घ्राता आणि घ्राण ।

रस रसना रसस्वादन । हे त्रिपुटी जाण मायेची ॥ २०५ ॥

कर क्रिया आणि कर्ता । चरण चाल चालता ।

बोल बोलणें बोलता । हे त्रिविधावश्ता मायेची ॥ २०६ ॥

अहं सोहं जडमूढता । साधक साधन साच्यता ।

देवी देवो परिवारदेवता । हेही त्रिविधता मायेची ॥ २०७ ॥

देह देही देहाभिमान । भव भय भवबंधन ।

मुक्त मुमुक्षु अज्ञान । हेंही विंदान मायेचें ॥ २०८ ॥

सुख दुःख जडत्व पूर्ण । आधी समाधी व्युत्थान ।

उत्पत्ति स्थिति निधन । इंहीं लक्षणीं संपूर्ण माया विलसे ॥ २०९ ॥

नभी निळिमा पूर्ण भासे । शेखी निळिमेचा लेशही नसे ।

तेवीं स्वरूपीं माया आभासे । मिथ्यावेशें मायिक ॥ २१० ॥

जेवीं प्रत्यक्ष दिसे मृगजळ । परी तें निधाघचि केवळ ।

तेवीं स्वरूपीं माया प्रबळ । मूळीं निर्मूळ आभासे ॥ २११ ॥

हे मिथ्या माया कल्पनावशें । प्रबळ बळें भासली दिसे ।

नासूं जातां नाशिजे ऐसें । सत्यत्वें नसे निजांग ॥ २१२ ॥

नांवरूपाचिया भडसें । ब्रह्मादिक केले पिसे ।

मिथ्या त्रिपुटीविन्यासें । ज्या बंधिलें दिसे त्रिलोक्य ॥ २१३ ॥

जेवीं रूपासवें दिसे छाया । नाशितां नातुडे नाशावया ।

तेवीं स्वरूपीं मिथ्या माया । अतिदुर्जया देवांसी ॥ २१४ ॥

जेवीं देहासवें मिथ्या छाया । तेवीं ब्रह्मीं मिथ्या माया ।

कल्पनायोगें वाढली वायां । यालगी अजया वेदशास्त्रें म्हणती ॥ २१५ ॥

राया कल्पना वाढे जे ठायीं । तेंचि मायेचें दृढ मूळ पाहीं ।

जो निर्विकल्प निजदेहीं । त्यासी माया नाहीं तिहीं लोकीं ॥ २१६ ॥

कल्पिती कल्पना जे राया । तेचि जाण मुख्य माया ।

आणीक रूपकें सांगावया । नातुडे माया निरूपणीं । २१७ ॥

तेचि त्रिविध मुख्यलक्षणीं । माया सांगितली विवंचोनी ।

आतां कोण्या अर्थींचेश्रवणीं । अत्यादरु मनीं वर्ते राया ॥ २१८ ॥

माया दुस्तर दारुण । ऐकूनि ऋत्विज ब्रह्मण ।

थरारले सभाजन । राजाही पूर्ण विस्मित जाहला ॥ २१९ ॥

नवल मायेचे रूपक । नाशूं न शकतीच ज्ञाते लोक ।

जिया गोंविले ब्रह्मादिक । इतरांचा देख पाडु कोण ॥ २२० ॥

माया आक्रमूनि शिवासी । तोही आणिला जीवत्वासी ।

ते माया तरवे दीनासी । तो उपावो यासी पुसों पां ॥ २२१ ॥

सुखोपायें दीन जन । दुस्तर माया तरती पूर्ण ।

तदर्थीं राजा आपण । अत्यादरें प्रश्न श्रद्धेनें पुसे ॥ २२२ ॥

श्रीराजोवाच ।

यथैतामैश्वरीं मायां दुस्तरामकृतात्मभिः ।

तरन्त्यञ्जः स्थूलधियो महर्ष इदमुच्यताम्‌ ॥ १७ ॥

अतिदुस्तर हरीची माया । आ‍इकोनि हांसें आले राया ।

लटकीच परी देहाभिमानियां । बाधावया दृढ जाहली ॥ २२३ ॥

माया दुस्तर शास्त्रप्रसिद्धी । तेथ बाळेभोळे स्थूळबुद्धी ।

सुखें तरती कोणे विधीं । तो सांग त्रिशुद्दी उपावो ॥ २२४ ॥

ज्यासी वश्य नाही निजमन । आणि भवाब्धि तरावया भाव पूर्ण ।

ऐसे भोळे भाविक जन । त्यांसी मायातरण सुगम सांगा ॥ २२५ ॥

मागां कवि बोलिला संकलितीं । तन्माययाऽतो बुध आभजेति ।

गुरु-ब्रह्म अभेदस्थिती । करितां भक्ती माया तरिजे ॥ २२६ ॥

तें भक्तीचें स्पष्ट लक्षण । विशद हो‍आवया श्रवण ।

पुढती मायेचें तरण । पुसावया कारण मुख्य हेंचि ॥ २२७ ॥

तो मायातरणोपायविधी । सुगम सांगावया त्रिशुद्धी ।

अंतरिक्षाधाकुटा सुबुद्धी । प्रबुद्ध प्रज्ञानिधी बोलता जाहला ॥ २२८ ॥

श्रीप्रबुद्ध उवाच ।

कर्माण्यारभमाणानां दुःखहत्यै सुखाय च ।

पश्येत्पाकविपर्यासं मिथुनीचारिणां नृणाम्‌ ॥ १८ ॥

मुख्य मायेचें तरण । प्रबुद्धचिजाणे पूर्ण ।

प्रबुद्ध जाहलिया आपण । मायेचें विंदान न तरतां तरती ॥ २२९ ॥

मनीं विषयाचा छंदु । तो केवळ महाबाधु ।

विषयत्यागी तो प्रबुद्धु । तोचि विशदु भावो आ‍इका ॥ २३० ॥

विषयीं लोभलें अत्यंत मन । तेथ नव्हतां वैराग्य पूर्ण ।

कदा नव्हे मायेचें तरण । वैराग्यार्थ जाण विषय निंदी ॥ २३१ ॥

केवळ नश्वर विषय देख । तेंचि मानिती परम सुख ।

तें सुखचि दुःखदायक । स्त्रीकामें मुख्य माया बाधे ॥ २३२ ॥

वेंचुनि धनाचिया गांठी । सुखार्थीं स्त्री वैसविली पाटीं ।

तेचि भोगवी दुःखकोटी । जगीं माया लाठी स्त्रीकामें ॥ २३३ ॥

स्त्रीकामें प्रपंचु सबळ । स्त्रीकामें दुःख प्रबळ ।

स्त्रीकामें मायेसी बळ । स्त्रीकामें मोहिलें जग ॥ २३४ ॥

आवडीं स्त्री बैसवितां पाटीं । ते प्रपंचाच्या वाढवी कोटी ।

महामोहाच्या पाडूनि गांठी । दुःखसागरीं लोटी स्त्रीकामु ॥ २३५ ॥

जे नवमास वाहे उदरांत । ते माता करूनि अनाप्त ।

स्त्रियेसी मानिती अति‍आप्त । ऐशी माया समर्थ स्त्रीकामें ॥ २३६ ॥

जे तोंडींचें पोटींचें खाववित । जे सदा सोशी नरकमूत ।

ते मातेहूनि स्त्री आप्त । जाहली जगांत मायामोहें ॥ २३७ ॥

स्त्रिया मेळवितां असंख्य मिळती । परी माता न मिळे त्रिजगतीं ।

ऐसें जे सज्ञान जाणती । तेही आप्त मानिती स्त्रियेतें ॥ २३८ ॥

मातेतें भजतां भुक्तिमुक्ती । स्त्रियेतें भजतां नरकप्राप्ती ।

ऐसें जे शास्त्रज्ञ जाणती । तेही मता उपेक्षिती स्त्रीकामें ॥ २३९ ॥

एवं स्त्रीकामाचिया व्याप्ती । माया व्यापिली त्रिजगतीं ।

सज्ञानही पाडले भ्रांतीं । स्त्रीकामसक्ती महामाया ॥ २४० ॥

मानूनि विषयांचे सुख । काम्य कर्म करितां देख ।

तेणें अतिदुःखी होती लोक । दुःखदयक काम्य कर्म ॥ २४१ ॥

कामिनीकामें गृहासक्ती । प्राणी प्राणांतें स्वयें शिणविती ।

त्या श्रमाची निदानस्थिती । सांगेन तुजप्रती राजाधिराजा ॥ २४२ ॥

निर्मळ जळें भिंती धुतां । जळाचीच नासे निर्मळता ।

हात माखती धुतले म्हणतां । भिंतीही तत्त्वतां निदळ केली ॥ २४३ ॥

तेवीं विषयांचेनि सुखें सुख । न पावतीच ब्रह्मादिक ।

विषयाचा जे मानिती हरिख । ते परममूर्ख पशुदेही ॥ २४४ ॥

नित्यार्तिदेन वित्तेन दुर्लभेनात्ममृत्युना ।

गृहापत्याप्तपशुभिः का प्रीतिः साधितैश्चलैः ॥ १९ ॥

तरिदिवसु निजनिकटें । मर्णेंसीं घेतां झटें ।

कवडीची प्राप्ती न भेटे । प्राणांतकष्टें द्रव्य जोडे ॥ २४५ ॥

एवं कष्टलें जोडलें धन । तें महादुःखाचें जन्मस्थान ।

अर्थ अनर्थाचें अधिष्ठान । निजात्ममरण निजमूळ ॥ २४६ ॥

द्रव्य नातां उपायें शिणवी । जाहलिया संरक्षणीं आधी लावी ।

रात्रिदिवस हृद्रोग जीवीं । अविश्वासें नांदवीं धनलोभु ॥ २४७ ॥

मायाबापांशीं चोरी करवी । स्त्रीपुरुषांसी कलहो लावी ।

सुहृदांतें दूरी दुरावी । हे द्रव्याची पदवी स्वाभाविक ॥ २४८ ॥

द्रव्यपाशीं आधिव्याधी । द्रव्यापाशीं दुष्ट बुद्धी ।

द्रव्यापाशीं सलोभ क्रोधीं । असत्य निरवधी द्रव्यापाशीं ॥ २४९ ॥

द्रव्यापाशीं अतिविकल्प । द्रव्यापाशीं वसे पाप ।

द्रव्यापाशीं अतिसंताप । पूर्ण दुःखरूप ते द्रव्य ॥ २५० ॥

हें दानें त्यागितां फळ गोमटें लोभियां नरका ने हटॆंतटें ।

द्रव्या‍ऐसे गा वोखटें । आन न भेटे तिहीं लोकीं ॥ २५१ ॥

नळिया चणियांचे आशा । वानरें मुठीं धरणें तोचि फांसा ।

तेवीं द्रव्यदाराभिलाषा । नरदेहदशा अधःपातीं ॥ २५२ ॥

द्रव्य सहसा न मिळे पाहीं मिळेतरी अनीति अपायीं ।

यालागीं द्रव्याच्या ठायीं । सुख नाहीं त्रिशुद्धी ॥ २५३ ॥

धन वेचोनि फाडोवाडें । घर करिती वाडेंकोडें ।

तें अध्रुवत्वें सवेंचि पडे । थितें द्रव्य बुडे आयुष्येंसीं ॥ २५४ ॥

करूनि आयुष्याचा मातेरा । मुद्दलसिंचने जोडिलें पुत्रा ।

त्या पुत्राच्या मरणद्वारा । दुःखदुर्धरामाजीं बुडती ॥ २५५ ॥

प्रपंचींचे सुहृद समस्त । जंव स्वार्थ तंव होती आप्त ।

स्वार्थविरोधें तें अनाप्त । हो‍ऊनि घात सुहृदां करिती ॥ २५६ ॥

करोनिया अतिहव्यासु । मेळविती नाना पशु ।

त्यांचा सवेंचि होय नाशु । तेणें दुःखें त्रासु गृहस्थांसी ॥ २५७ ॥

निजदेहोचि नश्वर येथ । त्यासि प्रपंच नव्हे गा शाश्वत ।

अवघें जगचि काळग्रस्त । इहलोकीं समस्त ठकिले विषयीं ॥ २५८ ॥

मनुष्यदेहो कर्मभूमीं प्राप्त । तो लोक म्हणती कर्मजित ।

हा जैसा नश्वर येथ । तैसाच निश्चित नश्वर स्वर्गु ॥ २५९ ॥

एवं लोकं परम्विद्यान्नश्वरं कर्मनिर्मितम्‌ ।

सतुल्यातिशयध्वंसं यथा मण्डलवर्तिनाम्‌ ॥ २० ॥

मनीं धरोनी विषयभोग । इहलोकीं करिती याग ।

पुण्य जोडोनियां साङ्‍ग । पावती स्वर्गनिजपुण्ययोगें ॥ २६० ॥

स्वर्गासुखा इंद्र अधिपती । तोही पतनार्थ धाके चित्तीं ।

विघ्नें सूची तापसांप्रती । स्वर्गस्थिति अपायी ॥ २६१ ॥

यापरी निजपुण्यें स्वर्गप्राप्ती । त्या लोकातें पुण्यजित म्हणती ॥

तेही पुण्यक्षयें क्षया जाती । तेणें धाकें धाकती स्वर्गस्थ श्तेष्ठ ॥ २६२ ॥

गांठीं पुण्य असतां चोख । स्वर्गभोगीं असेल सुख ।

हेही वार्ता समूळ लटिक । स्वर्गींचें दुःख ऐक राया ॥ २६३ ॥

समान पुण्यें समपदप्राप्ती । त्यांसी स्पर्धकलहो करिती ।

आपणाहूनि ज्यां अधिक स्थिति । त्यांचा द्वेष चित्तीं अहर्निशी ॥ २६४ ॥

जैसे राजे मंडळवर्ती । राज्यलोभें । कलहो करिती ।

तैशी स्वर्गस्थां कलहस्थिती । देवेषें होती अतिदुःखी ॥ २६५ ॥

पतनभयें कलह-द्वेष वोढी । क्षयतें पावे पुण्यजोडी ।

अधोमुख पडती बुडीं । यज्ञिकें बापुडीं चरफडती ॥ २६६ ॥

एवं स्वर्गसुख‍उल्हसु । मानिती ते केवळ पशु ।

प्रत्यक्ष तेथ द्वेष नाशु । असहसाहसु नित्य कलहो ॥ २६७ ॥

सेविलाचि विषयो नित्य सेविती । परी कदा नव्हे मानसीं तृप्ती ।

तरी मिथ्या म्हणौनि नेणती । हेमोहक शक्ती मायेची ॥ २६८ ॥

जैसें वेश्येचें सुख साजणें । वित्त घे‍ऊनि वोसंडणें ।

तेवीं विषयाचा संगु धरणें । तंव तंव होणें अतिदुःखी ॥ २६९ ॥

यालागीं उभयभोगु‍उपाया । जे जे प्रवर्तले गा राया ।

ते ते जाण ठकिले माया । थितें गेलें वायां उत्तम अयुष्य ॥ २७० ॥

कर्मभूमीं नरदेह प्राप्त । हें पूर्ण निजभाग्याचें मथित ।

देव नरदेह वांछित । ते देव केले व्यर्थ विषयार्थीं ॥ २७१ ॥

एवं विषयाची आसक्ती । माया ठकिले नेणों किती ।

यालागीं विषयाचे विरक्ती । करावी गुरुभक्ती तेंचि सांगों ॥ २७२ ॥

तस्माद्‍गुरुं प्रपद्येत जिज्ञासुः श्रेय उत्तमम्‌ ।

शाब्दे परे च निष्णातं ब्रह्मण्युपशमाश्रयम्‌ ॥ २१ ॥

जाणोनि विषयांचे नश्वरपण । पावावयालागीं ब्रह्म पूर्ण ।

सद्‍गुरुसी अनन्यशरण । रिघावें संपूर्ण श्रद्धायुक्त ॥ २७३ ॥

सद्‍गुरुवचनमात्रें माया । तरेन हा निश्चयो राया ।

येणें सद्‍भावें लागतो पायां । पावावया निजस्वार्तु ॥ २७४ ॥

गुरु ऐसें जे म्हणणें । तेंही आहे बहुसालपणें ।

ऐक राया तीं लक्षणें । तुज कारणें सांगेन ॥ २७५ ॥

एक वेदाध्ययन गुरु । एक व्याख्यानदानीं उदारु ।

एक ज्योतीषज्ञानीं गंभीरु । परी तो सद्‍गुरु न म्हणती ज्ञाते ॥ २७६ ॥

एक आगमोक्त मंत्र उपसिती । जप करावा विधानयुक्ती ।

मग कैं हो‍ईल निजप्राप्ती । हें नकळे निश्चितीं गुरुशिष्यां ॥ २७७ ॥

एक वयुधारणा लाविती । एक नाना ल लक्ष्यें दाविती ।

एक हठयोगें गोंविती । एक वैसविती महामुदा ॥ २७८ ॥

एक ब्रह्मानुवादें चोखटु । तत्त्वनिरूपणीं उद्‍भटु ।

वैरग्यबोलिका वरिष्ठु । उपजवी विटु उभयभोगंचा ॥ २७९ ॥

कैसें निरूपी शुद्ध ब्रह्म । ऐकोनि सात्त्विकं येत प्रेम ।

परी निजहृदयींचा भ्रम । निरसे तें वर्म नेणेचि ॥ २८० ॥

जेवीं गूळ-उसांचा घाणा । तोंडींचा रसु भरे भाणा ।

शब्दचोपटें भरोनि वदना । करी परिभ्रमणा करकरितु ॥ २८१ ॥

ऐसा जो कां शब्दज्ञानी । उत्तम व्यख्याता ज्ञानगुणीं ।

तो जन रंजवी निरूपणीं । स्वयें कोरडेपणीं करकरितु ॥ २८२ ॥

योगक्ष्म चाले गोमटा । लौकिकीं थोर प्रतिष्ठा ।

तेथें निजप्राप्तीची उत्कंठा । न वचे वरिष्ठा शिष्यांची ॥ २८३ ॥

जेवीं अमृत म्हणतां । चवी न लभे गा सर्वथा ।

तेवीं शाब्दिक ज्ञानयोग्यता । अनुभववार्ता स्वयें नुपजे ॥ २८४ ॥

जेणें स्वयें चाखिली नाहीं चवी । तो दुजयातें गोडी केवीं लावी ।

यालागीं जो पूर्णानुभवी । तो तारी सद्‍भावें सच्छिष्यसी ॥ २८५ ॥

एवं गुरुपणाची वदंती । असे बहुपणें नांदती ।

जो करी अपरोक्षप्राप्ती । त्यातें म्हणती सद्‍गुरुस्वामी ॥ २८६ ॥

ज्याचेनि वाक्यें असंतता । निःशेष मावळे तत्त्वतां ।

त्यासीचि गा सद्‍गुरुता । वेदशास्त्रार्थां प्रतिपाद्य ॥ २८७ ॥

जे उपदेशिती मंत्रतंत्र । तेही पूज्यत्वें अतिसधर ।

जेथें नुरे पूज्यपूजकताविचार । तोचि साचार सद्‍गुरुस्वामी ॥ २८८ ॥

एकातें ब्रह्मज्ञान । वस्तु देखोनि विरालें मन ।

मावळले द्वैताचें भान । पडिलें मौन चहूं वाचां ॥ २८९ ॥

इंद्रियें टंवकारिलीं समस्त । प्राण पांगुळला जेथींचा तेथ ।

वस्तु देखोनियां परमाद्‍भुत । पडलें ताटस्त्य्ह देहभावा ॥ २९० ॥

ऐसा जो आत्मानुभवी । त्यातें सद्‍भावें शिष्यु विनवी ।

तंव तो पुसे ना समजावी । ताटस्त्यभावीं अबोलपणा ॥ २९१ ॥

एका अनुभवा आलें ब्रह्म । फिटला बाध्यबाधकतेचा भ्रम ।

मोडलें द्वैतभावाचें कर्म । जगीं विषम असेना ॥ २९२ ॥

परी अचुंबित वर्तणें । अघटमान कर्म करणें ।

अत्यंत उग्रता निरवणें । दुर्धरपणें भयानकु ॥ २९३ ॥

आपण आपणियामाजी हंसत । ध्वनितें बोले परमार्थ ।

तेथें बोधेन शिष्याचें चित्त । पडे दुश्चित ते ठयीं ॥ २९४ ॥

ऐसा जो वर्ते ब्रह्मज्ञानी । त्याची ब्रह्मस्थिती न मने जनीं ।

मा कोण जा‍ईल भाव धरोनि । बोधालागोनी त्यापाशीं ॥ २९५ ॥

आतां सद्‍गुरुचीं जीं निजलक्षणें । राया संगेन तुजकारणें ।

जें ऐकतां अंतःकरणें । सुखी होणें सद्‍भावें ॥ २९६ ॥

तरी जो कायावाचामनें । अतिकृपाळू दीनाकारणें ।

तोडी शिष्याचीं भवबंधनें । उठवी ठाणें अहंकाराचें ॥ २९७ ॥

ज्याचा जैसा जैसा भावो । तैसा तैसा करी अनुभवो ।

तरी गुरुत्वाचा अहंभावो । अणुमात्र पहा हो धरीना ॥ २९९ ॥

शिष्यपासूनि सेवा घेणें । हें स्वप्नींही न स्मरे मनें ।

शिष्याची सेवा स्वयें करणें । पूज्यत्वें पाहणें निजशिष्यां ॥ ३०० ॥

शिष्य देखावा पुत्रासमान । हें स्मृतिवक्य असे प्रमाण ।

दृष्टीं देखो नेणें गौण । शिष्या देखे पूर्ण ब्रह्मत्वें ॥ ३०१ ॥

शिष्या सेवा करी निजभावार्थें । परी तो सेवक न म्हणे त्यातें ।

ज्यासी भगवद्‍रूप सर्व भूतें । शिष्य वेगळा तेथें सेवकत्वें नुरे ॥ ३०२ ॥

ऐसा मी एक महायोगी । हेंही न मिरवी ति जगीं ।

गुरुत्वाचा ताठा अंगीं सर्वथा शिगीं लागों नेदी ॥ ३०३ ॥

आपुल्या योगक्षेमाचें सांकडें । स्वप्नींही न घाली शिष्याकडे ।

शिष्य संकट अतिगाढें । निवारी रोकडें निजांगें जो ॥ ३०४ ॥

मी एक अकर्ता निजात्मयोगी । म्हौनि विषयांतें न भोगी ।

अथवा विषयो निःशेष त्यागी । हाही आग्रहो अंगीं असेना ॥ ३०५ ॥

तो विषय भोगी ना स्वयें त्यागी । तो अदृष्टाच्या निजविभागीं ।

लावूनियां देहाच्या अंगीं । परब्रह्मयोगीं विचरत ॥ ३०६ ॥

देह दैवें पालखीमाजीं चढे । अथवा विष्ठेमाजीं पडे ।

तें दोहींचें सुखदुःख त्याकडे । मी म्हणौनि पुढें कदा न रिघे ॥ ३०७ ॥

देहीं असोनि नाहीं अहंकृती । गेहीं असोनि नाहीं गृहासक्ती ।

शेखीं लोकांमाजीं लौकिकस्थिती । सुखें वर्तती लोकांसरिसें ॥ ३०८ ॥

त्यासी स्त्री म्हणे माझा भर्ता । पुत्र म्हणे माझा पिता ।

शिष्य म्हणती गुरु तत्त्वतां । तो त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्तें ॥ ३०९ ॥

ऐशिया पूर्णप्रतीती । आचरोनि दावी भक्ती ।

हरि भजावा सर्वां भूतीं हेंच शिष्यांप्रती उपदेशी ॥ ३१० ॥

हीं सद्‍गुरुचीं निजलक्षणें । पंडितां न कळती ज्ञु‌आतेपणें ।

पूर्णानुभवी जाणती खुणे । इतरांचें जाणणें पांगुळे तेथ ॥ ३११ ॥

त्याचे गुरुत्वाची वोळखण । अंगीं निजशांति पूर्ण ।

हेंचि सद्‍गुरुत्वाचें लक्षण । मुख्य भूषण हेंचि राया ॥ ३१२ ॥

जगीं शांति जाली परदेशी । कोठेंही ठावो न मिळे तिशीं ।

ते आली सद्‍गुरुपायांपाशीं । सुखवासासी वसावया ॥ ३१३ ॥

यापरी स्सद्‍गुरुपाशीं शांती । स्वयें आली सुखवासवस्ती ।

जेवीं कां माहेरा‍आंतौती । स्वानंदें क्रीडती कन्या जैशी ॥ ३१४ ॥

जाणोनि वेदशास्त्र निश्चितीं । जो न मिरवी गा व्युत्पत्ती ।

ज्यासी अपरोक्षें पूर्ण शांती । तो सद्‍गुरुमूर्ति निश्चयें राया ॥ ३१५ ॥

झणीं श्रोते कोपती येथ । म्हणतील ग्रंथ वाढविला व्यर्थ ।

निष्णात या पदाचा अर्थ । काढितां तेथ स्फुरलें हो ॥ ३१६ ॥

हे माझे गांठीची नव्हे युक्ती । सद्‍गुरु आपण आपली स्थिती ।

बोलवीतसे ग्रंथार्थीं । पदपदार्थीं साधूनि ॥ ३१७ ॥

तरी सद्‍गुरुचीं लक्षणें । न वर्णवती अगाधपणें ।

वेद वेडावले मुकेपणें । तेथें माझें बोलणें सरे केवीं ॥ ३१८ ॥

येथ आश्चर्य कैसे देखा । श्रीभगवत देशभाखा ।

परमार्थु साधिला नेटका । तुष्टला निजसखा जनार्दनस्वामी ॥ ३१९ ॥

एका जनार्दना शरण । त्याची जैं होय कृपा परिपूर्ण ।

त्या देहीं असता देहबंधन । नातळे जाण गुरुभक्तां ॥ ३२० ॥

ज्याचे सेवितां निजचरण । देहीं न बाधी देहबंधन ।

त्यासी जाहलिया अनन्य शरण । दे अगाध कोण हें न कळे वेदां ॥ ३२१ ॥

न करितां सद्‍गुरुभक्ती । कदा नव्हे परमार्थप्राप्ती ।

यालागीं सद्‍गुरुभक्ती । बोलिलीं ग्रंथीं शिष्यहितार्थ ॥ ३२२ ॥

यलागीं पूर्ण सद्‍गुरुपाशीं । अनन्य शरण होतां त्यासी ।

तो सद्‍भावें निववी शिष्यासी । निजबोधेंसीं यथार्थ ॥ ३२३ ॥

सद्‍गुरुस्थितीचें निरूपण । राया सांगितलें संपूर्ण ।

आतां शिष्याचे लक्षण । सावधान अवधारीं ॥ ३२४ ॥

तत्र भागवतान्धर्मान्शिक्षेद्‍गुर्वात्मदैवतः ।

अमाययानुवृत्त्या यैस्तुष्येदात्मात्मदो हरिः ॥ २२ ॥

वरीवरी दिसती सात्त्विक । भीतरीं विकल्पी शिष्य एक ।

एक ते केवळ दांभिक । एक ज्ञानठक अतिधूर्त ॥ ३२५ ॥

एक ते केवळ प्रतिष्ठाकाम । एकासी पूज्यतेचा संभ्रम ।

एकासी जाणिवेचा आक्रम । एकाचे पोटीं भ्रम महासिद्धीचा ॥ ३२६ ॥

एक वाग्वादी वाजट । एका आवडे अतिशयेंसीं कर्मठ ।

एक केवळ कर्मनिष्ठ । आम्ही ब्रह्मनिष्ठ अभिमानें ॥ ३२७ ॥

एका आवडे वायुधारण । एका आसनजाभिमान ।

एकाचें संशयी मन । विश्वास पूर्ण दृढ नाहीं ॥ ३२८ ॥

एक आदरें उपदेशु घेती । मग होय नव्हे विकल्प चित्तीं ।

ए‌इशा अनेक शिष्यपंक्ती । ते जाण निश्चितीं मायिक ॥ ३२९ ॥

आतां जे कां अमायिक । शोधितसत्त्वाचे सात्त्विक ।

मुख्य परमार्था साधक । जे अवंचक सर्वस्वें ॥ ३३० ॥

जे गुरुचरणाचे अंकिले । जे गुरुवाक्या जीवें विकले ।

सद्‍गुरूलागीं वहिलें । सर्वस्व आपुलें वोवाळिती ॥ ३३१ ॥

जो सद्‍गुरूच्या बोलावरी । जीविताची कुरवंडी करी ।

जो गुरु‍आज्ञेबाहेरी । तिळभरी हों न शके ॥ ३३२ ॥

सद्‍गुरुतें मनुष्यबुद्धी । पाहोंचि नेणे जो त्रिशुद्धी ।

सेवेलागीं निरवधी । हर्षानंदीं तत्पर ॥ ३३३ ॥

निजभावार्थें सादर । सेवलागीं अतितत्पर ।

शरीर आठही प्रहर । अणुमात्र वंचिना ॥ ३३४ ॥

उंच अथवा नीच काम । म्हणो नेणे मनोधर्म ।

गौण करोनि नित्यकर्म । मानी उत्तमोत्तम गुरुसेवा ॥ ३३५ ॥

सेवेंलागीं निष्कपट । नित्य निजभावें चोखट ।

जंव जंव सेवा पडे सदट । तंव तंव उद्‍भट उल्हासु ॥ ३३६ ॥

सच्छिष्य असच्छिष्य समुदावो । सद्‍गुरुसी सारिखेचि पहा वो ।

ज्याचे हृदयीं जैसा भावो । तैसा पहा हो फळभोग ॥ ३३७ ॥

भावेषु विद्यते देवो । हा उपदेशीं मुख्य निर्वाहो ।

आपुला आपणया भावो । फळभोग पहा हो भोगवी ॥ ३३८ ॥

चुकवावया मृत्यूचा ठावो । जाणिवे आणितां निजभावो ।

हिरण्यकशिपु नाडला पहा हो । संधी साधोनि देवो निर्दळी त्यासी ॥ ३३९ ॥

तेथेंचि प्रल्हादाचा भावो । मज रक्षिता देवाधिदेवो ।

त्यासी साक्षेपें मारितां रावो । मरणचि वावो भावार्थें केलें ॥ ३४० ॥

परमार्थीं जें जाणपण । ते जाणावी नागवण ।

यालागीं सद्‍भावें जो संपूर्ण । तो जन्ममरणछेदकु ॥ ३४१ ॥

मी शिष्यपरीक्षकु ज्ञाता । हे सद्‍गुरुसी नाही अहंता ।

तेथें जैशी त्याची भावार्थता । तैशा थैशा अर्था तो पावे ॥ ३४२ ॥

हें असो सच्छिष्याचा सद्‍भावो । राया अभिनव कैसा पहा हो ।

गुरु ब्रह्म ऐक्यभावो । निजनिर्वाहो निष्टंक ॥ ३४३ ॥

माझा इंद्रियवृत्ती चाळिता । सद्‍गुरु निजात्मा मज‍आंतौता ।

बाह्य सेवेलागीं सर्वथा । ब्रह्मूर्ति तत्त्वतां सद्‍गुरु मानी ॥ ३४४ ॥

सद्‍गुरुचरणीं आपण । चित्त-वित्त-जीवितेंसीं पूर्ण ।

करूनि घाली आत्मार्पण । सर्वस्वें संपूर्ण सर्वभावें ॥ ३४५ ॥

तेथें संतुष्टला स्वामी पूर्ण । तोही सर्वस्वें भुलोन ।

आवडी निजांगें आपण । सेवका आधीन स्वामी होये । ३४६ ॥

आत्मार्पण करितां बळी । द्वारीं द्वारपाळ जाहला वनमाळी ।

ऐसी भजनभावाची नवाळी । सेवकाजवळी स्वामी तिष्ठे ॥ ३४७ ॥

एवढी ये अगाध प्रीती । उत्तम भक्त स्वयें पावती ।

भाळ्याभोळ्यां हेचि स्थिती । कैशा रीती आतुडे ॥ ३४८ ॥

याचिलागीं सद्‍गुरूपाशीं । शरण रिघावें सर्वस्वेंशीं

तो संतोषोनियां शिष्यासी । भजनधर्मासी उपदेशी ॥ ३४९ ॥

जेणें भजनें भगवंत । भजोनि जाहले उत्तम भक्त ।

ते भागवतधर्म समस्त । शिकावे निश्चित सद्‍भावेंसीं ॥ ३५० ॥

मुख्य भागवतधर्मस्थिती । अवश्य करावी सत्संगती ।

हेंचि सद्‍गुरु उपदेशिती । असत्संगतित्यागार्थ ॥ ३५१ ॥

सर्वतो मनसोऽसङ्गमादौ सङ्गं च साधुषु ।

दयां मैत्रीं प्रश्रयं च भूतेष्वद्धा यथोचितम्‌ ॥ २३ ॥

सर्वांपासोनि निःसंग । जरी मनीं होणें आहे चांग ।

तैं अवश्य धरावा सत्संग । असत्संग त्यागावा ॥ ३५२ ॥

मुख्य असत्संग देहसंगती । त्याची समूळ करावी निवृत्ती ।

जगीं दाटुगी सत्संगती । जाण निश्चिती नृपनाथा ॥ ३५३ ॥

तेथें दया मैत्री प्रश्रयो पूर्ण । मुख्यत्वें हें त्रिविध लक्षण ।

अवश्य करावें आपण । सत्संग प्रमाण सहितासी ॥ ३५४ ॥

सांडोनिया थोरपण । साधूसी लीन हो‍आवें संपूर्ण ।

सांडोनियां देहाभिमान । त्यासी लोटांगण घलावें ॥ ३५५ ॥

साधूपरता पूज्य पहा हो । जगीं नाहीन्‌ आन देवो ।

संतपूजनें देवाधिदेवो । स्वयमेवो संतुष्टे ॥ ३५६ ॥

संतपदींचे रजःकण । शिरीं वंदावे श्रद्धेने पूर्ण ।

संतांपुढें जाणपण । सर्वथा आपण न मिरववें ॥ ३५७ ॥

देखोनि संतसमुदावो । अनन्यगती भगवद्‍भावो ।

भगवभावें नम्र स्वभावो । प्रश्रयो पहा हो या नांव ॥ ३५८ ॥

नम्रता सेवितां सन्तचरण । येथें भूतदया वाढें पूर्ण ।

हें दयेचें निजलक्षण । सावधान । अवधारीं ॥ ३५९ ॥

भूतांसी कठिणपण । देखतां निघों पाहे प्राण ।

मा स्वयें करील आपण । हें सर्वथा जाण स्वप्नीं न घडे ॥ ३६० ॥

जेणें आपणासी होय दुःख । तें भूतांसी करीना निःशेख ।

जेणें आपणासी होय सुख । तें आवश्यक करी दीना ॥ ३६१ ॥

सर्व भूतीं दया समान । कदा न बोले कठिणपण ।

भूतांची पीडा निवारण । करोनि आपण शोपाय चिंती ॥ ३६२ ॥

जीवमात्रीं दुरुक्ती बोलतां । जिव्हेच्या घेवों पाहे जीविता ।

भूतीं दुष्टपण चाळितां । समूळ निजचित्ता निर्दाळूं पाहे ॥ ३६३ ॥

भूतांसी जेथ पीडा पावे । त्यातळी जीव भलूं धंवे ।

जीवापरीस भूतें सर्वें । दयागौरवें पढियंतीं ॥ ३६४ ॥

ऐसें जें कारुण्य पूर्ण । त्या नांव दया संपूर्ण ।

आतां मैत्रीवें लक्षण । असाधारण तें ऐका ॥ ३६५ ॥

सर्व भूतांचे ठायीं । सुहृदावांचोनि दुजें नाहीं ।

तरी न करितांचि मैत्री पाहीं । ठायींचे ठायीं अलोलिक ॥ ३६६ ॥

जे विषयवियोगें न विटे । नाना विकल्पीं न तुटे ।

आलिया परम संकटें । मैत्री नेटेंपाटें सदा ग्राह्य ॥ ३६७ ॥

या नांव गा मित्रभावो । प्राण गेलिया न तुटे पहा हो ।

देखतां कल्पांतकाळघावो । निजमित्रसमुदावो एकवटे कीं ॥ ३६८ ॥

ऐसी आचरतां निजस्थिती । श्रद्धा उपजे सर्वां भूतीं ।

त्या श्रद्धेची व्युत्पत्ती । यथनिगुती सांगेन ॥ ३६९ ॥

नवल श्रद्धेचें लक्षण । ब्रह्मा मुंगी समसमान ।

तरी यथोचित विधान । सर्वथा जाण चुकेना ॥ ३७० ॥

अर्घ्यपाद्यादि पूजन । सकळ दान आणि सन्मान ।

हे श्रद्धा ब्रह्मणीं संपूर्ण । एकासी तें जाण अन्नमात्रचि ॥ ३७१ ॥

एका अन्न आच्छादन । एकासी ते कोरडे कण ।

तृण आणि जीवन । एका पयःपान यथोचित ॥ ३७२ ॥

जेणें ज्यासी सुख संपूर्ण । तें तें करी उचित श्रद्धें जाण ।

अनुचित श्रद्धेचें विंदाण दुःखकारी संपूर्ण सर्वार्थीं ॥ ३७३ ॥

जेवीं ब्राह्मणा वाढिलें तृण । गा‍ईस वाढिलें मिष्टान्न ।

श्वानासी बैसणें सिंहासन । साधूसी आसन थारोळा ॥ ३७४ ॥

व्याघ्रासी पडिल्या लंघन । त्यासी अर्पूं नये गोदान ।

गाय गादल्या संपूर्ण । तैलाभ्यंजन करूं नये ॥ ३७५ ॥

हो कां देह इंद्रियें जरी एकें । तरी जिव्हाकर्म नव्हे नाकें ।

तेवीं एक भूतात्मा भूतवेखें उचितोन्मुखें यजावा ॥ ३७६ ॥

करितां यथोचित अर्पण । जरी क्रिया दिसे भिन्न भिन्न ।

तरी अंतरश्रद्धा अभिन्न । हें मुख्य लक्षण भागवतधर्मीं ॥ ३७७ ॥

भूतीं भूतात्मा अभिन्नस्थिती । दया मैत्री साधूंची भक्ती ।

हेच आतुडे कैशा रीतीं । प्रबुद्ध तदर्थीं उपाव सांगे ॥ ३७८ ॥

तेचि नव श्लोकीं श्लोकोक्ती । समूळ भगवतधर्मस्थिती ।

प्रबुद्ध सांगे रायाप्रती । साधकां निजप्राप्ती साधावया ॥ ३७९ ॥

शौचं तपस्तितिक्षां च मौनं स्वाध्यायमार्जवम्‌ ।

ब्रह्मचर्यमहिंसां च समत्वं द्वन्द्वसंज्ञयोः ॥ २४ ॥

मुख्य सधावया परमार्थ । अवश्य पाहिजे गा शिचिता ।

शुचित्वावांचोनि तत्त्वता । न लाभे हाता निजस्वार्थु ॥ ३८० ॥

यालागीं गा नृपनाथा । शुद्ध शौचाची आ‍इक कथा ।

आंतर मळ न क्षाळितां न लाभे हाता बाह्यशुद्धी ॥ ३८१ ॥

मन मळिण वासनामळें । तें न करितां सोंवळें ।

बाह्य पवित्रता अहंबळें । तें जाण आंधळें न्याहाळी जैसें ॥ ३८२ ॥

सोनें जेवीं पुटीं पडे । मळ तुटे वाणीं चढे ।

तेवीं गुरुसेवा जडत्व मोडे । चित्तशुद्धी जोडे निर्दुष्ट ॥ ३८४ ॥

आरशासी सहाणीं तोडिजे । तेणें स्वमुखा शुद्धत्व जोडिजे ।

तेवीं चित्तशुद्धी उघडिजे । सहजीं सहजें निजशुद्धी ॥ ३८५ ॥

लोहें परिसु झांकिजे । तंव लोहत्वा मुकिजे ।

तेवीं अंतरशुद्धीनें कीजे । महा निर्बुजे स्थूळबुद्धि ॥ ३८६ ॥

सूर्यासन्मुख सूर्यकांत । जाहलिया शुद्धत्वें होय दीप्त ।

तेप्रभा बाह्य प्रकाशत । अग्निहोत्रार्थ महायागा ॥ ३८७ ॥

तेवीं गुरुवक्यें अंतरशुद्धता । सबाह्य आली शुचिता ।

हे न करिती जे पवित्रता । ते जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥ ३८८ ॥

अल्प जळ शौचाप्रती । तेणें हात करकटले ठाती ।

शेवटीं गिरबडे बृहती । तेवीं विकल्पी होती अपवित्र ॥ ३८९ ॥

भरलें काळकूट जीवीं । वरी टवटव अतिवरवी ।

तें इंद्रावण कोणीही न सेवी । अंतरस्वभावीं अतिमळिण ॥ ३९० ॥

तीर्थीं धुतला रजकराजु । तो काय हो‍ईल शुद्ध द्विजु ।

नटें भेतला राजध्वजु । तो नव्हे पूज्यु बाह्यक्रियावशें ॥ ३९१ ॥

सुंदरी सुकुमार साजिरी । वोठीं कुष्ठता तिळभरी ।

जाहलिया तीतें कोणी न वरी । वरीवरी बरी दिसतांही ॥ ३९२ ॥

नागवी माथा मोत्यांची जाळी । शिंबरी सुपाणीदाणा ल्याली ।

तेवीं बाह्य पवित्रता दाविली । ते ते केली निजभंडिमा ॥ ३९३ ॥

दहें माखला वायसु । तो काय हो‍ईल राजहंसु ।

दहीं म्हणोनि मथितां कापुसु । तृप्ती नव्हे उपहासु जगीं प्रगटे ॥ ३९४ ॥

तेवीं अंतरीं विकल्पु असतां । बाह्य जे जे पवित्रता ।

ते ते क्रिया नृपनाथा । जाण तत्त्वतां अतिभंडिमा ॥ ३९५ ॥

अंतर क्षाळिलें गुरुप्रतीतीं । बाह्य क्षाळिलें शास्त्रयुक्तीं ।

ऐसें शुचित्व निजनिश्चितीं अद्वैत स्थिती तेथें नांदे ॥ ३९६ ॥

अंतरी शुचित्व पूर्ण वसे । तें बाह्यकर्मीं स्वयें प्रकाशे ।

तें शुचित्वचि अनायासें परमार्थदशे प्रकाशी ॥ ३९७ ॥

ईश्वरभावाचें निजवर्म । ज्याचे पोटीं रिघालें सप्रेम ।

त्याचें कर्मचि होय ब्रह्म । त्या देहभ्रम बाधिना ॥ ३९८ ॥

या नम शुचिष्मता । सत्य जाण गा नृपनाथा ।

तपाचीही स्थिती आतां ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ३९९ ॥

शरीरशोषणा नांव तप । तें प्रारब्ध-भोगानुरूप ।

हृदयीं वाहणें कृष्णस्वरूप । तो शुद्ध साक्षेप तपाचा ॥ ४०० ॥

जेवीं धूरसूनि दिठी । शूर रणामाजीं उठी ।

तेवीं ईश्वर धरोनि पोटीं । वर्ते तो सृष्टीं तपिया शुद्ध ॥ ४०१ ॥

हेंचि तपाचें निजस्वरूप । याचि नांव शुद्ध तप ।

यावरतें न चढे रूप । व्यर्थ वाग्जल्प कां करावे ॥ ४०२ ॥

द्वंद्वसहिष्णुता मुमुक्षा । या नांव म्हणिजे तितिक्षा ।

तेही आणावया लक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥ ४०३ ॥

सुखदुःख उभय भोग । दोंमाजीं अखंड आपुलें अंग ।

जेवीं चितींची वाघीण आणि वाघ । दोहींमाजीं साङ्‍ग निजत्वें भिंती ॥ ४०४ ॥

जेवीं दावाग्नी कां उन्हाळे । आकाश जैसें न पोळें ।

असोनि त्यांचेनि मेळें । त्यांवेगळें अलिप्त ॥ ४०५ ॥

शीतळ जळ कां हींव पडे । पृथ्वी निजक्षमा न कांकुडे ।

तेवी निजस्वरूपसुरवाडें द्वंद्वा नातुडे निजसाधु ॥ ४०६ ॥

शरीर जरी हिंवे कांपे । तेणें देह कांपे साधु न कांपे ।

शरीर अति‍उष्णें तापे । परी साधु न तापे देहतापामाजीं ॥ ४०७ ॥

सुख देखोनि दिठी । ज्या गोडिया घाली मिठी ।

दुःखही त्याचि आवडि घोंटी । द्वंद्वसहिष्णुता मोठी या नांव राया ॥ ४०८ ॥

गोफणगुंडा सन्मुख । लागतां अवश्य उठे दुःख ।

तोच सुवर्णाचा जाहलिया देख । दुःख लोपोनि सुख अनिवार वाढे ॥ ४०९ ॥

सुखदुःखप्रकाशक । निजवस्तु असे एक ।

त्या एकात्मता देख । द्वंद्वें साधक सुखें साहती ॥ ४१० ॥

तेवीं द्वंद्वाचें जाणपण । जाणवीता असे जें ज्ञान ।

तेंजाणितल्या आपण । द्वंद्वें संपूर्ण निर्द्वंद्वें होती ॥ ११ ॥

रस‍उसीं कठिणपण । त्यामाजीं गोडी अखंड पूर्ण ।

तेवीं द्वंद्वामाजीं वस्तु चिद्‍घन । अखंडदंडायमान स्वयें देखे ॥ १२ ॥

ऐशी हे अखंडता । जंव न ये साधकाचे हाता ।

तंव द्वंद्वाची सहनता । नव्हे नृपनाथा निश्चयेंसीं ॥ १३ ॥

या नांव द्वंद्वसहन । निजनिश्चयें जाण पूर्ण ।

आतां मौनाचें लक्षण । सवधान अवधारीं ॥ १४ ॥

वाग्वादु करावा जनीं । तैं दृढ व्हावें देहाभिमानी ।

सांडविला तो सद्‍गुरूंनी । निःशेष धो‍उनी शब्देंसीं ॥ १५ ॥

सद्‍गुरुवचन पडतां कानीं । स्तुति निंदा मिळोनि दोन्ही ।

बोल बोलणें निरसुनी । हृदयभुवनीं परिपक्कलें ॥ १६ ॥

तेव्हां ज्याचे बोलावे अवगुण । तेथें दिसे हृदयस्थ आपण ।

यालागीं बोलतां पैशुन्य । पडे मौन गुरुवाक्यें ॥ १७ ॥

गुण देखोनियां स्तवन । करितां पडे दृढ मौन ।

मीचि स्तव्य स्तविता स्तवन । मज म्यान्‌ वानितां पूर्ण मूर्खत्व माझें ॥ १८ ॥

निजात्मा निःशेष नसे । ऐसा रिता ठाव न दिसे ।

तेथें जें जें कांहीं दिसे । तें आत्मप्रकाशें सदोदित ॥ १९ ॥

ऐशी सद्‍गुरूंनि दाखविली युक्ती । ती विश्वासें स्थिरवली चित्तीं ।

यालागीं निंदा आणि स्तुती । वाचेप्रती बोलेना ॥ २० ॥

संवाद करावा निजस्वार्थी । तंव सद्‍गुरूच्या वचनोक्तीं ।

खुंटल्या वेदशास्त्रांच्या युक्ती । त्यावरी स्थिती चढेना ॥ २१ ॥

एवं स्तुति निंदा वाग्वाद । करितां खुंटला संवाद ।

महामौनें अतिशुद्ध । परमानंद सधकां ॥ २२ ॥

ऐसें साधावया दृढ मौन । सद्‍गुरु शिकवी वेदाध्ययन ।

उपनिषदर्थ विवंचून । पढवी संपूर्ण अर्थावबोधें ॥ २३ ॥

अथव अतिशयें दृढ मौन । श्रीरामकृष्णनामस्मरण ।

अखंड नमें गर्जतां पूर्ण । वेदार्थ जाण तिष्ठती पुढें ॥ २४ ॥

नित्य रामनाम गर्जे वाणी । त्या तीर्थें येती लोटांगणीं ।

सुरवर लागती चरणीं । यम पायवणी स्वयें वंदी ॥ २५ ॥

रामनामाचें जें स्मरण । या नांव गा महामौन ।

वेदें नाम स्तविलें पूर्ण । शुद्ध अध्ययन हरिनाम ॥ २६ ॥

वेदु अथवा नामस्मरण । या नांव गा स्वाध्यावो जाण ।

आतां आर्जवाचें लक्षण । ऐकें संपूर्ण महाराजा ॥ २७ ॥

आतां आर्जव तें ऐसें । सर्वा जीवां जीवन जैसें ।

कां तंतु जैसा निजविलासें । अवोधें असे पटामाजीं ॥ २८ ॥

सखरेचें इंद्रावण । केलिया न वचे गोडपण ।

तैसें विषमांही जीवां जाण । आर्जवें पूर्ण रंजवी स्वभावें ॥ २९ ॥

वक्र चंद्राची चंद्रिका । परी अमृत वक्र नव्हे देखा ।

तैसें देखोनि विषमां लोकां । मनोवृत्ति देख पालटेना ॥ ३० ॥

निपराद न देखे कोणासी । जिवलग सोयरा सर्वांशीं ।

वोळखी जीवमात्रांशीं । जैशी तैशी जुनाट ॥ ३१ ॥

न्यहा संतप्ता आधार देत । वरूनि घणघाय घेत ।

सांडस घायातळीं सूत । तें आघवेंचि आप्त लोहत्वें लोहा ॥ ३२ ॥

यापरी जयसी आप्त सर्व । ऐसा जो कां निजस्वभाव ।

तया नांव गा आर्जव । अति‍अपूर्व गुरुदीक्षा ॥ ३३ ॥

असुर सुर नर ऋषीश्वर । मदनें केले निजकिंकर ।

कंदर्पाचा मार थोर । अतिदुर्धर अनंगु ॥ ३४ ॥

अंतरीं कामचें दृढ ठाणें । वरीवरी दऽन्त चावूनि सहणें ।

त्याचें मनचि निष्काम न म्हणे । चाळवणें लौकिकु ॥ ३५ ॥

तैसी नव्हे सद्‍गुरुची युक्ती । कमाची पालटे कामनावृत्ती ।

अभंग ब्रह्मचर्यस्थिती । शिष्यांप्रती उपदेशी ॥ ३६ ॥

कंदर्परणिवेस्त्रीपुरुष । तेथें गुरुदीक्षा अलोलिक ।

मिथ्या स्त्रीपुरुष मा‌इक । विषयसुख भ्रम मात्र ॥ ३७ ॥

आनंदाचें उपस्थ एकायतन । हें काय मिथ्या वचन ।

ते अर्थीं पूण वेदज्ञ । वेदविवंचन दाविती ऐसें ॥ ३८ ॥

पुसतां साखरेची गोडी कैशी । तो स्वादु न ये सांगावयासी ।

तेथें चाखो देत्ती अणुमात्रेंशीं । तेचि गोडपण रशीं जाणती जाण ॥ ३९ ॥

तेवीं परमानंदसुखप्रप्ती । उपस्थद्वारा नर चाखिती ।

आनंद एकायतनस्थिती । बोलिली उपस्थीं या हेतु वेदें ॥ ४० ॥

त्या उपस्थसुखाची नित्यस्थिती संभोगेंवीण जे वाढविती ।

तेथ मिथ्या स्त्रीपुरुषव्यक्ती । सहजें होती सज्ञान ॥ ४१ ॥

चाखिली गोडी तेचि सखर । परमानंद मैथुनमात्र ।

मानूनियां मैथुनपर । जाहले पामर विषयांधा ॥ ४२ ॥

पु‌अस्थीं परमानंदगोडी । यालागीं स्त्रीकामाची अतिवोढी ।

सद सोसिजे महामूढीं । ताडतोडी जीविताच्या ॥ ४३ ॥

साखरेचें केलें नारियेळ । तेथ त्वचा गर्भ साखरचि केवळ ।

तेवीं विषयद्वारा सुखकल्लोळ । उठती सकळ परमानंदें ॥ ४४ ॥

नाना पक्वान्नपरवडी । गुळाच्या गोडीनें ते चवी गाढी ।

तेवीं विषयाची जे जे आवडी । ते ते गोडी निजानंदें ॥ ४५ ॥

हें नेणोनि मुळींची निजगोडी । सोशिती विषयंच्या अतिवोढी ।

बाप सद्‍गुरुकृपा गाढी । विषयांची आवडी एकत्वा आणी ॥ ४६ ॥

यलागीं विषयांची अस्था । न चढे सच्छिष्यचे माथां ।

स्त्रीबोगाची आसक्तता । मिथ्या तत्त्वतां गुरुवाक्यनिष्ठा ॥ ४७ ॥

हा आत्मा हे आत्मी पाहीं । ऐसें मिथुन मुळीं नाहीं ।

तें निजमूळ पादितां ठयीं । ब्रह्मचर्य पाहीं अभंग ॥ ४९ ॥

आतां अहिंसेची स्थिती । ऐकें राया चक्रवर्ती ।

भंव‍ई उचलणें नाहीं भूतीं । स्वप्न-सुषुप्ती-जागतां ॥ ५० ॥

पावो सादळतां देख । झणीं पृथ्वी पावेल दुःख ।

या काकुळती आवश्यक । पा‍उलें अलोलिक हळुवार ठेवी ॥ ५१ ॥

आकाश दचकेल देख । यलागीं नेदी सैरा हांक ।

वाचा परिपक्व पीयुख । वचनें परम सुख सर्वांसी देतु ॥ ५२ ॥

त्याचा शब्दु जैं गगनीं भरे । तेणें शब्दानंदचमत्कारें ।

गगनचि निजसुखें भरें । येणें सुखोद्‍गा वचनोक्ती ॥ ५३ ॥

जळामाजीं घलितां उडी । झणीं उदक दडपे बुडीं ।

तरंगन्यायें देणें बुडी । जीवनाची दुथडी न हेलावतां ॥ ५४ ॥

त्यासी जळीं होतां निमग्न । जळाचा तापु शमे सन्पूर्ण ।

यपरी करी स्नान । जीवना जीवन निववितु ॥ ५५ ॥

झणीं दुःख पावेल वारा । म्हणौनि श्वसु न घाली सैरा ।

नेमूनि प्राणसंचारा । निजशरीरा वागवी ॥ ५६ ॥

निजदेहा करावया घातु । सर्वथा जेवीं नुचले जातु ।

तेवीं भूतावरी निघातु । ज्याच्या पोटांतु उपजेना ॥ ५७ ॥

अत्यंत न्याहारें पाहतां । वचकु पडेल प्राण्यांच्या चित्ता ।

यालागीं बह्यदृष्टीं क्रूरता । न पाहे भूतां भूतभवें ॥ ५८ ॥

रोम रगडतील संपूर्ण । यालागीं न करी अंगमर्दन ।

एवं स्वदेहाचें देहपण । भूतहिंसाभेण अहंत्व नाणी ॥ ५९ ॥

भूतां देतां दुःखलेशु । भूतीं दुखवेल भूतेशु ।

ऐसा ज्याचा दृढ विश्वासु । तेथ रहिवासु अहिंसेचा ॥ ६० ॥

कायिक-वाचिक-मानसिक । भूतां उपजे त्रिविध दुःख ।

तें जेथें निमालें निःशेख । अहिंसा देख ते ठायीं ॥ ६१ ॥

या नांव गा शुद्ध अहिंस । सत्य जाण नृपवरेशा ।

आतां द्वंद्वसाम्याची दशा । आ‍इक क्षितीशा सांगेन ॥ ६२ ॥

सुख दुःख अदृष्टाधीन । तें अदृष्ट देहाचे माथं पूर्ण ।

ऐसें जाणोनि आपण । निर्द्वंद्व संपूर्ण सद्‍गुरुवाक्यें ॥ ६३ ॥

अदृष्टें देह सुखदुःख भोगी । मूर्ख तेथ रागी विरागी ।

शिश्यु लागों नेदी निजांगीं । गुरुवाक्यरंगीं रंगला । ६४ ॥

देहींचेनि सुखें सुखावतां । सवेंचि दुःख चढे माथां ।

हें गुरूनें जाणोनि तत्त्वतां देह‍अहंता सांडविली ॥ ६५ ॥

निरभिमान्यच्या अंगीं । दुःख नुरेचि दुःखनियोगीं ।

सुख नुरेचि सुखसंभोगीं । तो उभयभगीं अलिप्त ॥ ६६ ॥

छाया उष्णामाजी तापली । ते छाया छायेंचि निवाली ।

तेवीं सुखदुःखें मिथ्या जाहलीं । स्थिति सुखावली यथनुलाभें ॥ ६ ॥

अदृष्टें देही वर्तां देख । बाधूं न श‌ए सुखासुख ।

हें गुरुगम्य अलोलिक । शिष्य विश्वासिक पावती ॥ ६८ ॥

विश्वसेंवीण सर्वथा । गुरुगम्य नये हाता ।

गुरुगम्येंवीण तत्त्वतां । द्वंद्वसमता कद न घडे ॥ ६९ ॥

देहीं दृढता जंव मीपण । तंव तंव द्वंद्वबाधा दारुण ।

जे गुरुवाक्यें निरभिमान । त्यांसी द्वंद्वें जाण अतिमिथ्या ॥ ७० ॥

स्वप्नींचें दरिद्र-समर्थता । तेवीं दोनी मिथ्या जागृता ।

तेवीं द्वंद्वबाधेची वार्ता । न बाधे गुरुभक्तां अपरोक्षबोधें ॥ ७१ ॥

लेंकुरांच्या खेळापाशीं । पारणें तैशी एकादशी ।

द्वंद्वाची दशा तैशी । गुरुवाक्यासरिसी समूळ उडे ॥ ७२ ॥

जेवीं चंदनाचिया द्रुतीं । आरीबोरी चंदन होती ।

तेवीं गुरुवाक्यप्रतीती । सकळ द्वंदेवें येती निजसाम्या ॥ ७३ ॥

चंदनासभोंवतीं झाडें । तींही कोरडीं लांकडें ।

देवद्विजांचे मस्तकी चढे । भाग्य एवढें सत्संगी ॥ ७४ ॥

सद्‍गुरु तोचि सत्संगती । तत्संगें शिष्य पलटती ।

स्वयें ब्रह्मरूप होती । तेव्हां द्वंदें येतीं निर्द्वंद्वा ॥ ७५ ॥

एवं गुरुवाक्यीं विश्वासतां । द्वंद्वसाम्य चढे हाता ।

तें गुरुवाक्यही तत्त्वतां ऐक आतां सांगेन ॥ ७६ ॥

सर्वत्रात्मेश्वरान्वीक्षां कैवल्यमनिकेतताम्‌ ।

विविक्तचीरवसनं सन्तोषं येन केनचित्‌ ॥ २५ ॥

सद्‍गुरुवचनविश्वासें । मानीं सर्वत्र परमात्मा ऐसें ।

तेचि निजबुद्धी निश्चयवशें । निजमानसें विवंची ॥ ७७ ॥

मजमाजीं परमात्मा वसे । तेणें स्थूळदेहो वर्ततसे ।

त्याचेनि पूर्ण चित्प्रकाशें । जग भसे जगद्रूपें ॥ ७८ ॥

तेणें निजात्मप्रकाशें माझें दृष्टीसी दृश्य दिसे ।

दृश्यद्रष्ट्टदर्शनविलासें विलसतसे परमात्मा ॥ ७९ ॥

दृश्य दृश्यपणें जें जें उठीं । तें तें निजात्मता पाठींपोटीं ।

तेणें अन्वयें देवो देखे दृष्टी । आझाळबाहाळ सृष्टि दुमदुमित ॥ ८० ॥

तेव्हां जें जें देखे भूताकृती । तेथ परमात्मा ये प्रतीती ।

मी नियंता ईश्वर त्रिजगतीं । हेही स्फुर्तीं स्फुरों लागे ॥ ८१ ॥

जग वर्ते माझिया सत्ता । मी कळिकाळाचा नियन्ता ।

मी उत्पत्ति-स्थिति-प्रलयकर्ता । हे मूळ अहंता स्वभावें स्फुरे ॥ ८२ ॥

येणें पूर्वान्वयें जंव पाहे । तंव सर्वीं सर्व मीचि आहें

तें पाहतें पाहणें पाहोन्‌ ठाये । तेथें अहं जाये विरोनि ॥ ८३ ॥

तेथें परब्रह्मैक प्रसिद्ध । कोंदला ठाके सच्चिदानंद ।

ऐसा गुरुवाक्यें प्रबोध । शिष्य अतिशुद्ध पावती ॥ ८४ ॥

तेव्हां वैकुंठीं देवो आहे । हें बोलणें त्या आहाचि होये ।

क्षीरसागरीं देवो राहे । हें ऐकतांचि पाहें अनिवार हांसे ॥ ८५ ॥

देवांवाचोनि तत्त्वता । तिळभरी ठावो नाहीं रिता ।

त्यातें एकदेशीं नेमितां । न मने वस्तुतां सच्छिष्यासी ॥ ८६ ॥

वैकुंठ आणी क्षीराब्धी । ज्याचेनि प्रकाशे ज्यामधीं ।

तो वैकुंठवासी अथवा क्षीराब्धीं । हे बोल सोपाधी शबलत्वाचे ॥ ८७ ॥

जेथ सर्वीं सव परमात्मा । तेथे एकदेशी न सरे महिमा ।

तो पूर्णब्रह्म अनाश्रमा । वैकुंठादि आश्रमा वश नव्हे ॥ ८८ ॥

अखंडातें आवाहन । अधिष्ठानातें आसन ।

सर्वगता सिंहासन कल्पिती स्थान निजकल्पना ॥ ८९ ॥

तेही कल्पिती निजवृत्ती । जे ब्रह्मरूप नित्य पाहती ।

त्यांची परब्रह्मस्थिती । कद कल्पांतीन्‌ भंगेना ॥ ९० ॥

ऐशी परब्रह्म‍आवाप्ती । साधकीं पावावया निश्चितीं ।

नित्य वसावें एकांतीं द्वैताची स्फुर्ती त्यागोनी ॥ ९१ ॥

साधितां परमार्थनिधान । साधकां आडवी वस्त्र‍अन्न

निमोली वल्कलें परिधान । कां त्यागिलीं अतिजीर्ण वस्त्रें घ्यावीं ॥ ९२ ॥

शाकफलमूलकंदभोजन । येणें करावें जठरतर्पण ।

सांडूनि परमार्थ साधन । जोडावय अन्नधन न वचावें कदा ॥ ९३ ॥

चौपालवीं बांधोनि करीं भीक मागावी दारोदारीं ।

परी अन्न आच्छादनावरी । आयुष्य तिळभरी न वेंचावें ॥ ९४ ॥

मेळवावया अन्न आच्छादन । न शिणती साधक सज्ञान ।

देह अदृष्टाधीन । तें सहजें जाण प्रतिपाळी ॥ ९५ ॥

स्वयें शिणतां अहोराती । अदृष्टावेगळी अणुभरी प्राप्ती ।

कदा न चढे कोणाचे हातीं । हें साधक जाणती सज्ञान ॥ ९६ ॥

यलगीं अदृष्टें जें प्राप्त । तेणें निर्वाहेन्‌ सदा निश्चिंत ।

साधक परमार्थ साधित । संतोषयुक्त गुरुवाक्यें ॥ ९७ ॥

देह अदृष्टपरवडी । होती सुखदुःख घडामोडी ।

साधकां संतोषु चढोवढी । गुरुवाक्यसुख गोडी दृढ लागली ॥ ९८ ॥

जैसें देहाचे प्रक्तन । तैसें होय अशन वसन ।

परी गुरुवाक्यलुख सांडून । देहावरी मन ममत्वें न ये ॥ ९९ ॥

यांचेवीण यथाकाळें यदृच्छया जें जें मिळे ।

तें तें सेवी सकळ मंग्ळें गुरुवाक्यमेळें स्वनंदें ॥ ५०० ॥

शरीरनिर्वाहाविखीं । कोठें कांहीं नाभिलाखी ।

जें जें मिळे तेणेंचि सुखी । निजात्मतोखीं संतुष्ट ॥ ५०१ ॥

प्रारब्धें सुखदुःख भोगितां । संतोष साधकांच्या चित्ता ।

हें गुरुवाक्यें विश्वासतां । चढे हाता शिष्याच्या ॥ ५०२ ॥

त्याच्या दृढ विश्वासासीं । भगवतशास्त्र गुरुपाशीं ।

अभ्यासावें आदरेंसीं । दृढ-निश्चयेंसीं प्रबोधक ॥ ५०३ ॥

श्रद्धां भागवते शास्त्रेऽनिन्दामन्यत्र चापि हि ।

मनोवाक्कर्मदण्डं च सत्यं शमदमावपि ॥ २६ ॥

सगुण अथवा निर्गु‌अण ।जेथ भगवत्स्वरूपवर्णन ।

कं भग्वंत बोलिला आपण । अथवा भगवद्‍गुणकीर्ति जेथें ॥५०४ ॥

तें तें राया शास्त्र जाण । आवडे जैसें जीवुप्रण ।

विशेषेंसीन्‌ ज्ञान कथन । सप्रेम पूर्ण पढियंतें ॥ ५०५ ॥

गुरुमुखें ज्ञानकथा गोड । तेणें श्रीभागवतीं श्राद्धा दृढ ।

श्रवणें पुरे जीवाचें कोड । वोसरे चाड विषयांची ॥ ५०६ ॥

जीवीं नाहीं विषयकौतुकें तरी विषय आवश्यक ।

साधकां होती बाधक । तेणें आत्यंतिक अनुतापु ॥ ५०७ ॥

अनिवार विषयावस्था । त्यागिली न वचे निजसत्ता ।

तेणें मुमुक्षूच्या चित्ता । अत्यंत व्यथा अनुतापें ॥ ५०८ ॥

नसतां विषयांची अतिप्रीति । स्वतां नव्हे विषयनिवृत्ति ।

ऐशिया साधकांप्रती । निर्णीत शास्त्रार्थीं नेमिला नेमु ॥ ५०९ ॥

नाहीं विषयांची आसक्ति । ना नव्हे विषयनिवृत्ति ।

ऐशी जे कां साधकस्थिति । नेमू त्याप्रती शास्त्रें केली ॥ ५१० ॥

जो कां केवळ विषयासक्त । तो कदा न मानी शास्त्रार्थ ।

कां जो झाला जीवन्मुक्त । तोही शास्त्रार्थ मानूनि न मानी ॥ ५११ ॥

जैसी मृगजळाची भसे स्थिति । तैसे विषय मुक्तांप्रती ।

त्या विषयांचिये निवृत्ती ं कोणते शास्त्रार्थीं मानावा नेमु ॥ ५१२ ॥

एवं अत्यासक्त अतिविरक्त । त्यंसी नेमु न चले येथ ।

मुमुक्षूंसीच शास्त्रार्थ । नेमी निश्चित निजनेमे ॥ ५१३ ॥

तेथ गुरुशिष्यसंवाद । करितां ज्ञानार्थबोध ।

ते बोधीन्‌ बाधी विषयबाध । तत्तागीं प्रसिद्ध शास्त्रार्थनेमु ॥ ५१४ ॥

मनसा-वाचा-कर्मावरोधु । येणें विषयंचा त्रिविध बाधु ।

त्या तिहींसही त्रिविधु । शास्त्रें अतिशुद्धु नेमिला नेमु ॥ ५१५ ॥

पूर्वश्लोकोत्तरार्धम्‌ - मनोवाक्कर्मदण्डं च सत्यं शमदमावपि ॥

मनासी नेमु उपशमाचा । इंद्रियां नेमु तो दमाचा ।

सत्यें नेमिलीं वाचा । तिहींसही तिहींचा निजनेमु ॥ ५१६ ॥

विषयकाम गज दारुण । अहंमदें उन्मत्त पूर्ण ।

देहतारुण्यें अतिघूर्ण । तोडी बंधन विधीचें ॥ ५१७ ॥

रवंदी सुहृद राजा गुरु । सोंडां कवळी स्वर्गशिखरु ।

नरकनदीमाजीं अपारु । अतिदुस्तरु बुड्या देत ॥ ५१८ ॥

धर्मजलें क्षाळे अवचिता । सवेंचि सलोभ धुळी घाली माथां ।

घोळसी ब्रह्मादिकां समस्तां । अहंममता गर्जतु ॥ ५१९ ॥

त्यासी विवेकमहावत जाण । माथां चढों जाणे आपण ।

शास्त्रविधी-अंकुशें पूर्ण । धरिला आवरून करकरितु ॥ ५२० ॥

त्यासी उपशमाचें संरक्षण । वैराग्ययुक्त ठेवूनि जाण ।

दमाचे शृंखळीं आकळून । सत्याचे स्तंभीं पूर्ण विवेकु बांधे ॥ ५२१ ॥

अनसा-वाचा-कायिक कर्म । येणें विषयबाधा बाधी परम ।

त्या तिहींसी केला त्रिविध नेम । त्या नेमाचें वर्म ऐक राया ॥ ५२२ ॥

आतां शमची ऐशी स्थिती । मनबुद्ध्यादि चित्तवृत्ती ।

सांडवूनि विषयासक्ती । लावी परमार्थीं प्रबोधूनि ॥ ५२३ ॥

पूर्वे उगवतां गभस्ती । आंधारु सांडी त्रिजगती ।

तेवीं गुरुवाक्यें शमाची प्राप्ती । विषयनिवृत्ति अनसिक ॥ ५२४ ॥

बाह्य इंद्रियप्रवृत्ती । दमें दमोनि गुरुवाक्यस्थिती ।

मग शमाची संगति । आणी निवृत्ती इंद्रियकर्में ॥ ५२५ ॥

कन्या प्रतिपाळूनि जैसी । दान देतां जांवयासी ।

त्यागी बापचे कुळगोत्रासी । दमें इंद्रियें तैशीं विषयार्था ॥ ५२६ ॥

झणीं वाचा जा‍ईल विकळ । तिसी सत्याचा महामोकळ ।

दे‍ऊनि केली निखळ । अति‍अढळ सत्यधूत वाणी ॥ ५२७ ॥

सत्यवादिया ब्रह्मदि वंदिती । असत्या होय अधोगती ।

ऐसें व्याख्यन जे करिती । तेही वदती असत्य ॥ ५२८ ॥

कां राम नामाच्या आवृत्तीं । वाचा धूतली स्मरणोक्तीं ।

ते असत्यामाजीं पुढती । कदा कल्पंतीं बुडेना ॥ ५२९ ॥

मंथूनि काढिलें नवनीत । तें पुढती न बुडें ताकंत ।

तेवीं नामें वाचा निर्धूत । असत्य तेथ स्पर्शेना ॥ ५३० ॥

जेवीं लागलेनि रविकरें । घृतकणिका स्वयेन्‌ विरे ।

तेवीं सत्याचेनि निजनिर्धारें । असत्य चमत्कारें समूळ उडे ॥ ५३१ ॥

चंदनाचिया चौफेरीं । काष्ठत्वा मुकती खैर बोरी ।

तेवीं नामाच्या निजगजरीं । वाचेमाझारीं निजसत्य प्रगटे ॥ ५३२ ॥

झलेनि अर्कप्रकाशें । खद्योत हारपती जैसे ।

तेवीं रामनामसौरसें । लोपे अनयासें असत्य ॥ ५३३ ॥

अंवसेसी प्रतिपदे कुहु । गेलिया बिंब संडी राहु ।

तेव्हां प्रकाशाचा समूहु । प्रगटे बहु जगामाजीं ॥ ५३४ ॥

तेवीं असत्याचेनि आक्रमें । वाचा प्रकाशे सत्यसंभ्रमें ।

जेवीं राजाज्ञा‍अनुक्रमे । प्रजा स्वधर्में वर्तती ॥ ५३५ ॥

सत्यापरतें नाहीं तप । सत्यापरता नाहीं जप ।

सत्यें पाविजे सद्रूप । सत्यें निष्पाप साधक होती ॥ ५३६ ॥

एवं काया वाचा आणि मनें । शमदमादिसत्यलक्षणें ।

जो नेमिला त्रिविधविंदानें । त्याचे विषयाचें धरणें तत्काळ उठी ॥ ५३७ ॥

ऐसिया स्वार्थलागीं जीवीं । भगवच्छास्त्रीं आवडी करावी ।

परी आणिकां शास्त्रां न लावी । द्वेषभावीं निंदेचें बोट ॥ ५३८ ॥

एका स्तुती एका निंदा । करितां आदळे अंगी बाधा ।

यलागीं निंदानुवादा । साधक कदा नातळती ॥ ५३९ ॥

अर्धांगींची लक्ष्मी वंदावी । मा चरणींची गंगा कय निंदावी ।

निजजननी नमस्करावी । काय येरां द्यावी पांपर ॥ ५४० ॥

तरी भज्य भजावें भजनीं । परी निंदा स्तुति संडूनि दोनी ।

जो निजसत्यें होय मौनी । तैं ब्रह्मज्ञानीन्‌ अधिकारु ॥ ५४१ ॥

ऐशी न करितां व्युत्पत्ति । नसोशितां हे कष्टस्थिति ।

भावें करितां भगवद्‍भक्ति । फुकाची मुक्ति हरिभक्तां ॥ ५४२ ॥

ते भक्तीची निजस्थिति । राया सांगेन तुजप्रती ।

सुगमत्वें परमात्मप्राप्ति । हरिभक्त पावती तें ऐक ॥ ५४३ ॥

श्रवणं कीर्तनं ध्यानं हरेरद्‍भुतकर्मणः ।

जन्मकर्मगुणानां च तदर्थेऽखिलचेष्टितम्‌ ॥ २७ ॥

मुख्य भक्तीचें करण । हरीचे जन्म-कर्म-गुण ।

पूर्ण श्रद्धा करावे श्रवण । हरिकीर्तन स्वानंदें ॥ ५४४ ॥

हरिकीर्तनाचिया जोडी । सकळ साधनें केलीं बापुडीं ।

अद्‍भुत कर्में हरीचीं गढीं । गातां अति‍आवडी उल्हसे ॥ ५४५ ॥

शिळा तारिल्या सागरीं । गोवर्धन धरिला करीं ।

निद्रा न मोडितां सकळ नगरी । द्वारकेमाझरीं आणिली मथुरा ॥ ५४६ ॥

निमाला गुरुपुत्र दे आणूनि । मुखें प्राशिला दावाग्नि ।

गत गर्भ आला घे‍ऊनि । निजजननीतोषार्थ ॥ ५४७ ॥

अजन्म्या जन्में नेणॊं किती । अकर्म्याचीं जर्में गाती ।

अगुणाचे गुण वर्णिती । तेणें श्रीपति सुखावे ॥ ५४८ ॥

जो सुखैकमूर्ति निजस्वभवें । तोही जन्म-कर्म-गुणवैभवें ।

गातां कीर्तनीं अतिसुखावे । स्वानंदगौरवें डुल्लतु ॥ ५४९ ॥

ऐशी कीर्तनीं गातां कीर्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति ।

तेथें ठसावे ध्यानस्थिति । ऐक ते नृपती सांगेन ॥ ५५० ॥

मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे कसिला सोनसळा ।

अपाद रुळे वनमळा । घनसांवळा घवघवित ॥ ५५१ ॥

ऐशी मूर्ती सुरेख सगुण । कां निरसून रूप नाम गुण ।

ध्यानीं ठसावे निजनिर्गुण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५५२ ॥

ऐसें ठसावतां ध्यान । भक्तांची सबह्य क्रिया जाण ।

ते ते होय कृष्णार्पण । स्त्रीपुत्रादि जाण सर्वस्वें ॥ ५५३ ॥

इष्टं दत्तं तपो जप्तं वृत्तं यच्चात्मनः प्रियम्‌ ।

दारान्सुतान्गृहान्प्राणान्यत्परस्मै निवेदनम्‌ ॥ २८ ॥

अग्निहोत्रादि यग होम । ग्रहणादि दन अनुत्तम ।

तप म्हणिजे स्वधर्म । जो वर्णाश्रम यथोचित ॥ ५५४ ॥

आगमोक्त यथशस्त्र । आवरणविधि-विधानतंत्र ।

गुरुदीक्षा शुद्ध मंत्र । अथवा नाममात्र जो जपु कीजे ॥ ५५५ ॥

तें यज्ञ दान क्रिया तप । दीक्षामंत्र कां नामजप ।

तेथें न घालितां संकल्प । करी निर्विकल्प कृष्णार्पण ॥ ५५६ ॥

हरीशीं जहले जे अनन्य शरण । ते हरीचे लडिवाळ पूर्ण ।

त्यांचें हरि करी प्रतिपाळण । जेवीं जननी जाण तानुलेया ॥ ५५७ ॥

यालागीं जें जें जीविकावर्तन । तेंही करावें कृष्णार्पण ।

हें माझें म्हणोनि अभिमन । भक्त सज्ञन न धरिती कद ॥ ५५८ ॥

ज्याची आवडी अतिशयें चित्तीं । ज्याची आपणिया अतिप्रीति ।

तें तें कृष्णार्पण करिती । गुरुवाक्यस्थिती विश्वासें ॥ ५५९ ॥

यलागीं आठही प्रहर । सेवेसी वेंचिति निजशरीर ।

निमिषर्धही व्यापार । विषयाकार करिती ना ॥ ५६० ॥

अन्नालागी हो‍ऊनि वेडें । सधनांच्या पायां न पडे ।

आयुष्याचे तीन कवडे । विषयाचे चाडे कदा न करी ॥ ५६१ ॥

आयुष्याची अर्ध घडी । वेंचितां न मिळे लक्ष कोडी ।

तेणें आयुष्यें परमार्थ जोडी । विषयांच्या कोडी थुंकोनि सांडी ॥ ५६२ ॥

त्यागोनियान्‌ राज्यसंपत्ती । राजे जा‍ऊनि वनाप्रति ।

स्वयें परमार्थ साधिती । विषयासक्ति थुंकोनि ॥ ५६३ ॥

कैशी भक्तीची गोडी संपूर्ण । रिता जावों नेदी अर्ध क्षण ।

अवघें जीवितचि जाण । करी कृष्णार्पण सर्वस्वें ॥ ५६४ ॥

आणि पुत्रदासादिक जें जें घरीं । तें तें भगवत्सेवेवारीं ।

स्वयें कृष्णार्पण करी । माझी म्हणोनि न धरी ममत जीवीं ॥ ५६५ ॥

दारा पुत्र देह गेह प्राण । यांसी आत्मा सबाह्य पूर्ण ।

तेथें संकल्पेंवीण जाण । ब्रह्मार्पण सहजचि ॥ ५६६ ॥

एवं कृष्णात्मनाथेषु मनुष्येषु च सौहृदम्‌ ।

परिचर्यां चोभयत्र महत्सु नृषु साधुषु ॥ २९ ॥

एवं दारा गेह देह संपदा । आत्मार्पणें शुद्ध श्रद्धा ।

भजलें सर्वकाळीं सर्वदा । ते भक्त गोविंदा पढियंते ॥ ५६७ ॥

जो सर्व भूतीं हृदयस्थु । परा‌अत्मा श्रीकृष्णनाथु ।

त्याचे ठायीं जो भक्तु । साधावया निजस्वर्थु सर्वस्वें भजे ॥ ५६८ ॥

त्या हृदयस्थाचे ठायीं दृढ दृष्टी जंव बसली नाहीं ।

तवं सगुणमूर्ती हृदयीन्‌ । भजावी पाहीं सर्वात्मभावें ॥ ५६९ ॥

सगुणमूर्ती नातुडे ध्यानीं । तरी भजावें प्रतिमेच्या स्थानीं ।

तेथें ही चलाचल दोनी । भजाव्या गुरुवचनीं समसाम्यभावें ॥ ५७० ॥

ज्या उपासक पूजिती । त्या जाणाव्या ’चला’ मूर्ति ।

ज्या पांडुरंगादि द्वारावती । त्या स्थावरा मूर्ति पुराणोक्त ॥ ५७१ ॥

त्या मूर्तीहूनि श्रेष्ठ स्थान । पूर्ण पूज्यत्वें ब्राह्मण ।

तेथें करावें गा भजन । सर्वस्वें जाण सर्वदा ॥ ५७२ ॥

त्या ब्राह्मणामाजीं अतिश्रेष्ठ । श्रोत्रिय सदाचारनिष्ठ ।

त्यांतही वेदशास्त्रार्थीं प्रविष्ट । ते अतिवरिष्ठ पूज्यत्वें ॥ ५७३ ॥

त्यांहीमाजीं जे भागवत । भागवतधर्मीं नित्य निरत ।

जे निष्कर्मेंसीं भगवत्भक्त । ज्यांचा भावार्थ श्रीकृष्णीं ॥ ५७४ ॥

ज्यांसी आत्मा श्रीकृष्ण हृदयस्थ । ज्यांचा अनन्य स्वामी श्रीकृष्णनाथ ।

ऐसें जे भगवद्‍भक्त । ते पूज्य निश्चित निजभक्तां ॥ ५७५ ॥

अतिमहत्त्वें पूज्य गहन । ज्याचे सुर नर वेद बंदीजन ।

तो सद्‍गुरु श्रेष्ठ पूज्य स्थान । शिष्यासी जाण सर्वस्वें ॥ ५७६ ॥

गुरु ब्रह्म दोनी समान । हेंही वचन दिसे गौण ।

गुरुवाक्यें ब्रह्मा ब्रह्मपण । तेथें व्हावया समान भिन्नत्व नुरे ॥ ५७७ ॥

जैसा देवाचे ठायीं भावो । तैसाचि गुरुचरणीं सद्‍भावो ।

गुरुदेवांमाजीं पहा हो । भिन्नत्वभावो असेना ॥ ५७८ ॥

देवो पूजिल्या गुरु तोषे गुरु तोषे । गुरु पूजिल्या देवो संतोषे ।

दों नांवांचेनि हरुषें । स्वरूपें एकें वर्तती ॥ ५७९ ॥

सुवर्ण आणि कांकण । दों नांवीं एक सुवर्ण ।

तेवीं गुरु-ब्रह्मांमाजीं जाण । भीन्नपण असेना ॥ ५८० ॥

त्या सद्‍गुरुचें निजभजन । चित्तवित्तें अवंचन ।

गुरुचरणीं आत्मार्पण । करावें आपण सर्वेंसीं ॥ ५८१ ॥

तैसेचि साधु श्रोते सज्ञान । तेही मानावे सद्‍गुरुसमान ।

त्यांचेनि संवादें आपण । श्रवण कथन करवें ॥ ५८२ ॥

परस्परानुकथनं पावनं भगवद्यशः ।

मिथो रतिर्मिथस्तुष्टिर्निवृत्तिर्मिथ आत्मनः ॥ ३० ॥

तेथ करितां कथनुवादु । परस्परें निजात्मबोधु ।

करितां गुह्यज्ञानसंवादु । परमानंदु वोसंडे ॥ ५८३ ॥

एवं हरिकथेच्या आवडीं । परस्परें श्रद्धा गाढी ।

सुखसंवादपरवडी । निजसुखगोडी चाखिती ॥ ५८४ ॥

चाखतां निजसुखगोडी । हारपती दुःखकोडी ।

उभवूनि भक्तिसाम्राज्यगुढी । स्वानंदजोडी जोडावी ॥ ५८५ ॥

भावें करितां अभेदभजन । भक्त पावती स्वानंद पूर्ण ।

त्या स्वानंदाचें निजचिन्ह । ऐक सांगेन नृपनाथा ॥ ५८६ ॥

स्मरन्तः स्मारयन्तश्च मिथोऽघौघहरं हरिम्‌ ।

भक्त्या सञ्जातया भक्त्या बिभ्रत्युत्पुलकां तनुम्‌ ॥ ३१ ॥

क्वचिद्रुदन्त्यच्युतचिन्तया क्वचिद्‌ । धसन्ति नन्दन्ति वदन्त्यलौकिकाः ।

नृत्यन्ति गायन्त्यनुशीलयन्त्यजं । भवन्ति तूष्णीं परमेत्य निर्वृताः ॥ ३२ ॥

हरिकथेची महिमा कैसीं । आदरें पुसत्या-सांगत्यासी ।

होती पुण्याचिया राशी । पाप वोखदासी मिळेना ॥ ५८७ ॥

ज्याचिया नामस्मरणकरीं । सकळ पातकतें हरि हरी ।

तो स्वयें प्रगटला अंतरीं । पातकां उरी उरे कैंची ॥ ५८८ ॥

साधनरूपभक्तीच्या युक्तीं । पूर्ण सप्रेम उपजे भक्ती ।

ते भक्तीची निजस्थिती । ऐक चक्रवर्ती सज्ञाना ॥ ५८९ ॥

सद्‍भावें निजभजनकरीं । हृदयीं प्रगटतां श्रीहरी ।

तंव देहींचीं चिन्हें बाहेरी । क्षणामाझारीं पालटती ॥ ५९० ॥

परस्परें निजसंवादु । करितां जाहला स्वरूपावबोधु ।

नेत्रीं जळ अंगीं स्वेदु । प्राणस्पंदु पंगुळे ॥ ५९१ ॥

चित्तचैतन्यां होतां भेटी । हर्षे बष्प दाटे कंठीं ।

पुलकंकित रोमांच उठी । उन्मीलित दृष्टी पुंजाळे ॥ ५९२ ॥

करितां अच्युतचिंतन । सप्रेम गहिंवरे मन ।

अट्टहासें करी रुदन । अनिवार स्फुंदन ऊर्ध्वश्वसें ॥ ५९३ ॥

त्या रुदनासवेंचि हर्ष प्रगटे । त्या हर्षाचेनि नेटेंपाटें ।

हांसो लागे कडकडाटें । सुखोद्‍भटें गदगदौनी ॥ ५९४ ॥

मीपणाचेनि अनुरोधेन्‌ । गिळिलों होतों मोहमदें ।

तो सुटलों गुरुकृपावबोधें । तेणें परमानंदें डुल्लत ॥ ५९५ ॥

मी=माझेनि भवभानें । मज मी चुकलों मीपणें ।

मज मी भेटलों सद्‍गुरुवचनें । आनंदें तेणें उल्हासेन्‌ ॥ ५९६ ॥

कैसें सद्‍गुरुवचन अलोलिक । म्यांचि माझें भोगिजे निजसुख ।

येणें आश्चर्यें देख । स्वानंदोन्मुख उल्हासे ॥ ५९७ ॥

संसारबागुलाचें । भय लागलें नेणों कैंचें ।

तें गुरुवाक्यें दवडिलें साचें । म्हणोनि नाचे निर्लज्ज ॥ ५९८ ॥

जेवीं मा‍उली देखोनि डोळां । बालक नचे नानाकळा ।

तेवीं गुरुवाक्याचा सोहळा । देखोनि स्वलीळा निजभक्त नाचे ॥ ५९९ ॥

तेणें निजनृत्यविनोदें । फावलेनि निजबोधें ।

नानापरीचीं भगवत्पदें । सुखानुवादें स्वयें गातु ॥ ६०० ॥

तेणें कीर्तनकीर्तिगजरें । त्रैलोक्य सुखें सुभरे ।

परमानंदुही हुंबरे । सुखोद्‍गारें तुष्टोनी ॥ ६०१ ॥

तेंही सांडोनियां गाणें गर्जो लागे अतिसत्रणें ।

दुजें नाहीं नाहीं म्हणे । गाणें ऐकणें म्यां माझें ॥ ६०२ ॥

मीचि गाता मीचि श्रोता । माझें गाणें मीचि तत्त्वतां ।

जगीं मीचि एकुलता । द्वैताची कथा असोनि नाहीं ॥ ६०३ ॥

सद्‍भावें भगवत्परिचर्या । करितां पारुषे कर्मक्रिया ।

अहं-सो‌आं निरसोनियां । वृत्तिही लया जाय तेथें ॥ ६०४ ॥

एवं सप्रेम भक्तिसंभ्रमु । तेणें निरसे साधनश्रमु ।

फिटे निःशेष भवभ्रमु । वाचेसी उपरमु इंद्रियां होय ॥ ६०५ ॥

जेथें एक ना दुसरें । सन्मुख ना पाठिमोरें ।

जेथ सुखही निजसुखामाजीं विरे । तें स्वरूप निर्धारें निजशिष्य होती ॥ ६०६ ॥

जेवीं बाळाचे लळे पाळणें । हे व्यालीचि वेदना जाणे ।

कां शिष्यांसी पूर्ण बोध करणें । तेथील कळवळणें सद्‍गुरु जाणे ॥ ६०७ ॥

बाळका लेवविल्या लेणें । जेवीं म‍ऊली निवों जाणे ।

कां शिष्यसुखें सुखावणें । हें सद्‍गुरु जाणे परिपूर्णबोधें ॥ ६०८ ॥

इंद्रियें नेणती ज्याचें घर । जें मना वचना अगोचर ।

बुद्धीसि न कळे ज्याची मेर । ऐसी निर्विकार निजवस्तु ॥ ६०९ ॥

दृष्टीं दाविजे साक्षात । हातीं दे‍इजे पदार्थ ।

तैसा नव्हे गा परमार्थ । तोही सद्‍गुरुनाथ प्रबोधी शिष्यां ॥ ६१० ॥

शिष्यासी करावया प्रबोध । बोधिता सद्‍गुरु अगाध ।

यु‌आलागीं शिष्यसुखें स्वानंद । भोगी परमानंद गुरुरावो ॥ ६११ ॥

शिष्यासी आकळे परब्रह्म । तंव तंव निरसे त्याचा भ्रम ।

तेणें सद्‍गुरुसी परम । सुखसंभ्रम उल्हासे ॥ ६१२ ॥

सेवकु परचक्र विभांडी । तंव राजा उभारी यशाची गुढी ।

शिष्य परमानंदीं दे बुडी । तेणें गुरूसी गाढी सुखावस्था ॥ ६१३ ॥

ऐसी शिष्यकृपेची कळकळ । ज्या सद्‍गुरूमाजी प्रबळ ।

तेणें भागवतधर्म हे सकळ । शिकावे अविकळ अनन्यश्रद्धा ॥ ६१४ ॥

इति भागवतान्धर्मान्शिक्षन्भक्त्या तदुत्थया ।

नारायणपरो मायामञ्जस्तरति दुस्तराम्‌ ॥ ३३ ॥

ऐशी भागवतध्र्मस्थिति । शरण जा‍ऊनि सद्‍गुरूप्रति ।

अभ्यासावी भगवद्‍भक्ति । तैं मायेची शक्ति बाधूं न शके ॥ ६१५ ॥

माया वेदशास्त्रां अनावर । ब्रह्मादिकां अतिदुस्तर ।

ते सुखें तरती भगवत्पर । हरिनाममात्र-स्मर्णार्थें ॥ ६१६ ॥

हरिनामाच्या गजरापुढें । माया पळे लवडसवडें ।

यालागीं तरणोपावो घडे । सुख सुरवाडे हरिभक्तां ॥ ६१७ ॥

परात्पर नारायणाची माया । भजतां नारायणाच्या पायां ।

सुखेंचि तरिजे गा राया । त्या भजन‍उपाया सांगितलें ॥ ६१८ ॥

मायातरणोपयस्थिति । राया तुवां पुशिली होती ।

तदर्थीं मुख्य भगवद्‍भक्ति । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥ ६१९ ॥

भक्तीपाशी नित्यतृप्ति । भक्तीपाशीं नित्यमुक्ति ।

भक्तीपाशींभगवत्प्राप्ति । मायानिवृत्ति हरिभजनेन्‌ ॥ ६२० ॥

हरिभजननामकल्लोळें । माया जीवित्व घे‍ऊन पळे ।

भक्त तरती बाळेभोळे । हरिभजनबळें महामाया ॥ ६२१ ॥

करितां नरायणाची भक्ती । निजभक्त सुखेन्‌ माया तरती ।

ते नारायणाची मुख्य स्थिती । स्वयें चक्रवर्ती पुसतु ॥ ६२२ ॥

श्रीराजोवाच ।

नारायणाभिधानस्य ब्रह्मणः परमात्मनः ।

निष्ठामर्हथ नो वक्तुं यूयं हि ब्रह्मवित्तमाः ॥ ३४ ॥

सर्वां भूतीं भगवद्‍भावो । हा मुख्य मायातरणोपावो । ।

आ‍इकोनि सुखावला रावो । तेणें आनन्दें पहा हो परब्रह्म पुसे ॥ ६२३ ॥

करितां नारायणाची भक्ति । उत्तम भक्त माया तरती ।

ते नारायणाची निजस्थिति । साक्षेपें नृपति पुसतु ॥ ६२४ ॥

ब्रह्म-परमात्मा-नारायण । वस्तूसीच म्हणणें जाण ।

ते वस्तुनिष्ठा परिपूर्ण । राजा आपण पुसतु ॥ ६२५ ॥

सकळांमाजीं अधिष्ठान । सबाह्य ज्याचेनि परिपूर्ण ।

त्या स्वरूपातें नारयण । स्वयें वेदज्ञ बोलती ॥ ६२६ ॥

तुम्हां‍ऐसे ज्ञाननिधि । भाग्यें जोडलेति त्रिशुद्धी ।

तुमच्या वचनामृतबोधीं । अहंबुद्धि उपजेना ॥ ६२७ ॥

तुमचिया वचनोक्तीं । वोसंडली स्वानन्दस्फुर्ति ।

लांचावली चित्तवृत्ती । श्रवणें तृप्ती कदा न मनीं ॥ ६२८ ॥

ऐकोनियां रायाचा श्रेष्ठ प्रश्न । प्रबुद्धाधाकुटा पिप्पलायन ।

तो बोलावया आपण । स्वानंदें पूर्ण सरसावला ॥ ६२९ ॥

श्रीपिप्पलायन उवाच ।

स्थित्युद्‍भवप्रलयहेतुरहेतुरस्य । यत्स्वप्नजागरसुषुप्तिषु सद्‍बहिश्च ।

देहेन्द्रियासुहृदयानि चरन्ति येन । सञ्जीवितानि तदवेहि परं नरेन्द्र ॥ ३५ ॥

अगा ज्याचेनि उपजे उत्पत्ति । ज्याचेनि संगें स्थितीसी स्थिति ।

ज्याचेनि प्रळया प्रळयशक्ति । ऐसा जो त्रिजगतीं मुख्य हेतु ॥ ६३० ॥

यापरी जो जगाचा हेतु । स्वयें स्वसत्ता हेरुरहितु ।

सच्चिदानंदें सदोदितु । तो जाण निश्चितु नारायणु ॥ ६३१ ॥

जेवीं सायंप्रातर्मध्यान्ह । तिहीं काळीं अलिप्त गगन ।

तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयीं जाण । अलिप्त नारायण परमात्मा ॥ ६३२ ॥

उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । म्हणसी कोण देखे येथ ।

तेचि अर्थींचा दृष्टांत । स्फुरदर्थ अवधारीं ॥ ६३३ ॥

जागृति स्वप्न आणि सुषुप्ति । तिन्ही व्यापूनि समधीही परती ।

ज्याची साक्षित्वें स्फुरे स्फुर्ति । तो जाण निश्चितीं नारायण । ६३४ ॥

जागृतीचें जाणपण । स्वप्नाचें मिथ्या भान ।

सुषुप्तीचा साक्षी पूर्ण । तो नारायाण निश्चित ॥ ६३५ ॥

एवं परमात्मा परंज्योति । आत्मा हृदयस्थ त्रिजगतीं ।

त्यातें नारायण म्हणती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥ ६३६ ॥

ऐसी सांगतां ब्रह्मस्फूर्ति । अगम्य वाटेल ब्रह्मप्राप्ति ।

सहजें ब्रह्म आतुडे हातीं । ऐक त्‌ उपपत्ति सांगेन ॥ ६३७ ॥

तरी परमात्मा ब्रह्म पूर्ण । तुझे हृदयीं नांदे आपण ।

ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें जाण वर्तती ॥ ६३८ ॥

नयनें तेणें तेजें देखणें । रसना तेणें स्वादें चाखो जाणें ।

श्रवण तेणें अवधानें शब्दज्ञानें प्रबोधती ॥ ६३९ ॥

तेणें अहंकारा अहंभाव । तेणेंचि मनासी मंतव्य ।

तेणेंचि चित्तसी चेतव्य । बुद्धीसि बोद्धव्य तेणें ब्रह्मावगोचें ॥ ६४० ॥

तेणें जड देह चेतन । तेणेंचि कळे मृदु कठीण ।

तेणेंचि चरणाच्या ठायीं गमन । करी कर ग्रहण त्याचिये सत्ता ॥ ६४१ ॥

त्याचेनि प्राण परिचरती । त्याचेनि निमिषोन्मेषस्फूर्ति ।

त्याच्या आनंदलेशस्थितीं । आनंद उपस्थीं भोगिती प्राणी ॥ ६४२ ॥

एवं चाळकु तो त्रिजगतीं । तो स्वानन्दें नांदे हृदयस्थितीं ।

त्यातें नारायण म्हणती । तोचि निश्चितीं परमात्मा ॥ ६४३ ॥

ज्याचेनि मन बुद्धि प्राण । इंद्रियें विचरती संपूर्ण ।

तो तूं म्हणसी त्यां‍आधिन । हें कल्पांतीं जाण कदा न घडे ॥ ६४४ ॥

तेथ जाणपणें जाणों जासी । तैं जाणावें तेंचि नेणसी ।

तेथ ज्ञातेपणें ज्ञानासी । स्वरूपापाशीं रिगू नाहीं ॥ ६४५ ॥

जाणीव आणि नेणीव । हे सोडूनि सर्व भाव ।

जैं उपजे स्द्‍भाव । तैं ब्रह्म स्वयमेवपाविजे ॥ ६४६ ॥

नैतन्मनो विशति वागुत चक्षुरात्मा । प्राणेन्द्रियाणि च यथानलमर्चिषः स्वाः ।

शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयात्ममूलम्‌ । अर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धिः ॥ ३६ ॥

वैकुंठ कैलास क्ष्राब्धी । मन कल्पी कल्पनीविधी ।

परी आत्मा कल्पावया त्रिशुद्धी । मनबुध्यादी सरेना ॥ ६४७ ॥

स्वयें कल्पीं त्रिभुवन । तें स्वरूपीं रिघों न शके मन ।

बुद्धि निश्चयात्मन पूर्ण । तीसही जाण अगम्य वस्तु ॥ ६४८ ॥

जें मन बुद्धि‍अगोचर । तें वाचेसी अति दुस्तर ।

वस्तु नव्हे शब्दगोचर । परात्पर ब्रह्म ॥ ६४९ ॥

मोटे बांधतां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते ।

तेवीं शब्दें बोल्लवें वस्तूतें । तंव शब्द शब्दार्थें निर्धर्म ॥ ६५० ॥

प्राणाचेनि निज ढाळें । जे कां क्रियाशक्ति चळे ।

ते क्रियेसी वस्तु नातले । मा इंद्रियेनि आकळे कैसेनी ॥ ६५१ ॥

जेवीं थिल्लरा‍आंतौता । बिंबोनि वोला नव्हे सविता ।

तेवीं मनगुद्धि‍इंद्रियांपरता । जाण तत्त्वतां परमात्मा ॥ ६५२ ॥

जो मनाचें अनादि मन । जो बुद्धीची बुद्धि सज्ञान ।

जो नयनाचे आदि नयन । जो श्रवणाचें श्रवण साधानत्वे ॥ ६५३ ॥

जो घ्राणाचें निजघ्राण । जो रसनेची रसना आपण ।

जो त्वच्चेची निजत्वचा पूर्ण । जीवाच जो जाण जीवु स्वयें ॥ ६५४ ॥

जो इंद्रियांचा प्रकाशिता । जो कर्म करोनि अकर्ता ।

तो इंद्रियीं इंद्रियार्था । विषयी सर्वथा हों नेणें ॥ ६५५ ॥

जेथ बुद्धीची दृष्टि न वळंघे । तेथे मन मनपणें केवीं रिघे ।

मा श्रवणनयनघ्राणयोगें । विषयसंयोगें केवीं भेटे ॥ ६५६ ॥

जेथ प्राणशक्ति न चले पुढें । जेथ वाचा स्वयें लाजिली मुरडे ।

मा कर्मेंद्रियांसी कोणीकडे । पवाडु पुढें जोडेल ॥ ६५७ ॥

अग्नीपासूनि आह्या अनेग । क्षणक्षणां निघती चांग ।

परी आह्यांमाजीं अग्नींचें अंग । सर्वथा प्रगटेना ॥ ६५८ ॥

कां सूर्यापासून सूर्यकांत । प्रकाशती असंख्यात ।

परी सूर्यकांता‍आंत । कदा भास्वत प्रगटेना ॥ ६५९ ॥

जेवीं सिंधूपासून तरंग । प्रकाशति अति अनेग ।

परी तरंगीं सिंधूचें अंग । सर्वथा साङ्‍ग पगटेना ॥ ६६० ॥

तेवीं ब्रह्मापासोनि करणें पकाशती अनेकपणें

तरी त्या इंद्रियान्‌ ब्रह्म जाणणें । हें जीवें प्राणें घडेना ॥ ६६१ ॥

जरी केळापासूनि केळी निपजे । कां साखरेपासूनि ऊंस उपजे ।

तरी इंद्रियीन्‌ ब्रह्म जाणिजे । हें न ये निजवोजें ब्रह्मादिकां ॥ ६६२ ॥

आशंका ॥ शब्ददेवपरोक्षमति । ऐशी श्रुतिशास्त्र-उत्पत्ति ।

तेही मिथ्या वाटे वदंती ऽइसें तूं निश्चितीं मानिसी राया ॥ ६६४ ॥

तेही अर्थींचें निरूपण । ऐक राया सावधान ।

शब्द निमोनि आपण । दे ब्रह्मज्ञान जीवासी ॥ ६६५ ॥

पूर्वील श्लोकार्ध -

शब्दोऽपि बोधकनिषेधतयात्ममूलम्‌ । अर्थोक्तमाह यदृते न निषेधसिद्धिः ॥

जीवु सोडवावया होडा । शब्दें सवेग उचलिला विडा ।

तेणें घेतां तत्त्वांचा झाडा । आपणही पुढां निमाला ॥ ६६६ ॥

श्रुति नेते नेति येणें शब्दें अतद्व्यावृत्तिमिषेधबोधें ।

परी साक्षात्‌ वेदानुवादें । निज वस्तु शब्दें न बोलवे ॥ ६६७ ॥

शब्दासी जें वाच्य नोहे । तेंचि परब्रह्म जाणावें ।

तेथील जो खुणे पावे । तो ब्रह्म सद्‍भावें स्वयें होय ॥ ६६८ ॥

श्रुति नेति नेति येणें वचनें । शब्द निषेधूनि वस्तु दावणें ।

शब्दीं निःशब्द जो लक्षूं जाणे । तेणें पावणें परब्रह्म ॥ ६६९ ॥

शब्दु निजनिषेधें जें बोधी । तेथ समरसे ज्याचि बुद्धि ।

तेंचि परब्रह्म गा त्रुशुद्धि । निषेधावधि तो ठावो ॥ ६७० ॥

शब्द निमोनि सर्वशक्तिं । जीवासी दे ब्रह्मप्राप्ति ।

शब्दादेवापरोक्षेति । जाण निश्चितीं या नंव ॥ ६७१ ॥

वाच निःशेष निवर्ते । मन बुद्धि न पवे जेथें ।

तेचि अवधि निषेधातें । परब्रह्म त्यातें बोलिजे ॥ ६७२ ॥

जें वाचेचें वदवितें । परी वाचा वदों न शके ज्यातें ।

जें मनबुद्ध्यादिकां जाणतें । परी मन बुद्धि ज्यातें नेणती ॥ ६७३ ॥

जें नयनातें दाखवितें । परी नयन न देखती ज्यातें ।

जें श्रवणघ्राणांतें चेतवितें । परी श्रवण घ्राण ज्यातें नेणती ॥ ६७४ ॥

एवं सर्वांचें जाणतें । परी सर्व सर्वथा नेणे ज्यातें ।

ज्यासी जाणावयालागीं येथें । आणिक जाणतें असेना ॥ ६७५ ॥

ऐसें स्वसंवेद्य निजज्ञातें । ज्यासी दुजें नाहीं जाणतें ।

शब्द रिघावया तेथें । रिगमु त्यातें असेना ॥ ६७६ ॥

जें कृश ना पुष्कळ । जें वक्र ना वर्तुळ ।

जें सूक्ष्म ना नव्हे स्थूळ । वस्तु केवळ निर्विकार ॥ ६७७ ॥

ज्यासी नाहीं रूपगुण । ज्यासी नाहीं आश्रमवर्ण ।

ज्यासी नाहीं मीतूंपण । ज्यासी जन्म-मरण असेना ॥ ६७८ ॥

जें हळुवट ना गहिंस । जें चिवळ ना स्पोस ।

जें वसतें ना वोस । जें का निःशेष निर्धर्म ॥ ६७९ ॥

जें र्‍हस्व ना मोठें । जेन्‌ वडील ना धाकुटें ।

जें विचारितां विवेकवाटे । विवेकुही आटे निःशेष ॥ ६८० ॥

ज्यासी आदि ना अंतु । जे मध्यस्थितीरहितु ।

जें गुण ना गुणातीतु । अच्युतानंतु अद्वयत्वें ॥ ६८१ ॥

त्या स्वरूपाचा वचनपाठ । करावया वेदें केली खटपट ।

तेथ श्रुतीचाही बोभाट । लाजिला करूनि कष्ट नेतिनेतिवादें ॥ ६८२ ॥

वेदु काय नेणोनि परतला । जाणोनि न बोलिवेचि बोला ।

याचिलागीं तो मौनावला । तटस्थ ठेला निःशब्दें ॥ ६८३ ॥

वेदें धरितां दृढ मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण ।

तिहीं धरोनि मताभिमान । करिती वल्गन अतिवादें ॥ ६८४ ॥

शब्दांतीं ब्रह्मज्ञान । हे वेदें पावोनि पूर्ण खूण ।

शब्दें शब्द निषेधून । दृढ मौन तेणें धरिलें ॥ ६८५ ॥

वेदरायें धरितां मौन । शास्त्रें भांबावलीं जाण ।

शोधितां शब्दांचें रान । निजसमाधान न पावती ॥ ६८६ ॥

ज्यासी शब्दांतीं ब्रह्मप्राप्ति । त्यासी दर्शनें ऐक्या येती ।

शास्त्रें स्वयेंचि समजतीं । ऐक्यें त्रिजगती आभासे ॥ ६८७ ॥

ब्रह्म एकाकी अद्वय स्थिति । तुवांचि दाविली उपपत्ति ।

तेथें ऐक्यरूपें त्रिजगती । म्हणसी कवणाप्रती आभासे ॥ ६८८ ॥

ज्याची तुटली वासनाफांसिटी । विराली अहंकाराची गांठी ।

प्रारब्ध उतरलें देहाचे तटी । त्यासी ऐक्यें सृष्टी आभासे ॥ ६८९ ॥

त्याच्या अनुभवाची गोड गोष्टी । सांगावया उल्हास पोटीं ।

पिप्पलायनि स्वानंदतुष्टी । ब्रह्मैक्यें सृष्टी वाखाणी ॥ ६९० ॥

सत्त्वं रजस्तम इति त्रिवृदेकमादौ । सूत्रं महानहमिति प्रवदन्ति जीवम्‌ ।

ज्ञानक्रियार्थफलरूपतयोरुशक्ति । ब्रह्मैव भाति सदसच्च तयोः परं यत्‌ ॥ ३७ ॥

ब्रह्मनिज‍ऐक्यपरिपाटी । प्रपंदु ब्रह्मत्वेंचि उठी ।

संतासंत सकळ सृष्टी । देखती दृष्टीं ब्रह्मरूप ॥ ६९१ ॥

जेवीं नभीं नीळिमेचें भान । तेवीं ब्रह्मीं माया नांदे संपूर्ण ।

नवल तियेचें विन्दान । नपुंसका जाण पुरुषत्व केलें ॥ ६९२ ॥

अगाध तिचा पतिव्रताधर्म । नपुंसकीं उपजवी काम ।

अनाम्या ठेवी नाम । कीं निष्कर्मा कर्म तिचेनी ॥ ६९३ ॥

निःसंगसंगा रातली । स्पर्शेंवीण गुर्विणी झाली ।

प्रधान-महत्तत्त्वें गर्भा आली । तेथ त्रिगुणातें व्याली विकारयुक्त ॥ ६९४ ॥

विद्या‍अविद्या निजस्वभावीं । जीवशिवांची भेदपदवी ।

प्रिया पुरुषातें भोगवी । ज्ञाना-ज्ञानगांवीं वसोनियां ॥ ६९५ ॥

जेवीं सुवर्णीं अलंकार । तंतूमाजीं पटाकार ।

भिंतीवरी भासे चित्र । तेवीं माया साकार ब्रह्मीं भासे ॥ ६९६ ॥

मृत्तिकेची गोकुळें केलीं । नाना नामाकारीं जरी पूजिलीं ।

तरी मृत्तिकाचि संचलीं । तेवीं ब्रह्मीं भासलीं जगद्रूपें माया ॥ ६९७ ॥

जैशा घृताच्या कणिका । घृतेंसीं नव्हतीं आणिका ।

तेवी ब्रह्मीं मायाशक्ति देखा । दावी अनेका अर्थांतें ॥ ६९८ ॥

ब्रह्म पुर्वीन्‌ एकाकी एक । तेंचि केवीं झालें अनेक ।

तो मायायोगपरिपाक । विशद अर्थ देख पिप्पलायनु सांगे ॥ ६९९ ॥

मुळीं मुख्य ब्रह्म ओंकार । तें एकचि झालें त्रिप्रकार ।

आकार-उकार-मकार । सत्त्वादि विकार गुणत्रयात्मक ॥ ७०० ॥

गुणत्रय समसमान । त्या नांव बोलिजे प्रधान ।

तेंचि क्रियाशक्ति सूत्र जाण । तेथें प्रगटल्या ज्ञान महत्तत्त्व म्हणती ॥ ७०१ ॥

अहंब्रह्म हे पूर्णफुर्ति । तें अहं आलें देहाकृती ।

देहाभिमानें निश्चितीं । जीव म्हणती वस्तूतें ॥ ७०२ ॥

क्रिया म्हणिजे दशधा करणें । ज्ञान शब्दें चेवताधिष्ठानें ।

अर्थ ऐसें विषयांसी म्हणणें । तेथ फळ जाणणें सुखदुःख ॥ ७०३ ॥

गुण-भूतें-विषय-करणें । जीव भोक्ता सुखदुःखपणें ।

ज्ञान क्रिया कर्माचरणें । हें सर्वही जाणणें पूर्ण ब्रह्म ॥ ७०४ ॥

साखरेचा फणस प्रबळ । तेथें कांटे त्वचा बीजगोळ ।

अवघी साखरचि केवळ । तेवीं ब्रह्मचि सकळ जगदाकारें ॥ ७०५ ॥

जेवीं पाटा‍ऊ पुतळीकृत । तेथ विषमावयवीं समान सूत ।

तेवीं जगदाकारें आकारवंत । दिसे अविकृत परब्रह्म ॥ ७०६ ॥

जग-विश्व-प्रपंचु नाम । परी ते निखळ परब्रह्म ।

हा उपनिषदार्थ उत्तम । वेदांती परम परमार्थु तो हा ॥ ७०७ ॥

जगदकारें ब्रह्म निश्चित । जग अवघें विकारवंत ।

तैं ब्रह्मासही विकार प्राप्त । म्हणती तो अर्थ न घडे राया ॥ ७०८ ॥

नात्मा जजान न मरिष्यति नैधतेऽसौ । न क्षीयते सवनविद्व्यभिचारिणां हि ।

सर्वत्र शश्वदनपाय्युपलब्धिमात्रं । प्राणो यथेन्द्रियबलेन विकल्पितं सत्‌ ॥ ३८ ॥

ब्रह्मासी नाहीं माता पिता । यालागीं न घडे जन्मकथा ।

आत्मा एकदेशी होता । तरी जन्मा येता जनजीजठरा ॥ ७०९ ॥

आत्म्यावेगळा कांहीं । तिळभरी ठावो रिता नाहीं ।

यापरी पूर्णत्वें पाहीं । जन्म ते ठायीं स्पर्शेना ॥ ७१० ॥

जन्मापूर्वीं । बाळाचें नास्तिक्य । जन्मापाठीं मानिती आस्तिक्य ।

या अस्तिनास्तीची भाख । आत्म्यासी देख असेना ॥ ७११ ॥

आतां आहे पूर्वीं नाहीं । ऐसें आस्तिक्य आत्म्याचे ठायीं ।

कदाकाळीं न रिघे कांहीं । तो नित्य पाहीं निरंतर ॥ ७१२ ॥

तेहीं जन्मल्या बाळकासी । वाढी दिसे दिवसदिवसीं

तो बाळजन्म नाहीं आत्म्यासी । यालागीं वृद्धि त्यासी घडेना ॥ ७१३ ॥

ज्यासी वृद्धि नाहीन्‌ तत्त्वतां । त्यासी न ये विपरिणमता ।

बाल्य तारुण्य वृद्धावश्था । आत्म्यासी सर्वथा असेना ॥ ७१४ ॥

जो मी बाळत्वें होतों धाकुटा । तोचि मी तार्य्ण्यें जाहलों मोठा ।

तो मी वृद्ध जाहलों कटकटा । ऐसा त्रिकाळद्रष्टा परमात्मा ॥ ७१५ ॥

द्रष्टा । साक्षी जो अवस्थातीत । तो कदा नव्हे अवस्थाभूत ।

देहीं असोनि अवस्थारहित । जाण तो निश्चित परमात्मा ॥ ७१६ ॥

निरवस्थ आत्मा अविकारी पूर्ण । त्यासी कदा न ये क्षीणपण ।

ज्यासी जन्मचि नाहीन्‌ जाण । त्यासी मरण असेना ॥ ७१७ ॥

तो अविकारी निरवस्थ पूर्ण । ज्यासी नाहीं जन्ममरण ।

ऐसा त्य्य्‌ं आत्मा म्हणशील कोण । तरी जाण सर्वज्ञ ज्ञानस्वरूप ॥ ७१८ ॥

म्हणसी ज्ञानही क्षणिक असे । घटज्ञानें पटज्ञान निरसे ।

तेथ इंद्रियार्थवृत्तिचि नासे । ज्ञान जैसें तैसें अविनाशी ॥ ७१९ ॥

तेचि अर्थींचा पूर्ण चृष्टांत । जेवीं प्राण देहातें वाढवीत ।

तों देहोचि होय अवस्थाभूत । प्राण निरवस्थ जैसा तैसा ॥ ७२० ॥

प्राणु देहातें चाळितां । त्यासी न बाधी देहावस्था ।

आत्मा प्राणातें चेतविता । त्यासी देहावस्था असेना ॥ ७२१ ॥

येणें चि प्राणदृष्टांतें साधूनि घ्यावें परब्रह्मातें

देहेंद्रियवेगळें आत्म्यातें । पुढील श्लोकार्थें प्रबोधी ॥ ७२२ ॥

अण्डेषु पेशिषु तरुष्वविनिश्चितेषु प्राणो हि जीवमुपधावति तत्र तत्र ।

सन्ने यदिन्द्रियगणेऽहमि च प्रसुप्ते कूटस्थ आशयमृते तदनुस्मृतिर्नः ॥ ३९ ॥

अंडज स्वेदज जारज । चौथें जाण गा उद्‍भिज ।

त्यांचे ठायीं प्राणु सहज । आत्मयोगें सद वर्ते ॥ ७२३ ॥

प्राणयोगें आत्मा वर्ततां । त्यासी जीव म्हणती तत्त्वतां ।

त्या प्राणासी न बाधिती देहावस्था । मा जीवाचे माथां त्या कैंच्या ॥ ७२४ ॥

देहेंद्रियामाजीं वर्ततां । आत्मा अलिप्त देहावस्था ।

तो कैसा म्हणती आतां । ऐक त्याही दृष्टांता सांगेन ॥ ७२५ ॥

आत्मा जागृतिदेहीं वर्ते । तैं सविकार मानिती त्यातें ।

तोचि सांडूनि देहेंद्रियांतें । स्वप्नीं वर्ते पूर्वानुध्यासें ॥ ७२६ ॥

देहेंद्रियाविहीन । केवळ लिंगदेह जाण ।

निजात्मा देखे स्वप्न । जागृत्यभिमानसंकल्पें ॥ ७२७ ॥

तें उपरमल्या स्वप्न । देहाभिमान झालिया लीन ।

सवविकारविहीन । सुषुप्तिकाळीं पूर्ण परमात्मा उरे ॥ ७२८ ॥

देहेंद्रियासीं अभिमान लीन । कोणीही स्फुरेना स्फुरण ।

तरी तें झालें सर्व शून्य । आत्मा चिद्‍घन नाहीं म्हणसी ॥ ७२९ ॥

जरी सुषुप्तीसी आत्मा नाहीं । तरी सुखें निजेलों होतों पाहीं ।

हें उपजे ज्याच्या ठायीं । तो सर्वथा नव्हे कहीं शून्य ॥ ७३० ॥

जो मी जागृतीं जागता । तोचि मी स्वप्नातें देखता ।

तोचि मी सुषुप्तीं सुखभोक्ता । एवं तिहीं अवस्था साक्षी जो ॥ ७३१ ॥

गो अवस्थात्रयीं साक्षी पूर्ण । तो सर्वथा नव्हे शून्य ।

तोचि परमात्मा परिपूर्ण । शुद्ध चिद्‍घन तो राया ॥ ७३२ ॥

सुषुप्तीं ब्रह्मानुभवो आहे । तरी कां पुढतीं संसारु पाहे ।

तेथ अविद्येसीं अहं लीन राहे । यालागीं होये भवभ्रमु ॥ ७३३ ॥

तें अविद्या अहंकारेंसी नाशे । तैं जगद्रूपें ब्रहचि भासे ।

जन्ममरणांचा ठावोचि पुसे । जीव समरसे परब्रह्मीं ॥ ७३४ ॥

तेथ हेतुमातु दृष्टां । प्रमाण-प्रमेय विवर्जित ।

परमात्मा सदोदित । परब्रह्म निश्चित परमानंदें ॥ ७३५ ॥

तेथ सुखावरी सुख नांदे । आनंदु भोगिजे आनंदें ।

जग दुमदुमी परमानंदें । स्वानंद बोधें संपूर्ण ॥ ७३६ ॥

निरसोनियां निजमाया । ऐसा अनुभवो मुनिवर्या ।

कैं हो‍ईल म्हणसी राया । तैं भजावें यदुवर्या निष्कामभावें ॥ ७३७ ॥

यर्ह्यब्जनाभचरणैषणयोरुभक्त्या । चेतोमलानि विधमेद्‍गुणकर्मजानि ।

तस्मिन्विशुद्ध उपलभ्यत आत्मतत्त्वं । शाक्षाद्यथामलदृशोः सवितृप्रकाशः ॥ ४० ॥

निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । अवश्य पावणें आहे चित्तीं ।

तैं करावी भगवद्‍भक्ति । उत्कटा प्रीति अविश्रम ॥ ७३८ ॥

त्यजूनि पुत्रवित्तेषणेचें काज । जिणौनि लौकिकाची ।आज ।

पद्मनाभभजनाचें भोज । अतिनिर्लज्ज नाचावें ॥ ७३९ ॥

पुत्रवित्तलोकेषणा । त्यजूनि भजतां हरिचरणां ।

तंव तंव चित्ताचे चैत्यमळ जाणा । क्षणक्षणां नासती ॥ ७४० ॥

रजतमादि कर्मज मळ । चित्तीं बैसले जे सबळ ।

ते प्रक्षाळती सकळ । भक्तिप्रेमजळक्षाळणें ॥ ७४१ ॥

जंव जंव थोरावे सप्रेम भक्ति । तंव तंव पाया लागे विरक्ति ।

स्वयें विरमे विषयासक्ति । होय चित्तवृत्ति निर्मळ ॥ ७४२ ॥

निर्मळ जाहलिया चित्तवृत्ति । परमात्मया सर्व भूतीं ।

भजों लागे अनन्यप्रीतीं । हे चौथीं भक्ति उदार ॥ ७४३ ॥

ये भक्ति अतिशयें उदार । निर्दाळी भक्तांचा अहंकार ।

उद्धरी सुर नर स्त्रिया शूद्र । आनंदनिर्भर करी जीवु ॥ ७४४ ॥

हे भक्ति जैं लागे हातीं । तैं भवभयाची निःशेष शांति ।

पायां लागती चारी मुक्ती । ऐशी उदार भक्ति ह्जरीची ॥ ७४५ ॥

जेवीं डोळां असतां पडळ । सविता उगवे सर्व काळ ।

तो सन्मुख न देखे रविमंडळ । मा पदार्थ सकळ त्या कैंचे ॥ ७४६ ॥

तेंचि फिटलिया पडळ । दृष्टी होय अतिनिर्मळ ।

देखों लगे पदार्थ सकळ । रविमंडळसमन्वयें ॥ ७४७ ॥

तेवीं निजात्मा हृदयीं वसे । परी चित्तवृत्ति मळिण असे ।

तंव परब्रह्म न प्रकाशे । चित्त वासनादोषें दूषित ॥ ७४८ ॥

तेथ करितां भगवद्‍भक्ति । निर्मळ होय चित्तवृत्ति ।

तेव्हां निर्विकारस्वरूपप्राप्ति । भक्त पवती निजभजनें ॥ ७४९ ॥

पावावया परमप्राप्ति जगीं दाटुगी भगवद्‍भक्ति ।

ते म्यां सांगितली तुजप्रती । यथानिगुतीं नृपनाथा ॥ ७५० ॥

जेवीं डोळ्यांचे पडळ फिटे । तेथ प्रकाशेंसीं सविता भेटे ।

तेवीं कल्पनालोपें प्रगटे । नेटेपाटें परब्रह्म ॥ ७५१ ॥

जेथ निर्विकल्प समान । निश्चयेंसीन्‌ जाहलें मन ।

त्यासी देहीं वर्तांही जाण । भवबंधन स्पर्शेना ॥ ७५२ ॥

ऐसें गर्जोनिया जाण । हर्षें बोले पिप्पलायन ।

तंव राजा सुखावला संपूर्ण । जीवींची खूण बाणली ॥ ७५३ ॥

ऐकतां ब्रह्मनिरूपण । राजा लांचावला पूर्ण ।

पुढें वाढावया निरूपण । अन्वयें प्रश्न पुसतसे ॥ ७५४ ॥

जेणें तुटे कर्मबंधन । त्या कर्मयोगाचें लक्षण ।

समूळ ऐकावया जाण । राजा आपण सादरें पुसतु ॥ ७५५ ॥

श्रीराजोवाच ।

कर्मयोगं वदत नः पुरुषो येन संस्कृतः ।

विधूयेहाशु कर्माणि नैष्कर्म्यं विन्दते परम्‌ ॥ ४१ ॥

राजा निजश्रद्धासंपन्न । अतिविनीत करी प्रश्न ।

जेणें तुटे कर्मबंधन । तो कर्मयोग संपूर्ण सांगा स्वामी ॥ ७५६ ॥

कोणें कर्में कर्म तुटे । नैष्कर्म्यासिद्धि स्वयें प्रगटे ।

पुरुषा पुरुषोत्तम भेटे । हें मज गोमटें वर्म सांगा ॥ ७५७ ॥

एवं प्रश्नमृषीन्पूर्वमपृच्छं पितुरन्तिके ।

नाब्रुवन्ब्रह्मणः पुत्रास्तत्र कारणमुच्यताम्‌ ॥ ४२ ॥

पूर्वीं हाचि प्रश्नु सनकादिकां । पित्यासन्निध पुशिला देखा ।

ते उत्तर नेदितीचि कां । हेही आशंका फेडावी स्वामी ।

रायाचे प्रश्न अतिपवित्र । त्यांचें द्यावया प्रति‍उत्तर ।

हरिखावला आविर्होत्र । तो कर्मवैचित्र्य निरूपी ॥ ७५९ ॥

श्री‌आविर्होत्र उवाच ।

कर्माकर्म विकर्मेति वेदवादो न लौकिकः ।

वेदस्य चेश्वरात्मत्वात्तत्र मुह्यन्ति सूरयः ॥ ४३ ॥

कर्माकर्मविकर्म जाणा । सामान्य नव्हे नृपनंदना ।

करितां विभागविवंचना । नुगवे सज्ञानां स्मृतिकारांसी ॥ ७६० ॥

जे स्वयें प्रतिसृष्टिकारी । तेही भुलले कर्मविभागावरी ।

जे समुद्र घोंटिती चुळेकरीं । तेही कर्मसगरीं बुडले ॥ ७६१ ॥

येचि कर्मविवंचनेसाठीं । ऋषिमर्षींचिया कोटी ।

मताभिमानें झालें हिंपुटी । त्यांसीही शेवटीं नुगवेचि ॥ ७६२ ॥

कर्माकर्मविभाग जाणा । स्वयें नुगवेचि चतुरानना ।

इतरांची कोण गणना । कर्मविवंचना करावया ॥ ७६३ ॥

कर्म वेदमूळ जाण । वेदु स्वयें नारायण ।

वेदवादविवंचन । करितां मौन श्रुतिशास्त्रा ७६४ ॥

कर्म-अकर्म-विकर्म जाण । एकचि परी त्रिविध भिन्न ।

तेंही विभागविवंचन । सावधान अवधारीं ॥ ७६५ ॥

श्वेत मृदु मधुर । त्रिविधभेदें एक साखर ।

तेवीं एकचि त्रिप्रकार । कर्मठ नर मानिती कर्म ॥ ७६६ ॥

भिन्न करितां मधुरता । तीमाजीं ये मृदु-श्वेतता ।

श्वेततचि भिन्न करितां । मृदु-मधुरतं तीमाजीं ॥ ७६७ ॥

तेवीं भिन्न करितां कर्म । कर्मा सर्वांगीं अकर्म ।

कर्म अकर्मामाजी विकर्म । मिरवे परम सौभाग्यें ॥ ७६८ ॥

मुख्य मूळीं जें कां निपजे । कर्म ऐसें त्यातें म्हणिजे ।

विहिताविहितक्रिया जे जे । विकर्म म्हणिजे तिये नांव ॥ ७६९ ॥

कर्म अकर्मयोगें चळे । ऐसें विकर्मीं ज्यासी विवळे ।

त्यास निष्कर्मता आकळे । गुरुकृपाबळें तत्काळ ॥ ७७० ॥

कर्मावरी कर्म विशेष वाढे । विकर्म त्यातें म्हणणें घडे ।

जेथें कर्म रिघों न शके पुढें । अकर्म चोखडें या नांव ॥ ७७१ ॥

ऐशी कर्मविवंचना अटक । हा प्रश्न केला तैं तूं बाळक ।

त्याचिलागीं गा राया देख । सनकादिक न सांगितीचि ॥ ७७३ ॥

कर्माकर्मविवंचना । अधिकारेंवीण कोणा ।

सांगों नये नृपनंदना । कर्म सज्ञाना अतिदुर्बोध ॥ ७७३ ॥

परोक्षवादो वेदोऽयं बालानामनुशासनम्‌ ।

कर्ममोक्षाय कर्माणि विधत्ते ह्यगदं यथा ॥ ४४ ॥

जेवीं रोगु जावया निश्चित । बापु बाळा भेषज देत ।

तेथें साखर घाली हातांत । तत्सेवनार्थ प्रलोभें ॥ ७७४ ॥

तेवीं वेदांचा परोक्षवाद । सत्य मानिती बुद्धिमंद ।

कर्में छेदवी कर्मबाध । हा वेदानुवाद मुख्यत्वें ॥ ७७५ ॥

वेदु बोले स्वर्गादि फळ । तो प्रवृत्तिलोभ केवळ ।

परी कर्में छेदी कर्ममूळ । हें मुख्यत्वें फळ वेदोक्तीं ॥ ७७६ ॥

लोहाची बेडी पडली पायीं । ते तोडावया घणु आणिला पाहीं ।

तो घणुचि विकून खादला जिहीं । त्यांचें बंधन कहीं तुटेना ॥ ७७७ ॥

तेवीं कर्में छेदावें कर्मबंधन । तें कर्म वेंचिती विषयीं पूर्ण ।

त्यांचें कदा न तुटे भवबंधन । जन्ममरण सरेना ॥ ७७८ ॥

आम्ही स्वर्गफळा विरक्त । म्हणोनि नाचरे जो वेदोक्त ।

त्याचें ज्ञान जालें विपरित । अति अनर्थ पावे तो ॥ ७७९ ॥

नाचरेद्यस्तु वेदोक्तं स्वयमज्ञोऽजितेन्द्रियः ।

विकर्मणा ह्यधर्मेण मृत्योर्मृत्युमुपैति सः ॥ ४५ ॥

आम्ही जितेंद्रिय म्हणवीत । म्हणोनि नाचरे जो वेदेक्त ।

त्यासी नातुडे गा परमार्थ । अति‍अनर्थ अंगीं वाजे ॥ ७८० ॥

जरी शास्त्रज्ञ ज्ञाता झाला । आणि वेदोक्ता विमुख ठेला ।

तरी तो जाणपणेंचि नागवला । जाण बुडाला दुःखार्णवीं ॥ ७८१ ॥

नाचरे जो वेदोक्त कर्म । त्यक्तकर्में मानी मिष्कर्म ।

त्यासी थोरपडला भ्रम । नाडला परम अभिमानें ॥ ७८२ ॥

जरी विषयो निग्रहिल । आनि वेदोक्ता जो दुरावला ।

तो निजघाता प्रवर्तला । स्वयें बुडाला नरकार्णवीं ॥ ७८३ ॥

वेद निज्मूळ परमार्था । तें वेदोक्त नाचरतां ।

जें जें करणें न्‌६इपनाथा । त्‌ं तें तत्त्वतां अधःपाती ॥ ७८४ ॥

डोळे देखणें तत्त्वतां । ते काढोनि पाहो जातां ।

न देखे आपुली डोळसता । मा इतर पदार्था कोण देखे ॥ ७८५ ॥

तैसा नाचरोनि चेदार्थु । जो जो मानिला परमार्थु ।

तेणें आंवतूनियां अनर्थु । जाण निश्चितु आणिला घरा ॥ ७८६ ॥

तेणें आचार अनर्थपाटें । वाहावले जन्ममरणवाटे ।

तेथ नानायोगिनिगर्भसंकटें । सोसितां न सुटे कल्पांतीं ॥ ७८७ ॥

तेथें जन्मजन्मों जन्म न टके । मरमरों मरण न चुके ।

जैं वेदविहित चुके । तैं अतिदुःखें दुःखभोगु ॥ ७८८ ॥

विकर्मणा ह्यधर्मेण । हें मूळींचें पदनिरूपण ।

तेणें विकर्मामाजीं अध्र्म पूर्ण । परी अकर्म तें जाण अधर्म नव्हे ॥ ७८९ ॥

ज्यासी लावितां न लागे कर्म । या नांव मुख्य निष्कर्म ।

निष्कर्मलक्षण हाचि धर्म । येणेंचिपरम मुक्त साधु ॥ ७९० ॥

ज्यासी शुद्ध आकळे अकर्म । तो तत्काळ होय निष्कर्म ।

अकर्माचें कळल्या वर्म । मुक्तता परम पायां लागे ॥ ७९१ ॥

वेदोक्तमेव कुर्वाणो निःसङ्गोऽर्पितमीश्वरे ।

नैष्कर्म्यं लभते सिद्धिं रोचनार्था फलश्रुतिः ॥ ४६ ॥

दासी सामीची आज्ञाधारी । कां राजमुद्रा प्रजांवरी ।

तैसी वेदाज्ञा जो शिरीं धरी । स्वधर्माची निष्काम ॥ ७९२ ॥

मी एकु कर्मकर्ता । ऐशी उठों नेदी अहंता ।

तें कर्मचि स्वभावतां । अर्पीं श्री‍अनंता ईश्वरातें ॥ ७९३ ॥

एवं ईश्वरीं जें अर्पे कर्म । तें कर्म होय निर्धर्म ।

याचि नांव परम । नैष्कर्म्य निजसिद्धी ॥ ७९४ ॥

वेदें बोलिले कर्मफळ । ज्याची वासना निष्काम निर्मळ ।

त्यासि वेदोक्त फळ प्रबळ । भोगावया केवळ स्वप्नीं न दिसे ॥ ७९५ ॥

ऐसें असतां कर्मफळ । वांछितां नाडिजे केवळ ।

जेवीं परिसु दे‍ऊनि सोज्ज्वळ । मगिजे पोफळ ता।म्बूलासी ॥ ७९६ ॥

कर्मा निष्कामता नित्य फळ । तेथ फळाशा नाडले सकळ ।

चंदन सर्वांगीं सफळ । तेथ मागतां फळ नाडिजे स्वयें ॥ ७९७ ॥

हातिं आंतुडावया मासा । गळीं लाविजे अल्प आमिषा ।

तेवीं निष्काम करावया मानसा । वेदु फळाशा प्रलोभी ॥ ७९८ ॥

आमिष घालूनि मासे पाळी । किं तद्योगें जळाबाहेरी गळी ।

तेवीं कर्म कर्मातें निर्दाळी । हें नेणिजे मुळीं फळकामी ॥ ७९९ ॥

हो कां फळाचिये चाडे । स्वधर्मकर्मीं प्रवृत्ति घडे ।

तेणें नैष्कर्म्यसिद्धि आंतुडे । हें वेदाचे फुडें निजगृह्य ॥ ८०० ॥

कर ब्रह्मत्वें सदा सफळ । फळ वांछी त्यातें निष्फळ ।

हें जाणोनि कर्मकुशळ । फळाशा समूळ छेदिती ॥ ८०१ ॥

ऐसें आचरतां वैदिक कर्म । तेणें कर्में पाविजे नैष्कर्म्य ।

याहोनियां अति सुगम । सांगेन वर्म तें ऐक ॥ ८०२ ॥

य आशु हृदयग्रन्थिं निर्जिही‌ऋषुः परात्मनः ।

विधिनोपचरेद्देवं तन्त्रोक्तेन च केशवम्‌ ॥ ४७ ॥

जेणें वासनेचें जाळ तुटे । अहंकारची गांठी सुटे ।

जीवीं परमात्मा स्वयें प्रगटे । तें तांत्रिक गोमटें ऐक रया ॥ ८०३ ॥

जया तांत्रिक महापूजा । संतोष होय गरुडध्वजा ।

तें तांत्रिक विधान बोजा । महाराजा अवधारीं ॥ ८०४ ॥

वैदिक मंत्र त्रांत्रिक तंत्र । हे मिश्रपूजा अतिपवित्र ।

शीघ्र निष्काम करी नर । तो पूजाप्रकार अति‍उत्तम ॥ ८०५ ॥

वैदिक अथवा तांत्रिक । गुरुमार्गें सिद्धिदायक ।

यालागी गा आब्वश्यक । सद्‍गुरुसी देख शरण जावें ॥ ८०६ ॥

लब्ध्वानुग्रह आचार्यात्तेन सन्दर्शितागमः ।

महापुरुषमभ्यर्चेन्मूर्त्याभिमतयात्मनः ॥ ४८ ॥

प्रवृत्तिनिवृत्तिकृत कार्या । अवश्य पाहिजे आचार्या ।

आपमतीं भजतां राया । अनेक अपायांमाजीं पडे ॥८०७ ॥

भोयी पाय सिद्ध आहेती । भोयाळेंवीण वृथा भ्रमती ।

तेवीं गुरूवीण जे जे करिती । ते ते अहंमती दृढ भ्रमले ॥ ८०८ ॥

गुरु ब्रह्म दोनी ऐक । ऐशिया भावना आवश्यक ।

सेवा करूनि भावपूर्वक । संतोषवूनि देख अनुग्रहो घ्यावा ॥ ८०९ ॥

तेथ निजाधिकारप्राप्तें । जे मूर्ति आवडेल आपणियातें ।

तेचि मंत्रविद्या तेथें श्रद्धासंभरितें अंगीकारावी ॥ ८१० ॥

तेव्हां गुरुमुखें मिश्र वोजा । पुरुषोत्तममहापूजा ।

शिकोनियां निजकाजा । भजावें अधोक्षजा शिक्षिता मतीं ॥ ८११ ॥

ते चि भजती हातवटी । आगमोक्त निजपुष्टी ।

राया सांगेन गोमटी । सावधानदृष्टीं अवधारीं ॥ ८१२ ॥

शुचिः सम्मुखमासीनः प्राणसंयमनादिभिः ।

पिण्डं विशोध्य सन्न्यास कृतरक्षोऽर्चयेद्धरिम्‌ ॥ ४९ ॥

विध्युक्त करितां संध्यास्नान । तेथचि आहे ब्रह्मज्ञान ।

आचमनीं होय हरिरूप आपण । हें नेणोनि अज्ञान आगमीं भरती ॥ ८१३ ॥

केशवदी नामीं जाण । अंगप्रत्यंगीं न्यासितां पूर्ण ।

तेव्हां हरिरूप होय आपण । हें नेणोनि अज्ञान आगमीं भारती ॥ ८१४ ॥

करूनि आगमोक्त संध्यास्नान । मूर्तीपासीं ये‍ऊन जाण ।

संमुख घालावें आसन । चैलाजिनकुशयुक्त ॥ ८१५ ॥

र्चक-पूरक-कुंभकें जाण । प्रणायामें प्राणसंयमन ।

भूतशुद्ध्यादिकीं जाण । शरीरशोधन करावें ॥ ८१६ ॥

भूतविलय भूतशुद्धी । प्राणप्रतिष्ठा पिंडादिशुद्धी ।

मूळमंत्रें न्यास प्रबुद्धीं गुरुदीक्षाविधी विध्युक्त कीजे ॥ ८१७ ॥

हृदय कवच शिखा शिर । नेत्रे अस्त्रादि फळ्कार ।

एवंविधान अनुकार । आगमोक्तप्रकार करावे न्यास ॥ ८१८ ॥

यापरी मूळमंत्रदीक्षा । करोनि दिग्बंधनादि संरक्षा ।

मग मूर्तिपूजनपक्षा । नृपाध्यक्षा अवधारीं ॥ ८१९ ॥

अर्चादौ हृदये चापि यथालब्धोपचारकैः ।

द्रव्यक्षित्यात्मलिण्गानि निष्पाद्य प्रोक्ष्य चासनम्‌ ॥ ५० ॥

प्रयोगछंद संपूर्ण । पूर्वान्वया विपरीत जाण ।

द्रव्यशुद्धि क्षितिमार्जन । हें मागील निरूपण पुढां आलें ॥ ८२० ॥

द्रव्यशुद्धि मुख्यशोधन । भूमिशुद्धि संमार्जन ।

आत्मशुद्धि सावधान । काढिल्या अनुलेपन मूर्तिशुद्धी ॥ ८२१ ॥

पूजासंभार सिद्ध करून । समस्त शंखतोयें प्रोक्षून ।

निजासनीं सावधान । एकाग्र जाण बैसावें ॥ ८२२ ॥

ज्यासी च्यानीं मूर्ति न ये पूर्ण । तेणें प्रतिमामूर्ति अधिष्ठान ।

तेथेंचि करावें पूजन । लब्धोपचारें जाण आगमोक्त ॥ ८२३ ॥

ज्यासी ध्याना मूर्ति ये अतिसंकटीं । तेणें बाह्योपचार‍आटाटी ।

सांडूनियां ध्यानदृष्टीं । करावी गोमटी मानसपूजा ॥ ८२४ ॥

ज्याचे हृदयींचें न विकरे ध्यान । बाह्यमूर्तिपूजेसी सावधान ।

तेणें उभयतां पूजन । करावें संपूर्ण आगमोक्त ॥ ८२५ ॥

पाद्यादीनुपकल्प्याथ सन्निधाप्य समाहितः ।

हृदादिभिः कृतन्यासो मूलमन्त्रेण चार्चयेत्‌ ॥ ५१ ॥

सकळ पूजासंभार । निकट ठेवूनि उपचार ।

मग मूर्तीसी न्यासप्रकार । उक्तशास्त्र करावा ॥ ८२६ ॥

जैसेचि न्यास आपणास । तैसेचि करावे मूर्तीस ।

हा आगमोक्त गुरुसौरस । मूळमंत्रें न्यास मूर्तीसी ॥ ८२७ ॥

आगमोक्त करितां न्यास । अंगप्रत्यंगीं विन्यास ।

तेणें कर्ता होय हृषीकेश । हा अर्थसौरस दृढ करावा ॥ ८२८ ॥

दृढ करोनि अनुसंधान । मूळमंत्रें मूर्तिपूजन ।

हृदयीं आणि प्रतिमेसी जाण । पूजाविधान दोहीं ठायीं ॥ ८२९ ॥

साङ्गोपाङ्गां सपार्षदां तां तां मूर्तिं स्वमन्त्रतः ।

पाद्यार्घ्याचमनीयाद्यैः स्नानवासोविभूषणैः ॥ ५२ ॥

करचरणादि अव्यंग । मूर्ति चिंतावी सुन्दर साङ्‍ग ।

श्याम मनोहर श्रीरंग । उल्हास चांग निजध्यानीं ॥ ८३० ॥

मूर्ति चतुर्भुज वेल्हाळ । शंख चक्र गदा कमळ ।

सुनंदादि पार्षदमेळ । चिंतावे सकळ आयुधादिक ॥ ८३१ ॥

यथोक्त मधुपर्कविधान । अर्घ्यपाद्यादि आचान ।

पुरुषसूक्त्मंत्रें जाण । करावें स्नान निर्मळ जळें ॥ ८३२ ॥

मुकुट कुंडलें कटी मेखला । कांसे मिरवे सोनसळा ।

आपाद रुळे वनमाळा । कौस्तुभ तेजाळा कंठीं झळके ॥ ८३३ ॥

पाद पद्मांकित सुकुमार । ऊर्धरेखा ध्वज वज्र ।

वांकी अंदुवांचा गजर । चरणीं तोडर गर्जतु ॥ ८३४ ॥

गन्धमाल्याक्षतस्रग्भिर्धूपदीपोपहारकैः ।

साङ्गम्सम्पूज्य विधिवत्स्तवैः स्तुत्वा नमेद्धरिम्‌ ॥ ५३ ॥

निढळीं शुद्ध श्यामकळा । टिळकु रेखिला पिंवळा ।

त्यावरी अक्षता सोज्ज्वळा । आरक्त तेजाळा कुंकुमाक्त ॥ ८३५ ॥

सुमनें गुंफिली वीरगुंठी । त्यांवरी मधुकरांची घरटी ।

तुळसीकमळमाळा कंठीं । चंदनाची उटी श्यामंगीं शोभे ॥ ८३६ ॥

धूप दीपं उपहार । तांबूल अर्पावा सकर्पूर ।

निरंजनें जयजयकार । मंत्रावसर अर्पावा ॥ ८३७ ॥

स्तुति करावी वेदोक्त मंत्रें । कां पुराणोक्त नाना स्तोत्रें ।

अथवा प्राकृत नामोच्चारें । नाना प्रकारें गध्यपध्यें ॥ ८३८ ॥

स्तवनें संतोष अधोक्षजा । ऐसें भावावें महाराजा ।

मग साष्टांगें अतिवोजा । गरुडध्वजा नमस्कारावें ॥ ८३९ ॥

आत्मानं तन्मयं ध्यायन्‌ मूर्तिं संपूजयेद्धरेः ।

शेषामाधाय शिरसा स्वधाम्न्युद्वास्य सत्कृतम्‌ ॥ ५४ ॥

द्वैतभावें भजनविधि । ते जाणावी स्थूल बुद्धि ।

भजनाची भजनसिद्धी । जाण त्रिशुद्धी तन्मय होणें ॥ ८४० ॥

मूर्तिध्यानें तन्मय स्थिति । ऐक्यत्वें राहे निश्चळ वृत्ति ।

याचि नांव मुख्य भक्ति । उठलिया पुढतीन्‌ नमावें हरी ॥ ८४१ ॥

अ‌ओशी पूजा करूनि हरी । शेष प्रशादु धरोनि शिरीं ।

मग देवो आपणियाभीतरीं । हृदयमंदिरीं निजविजे ॥ ८४२ ॥

एवं पूजेचें उद्वासन । ध्यानमूर्ति हृदयीं शयन ।

प्रतिमा पर्यंकीं निजवून । विधिविधानसमाप्ति ॥ ८४३ ॥

जाहलिया पूजविसर्जन । विसर्जूं नये अनुसंधान ।

अखंड हरीचें स्मरण । सर्वस्वें आपण सर्वदा कीजे ॥ ८४४ ॥

या नांव गा आगमविधि । राया जाण त्रिशुद्धि ।

सदा पाळिती सद्‍बुद्धि । परमत्मसिद्धिप्रापक ॥ ८४५ ॥

आगमोक्त विधिकक्षण । प्रतिमाचि मुख्य नव्हे जाण ।

ज्यासी जेथ श्रद्धा पूर्ण । तेथ हें विधान सुखें कीजे ॥ ८४६ ॥

एवमग्न्यर्कतोयादावतिथौ हृदये च यः ।

यजतीश्वरमात्मानमचिरान्मुच्यते हि सः ॥ ५५ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कंधे तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

हे पूजा नव्हे एकदेशी । बहुत स्थानें ये पूजेसी ।

त्यांत शीघ्रतर जें प्रप्तीसी । तें मी तुजपासीं सांगेन राया ॥ ८४७ ॥

येणेंचि विधानें यथाकाळीं । साङ्‍ग पूजा कीजे जळीं ।

अथवा सूर्यमंडळीं । पूजा सोज्ज्वळीं हरिध्यानें कीजे ॥ ८४८ ॥

अग्नीच्या ठायीं होय दीप्ति । पूजा कीजे कमळापति ।

अवघ्यापरीस शीघ्रप्राप्ति । पूजावा अथिथि भगवद्‍भावें ॥ ८४९ ॥

आलिया वैश्वदेवाचे अंतीं । तो भलता हो भलते याती ।

त्यासी जे भगवद्‍भावें पूजिती । त्यांचे घरा पूर्ण प्राप्ति वोरसोनि ये ॥ ८५० ॥

पूर्वीं अनोळखु निश्चितीं । आलिया वैश्वचेवाचें अंतीं ।

त्यातें ब्रह्मभावें जे पूजिती । त्यांसी भुक्तिमुक्ति आंदणी ॥ ८५१ ॥

त्या वैश्वदेवाचे अंतीं जाण । निजभाग्यें आलिया शुद्ध ब्राह्मण ।

तया श्रद्धेनें पूजितां आपण । ते घरीं नारायण स्वानंदें वसे ॥ ८५२ ॥

राया वैश्वदेवाचें अंतीं । अतिथीसवें ये भुक्तिमुक्ति ।

विमुख जाहल्या त्या लाभा नाडती । पूजकां सुखप्राप्ति परमानंदें ॥ ८५३ ॥

अतिथीच्या ठायीं मूर्तिध्याम । सर्वथा करणें न लगे जाण ।

तो स्वरूपें स्वयें नारायण । पूजितां संपूर्ण सर्वार्थसिद्धि ॥ ८५४ ॥

एवं अतिथीसी जें अर्पे । तें भगवंतमुखीं स्मर्पे ।

यालागीं अतिसाक्षेपें । अतिथि ब्रह्मरूपें पूजिजे सदा ॥ ८५५ ॥

जें जें बोलिलें पूजास्थान । तेथें निजश्रद्धाचि प्रमाण ।

श्रद्धेवेगळें राया जाण । प्राप्ति संपूर्ण कदा न लभे ॥ ८५६ ॥

निजश्रद्धेचें हृदय स्थान । ते हृदयीं विध्युक्त पूजन ।

करितां श्रद्धेनें आपण । प्राप्ति संपूर्ण उद्‍बोधे स्वयें ॥ ८५७ ॥

येर्‍हवीं तरी आपुल्या देहीं । चाळक ईश्वरु आहे हृदयीं ।

श्रद्धेनें भजतां त्याचे ठायीं । निजप्राप्ति पाहीं सहजें लाभे ॥ ८५८ ॥

जें जें आपण सेविजे । तें तें भगवन्मुखीं भाविजे ।

येणें निजभजनें पाविजे । जाण सहजें परमात्मा ॥ ८५९ ॥

सांडोनि देहींची अहंता । सकळ भोग ईश्वर भोक्ता ।

ऐसी दृढ भावना भावितां । पाविजे परमार्था अपरोक्षसिद्धी ॥ ८६० ॥

देह जड मूढ अचेतन । सकळभोक्ता ईश्वर पूर्ण ।

तेथ वाढवूनि देहाभिमान । भोगिती अज्ञान अनेक दुःखें ॥ ८६१ ॥

ते सांडूनि देह‍अहंता । हृदयस्था शरण जातां ।

पाविजे पूर्ण परमार्था । जाण तत्त्वतां नृपवर्या ॥ ८६२ ॥

निःशेष सांडिजे मीपण । याचि नांव हृदयस्था शरण ।

तूं सहजें परब्रह्म पूर्ण । मिथ्या देहाभिमान धरूं नको ॥ ८६३ ॥

राया येणेंचि कर्में जाण । तुटे कर्माचें कर्मबंधन ।

पाविजे पूर्ण समाधान । तें हें मुख्य लक्षण नृपनाथा ॥ ८६४ ॥

आगमोक्त निजभजन । कर्मयोगाचें मुख्य लक्षण ।

ऐकतां राजा समधान । परमानंदें पूर्ण निवाला ॥ ८६५ ॥

जंव जंव रायाचें पुरे कोड । तंव तंव कथा लागे गोड ।

अतिशयें श्रवणाची चाड । विशेषें वाड थोरावली ॥ ८६६ ॥

राजा निवालेनि परमानंदें । सुखावलेनि निजबोधें ।

लांचावलेनि स्वानंदें । पुधां प्रश्न विनोदें पुसेल ॥ ८६७ ॥

उगें राहतां आपण । उठून जाती मुनिगण ।

यालागीं प्रश्नावरी प्रश्न । विचित्रविंदान पुसतु ॥ ८६८ ॥

स्वानंचें लोधली चित्तवृत्ती । इंद्रियें वेधलीं सुखस्थितीं ।

राजा निवाला निश्चितीं । तरी प्रश्नोक्ती पुसत ॥ ८६९ ॥

पुसेल हरीचे अवतार । ते कथा सुंदर मनोहर ।

निरूपण अति अरुवार । निजजिव्हार निववील ॥ ८७० ॥

त्या प्रश्नाचें प्रत्युत्तव । कथाकौतुक सनागर ।

एका जनार्दनाचा किंकर । उपानहधर संतांचा ॥ ८७१ ॥

संत सज्जन कृपास्थिती । श्रीजनार्दन वरदमूर्ती ।

पुढील कथेचि व्युत्पत्ती । सांगेन यथार्थी अर्थुनी ॥ ८७२ ॥

श्रीभागवताचे राशीवरी । एकाजनार्दन केला मापारी ।

तो निजबोधाचे कुडवावारीं । भरील वखारी श्रवणाच्या ॥ ८७३ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे परमहंस संहितायां

एकाकार टीकायां निमिजायंतसंवादे मायाकर्मब्रह्मनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ५५ ॥ ओव्या ॥ ८७३ ॥