॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय सव्विसावा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो देव जगन्मोहन । मोहिनेमोहना आद्यकारण ।

कार्यकारणातीत चिद्धन । जय जनार्दन जगद्गुरू ॥ १ ॥

जगासी पडे मायामोहन । तें तूं निर्दळिसी ज्ञानघन ।

जगीं जगद्रूप जनार्दन । कृपाळू पूर्ण दीनांचा ॥ २ ॥

दीनासी देवमाया स्त्रीरूपें । भुलवी हावभावखटाटोपें ।

तें स्त्रीमोहादि मोहक रूपें । जनार्दनकृपें निर्दळिती ॥ ३ ॥

जेथ वैराग्य वाढे संपूर्ण । तेथ जनार्दनाची कृपा पूर्ण ।

वैराग्य तेथ ब्रह्मज्ञान । सहजें जाण ठसावे ॥ ४ ॥

जीव सहजें ब्रह्मचि आहे । तो मायागुणें जीवत्व वाहे ।

जेवीं भद्रीं जिजेलेनि रायें । तो स्वप्नींचें लाहे रंकत्व ॥ ५ ॥

त्यासी राजपदा यावया जाण । सेवक करिती थापटण ।

तेवीं वैराग्य निर्दळी त्रिगुण । जीवा ब्रह्मपण स्वयंभचि ॥ ६ ॥

ऐसें स्वयंभ जोडल्या ब्रम्ह पूर्ण । तेव्हा स्त्री पुरुष हें मिथ्या ज्ञान ।

मृषा दृश्याचें दृश्यभान भोग्यभोक्तेपण असेना ॥ ७ ॥

असो साधकासी देवमाया । स्त्रीरूपें ये भुलवावया ।

तेथ स्मरतां भावें गुरुराया । जाय विलया स्त्रीबाधू ॥ ८ ॥

सद्गुरूचें निजनाम एक । निवारी बाधा महादोख ।

वैराग्य उपजवी अलोलिक । तेणें होय निजसुख साधकां ॥ ९ ॥

निर्विशेष निजसुखदाता । आम्हां सद्गुरूचि तत्त्वतां ।

त्याचे चरणीं ठेवितां माथा । सुखसंपन्नता साधकां ॥ १० ॥

संत साधकांची निजमा‌उली । शांति निजसुखाची सा‌उली ।

जनार्दनकृपेच्या पा‌उलीं । कथा चालिली यथार्थ ॥ ११ ॥

हाता आलिया निजनिर्गुण । साधक होती सुखसंपन्न ।

तदर्थ करावें माझें भजन । हें बोलिला श्रीकृष्ण पंचविसावां ॥ १२ ॥

भावें करितां भगवद्भजन । देव दारारूपें करिती विघ्न ।

तें निर्दळावया जाण । माझें नामस्मरण करावें ॥ १३ ॥

अच्युत हें स्मरतां नाम । प्रतापें निर्दळी कर्माकर्म ।

सकळ पातकें करी भस्म । दाटुगें नाम हरीचें ॥ १४ ॥

नामें हो‌इजे विरक्त । नामें निर्मळ होय चित्त ।

नामें सधे गुणातीत । नामें निर्मुक्त भवपाश ॥ १५ ॥

नामीं लोलिंगत चित्त । भवभय रिघों न शके तेथ ।

नामीं विश्वास ऐसा जेथ । भगवंत तेथ तुष्टला ॥ १६ ॥

दुष्टसंगें विष्यासक्त । जरी झाला लोलिंगत ।

अनुताप उपजलिया तेथ । होय विरक्त क्षणार्धें ॥ १७ ॥

महादोषासी प्रायश्चित्त । केवळ अनुताप निश्चित ।

अनुतापेंवीण प्रायश्चित्त । जाण एथ विटंबू ॥ १८ ॥

अनुतापा‌एवढा सखा । जगीं आणिक नाहीं लोकां ।

धडाडिल्या अनुताप देखा । सकळ पातकां निर्दळी ॥ १९ ॥

अनुतापा चढलिया हात । क्षणार्धें करी विरक्त ।

येचि अर्थीं ऐलगीत । हरि सांगत उद्धवा ॥ २० ॥

सव्विसाव्या अध्यायीं येथ । विषयासक्त ज्याचें चित्त ।

त्यासी व्हावया विरक्त । ऐलगीतप्रस्तावो ॥ २१ ॥

 

श्रीभगवानुवाच -

मल्लक्षणमिमं कायं लब्ध्वा मद्धर्म आस्थितः ।

आनन्दं परमात्मानमात्मस्थं समुपैति माम्‌ ॥ १ ॥

 

ब्रह्म लक्षिजे परिपूर्ण । हेंचि कायेचें मुख्य लक्षण ।

तें हें मानवी शरीर जाण । परम पावन तिहीं लोकीं ॥ २२ ॥

मनुष्यदेहीं अधर्म । करितां नातुडे परब्रह्म ।

तेथ करावे भागवतधर्म । जे कां परम पावन ॥ २३ ॥

भागवतधर्में करितां भक्ती । निर्मळ होय चित्तवृत्ती ।

जीव तोचि ब्रह्म निश्चितीं । ऐशी शुद्ध स्फूर्ती ठसावे ॥ २४ ॥

ठसावल्या ब्रह्मस्फूर्ती । होय स्वानंदाची अवाप्ती ।

तेणें परमानंदीं लीन होती । हे शुद्धप्राप्ती पैं माझी ॥ २५ ॥

माझिये प्राप्तीचें लक्षण । देहीं असतां वर्तमान ।

सर्वथा नाहीं विषयस्फुरण । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ २६ ॥

 

गुणमय्या जीवयोन्या विमुक्तो ज्ञाननिष्ठया ।

गुणेषु मायामात्रेषु दृश्यमानेष्ववस्तुतः ।

वर्तमानोऽपि न पुमान्‌ युज्यतेऽवस्तुभिर्गणैः ॥ २ ॥

 

जे मूळ अज्ञानाची खाणी । जे संसारप्रवाहाची श्रेणी ।

जे तिहीं गुणांची जननी । माया राणी अनादि ॥ २७ ॥

मायागुणयोगें पहा हो । सोळा कळांचा संभवो ।

तो वासनात्मक लिंगदेहो । जीवासी पहा हो दृढ झाला ॥ २८ ॥

ज्या लिंगदेहाचिये प्राप्ती । भोगी नाना सुखदुःखसंपत्ती ।

पडे स्वर्गनरक‍आवर्तीं । मिथ्यामरनपंक्ती स्वयें सोशी ॥ २९॥

वंध्यापुत्राचा घराचार । तैसा जीवासी संसार ।

देहाभिमानें केला थोर । अपरंपार अनिवार्य ॥ ३० ॥

तेथ गुरुवाक्यें ज्ञानानुभावो । पाहतां मायेचा अभावो ।

लिंगदेह झाला वावो । जीवा जीवभावो तो मिथ्या ॥ ३१ ॥

जेवीं उगवलिया गभस्ती । अंधारेंसीं हारपे राती ।

तेवीं गुरुवाक्यें ज्ञानप्राप्ती । मायेची स्थिती मावळे ॥ ३२ ॥

एवं नासल्या गुणविकार । जीवन्मुक्त होती नर ।

जेवीं कां कुलालचक्र । भंवे साचार पूर्वभ्रमणें ॥ ३३ ॥

तेवीं प्रारब्धशेषवृत्तीं । ज्ञाते निजदेहीं वर्तती ।

वर्ततांही देहस्थिती । देह‍अहंकृती असेना ॥ ३४ ॥

जेवीं कां छाया आपुली । कोणीं गांजिली ना पूजिली ।

परी कळवळ्याची न ये भुली । तेवीं देहींची चाली सज्ञाना ॥ ३५ ॥

तो देहाचेनि दैवमेळें । जरी विषयांमाजीं लोळे ।

परी विकाराचेनि विटाळें । वृत्ति न मैळे अणुमात्र ॥ ३६ ॥

त्यासी विषयांचें दर्शन । समूळत्वें मिथ्या जाण ।

करितां मृगजळाचें पान । करा वोलेपण बाधीना ॥ ३७ ॥

गगनकमळांचा आमोद । जैं भ्रमर सेवी सुगंध ।

तैं सज्ञाना विषयसंबंध । निजांगीं बाध लागतां ॥ ३८ ॥

असो अतर्क्य मुक्तांची स्थिती । परी मुमुक्षांलागीं श्रीपती ।

नियमाची यथानिगुती । निजात्मप्राप्तीलागीं सांगे ॥ ३९ ॥

 

सङ्ग न कुर्यादसतां शिश्नोदरतृपां क्वचित्‌ ।

तस्यानुगस्तमस्यन्धे पतत्यन्धानुगान्धवत्‌ ॥ ३ ॥

 

शिश्नोदरार्थ आसक्त । स्वधर्मत्यागें अधर्मरत ।

ऐसे जे विषयासक्त । ते जाण निश्चित असाधू ॥ ४० ॥

ऐसे जे असाधू जन । त्यांसीं सर्वथा आपण ।

संगती न करावी जाण । कायावाचामनःपूर्वक ॥ ४१ ॥

वोढाळेचे संगतीं पाहें । क्षणभरीं गेलिया धर्मगाये ।

त्या क्षणसाठीं पाहें । लोढणें वाहे निरंतर ॥ ४२ ॥

यालागीं दुर्जनाची संगती । क्षणार्धें पाडी अनर्थीं ।

मुमुक्षीं ऐशियाप्रती । अणुमात्र वस्ती न वाचावें ॥ ४३ ॥

लोहाराची आगिठी जैसी । सहजें पोळी भलत्यासी ।

दुर्जनाची संगति तैशी । पाडीं अपभ्रंशीं भाविकां ॥ ४४ ॥

अवचटें असाधुसंगती । जोडल्या वाढे विषयासक्ती ।

तेणें उठी अधर्मरती । विवेक-स्फूर्तिघातक ॥ ४५ ॥

मावळल्या विवेकवृत्ती । अंध होय ज्ञानस्फूर्ती ।

आपण आपली न देखे गते । जेवीं आभाळीं राती अंवसेची ॥ ४६ ॥

जेवीं अंधें अंध धरिल्या हातीं । दोघां पतन महागर्ती ।

तेवीं अविवेकाचिया स्थितीं । अंधतमा जाती विषयांध ॥ ४७ ॥

कुसंगाचा जो सांगत । तेणें वोढवें नरकपात ।

अनुताप सोडविता तेथ । तें ‘ऐलगीत’ हरि सांगे ॥ ४८ ॥

 

ऐलः सम्राडिमां गाथामगायत बृहच्छ्रवाः ।

उर्वशीविरहान्मुह्यन्निर्विण्णः शोकसंयमे ॥ ४ ॥

 

समुद्रवलयांकित क्षिती । सकळ रायांचा राजपती ।

पुरूरवा चक्रवर्ती । ज्याचे ख्याती पुराणीं ॥ ४९ ॥

तेज प्रभाव महाशौर्य । उचित वदान्य गांभीर्य ।

महिमा महती अतिवीर्य । धर्मधैर्य पुरूरवा ॥ ५० ॥

राजधर्माचिया नीतीं । स्वधर्में प्रतिपाळी क्षिती ।

ब्राह्मण तितुका ब्रह्ममूर्ती । हा भाव निश्चितीं रायाचा ॥ ५१ ॥

प्राणान्तेंही आपण्‌ । न करी ब्राह्मणहेळपण ।

गा‌ईलागीं वेंची प्राण । करी संरक्षण दीनाचें ॥ ५२ ॥

ऐसा धार्मिक ऐल-चक्रवर्ती । तोही उर्वशीचे आसक्तीं ।

भुलोनि ठेला भूपती । निजात्मगती विसरला ॥ ५३ ॥

तेणें अनुतापें गा‌इली गाथा । ते तुज मी सांगेन आतां ।

परी त्याची पूर्वकथा । कामासक्तता ते ऐक ॥ ५४ ॥

विसरोनि निजमत्त्वासी । अतिदीन झाला वेश्येसी ।

काम पिसें लावी मनुष्यासी । तें ऐल-इतिहासीं हरि सांगे ॥ ५५ ॥

ऐल-उर्वशीकामासक्ती । सवेंचि अनुतापें विरक्ती ।

हे कथा बोलिली वेदोक्तीं । तेचि यदुपति स्वयें सांगे ॥ ५६ ॥

उर्वशीपुरूरव्याचा संबंध । नवम स्कंधीं असे विशद ।

तेणें जाणोनियां गोविंद । एथ कथा‌अनुवाद न करीच ॥ ५७ ॥

पूर्वकथासंबंधः ॥

उर्वशी स्वर्गभूषण । नारायणें धाडिली आपण ।

तो उर्वशीसी गर्व पूर्ण । श्रेष्ठपण मानूनी ॥ ५८ ॥

तया गर्वाचिये स्थिती । ताल चुकली नृत्यगतीं ।

तेणें ब्रह्मशापाची प्राप्ती । तुज मानवी भोगिती भूतळीं ॥ ५९ ॥

उच्छाय मागतां तिसी । ब्रह्मा सांगे तियेपाशीं ।

नग्न देखिल्या पुरूरव्यासी । स्वर्गा येसी मेषप्रसंगें ॥ ६० ॥

ऐशा लाहोनि शापासी । भूतळा आली उर्वशी ।

देखोनि तिचिया स्वरूपासी । पुरूरवा तिसी भूलला ॥ ६१ ॥

विसरोनि आपुली महती । वश्य झाला वेश्येप्रती ।

रूपा भुलला भूपती । विचारस्फूर्ती विसरला ॥ ६२ ॥

नग्न देखिल्या रायासी । सांडूनि जावें उर्वशीं ।

ऐशी भाक दे‌ऊनि तिसी । निजभोगासी आणीली ॥ ६३ ॥

तिणें आपुलिया उच्छापासी । आणिलें दोघां एडक्यांसी ।

पुत्रस्नेहें पाळावें त्यांसी । तेविखीं दिधलें रायें ॥ ६४ ॥

ते उर्वशीच्या कामप्राप्ती । अतिशयें वाढली कामासक्ती ।

तो नेणे उदयास्त-दिवसराती । ऐशा अमित तिथी लोटल्या ॥ ६५ ॥

भोगितां उर्वशीकाम । विसरला स्वधर्मकर्म ।

विसरला नित्यनेम । कामसंभ्रम वाढला ॥ ६६ ॥

तेथ मेषरूपें दोघे जण । झाले अश्विनीकुमार आपण ।

उर्वशीभोगक्षया कारण । इंद्रें जाण पाठविले ॥ ६७ ॥

पुरूरव्याचा भोगप्रांतीं उर्वशी न्यावया स्वर्गाप्रती ।

दोनी फडके चोर नेती । मध्यरातीं मेमात ॥ ६८ ॥

ऐकोनि मेषांच्या शब्दासी । दुःखें हडबडली उर्वशी ।

रागें निर्भर्त्सी रायासी । नपुंसक होसी तूं एक ॥ ६९ ॥

वृथा वल्गसी पुरुषबळें । चोरें नेलीं माझीं बाळें ।

जळो तुझें तोंड काळें । म्हणोनि कपाळें ते पिटी ॥ ७० ॥

ऐकोनि स्त्रियेचा शोक थोरु । शस्त्र घे‌ऊनि सत्वरु ।

विद्युल्लता झळकली थोर । तंव नग्न शरीर रायाचें ॥ ७२ ॥

नग्न देखोनि रायासी । सांडूनि निघाली उर्वशी ।

तिचोनि वियोगें मानसीं । अतिशोकासी पावला ॥ ७३ ॥

 

त्यक्त्वाऽऽत्मानं व्रजन्तीं तां नग्न उन्मत्तवन्नृपः ।

विलपन्नन्वगाज्जाये घोरे तिष्ठेति विक्लवः ॥ ५ ॥

 

पृथ्वीपरिपालानीं वरिष्ठ । स्वधर्मीं धार्मिक श्रेष्ठ ।

शत्रुदमनीं अतिसुभट । प्रतापें उद्भट महावीर ॥ ७४ ॥

जाणे वेदशास्त्रविवेक । ज्यासी वंदिती सकळ लोक ।

तोही वेश्येचा केवळ रंक । झाला देख निजांगें ॥ ७५ ॥

सुरां असुरां न खालवी मान । जो अल्पही न साहे अपमान ।

तो वेश्येलागीं झाला दीन । निजसन्मान विसरोनी ॥ ७६ ॥

उर्वशी जातां देखोनि दिठीं । नग्न उन्मत्त उठा‌उठीं ।

रडत पडत लागे पाठीं । स्फुंदतां पोटीं श्वास न रिघे ॥ ७७ ॥

डोळेभरी पाहूं दे दिठीं । सांगेन जीवींच्या गुह्य गोष्टी ।

प्राण रिघों पाहे उठा‌उठी । क्षणभर भेटी न देतां ॥ ७८ ॥

आपुल्या पूर्वजांची आण । कदा नुल्लंघीं तुझें वचन ।

सत्य मानीं माझें प्रमान तुज काय कारण रुसावया ॥ ७९ ॥

तुज चालतां अवलाहीं । झणीं खडे रुततील पायीं ।

तुज जाणें कोणे ठायीं । तरी सवें मीही ये‍ईन ॥ ८० ॥

जा‌ऊं नको उभी राहें । परतोनी मजकडे पाहें ।

म्हणोनि धरूं धांवे पाये । तंव ते जाये उपेक्षुनी ॥ ८१ ॥

ज्यासी राजे मुकुटमणी । सदा येती लोटांगणीं ।

तो लागे वेश्येचे चरणीं । बाप करणी कामाची ॥ ८२ ॥

तुझी मज अति कळवळ । तुजलागीं मन माझें कोमळ ।

तूं कठिण झालीस केवळ । कोप प्रबळ कां धरिला ॥ ८३ ॥

यापरी रायाचें चित्त । विरहातुर शोकाकुलित ।

अतिशयें ग्लानियुक्त । ते ग्लानि सांगत श्रीकृष्ण ॥ ८४ ॥

 

कामानतृप्तोऽनुजुषन्‌ क्षुल्लकान्वर्षयामिनीः ।

न वेद यान्तीर्नायान्तीरुर्वश्याकृष्टचेतनः ॥ ६ ॥

 

उर्वशीकामीं कामासक्त । एकाग्र झालें रायाचें चित्त ।

नेणे सूर्याचें गतागत । केला भ्रांत कंदर्पें ॥ ८५ ॥

भोगिलीचि कामिनी । भोगितांही अनुदिनीं ।

अधिक प्रेम वाढलें मनीं । ऐसा तिजलागूनी आसक्त ॥ ८६ ॥

भोगितां उर्वशीकामासी । नेणे दिवसमासवर्षांसी ।

व्ययो झाला आयुष्यासी । हेंही त्यासी स्मरेना ॥ ८७ ॥

जेवीं अग्निमाजीं घृत पडे । तंव तंव ज्वाळा अधिक वाढे ।

तेवीं कांता भोगितां वाडेंकोडें । काम पुढें थोरावे ॥ ८८ ॥

विचारितां स्त्रीकामासी । अतितुच्छत्व दिसे त्यासी ।

तोही भोगितां अहर्निशीं । विरक्ती रायासी नुपजेचि ॥ ८९ ॥

प्रीति गुंतली उर्वशीसीं । अतिग्लानी करितां तिसी ।

परतोनि न येचि रायापाशीं । निघे वेगेंसीं सांडूनि ॥ ९० ॥

उर्वशी न देखूनि पुढें । राजा विरहें मूर्च्छित पडे ।

पाहों धांवे इकडेतिकडे । आक्रोशें रडे अतिदुःखी ॥ ९१ ॥

अटण करितां दाही दिशीं । अवचटें आला कुरुक्षेत्रासी ।

तंव अंतरिक्षीं उर्वशी । देखे दृष्टीसी नृपनाथ ॥ ९२ ॥

देखोनि म्हणे धांव पाव । मजलागीं दे कां वेगीं खेंव ।

येरी म्हणे मूढभाव । सांडीं सर्व विषयांधा ॥ ९३ ॥

आम्हां स्त्रियांची आसक्ती । कदा धड नव्हे गा भूपती ।

सदा स्त्रियांची दुष्ट जाती । जाण निश्चितीं महराजा ॥ ९४ ॥

विशेषें आम्ही स्वैरिणी । स्वेच्छा परपुरुषगामिनी ।

आमुचा विश्वास मनीं । झणीं न मानीं नृपनाथा ॥ ९५ ॥

आम्हां प्रमदांच्या संगतीं । राया ठकले नेणों किती ।

आतां सांडूनि आमची आसक्ती । हो‌ईं परमार्थीं विरक्त ॥ ९६ ॥

बहु काळ भोगितां माझा भोग । अद्यापि नुपजे तुज विराग ।

कामासक्ति सांडूनि साङ्ग । साधीं चांग निजस्वार्थ ॥ ९७ ॥

राजा ग्लानि करी अनेग । एकवेळ निजांगें अंग ।

मज दे‍ई अंगसंग । सुखसंभोग भामिनी ॥ ९८ ॥

निलाग देखोनि ग्लानीसी । कृपेनें द्रवली उर्वशी ।

मग ते आपुल्या पूर्व वृत्तांतासी । रायापाशीं निवेदी ॥ ९९ ॥

मी स्वर्गांगना अतिसुरूप । मज घडला ब्रह्मशाप ।

तूं महाराजा पुण्यरूप । संगें निःशाप मी झालें ॥ १०० ॥

तुझेनि संगें मी निर्धूत । शाप निस्तरले समस्त ।

मज तुज संग न घडे एथ । मी असें जात स्वर्गासी ॥ १ ॥

ऐकोनि उर्वशीचें वचन । राजा विरहें करी रुदन ।

तेव्हां कळवळलें तिचें मन । त्या उपाय पूर्ण दाविला ॥ २ ॥

प्रार्थूनियां गंधर्वांसी । अग्निस्थाली दिधली रायासी ।

यावरी करूनि यागासी । मज पावसी महाराजा ॥ ३ ॥

उर्वशीवियोगें व्यथाभूत । अग्निस्थाली उपेक्षूनि तेथ ।

राजा निजमंदिरा येत । शोकाकुलित अतिदुःखी ॥ ४ ॥

उर्वाशीची व्यथा रायासी । स्वप्नीं देखिलें तियेसी ।

त्वरेनें पाहूं आला स्थालीसी । तंव देखे अश्वत्थासी शमीगर्भा ॥ ५ ॥

त्याच्या अरणी करूनि देख । यज्ञाग्नि पाडिला चोख ।

यजूनि पावला उर्वशीलोक । कामसुखभोगेच्छा ॥ ६ ॥

भोग भोगितां उर्वशीसीं । विरक्ति उपजली रायासी ।

तो जें बोलिला अनुतापेंसीं । तें ऐक तुजसी सांगेन ॥ ७ ॥

अठरा श्लोकांचें निरूपण । राजा बोलिला आपण ।

आठे श्लोकीं अनुताप पूर्ण । तेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगें ॥ ८ ॥

 

ऐल उवाच-अहो मे मोहविस्तारः कामकश्मलचेतसः ।

देव्या गृहीतकण्ठस्य नायुःखण्डा इमे स्मृताः ॥ ७ ॥

 

ऐलगीताचा अनुताप । नाशी अगम्यागमनपाप ।

करी श्रोत्यांसी निष्पाप । साधकां कंदर्प बाधीना ॥ ९ ॥

जेवीं मदगज गजीसंगीं । नाना आपत्ति स्वयें भोगी ।

तेवीं उर्वशीच्या संभोगीं । झाला विरागी पुरूरवा ॥ ११० ॥

जो उर्वशीलागीं अनुरक्त । तोचि तिसीं झाला विरक्त ।

तेणें वैराग्यें अनुतापयुक्त । स्वयें बोलत ऐलरावो ॥ ११ ॥

माझ्या मोहाचा विषय्विस्तार । कामासक्त कामातुर ।

कुश्चित कंदर्पाचें घर । म्यांचि साचार सेविलें ॥ १२ ॥

उर्वशीकामें अति‌आसक्त । कामातुर झालें चित्त ।

तेणें म्यां जोडिला अनर्थ । थितें केलें व्यर्थ आयुष्य ॥ १३ ॥

उर्वशी कंठसल्लग्न शस्त्र । आयुष्यच्छेदनीं सतेजधार ।

छेदिलें आयुष्य अपार । तें मी पामर स्मरेना ॥ १४ ॥

कांता‌आलिंगन विषवल्ली । म्यां कंठीं घातली सकाम भुलीं ।

तिणें आयुष्याची होळी केली । विवेक समूळी गिळिला ॥ १५ ॥

कामिनीकाम‍आलिंगनीं । कंठीं पेटविला दावाग्नी ।

तो धडाडिला आयुष्यवनीं । विवेक‍अवनी जाळित ॥ १६ ॥

नरदेहींचें उत्तमोत्तम । अमूल्य आयुष्य केलें भस्म ।

जळो जळो माझें कर्म । निंद्य अधर्म तो एक ॥ १७ ॥

नरदेहींच्या आयुष्यपुष्टी । साधक रिघाले वैकुंठीं ।

ज्ञाते ब्रह्म होती उठा‌उठीं । तें म्यां कामासाठीं नाशिलें ॥ १८ ॥

 

नाहं वेदाभिनिर्मुक्तः सूर्यो वाभ्युदितोऽमुया ।

मुषितो वर्षपूगानां बताहानि गतान्युत ॥ ८ ॥

 

नरदेहाचा आयुष्यक्षण । न मिळे देतां कोटी सुवर्ण ।

तें म्यां नाशिलें संपूर्ण । आपणया आपण नाडिलें ॥ १९ ॥

साधूंचिया निजस्वार्था । साधूनि द्यावया उगवे सविता ।

निमेषोन्मेषें परमार्थ । साधक तत्त्वतां साधिती ॥ १२० ॥

तोचि सविता सकामासी । आयुष्य हरी अहर्निशी ।

हें न कळे ज्याचें त्यासी । नरकपातसी निजमूळ ॥ २१ ॥

पुढिलांची गोठी ते कायसी । मीच नाडलों उर्वशीपासीं ।

ऱ्हास झाला आयुष्यासी । हे हानि कोणासी सांगावी ॥ २२ ॥

जनांचिया हितासी वहिला । सूर्यो अनुदिनीं उगवला ।

तें मी नेणेंचि दादुला । उर्वशीकामें भुलला उन्मत्त ॥ २३ ॥

सूर्याचा उदयो अस्तमान । वर्षेही लोटल्या नाहीं ज्ञान ।

करितां उर्वशी-अधरपान । तेणें मदें संपूर्ण मातलों ॥ २४ ॥

मद्यमदु उतरे दिनांतीं । धनमदु जाय निधनस्थितीं ।

तारुण्यमदु जाय क्षीणशक्ती । स्त्रीमदप्राप्ती कदा नुतरे ॥ २५ ॥

नरदेहीची आयुष्यकथा । पुढती दुर्लभ न लभे हाता ।

जळो हे उर्वशी देवकांता । इणेंचि तत्त्वत्तां नागविलों । २६ ॥

मी निर्भय रक्षिता सर्वांसी । त्या मज नागविलें उर्वशीं ।

हे लाज सांगों कोणापाशीं । उकसाबुकसीं स्पुंदत ॥ २७ ॥

माझ्या निजहिताचा चोरू । हे उर्वशी जीवें मारूं ।

सवेंचि उपजला विचारू । येथ मीचि पामरू अविवेकी ॥ २८ ॥

मग म्हणे कटकटा । सृष्टीमाजीं मी करंटा ।

आयुष्य नाशिलें कामचेष्टा । अपाव मोठा मज झाला ॥ २९ ॥

मग आक्रंदे अतिगर्जोनी । कामें नागविलों आयुष्य हरोनी ।

याहीहोनि आधिक हानी । पाहतां ये जनीं असेना ॥ १३० ॥

 

अहो मे आत्मसंमोहो येनात्मा योषितां कृतः ।

क्रीडामृगश्चक्रवर्ती नरदेवशिखामणिः ॥ ९ ॥

 

राजे मुकुटांचे प्रतापी पूर्ण । माझ्या चरणा येती शरण ।

तो मी वेश्येचे धरीं चरण । हें निर्लज्जपण म्यां केलें ॥ ३१ ॥

मज पुरूरव्याचे आज्ञेंकरीं । राजे नाचती चराचरीं ।

तो मी वेश्येचे आज्ञेवरी । श्वानाचेपरी वर्तलों ॥ ३२ ॥

जैसें वानर गारुड्याचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचें ।

माझ्या चक्रवर्तीपणाचें । अतिनिंद्य साचें फळ झालें ॥ ३३ ॥

सकळ राजे मज देती सन्मान । भूपति सदा वंदिती चरण ।

तो मी झालों स्त्रिये‌आधीन । हीनदीन अतिरंक ॥ ३४ ॥

राखतां स्त्रियेचा रसरंगप्रेम । पायां पडणें हें उचित कर्म ।

म्हणती ते जळो जन सकाम । हेचि धाडी परम कामाची ॥ ३५ ॥

मी वलयांकित चक्रवर्ती । तोही योषिता घातलों आवर्तीं ।

त्याचि आवर्ताची स्थिती । स्वमुखें भूपति अनुवादे ॥ ३६ ॥

 

सपरिच्छदमात्मानं हित्वा तृणमिवेश्वरम्‌ ।

यान्तीं स्त्रियं चान्वगमं नग्न उन्मत्तवद्रुदन्‌ ॥ १० ॥

 

केवळ साकार मायाभ्रम । यालागीं ‘प्रमदा’ स्त्रीचें नाम ।

संगें ठकिले उत्तमोत्तम । स्त्रीसंभ्रम वाढवितां ॥ ३७ ॥

प्रमदा अंबरें अलंकार । हें मायेचें सोलीव सार ।

एथ भुलले थोरथोर । मीही पामर स्त्रीसंगें ॥ ३८ ॥

माझीच मज करणी । दिसतसे दैन्यवाणी ।

उर्वशी वेश्या कामचारिणी । जे बहुजनीं भोगिली ॥ ३९ ॥

ऐशियेच्या कामासक्तता । मी स्वर्वस्वें भुललों सर्वथा ।

ते भुललेपणाची कथा । अनुतापतां स्वयें बोले ॥ १४०॥

धर्मपत्नीसीं भोगितां काम । सहसा नासेना स्वधर्म ।

मज वोढवलें दुष्ट कर्म । वेश्येसी परम भुललों ॥ ४१ ॥

परदारा अभिलाषिती । ते अवश्य नरका जाती ।

मा स्वदारा-कामासक्ती । तेथही अधोगती सोडीना ॥ ४२ ॥

स्त्रियां भुलविले हरिहर । स्त्रियां भुलविले ऋषीश्वर ।

स्त्रियां भुलविले थोरथोर । मीही किंकर स्त्रियां केलों ॥ ४३ ॥

राज्य आणि राजवैभव । वेश्ये‌अधीन केलें सर्व ।

याहीहूनि केलें अपूर्व । तीलागीं जीव अर्पिला ॥ ४४ ॥

मी राजवर्यां मुकुटमणे । तो दास झालों तिचे चरणीं ।

बाप कंदर्पाची करणी । केलों कामिनी अधीन ॥ ४५ ॥

ऐशिया मज राजेश्वरातें । वेश्येनें हाणोनि लातें ।

उपेक्षूनियां तृणवतें । निघाली निश्चितें सांडोनी ॥ ४६ ॥

तीसी जातां देखोनियां पुढें । मी नागवा धांवें लवडसवडें ।

लाज सांडोनियां रडें । तरी ते मजकडे पाहेना ॥ ४७ ॥

जेवीं कां लागलें महद्भूत । नातरी पिशाच जैसें उन्मत्त ।

तेवीं नागवा धांवे रडत । तरी तिचे चित्त द्रवेना ॥ ४८ ॥

तरी रडत पडत अडखळत । मी निर्लज्ज तीमागें धांवत ।

माझे मोहाचा अति‌अनर्थ । अपमानग्रस्त मज झाला ॥ ४९ ॥

 

कुतस्तस्यानुभावः स्यात्तेज ईशत्वमेव वा ।

योऽन्वगच्छं स्त्रियं यान्तीं खरवत्पादताडितः ॥ ११ ॥

 

मी म्हत्त्वें राजराजेश्वरु । ऐसा गर्व होता अति दुर्धरु ।

तो मी वेश्येचा अनुचरु । झालों किंकरु निजांगें ॥ १५० ॥

एवढाही मी राजेश्वरु । मांगे धांवें हो‍ऊनि किंकरु ।

तरी ते न करी अंगीकारु । जेवीं वोसंडी खरी जैशी ॥ ५१ ॥

जेवीं खरी देखोनियां खरु । धांवोनि करी अत्यादरु ।

येरी उपेक्षूनि अरी मारु । अतिनिष्ठरु लातांचा ॥ ५२ ॥

तिच्या लाता लागतां माथां । खरु निघेना मागुता ।

त्या खरा‌ऐशी मूर्खता । माझें अंगीं सर्वथा बाणली ॥ ५३ ॥

स्त्री उदास कामदृष्टीं । मीं आसक्त लागें पाठीं ।

माझ्या समर्थपणाची गोठी । सांगतां पोटीं मी लाजें ॥ ५४ ॥

ऐसें स्त्रीकामीं ज्याचें मन । त्याचें योग याग अनुष्ठान ।

अवघेंचि वृथा जाण । तेंचि निरूपण निरूपी ॥ ५५ ॥

 

किं विद्यया किं तपसा किं त्यागेन श्रुतेन वा ।

किं विविक्तेन मौनेन स्त्रीभिर्यस्य मनो हतम्‌ ॥ १२ ॥

 

स्त्रीकाममय ज्याचें मन । त्याची वृथा विद्या वृथा श्रवण ।

वृथा तप वृथा ध्यान । त्याग मुंडण तें वृथा ॥ ५६ ॥

वृथा एकांतसेवन । वृथा जाण त्याचें मौन ।

राखेमाजीं केलें हवन । तैसें अनुष्ठान स्त्रीकामा ॥ ५७ ॥

कामासक्त ज्याचें चित्त । त्याचे सकळही नेम व्यर्थ ।

आपुलें पूर्ववृत्त निंदित । अनुतापयुक्त नृप बोले ॥ ५८ ॥

 

स्वार्थस्याकोविदं धिङ्‍मां मूर्ख पण्डितमानिनम्‌ ।

योऽहमीश्वरतां प्राप्य स्त्रीभिर्गोखरवज्जितः ॥ १३ ॥

 

चहूं पुरुषार्थाचें अधिष्ठान । नरदेह परम पावन ।

जेणें देहें करितां भजन । ब्रह्म सनातन पाविजे ॥ ५९ ॥

नरदेहींचा क्षण क्षण । समूळ निर्दळी जन्ममरण ।

भावें करितां हरिस्मरण । महापापें जाण निर्दळती ॥ ६० ॥

त्या नरदेहाची लाहोनि प्राप्ती । नरवर्य झालों चक्रवर्ती ।

त्या माझी जळो जळो स्थिती । जो वेश्येप्रती भुललों ॥ ६१ ॥

मानी श्रेष्ठ मी सज्ञान । परी अज्ञानांहूनि अज्ञान ।

नेणेंचि निजस्वार्थसाधन । वेश्ये‌आधीन मी झालों ॥ ६२ ॥

लाभोनि नरदेहनिधान । म्यां देहीं धरिला ज्ञानभिमान ।

न करींच निजस्वार्थसाधन । हें मूर्खपण पैं माझे ॥ ६३ ॥

जैसा गायीमागें कामयुक्त । धांवतां बैल न मानी अनर्थ ।

कां खरीमागें खर धांवत । तैसा कामासक्त मी निर्लज्ज ॥ ६४ ॥

खरी खरास हाणी लाताडें । तरी तो धसे पुढें पुढें ।

तैसाचि मीही वेश्येकडे । कामकैवाडें भुललों ॥ ६५ ॥

‘कामभोगांतीं विरक्ती’ । ऐसे मूर्ख विवेकी बोलती ।

ते अधःपातीं घालिती । हे मज प्रतीति स्वयें झाली ॥ ६६ ॥

 

सेवतो वर्षपूगान्मे उर्वश्या अधरासवम्‌ ।

न तृप्यत्यात्मभूः कामो वह्निराहुतिभिर्यथा ॥ १४ ॥

 

सत्ययुगींचें आयुष्य माझें । ऐश्वर्य सार्वभौमराज्यें ।

उर्वशी स्वर्गमंडनकाजें । सर्वभोगसमाजें भोगितां ॥ ६७ ॥

भोगितां लोटल्या वर्षकोटी । परी विरक्तीची नाठवे गोठी ।

मा ‘वैराग्य भोगाचे शेवटीं’ । हे मिथ्या चावटी मूर्खांची ॥ ६८ ॥

स्त्रियेचें म्हणती अधरामृत । तेही मूर्ख गा निश्चित ।

तें उन्मादमद्य यथार्थ । अधिकें चित्तभ्रामक ॥ ६९ ॥

वनिता‌अधरपानगोडी । त्यापुढें सकळ मद्यें बापुडीं ।

तत्काळ अनर्थीं पाडी । निजस्वार्थकोडीनशक ॥ १७० ॥

घालितां कोटि घृताहुती । अग्नीसी कदा नव्हे तृप्ती ।

तेवीं वनिताकामासक्ती । कदा विरक्ती उपजेना ॥ ७१ ॥

ऐसा आठ श्लोकीं अनुताप । स्वयें बोलोनियां नृप ।

हृदयीं उपजला विवेकदीप । जेणें झडे कंदर्प तें स्मरलें ॥ ७२ ॥

सकामासी विषय त्यागितां । वासना न त्यागे सर्वथा ।

कां आदरें विषय भोगितां । विरक्ती सर्वथा उपजेना ॥ ७३ ॥

ऐशिये अर्थींचा उपावो । विचारोनि बोले रावो ।

कामत्यागाचा अभिप्रावो । साचार पहा हो संबोधी ॥ ७४ ॥

 

पुंश्चल्यापह्तं चित्तं को न्वव्यो मोचितुं प्रभुः ।

आत्मारामेश्वरमृते भगवन्तमधोक्षजम्‌ ॥ १५ ॥

 

पुरुष सदा स्त्री‌अनुराग । परी सहसा न करवे प्रसंग ।

त्यासी पुंश्चलीचा घडल्या संग । ते बाधी निलाग हावभावीं ॥ ७५ ॥

पुंश्चलीचे कटाक्ष गुण । तेंचि पुरुषासी दृढ बंधन ।

स्त्रीकामबंधन सोडवी कोण । एक नारायणावांचूनि ॥ ७६ ॥

कामिनीकामापासूनि निर्मुक्त । कर्ता ईश्वर समर्थ ।

जो कां आत्माराम भगवंत । तोचि निश्चित सोडविता ॥ ७७ ॥

मायागुणें कामसंचार । अविद्या वाढवी साचार ।

मायानियंता जो ईश्वर । तो कामकरकर निर्दळी ॥ ७८ ॥

स्वस्वरूपीं रमण आराम । ऐसा जो कां आत्माराम ।

जो निवारी सकळ काम । करी निर्भ्रम निजात्मता ॥ ७९ ॥

जो भोग भोगूनि अभोक्ता । त्या शरण रिघाल्या अनंता ।

बाधूं न शके विषयावस्था । स्त्रीसंगीं सोडविता तो एक ॥ १८० ॥

तो निवारी अधोगती । तो अधोक्षज असतां भक्तपती ।

त्यासी शरण रिघाल्या निश्चितीं । कामासक्ती निवारी ॥ ८१ ॥

राजा कामासक्तीं अतित्रासला । सबाह्य विषयीं उदास झाला ।

त्याचा वासनाकाम जो उरला । तो न वचे त्यागिला त्याचेनीं ॥ ८२ ॥

सर्वभावेंसीं संपूर्ण । हरीसि रिघालिया शरण ।

सकळ कामाचें निर्दळण । सहजें जाण स्वयें होय ॥ ८३ ॥

एकाचा मतवाद निश्चितीं । करितां श्रुतिवाक्य व्युत्पत्ती ।

यजितां इंद्रादि देवांप्रती । कामनिवृत्ति हृदयस्थ ॥ ८४ ॥

ऐसें बोलती जे सज्ञान । ते सर्वथा ग अज्ञान ।

हरीसी न रिघतां शरण । कामसंचरण शमेना ॥ ८५ ॥

इंद्रादि देव कामासक्तीं । विटंबले नेणों किती ।

त्यांचेनि भजनें कामनिवृत्ति । जे म्हणती ते अतिमूर्ख ॥ ८६ ॥

 

बोधितस्यापि देव्या मे सूक्तवाक्येन दुर्मतेः ।

मनोगतो महामोहो नापयात्यजितात्मनः ॥ १६ ॥

 

काम्य कर्मीं हो‌ईल सुख । हें बोलणें समूळ लटिक ।

काम्य कर्मीं अधिक दुःख । हें नेणती मूर्ख सकाम ॥ ८७ ॥

प्रत्यक्ष म्यां याग करून । इंद्रादि देवांतें यजून ।

उर्वशीसंभोग लाधून । अतिदुःखी जाण मी झालों ॥ ८८ ॥

नारायण‌ऊरूसीं जन्मली । यालागीं ‘उर्वशी’ नांव पावली ।

त्या मज श्रुतिवाक्यें बोधिलीं । निष्काम बोली अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥

ऐकतां श्रुतिनिष्कामबोली । माझी न वचेच सकाम भुली ।

जंव गोविंदें कृपा नाहीं केली । तंव कामाची चाली खुंटेना ॥ १९० ॥

भावें हरीसी निघाल्या शरण । हृदयीं प्रकटे नारायण ।

तेव्हा सर्व काम सहजें जाण । जाती पळोन हृदयस्थ ॥ ९१ ॥

उर्वशीकामसंगें जाण । थोर कष्टलें मी आपण ।

असो तिचा अपराध कोण । मीचि हरिस्मरण विसरलों ॥ ९२ ॥

जरी मी करितों हरीचें स्मरण । तरी काम बापुडें बाधी कोण ।

मज माझी असती आठवण । तैं तुच्छ जाण उर्वशी ॥ ९३ ॥

 

किमेतया नोऽपकृतं रज्ज्वा वा सर्पचेतसः ।

रज्जुस्वरूपाविदुषो योऽहं यदनितेन्द्रियः ॥ १७ ॥

 

मूढमतिचा प्रबोध । मानी उर्वशीचा अपराध ।

विवेकें पाहतां शुद्ध । मीच मतिमंद सकाम ॥ ९४ ॥

उर्वशी देखतां दृष्टीं । मी कामासक्त झालों पोटीं ।

माझिये लंपटतेसाठीं । मज म्या शेवटीं नाडिलें ॥ ९५ ॥

जेवीं सांजवेळे पडिला दोरु । भेडा सर्प भासे थोरु ।

जंव नाही केला निर्धारु । तंव महा‌अजगरु भयानक ॥ ९६ ॥

तेणें सर्पभयें लवडसवडीं । पळों जातां पैं तांतडी ।

दुपावुलीं पडली आढी । त्याची कल्पना नाडी तयासी ॥ ९७ ॥

तेवीं माझिये कामभ्रांतीं उर्वशी सुंदर युवती ।

एथ माझिया कामासक्ती । सुरत-रतीं भुललों ॥ ९८ ॥

यापरी मी अविवेकात्मा । भुललों उर्वशीच्या कामा ।

तीवरी कोपणें जें आम्हां । हेंचि अधर्माचें मूळ ॥ ९९ ॥

दृष्टीं देखतां कामिनी । कामासक्ता ते अतिरमणी ।

विवेकिया पोहणघाणी । नरकमाथणी ते कांता ॥ २०० ॥

जेवीं सूकरा विष्ठेची प्रीती । तेवीं सकामा कामिनीची रती ।

विवेकी देखोनि थुंकिती । तेंचि श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ १ ॥

 

क्कायं मलीमसः कायो दौर्गन्ध्याद्यात्मकोऽशुचिः ।

क्क गुणाः सौमनस्याद्या ह्यध्यासोऽविद्यया कृतः ॥ १८ ॥

 

स्त्री-पुरुष नामाभिधान । केवळ देहासीचि जाण ।

ते स्त्रीदेहीं पाहतां गुण । मलिनपणा अत्यंत ॥ २ ॥

जे नीच नव्या विटाळाची खाणी । जे रजस्वलेची प्रवाहन्हाणी ।

जे कां दुर्गंधाची पोहणी । जे उतली चिडाणी विष्ठेची ॥ ३ ॥

जे कां दोषांचें जन्मस्थान । जे विकल्पाचें आयतन ।

जे महादुःखाचें भाजन । अधःपतन जिचेनी ॥ ४ ॥

जे वाढवी अति‌उद्वेग । जिचेनी मनासी लागे क्षयरोग ।

जिचा बाधक अंगसंग । अतिनिलाग निंद्यत्वें ॥ ५ ॥

जेवीं नीचाचा कांठपरा । गळां अडकल्या मांजरा ।

तें रिघोनि शुचीचिया घरा । नाना रसपात्रां विटाळी ॥ ६ ॥

तेवीं कामिनीची संगती । गळां पडली न निघे मागुती ।

कामिनीकामें कामासक्तीं । नेणों किती विटंबिले ॥ ७ ॥

तें मांजर जेथें घाली मुख । तेथ कांठपरा रोधी देख ।

तेवीं स्त्रीसंगें अतिदुःख । मानिती सुख सकाम ॥ ८ ॥

मृगजळीं कमळ मनोहर । तैसें अंगनावदन सुंदर ।

सुस्मित चारु सुकुमार । सकाम नर वानिती ॥ ९ ॥

अंगनावदनाची निजस्थिती । निखळ शेंबुडाची तेथ वस्ती ।

तें मुख चंद्रेसीं उपमिती । जेवीं अमृत म्हणती विखातें ॥ २१० ॥

वनिता‌अधरीं झरे लाळ । ते म्हणती अधरामृत केवळ ।

बाप अविद्येचें बळ । भुलले सकळ सुरासुर ॥ ११ ॥

स्त्रीपुरुषीं आत्मा एक । स्त्रीरूप तेथ आविद्यक ।

मिथ्या स्त्रीकामीं भुलले लोक । बाप कवतिक मायेचें ॥ १२ ॥

आत्मा भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंभोगीं । तंव तो नित्यमुक्त असंगी ।

देह भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंयोगीं । तंव देहाचे अंगीं जडत्व ॥ १३ ॥

तेथ विषयभोगासी कारण । मुख्यत्वें देहाभिमान ।

त्या देहाभिमानासी जाण । बहुत जण विभागी ॥ १४ ॥

 

पित्रोः किं स्वं नु भार्यायाः स्वामिनोऽग्रेः श्वगृध्रयोः ।

किमात्मनः किं सुहदाचिति यो नावसीयते ॥ १९ ॥

 

गर्भधारण पोषण । स्वयें श्रमोनियां आपण ।

माता करी परिपालन । तो हा देह जाण ‘मातेचा’ ॥ १५ ॥

एकलेपणें माता । स्वप्नीं न देखे पुत्रकथा ।

जो निजवीर्यनिक्षेपिता । तो हा देहो तत्त्वतां ‘पित्याचा’ ॥ १६ ॥

जे अग्नि ब्राह्मण साक्षी करूनी । भार्या आणिली भाक देवोनी ।

जे जीवित्व समर्पोनी । सेवेलागोनी विनटली ॥ १७ ॥

जीसी याचेनि सुखश्रृंगार । जीसी याचेनि ऐहिक पर ।

ऐसा सूक्ष्म करितां विचार । देहो साचार ‘स्त्रियेचा’ ॥ १८ ॥

या देहाचीं आवश्यकें । ‘सुहृद बंधू’ जे कां सखे ।

देहाचेनि सुखावती सुखें । देह एके पाखें त्यांचाही ॥ १९ ॥

स्वयें घे‌ऊनियां वेतन । देहो विकिला आपण ।

आज्ञेवीण न वचे क्षण । देहो जाण ‘स्वामीचा’ ॥ २२० ॥

‘श्वानशृंगालगिधांचें’ खाजें । तरी हा देहो त्यांचा म्हणिजे ।

जीवास्तव देहीं कर्म निफजे । यालागीं देह बोलिजे ‘जीवाचा’ ॥ २१ ॥

पिता-माता-स्त्री-पुत्र-स्वजन । देहाचें अवश्य करिती दहन ।

यालागीं देह ‘अग्नीचा’ पूर्ण । विचक्ष्ण बोलती ॥ २२ ॥

यापरी देहाचे जाण । विभागी असती आठ जण ।

तेथ ‘मी भोक्ता’ हा अहिमान । तो केवळ जाण मूर्खत्वें ॥ २३ ॥

एथ ‘मी’ विशिष्ट भोक्ता । ‘माझा’ देह ऐशी ममता ।

हेचि जाण तत्त्वतां । अधःपाता नेताती ॥ २४ ॥

 

तस्मिन्कलेवरेऽमेध्ये तुच्छनिष्ठे विषज्जते ।

अहो सुभद्रं सुनसं सुस्मितं च मुखं स्त्रियः ॥ २० ॥

 

देहो तितुका अशुचिकर । त्यांत स्त्रीदेह अति‌अपवित्र ।

केवळ विटाळाचें पात्र । निरंतर द्र्वरूपें ॥ २५ ॥

स्वयें भोक्ता अतिकुश्चित । ऐसे अविवेकी कामासक्त ।

कामिनीकामीं लोलंगत । ते मूर्ख वानीत स्त्रियांतें ॥ २६ ॥

अहो हे सुंदर सुरेख । चंद्रवदना अतिसुमुख ।

सरळ शोभे नासिक । सुभग देख सुकुमार ॥ २७ ॥

ऐशिये सुंदर स्त्रियेतें । पावलों आम्ही सभाग्य एथें ।

ऐशीं कामासक्तचितें । भुललें भ्रांतें प्रमदांसी ॥ २८ ॥

स्त्रीदेहाचे विवंचनें । विवंचितां ओकारा ये मनें ।

जळो स्त्रियेचें निंद्य जिणॊं । मूर्खीं रमणें ते ठायीं ॥ २९ ॥

 

त्वङ्‍मांसरुधिरस्न्नायुमेदोमज्जास्थिसंहतौ ।

विण्मूत्रपूये रमतां कृमीणां कियदन्तरम्‌ ॥ २१ ॥

 

स्त्रीदेहाचा उभारा । केवळ अस्थींचा पांजरा ।

त्याचें आवरण तें स्न्नायु शिरा । बांधोनि खरा दृढ केला ॥ २३० ॥

तेथ रुधिरमांसाचें कालवन । करूनि पांजरा लिंपिला पूर्ण ।

अस्थीवरील जें वेष्टण । ‘मज्जा’ म्हणती त्या नांव ॥ ३१ ॥

अस्थिमाजील रसबद्ध । त्या नांव बोलिजे ‘मेद’ ।

वरी चर्म मडिलें सुबद्ध । ‘त्वचा’ शुद्ध ती नांव ॥ ३२ ॥

त्या देहामाजीं सांठवण । विष्ठा मूत्र परिपूर्ण ।

ते स्त्रीदेहीं ज्याचें रमण । ते ‘कृमि’ जाण नररूपें ॥ ३३ ॥

विष्ठेमाजीं कृमि चरती । तैशी स्त्रीदेहीं ज्यां आसक्ती ।

तेही कृमिप्राय निश्चितीं । संदेह ये अर्थीं असेना ॥ ३४ ॥

वनितादेह यापरी एथ । विचारितां अतिकुश्चित ।

तो वस्त्रालंकारीं शोभित । करूनि आसक्त नर होती ॥ ३५ ॥

घंटापारधी पाश पसरी । त्यावरी तो मृगांतें धरी ।

पुरुष स्त्रियेतें श्रृंगारी । त्या पाशाभीतरीं स्वयें अडके ॥ ३६ ॥

यालागीं स्त्रियाची संगति । कदा न करावी विरक्तीं ।

गृहस्थीं सांडावी आसक्ती । येचि अर्थीं नृप बोले ॥ ३७ ॥

 

अथापि नोपसज्जेत स्त्रीषु स्त्रैणेषु चार्थवित्‌ ।

विषयेन्द्रियसंयोगान्मनः क्षुभ्यति नान्यथा ॥ २२ ॥

 

स्त्रीदेह शोभनीय असता । तरी स्वस्त्रालंकारेंवीण शोभता ।

तो अतिनिंद्य कुश्चितता । उघडा सर्वथा शोभेना ॥ ३८ ॥

यालागीं वस्त्राभरणीं । देह गुंडिती कामिनी ।

जेवीं मैंद ब्राह्मणपणीं । विश्वासूनी घात कीजे ॥ ३९ ॥

तैशी स्तियांची संगती । सेवा लावी नाना युक्तीं ।

शेखीं संगें पाडी अधःपातीं । तेथ विरक्तीं न वचावें ॥ २४० ॥

जरी स्त्रियेची विरक्तस्थिती । तरी साधकीं न करावी संगती ।

अग्निसंगें घृतें द्रवती । तेवीं विकारे वृत्ति स्त्रीसंगें ॥ ४१ ॥

अमृत म्हणोनि खातां विख । आवश्य मरण आणी देख ।

स्त्री मानूनि सात्त्विक । सेवितां दुःख भोगवी ॥ ४२ ॥

अग्नीमाजीं घृताची वस्ती । जरी बहुकाळ निर्वाहती ।

तरी स्त्रीसंगें परमार्थीं । निजत्मस्थिती पावते ॥ ४३ ॥

घृत वेंचल्या वर्षे झालीं साठी । तरी अग्निसंगें द्रव उपजे घटीं ।

तेवीं प्रमदासंगपरिपाठीं । वार्धकींही उठी अतिकामु ॥ ४४ ॥

जरी कापूर अग्नी‌आंत । नांदो लाहता न पोळत ।

तरीच स्त्रीसंगें परमार्थ । पावते समस्त परब्रह्म ॥ ४५ ॥

अग्नी पोळी धरितां हातीं । तैशी स्त्रियांची संगती ।

संगे वाढवी आसक्ती । पाडी अनर्थीं पुरुषांतें ॥ ४६ ॥

स्त्रियेपरीसही स्त्रैण । संगती मीनलिया जाण ।

कोटि अनर्थांचें भाजन । अधःपतन तत्संगें ॥ ४७ ॥

स्त्रैणेंसीं झाल्या भेटी । ब्रह्मानंद स्त्रीसुखाच्या पोटीं ।

ऐशा विरक्तां प्रबोधी गोठी । करी उठा‌उठी स्त्रीकाम ॥ ४८ ॥

तेथ स्वदारा आणि परदारा । या करूं नेदी विचारा ।

प्रवर्तवी स्वेच्छाचारा । स्त्रैण खरा अतिघाती ॥ ४९ ॥

स्त्रैण जेथें प्रवेशला । तेथ अनाचार वेलीं गेला ।

अधर्म सर्वांगीं फुलला । बाधकत्वें फळता अनर्थफळीं ॥ २५० ॥

यालागीं जो परमार्थीं । तेणें स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती ।

सर्वथा न धरावी हातीं । पाडी अनर्थीं तो संग ॥ ५१ ॥

मुख्य स्त्रैणचि वळिला आहे । तेथें स्त्रीसंग कोठें राहे ।

हे संगतीचि पाहें । सेव्य नोहे परमार्थ ॥ ५२ ॥

यालागीं साधकीं आपण । स्त्रीनिरीक्षण संभाषण ।

सर्वथा न करावें जाण । एकांतशील न केव्हांही व्हावें ॥ ५३ ॥

म्हणशी विवेकी जो अहे । त्यासी स्त्रीसंग करील काये ।

स्त्रीसंगास्तव पाहें । सोशिले अपाये सुज्ञांनीं ॥ ५४ ॥

पराशरासी अर्ध घडी । नावेसी मीनली नावाडी ।

ते अर्ध घटिकेसाठीं रोकडी । अंगीं परवडी वाजली ॥ ५५ ॥

ऋष्यशृंग अतितापसी । तोही वश झाला वेश्येसी ।

इतरांची गोठी कायसी । मुख्य महादेवासी भुलविलें ॥ ५६ ॥

विषय‍इंद्रियांचे संगती । अवश्य क्षोभे चित्तवृत्ती ।

तेथ सज्ञानही बाधिजती । मा कोण गती अज्ञाना ॥ ५७ ॥

हेही असो उपपत्ती । नसतां स्त्रियांची संगती ।

काम क्षोभे एकांतीं । तेंचि विशदार्थीं नृप बोले ॥ ५८ ॥

 

अदृष्टादशुताद्भावान्न भाव उपजायते ।

असंप्रयुञ्जतः प्राणान्‌ शाम्यति स्तिमितं मनः ॥ २३ ॥

 

जें देखिलें ऐकिलें नाहीं । ऐशिया विषयांचे ठायीं ।

पुरुषाचें मन पाहीं । सर्वथा कहीं क्षोभेना ॥ ५९ ॥

जे पूर्वभुक्त विषय असती । तेचि स्मरण झालिया चित्तीं ।

कामौद्रेकें क्षोभे वृत्ती । नसतां संगती स्त्रियेची ॥ २६० ॥

एवं पूर्वापर विषयासक्ती । पुरुषासी बाधक निश्चितीं ।

तो बैसल्याही एकांतीं । वासनासंस्कारें वृत्ति सकाम क्षोभे ॥ ६१ ॥

पूर्वदिवशींचीं पक्कान्नें । जीं ठेविलीं अतियत्नें ।

तीं न करितांही रांधणें । पहांटे भक्षणें स्वयें जेवीं ॥ ६२ ॥

तेवीं वासनासंस्थित काम पुरुषास करी सकाम ।

कामक्षोभें पाडी भ्रम । कर्माकर्म स्मरेना ॥ ६३ ॥

एवं वासना कामसंगती । बाधक होय परमार्थीं ।

यालागीं साधकीं समस्तीं । स्त्रीकामासक्ती त्यागावी ॥ ६४ ॥

मनीं क्षोभल्या कामासक्ती । साधकीं तेथें करावी युक्ती ।

आवराव्या बाह्य इंद्रियवृत्ती । तैं मनासी शांति हळूहळू होय ॥ ६५ ॥

कर्मेंद्रियीं राखण । दृढ वैराग्य ठेविलिया जाण ।

मनीं क्षोभल्या काम पूर्ण । आपल्या आपण उपशमे ॥ ६६ ॥

जेणें पडिजे अनर्थीं । ते त्यागावी संगती ।

संगत्यागाची निजस्थिती । दृढ श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ ६७ ॥

 

तस्मात्सङ्गो न कर्तव्यः स्त्रीषु स्त्रैणेषु चेन्द्रियेः ।

विदुषां चाप्यविश्रब्धः षड्‌वर्गः किमु मादृशाम्‌ ॥ २४ ॥

 

जेणें सज्ञाना उठी छळ । सकाम भुलवी तत्काळ ।

ऐसा स्त्रीसंग अनर्थशीळ । त्याहूनि प्रबळ स्त्रैणाचा ॥ ६८ ॥

यालागीं कर्मेंद्रियांचे स्थितीं । स्त्री आणि स्तैणाची संगती ।

घडों नेदावी परमार्थीं । जे निजस्वार्थीं साधक ॥ ६९ ॥

जरी विषयीं क्षोभेल मन । तरी इंद्रियें आवरावीं आपण ।

तरी मनींचा विषयो जाण । मनींचि आपण स्वयें विरे ॥ २७० ॥

निकट विषय स्त्रीसंगती । मन क्षोभे विषयसक्तीं ।

क्षणार्ध स्त्रीसंगप्राप्ती । पडले अनर्थीं सज्ञान ॥ ७१ ॥

स्त्रीदर्शनें कामासक्त । देवेंद्र झाला भगांकित ।

चंद्र कळंकिया एथ । केला निश्चित गुरुपत्न्या ॥ ७२ ॥

सौभरी तपस्वी तपयुक्त । तो मत्स्यमैथुनास्तव एथ ।

करूनि सांडिला कामासक्त । ऐसा संग अनर्थभूत स्त्रियांचा ॥ ७३ ॥

निजकन्येचिया संगतीं । ब्रह्मा भुलला कामासक्ती ।

मा इतरांची कोण गती । संग अनर्थीं स्त्रियांचा ॥ ७४ ॥

कामिनीसंग अतिदारुण । शिवासी झालें लिंगपतन ।

प्रमदांसंगें सज्ञान । ठकले जाण महायोगी ॥ ७५ ॥

नारदें विनोददृष्टीं । कृष्णपत्नी मागितल्यासाठीं ।

तो नारदी केला गंगातटीं । तेथ जन्मले पोटीं साठी पुत्र ॥ ७६ ॥

कौतुकें स्त्रीयांप्रति जातां । सज्ञान पावे बाधकता ।

मा मजसारिख्या मूर्खाची कथा । कोण वार्ता ते ठायीं ॥ ७७ ॥

क्षणार्ध स्त्रियांची संगती । सज्ञान ठकले ऐशा रीतीं ।

जे स्त्रीसंगा विश्वासती । ते दुःखी होती मज‍ऐसे ॥ ७८ ॥

यालागीं विश्वासतां स्त्रीसंगासी । इंद्रियषड्‍वर्ग ठकी सर्वांसी ।

एथ आवरूनि इंद्रियांसी । सर्वथा स्त्रियांसी त्यागावें ॥ ७९ ॥

त्यागूनि स्त्रियांची संगती । उपरमूनि इंद्रियवृत्ती ।

राजा पावला परम शांती । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥ २८० ॥

 

श्रीबगवानुवाच -

एवं प्रगायन्‌ नृपदेवदेवः

स उर्वशीलोकमथो विहाय ।

आत्मानमात्मन्यवगम्य मां वै

उपारमञ्ज्ञानविधूतमोहः ॥ २५ ॥

 

जो उर्वशीस्वर्गभोग पावोनी । ज्यासी देव मानिती श्रेष्ठपणीं ।

जो सकळराजचूडामणी । ज्यासी येती लोटांगणीं भूपाळ ॥ ८१ ॥

ऐसा पुरूरवा चक्रवर्ती । लाहोनि उर्वशीभोगप्राप्ती ।

स्वर्गभोगीं पावला विरक्ती । सभाग्य नृपति तो एक ॥ ८२ ॥

अप्राप्तविषयें योगी । बहुत देखिले विरागी ।

परी प्राप्तस्वर्गांगनाभोगीं । धन्य विरागी ॥ ८३ ॥

पुरूरव्या‌ऐशी विरक्ती । नाहीं देखिली आणिकांप्रती ।

धन्य पुरूरवा त्रिजगतीं । स्वमुखें श्रीपति वाखाणी ॥ ८४ ॥

तेणें अनुतापाच्या अनुवृत्तीं । निंदोनियां निजात्मस्थिती ।

क्षाळिली कामिनीकामासक्ती । धुतला निश्चितीं महामोहो ॥ ८५ ॥

अनुतापा‌अगिठीं अभंग । वैराग्यपुट दे‌ऊनि चांग ।

विवेकें दमितां साङ्ग । काममोहाचे डाग क्षळिले तेणें ॥ ८६ ॥

जेवीं सोनें पुटीं पडे । तुक तुटे वानीं चढे ।

तेवीं निजात्मप्राप्तीसिनिवाडें । वृत्ति वाडेंकोडॆं क्षळिली ॥ ८७ ॥

ऐशिये अतिशुद्ध निजवृत्तीं । विवेकवैराग्यसंपत्ती ।

पूर्ण अनुतापाचे स्थितीं । माझी कृपाप्राप्ती पावला ॥ ८८ ॥

माझिया कृपेवीण कांहीं । कदा अनुताप नुपजे देहीं ।

शुद्ध अनुताप ज्याच्या ठायीं । ते माझी कृपा पाहीं परिपूर्ण ॥ ८९ ॥

माझी कृपा झलिया जाण । जीव होय ब्रह्म पूर्ण ।

निःशेष गळे देहाभिमान । मीतूंपण भासेना ॥ २९० ॥

तेथ कार्य कर्म आणि कर्ता । भोग्य भोग आणि भोक्ता ।

दृश्य दर्शन द्रष्टता । हे त्रिपुटी सर्वथा असेना ॥ ९१ ॥

त्रिगुणत्रिपुटीचें कारण । मूळभूत निज‍अज्ञान ।

तें सद्गुरुकृपेस्तव जाण । गेलें हरपोन मिथ्यात्वें ॥ ९२ ॥

जेवीं दोराचें सापपण । निर्धारितां हारपे पूर्ण ।

तेवीं गुणेंसी अविद्या जाण । जाय हारपोन गुरुबोधें ॥ ९३ ॥

सद्गुरुबोधें पाहतां जाण । दिसेना द्वैताचें भान ।

तेथ उर्वशी भोगी कोण । राजा स्वानंदें पूर्ण निवाला ॥ ९४ ॥

राजा निवाला ब्रम्हरसीं । मग सांडूनियां उर्वशी ।

त्यजोनियां स्वर्गलोकासी । निजबोधेंसीं निघाला ॥ ९५ ॥

इतर ज्ञाते स्त्रिया त्यागिती । परी त्यागेना कामासक्ती ।

तैसी नव्हे रायाची स्थिती । परमार्थविरक्ती पावला ॥ ९६ ॥

जे परम विरक्तीचे पोटीं । कामिनीकामवार्ता नुठी ।

ब्रह्मानंदें कोंदली सृष्टी । स्वानंदपुष्टीं निवाला ॥ ९७ ॥

ऐसा सुखरूपें सहज । मी हो‍ऊनि पावला मज ।

जिणोनि कल्पनाकामकाज । नाचत भोज स्वानंदें ॥ ९८ ॥

ऐसा निश्चयेंसीं निश्चित । माझें निजस्वरूप झाला प्राप्त ।

तेणें हा इतिहास एथ । निजसुखार्थ गायिला ॥ ९९ ॥

अनुताप‍आवडीं इतिहास । गातां प्रकटे पूर्ण परेश ।

तेथ सहजें अविद्येचा नाश । निजसुखें क्षितीश निवाला ॥ ३०० ॥

एवढी पावावया निजप्राप्ती । त्यागावी कामिनीकामासक्ती ।

मुख्यत्वें धरावी सत्संगती । हेंचि उद्धवाप्रती हरि बोले ॥ १ ॥

 

ततो दुःसङ्गमुत्सृज्य सत्सु सज्जेत बुद्धिमान्‌ ।

सन्त एतस्य छिन्दन्ति मनोव्यासङ्गमुक्तिभिः ॥ २६ ॥

 

अवश्य त्यागावी दुःसंगता । तो दुःसंग कोण म्हणशी आतां ।

तरी स्त्री आणि स्तैणावरता । दुःसंग सर्वथा असेना ॥ २ ॥

जो मानीना वेदशास्त्रार्था । जो अविश्वासी परमार्थ ।

ज्यामाजीं अतिविकल्पता । तोही तत्त्वतां दुःसंग ॥ ३ ॥

जो बोल बोले अतिविरक्त । हृदयीं अधर्मकामरत ।

कामरोधें द्वेषा येत । तोही निश्चित दुःसंग ॥ ४ ॥

कां स्वधर्मकर्मविनीतता । बाह्य दावी सत्त्विकता ।

हृदयीं दोषदर्शी संतां । हे दुःसंगता अतिदुष्ट ॥ ५ ॥

जो मुखें न बोले आपण । परी देखे साधूंचे दोषगुण ।

तेंचि संवादिया दावी उपलक्षण । तो अतिकठिण दुःसंग ॥ ६ ॥

मुख्य आपली जे सकामता । तोचि द्‌ःसंग सर्वथा ।

तो काम समूळ त्यागितां । दुःसगता त्यागिली ॥ ७ ॥

कामकल्पनेचा जो मार । तोचि दुःसंग दुर्धर ।

ते कामकल्पना त्यागी जो नर । त्यासी संसार सुखरूप ॥ ८ ॥

कामकल्पना त्यागावया जाण । मुख्य सत्संगचि कारण ।

संतांचे वंदितां श्रीचरण । कल्पनाकाम जाण उपमर्दे ॥ ९ ॥

संग सर्वथा बाधक । म्हणशी त्यजावा निःशेख ।

तरी सत्संग न धरितां देख । केवीं साधक सुटतील ॥ ३१० ॥

सत्संगेंवीण जें साधन । तेंचि साधकां दृढ बंधन ।

सत्संगेंवीण त्याग जाण । तेंचि संपूर्ण पाषांड ॥ ११ ॥

चित्तविषयांचा स्‌ंबंध । गांठीं बैसल्या सुबद्ध ।

त्यांचा करावया छेद । विवेकें विशद निजसाधु ॥ १२ ॥

संताच्या सहज गोठी । त्याचि उपदेशांच्या कोटी ।

देहात्मता जीवगांठी । बोलासाठीं छेदिती ॥ १३ ॥

भावें धरिल्या सत्संगती । साधकां भवपाशनिर्मुक्ती ।

यालागीं अवश्य बुद्धिमंतीं । करावी संगती संतांची ॥ १४ ॥

त्या संतलक्षणांची स्थिती । अतिसाक्षेपें श्रीपती ।

आदरें सांगे उद्धवाप्रती । यथानिगुती निजबोधें ॥ १५ ॥

 

सन्तोऽनपेक्षा मच्चित्ताः प्रशान्ताः समदर्शिनः ।

निर्ममा निरहङ्कारा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहाः ॥ २७ ॥

 

साधूंचे अमित गुण । त्यांत मुख्यत्वें अष्टलक्षण ।

निवडूनि सांगे श्रीकृष्ण । ते कोण कोण अवधारीं ॥ १६ ॥

प्राप्ताप्राप्त-लाभावस्था । बाधूं न शके साधूंच्या चित्ता ।

चित्त रातलें भगवंता । ‘निरपेक्षता’ या नांव ॥ १७ ॥

पैल विषयो मज व्हावा । ऐसा आठव नाठवे जीवा ।

हा साधूचा निरपेक्षा ठेवा । जाण उद्धवा गुण पहिला ॥ १८ ॥

चित्तें चिंतावें चैतन्य । याचि नांवे ‘मचित्त’ पण ।

याचि नांवें निरपेक्ष पूर्ण । इतर चिंतन भवबंधु ॥ १९ ॥

निरपेक्ष व्हावया एथ । जागृति स्वप्न सुषुप्ती‌आंत ।

चिन्मात्रीं जडलें चित्त । या नांव ‘मच्चित्त’ गुण दुजा ॥ ३२० ॥

देह झालिया लक्ष्मीयुक्त । अथवा हो कां आपद्भूत ।

चित्त परमानंदीं निश्चित । या नांव ‘मच्चित’ उद्धवा ॥ २१ ॥

कामलोभादिदोषरहित । परमानंदीं जडलें चित्त ।

शांति सुखवासें वसे तेथ । यालागीं ‘प्रशांत’ बोलिजे त्यासी ॥ २२ ॥

जरी प्राणान्त केला अपकार । तरी न म्हणे हा ‘दुष्ट’ नर ।

अपकाऱ्या करी अति‌उपकार । प्रशांतिप्रकार या नांव ॥ २३ ॥

जरी ठकूनि सर्वस्व नेलें । तरी क्षोभेना दोष बोले ।

तें जाण ब्रह्मार्पण झालें । येणें अंगा आलें प्रशांतत्व ॥ २४ ॥

ब्रह्मभावेंचि तत्त्वता । विश्वासणें सर्व भूतां ।

कदा विकल्प नुपजे चित्ता । हे प्रशांतता गुण तिजा ॥ २५ ॥

ऐसा हा प्रशांत गुण । अंगीं बाणावया हेंचि कारण ।

जगीं देखे ‘समदर्शन’ । ब्रह्मपरिपूर्ण समसाम्यें ॥ २६ ॥

जग पाहतां दिसे विषम । परी विषमीं देखे सम ब्रह्म ।

तोचि ‘समदर्शी’ परम । हा गुण निरुपम पैं चौथा ॥ २७ ॥

हे समदृष्टी यावया हाता । भावें भजोनि भगवंता ।

निःशेष त्यजावी अहंममता । तेही कथा अवधारीं ॥ २८ ॥

देहीं धरितां देहाभिमान । ते अहंता वाढवी ‘मीपण’ ।

मीपणें ‘ममता’ जाण । वाढे संपूर्ण देहसंबंधें ॥ २९ ॥

जे वाडली अहंअममता । ते वर्तवी महादुःखावर्ता ।

तेचि निवारावया निजव्यथा । सद्भावें गुरुनाथा शरण जावें ॥ ३३० ॥

गुरुकृपा झालिया पूर्ण । माझ्या देहींचें जें मीपण ।

तें उकलोनि दावितां जाण । जग संपूर्ण मी एक ॥ ३१ ॥

जें जें सान थोर दिसे दृष्टीं । तें तें अवघें मीचि सृष्टीं ।

माझ्या मीपणाची निजपुष्टी । घोंटीत उठी त्रैलोक्य ॥ ३२ ॥

ऐसा मीपणें परिपूर्ण । तेथ ‘मी’ म्हणावया म्हणतें कोण ।

निःशेष निमालें मीतूंपण । ‘निरभिमान’ या नांव ॥ ३३ ॥

ऐसें माझें मीपण पाहतां । समूळ हारपली ममता ।

हें ‘माझें’ म्हणावया पुरता । ठाव रिता नुरेचि ॥ ३४ ॥

माझ्या पीपणाबाहिरें । जैं ममतास्पद दुजें उरे ।

तैं तेथ पूर्ण ममता स्फुरे । ते म्यां चिन्मात्रें घोंटिली ॥ ३५ ॥

तेथ मीपणेंसीं मी माझें । नुरेचि तूंपणेंसीं तुझें ।

ऐसे परब्रह्माचेनि निजें । झाले सहजें ‘निर्मम’ ॥ ३६ ॥

निर्मम निरभिमान । तें हें उद्धवा गा संपूर्ण ।

पांचवें सहावें लक्षण । संताचें जाण निजगुह्य ॥ ३७ ॥

ऐसे निर्मम निरहंकार । जे हो‍ऊनि ठेले साचार ।

त्यांसी द्वंद्वदुःखडोंगर । अणुमात्र न बाधी ॥ ३८ ॥

देह अदृष्टाच्या वांटा । लागतां सुखदुःखांच्या झटा ।

तो ब्रह्मसुखाचे चोहटा । देहाचा द्रष्टा हो‍ऊनि वसे ॥ ३९ ॥

देहासी पदवी आली थोरी । तो श्लाघेना जीवाभीतरीं ।

देह घोळसितां नरकद्वारीं । तो अणुभरी कुंथेना ॥ ३४० ॥

देह व्याघ्रमुखीं सांपडे । तेणें दुःखें तो न सांकडे ।

देह पालखीमाजीं चढे । तैं वाडेंकोडें श्लाघेना ॥ ४१ ॥

छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे ।

तेणें पुरुषा सुखदुःख न जोडे । मुक्तासी तेणें पाडें देहभोग ॥ ४२ ॥

त्याचे दृष्टीखालीं एका‌एक । दुःखापणा मुके दुःख ।

सुखपणा विसरे सुख । ‘निर्द्वंद्व’ देख या हेतू ॥ ४३ ॥

जो निर्मम निरभिमान । त्यासी नाहीं भेदभान ।

अभेदीं मिथ्या द्वंद्वबंधन । हा सातवा गुण निर्द्वंद्व ॥ ४४ ॥

जो निर्द्वंद्व निरभिमान पहा हो । त्यासी समूळ मिथ्या निजदेहो ।

तेथ देहसंबंधें परिग्रहो । उरावया ठावो मग कैंचा ॥ ४५ ॥

स्वजनधनस्त्रीपुत्रांसी । नांदोनि तो नातळें त्यांसी ।

स्वप्नींची घरवात जागृता जैशी । तैसा साधूसी संसारु ॥ ४६ ॥

एवां परिग्रही असोन । साधु ‘अपरिग्रही’ पूर्ण ।

हें आठवें मुख्य लक्षण । अतर्क्य जाण जगासी ॥ ४७ ॥

साधु परिग्रही दिसती । परी ते परीग्रही नसती ।

हेचि संतांची पावावया स्थिती । त्यांची निजभक्ती करावी ॥ ४८ ॥

हें साधूचें अष्टलक्षण । तें ब्रह्मींचें अष्टांग जाण ।

कीं अष्टमहासिद्धी निर्गुण । ते हे अष्टगुण साधूंचे ॥ ४९ ॥

चैतन्यसरोवरींचें कमळ । विकासलें अष्टदळ ।

तें हें संतलक्षण केवळ । स्वानंदशीळ साधूंचें ॥ ३५०॥

ऐसे हे अष्ट महागुण । सकळ भूषणां भूषण ।

ज्यांचे अंगीं बाणले पूर्ण । ते साधु सज्जन अतिशुद्ध ॥ ५१ ॥

इतर संगाचिये प्राप्ती । संग बाधक निश्चितीं ।

तैशी नव्हे सत्संगती । संगे छेदी आसक्ती देहसंगा ॥ ५२ ॥

तेथ उपदेश नलगे कांहीं । संगेंचि देही करी विदेही ।

तेचि साते श्लोकीं पाहीं । संतांची नवा‌ई हरि सांगे ॥ ५३ ॥

 

तेषु नित्यं महाभाग महाभागेषु मत्कथाः ।

संभवन्ति हिता नृणां जुषतां प्रपुनन्त्यघम्‌ ॥ २८ ॥

 

इंद्रपदादि ब्रह्मसदन । ये प्राप्ती नांव ‘भाग्य’ गहन ।

तेही सत्संगासमान । कोट्यंशें जाण तुके ना ॥ ५४ ॥

ऐशी जे कां सत्संगती । सभाग्य भाग्याचे पावती ।

भगवद्भावें साधु वर्तती । माझे कथाकीर्ति-अनुवादें ॥ ५५ ॥

जे कथा अवचटें कानीं । पडतां कलिमलाची धुणी ।

करूनि सांडीत तत्क्षणीं । जे गंगेहूनी पवित्र ॥ ५६ ॥

जेथ माझी निजकथा गाती । तीर्थें तेथे पवित्र होती ।

ऐशिया भगवत्कथाकीर्ती । साधु गर्जती सर्वदा ॥ ५७ ॥

स्वयें आपण भागीरथी । सर्वदा ऐसें जीवीं चिंती ।

कोणी साधु ये जैं मजप्रती । तैं माझीं पापें जाती निःशेष ॥ ५८ ॥

पार्वतीचा द्वेष मनीं । तें बद्धपाप मजलागुनी ।

तेंही झडे संतचरणीं । सकळ पापा धुणी सत्संगें ॥ ५९ ॥

कां ज्याचें मुखीं हरिनामकीर्ती । त्याचे पाय जैं मजमाजीं येती ।

तैं सकळ पापें माझीं जाती । ऐसें भागीरथी स्वयें बोले ॥ ३६० ॥

ऐसी संतांची संगती । सदा वांछी भागीरथी ।

अवचटें गेलिया संतांप्रती । पापें पळतीं प्राण्यांचीं ॥ ६१ ॥

ते संतमुखींची माझी कथा । जैं अत्यादरें ऐके श्रोता ।

तैं त्याचें निजभाग्य तत्त्वतां । मजही सर्वथा न वर्णवे ॥ ६२ ॥

माझे कथेची अति‌आवडी । नित्य नूतन नवी गोडी ।

सादरें ऐकतां पापकोडी । जाळोनि राखोडी उरवीना ॥ ६३ ॥

माझी कथा कां माझे नाम । सकळ पातकां करी भस्म ।

हेंचि चित्तशुद्धीचें वर्म । अतिसुगम उद्धवा ॥ ६४ ॥

नाना यागो योग वेदाध्ययन । करितां पवित्र नव्हे मन ।

तें करितां हरिकथाश्रवण । होय अंतःकरण पुनीत ॥ ६५ ॥

अबद्व पढतां वेद । दोष बाधिती सुबद्ध ।

नाम पढतां अबद्ध । श्रोते होती शुद्ध परमार्थतां ॥ ६६ ॥

नाना योग याग वेदाध्ययन । तेथ अधिकारी द्वीज संपूर्ण ।

कथाश्रवणें चारी वर्ण । होती पावन उद्धवा ॥ ६७ ॥

ऐसा लाभ कथाश्रवणीं । तरी कां ना‌इकिजे सकळ जनीं ।

तें भाग्य भगवत्कृपेवांचूनी । सर्वथा कोणी लाहेना ॥ ६८ ॥

भगवत्कृपा पावले साङ्ग । त्यांसी कथाकीर्तनीं अनुराग ।

तेचि निजभाग्यें महाभाग । स्वमुखें श्रीरंग बोलिला ॥ ६९ ॥

जगातें पवित्र करिती । माझी जाण नामकीर्ती ।

ऐसा कळवळोनि श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥ ३७० ॥

ऐशी भगवत्कृपेची प्राप्ती । केवीं आतुडे आपुले हातीं ।

तेचि अर्थीं श्रीपती । विशद श्लोकार्थीं सांगत ॥ ७१ ॥

 

ता ये श्रृण्वन्ति गायन्ति ह्यनुमोदन्ति चादृताः ।

मत्पराः श्रद्दधानाश्च भक्तिं विन्दन्ति ते मयि ॥ २९ ॥

 

आपुलिया गृहकार्यार्था विषयव्यापारीं जातां जातां ।

कानीं पडली हरिकथा । स्वभावतां प्रसंगें ॥ ७२ ॥

कृष्णकीर्तिकथनाक्षरें । रिघतांचि कर्णद्वारें ।

भीतरील पाप एकसरें । निघे बाहिरें गजबजोनि ॥ ७३ ॥

जेवीं पंचाननाची आरोळी । करी मदगजां रांगोळी ।

तेवीं हरिकथेच्या मेळीं । होय रंवदळी महापापा ॥ ७४ ॥

ऐसा निघाल्या पापाचा केरु । कथेसी उपजे अत्यादरु ।

कथावधानीं धरितां धीरु । हर्षे निर्भरु नर होय ॥ ७५ ॥

जंव जंव कथारहस्य जोडे । तंव तंव अनुमेदनीं प्रीति वाढे ।

वाढले प्रीतीचेनि पाडें । ते कथा कैवाडें स्वयें गाय ॥ ७६ ॥

फेडूनि लोकलाजेचें बिरडें । गातां हरिकीर्तिगुण पवाडे ।

न पाहे तो कर्माकडे । न सांकडें सुहृदासी ॥ ७७ ॥

निजभावें भगवत्कथा गातां । स्वयंभ उपजे सादरता ।

तेणें अत्यादरें हरिकथा । होय सांगता अतिश्रद्धा ॥ ७८ ॥

जंव जंव कथा सांगे निवाडें । तंव तंव श्रद्धा अधिक वाढे ।

प्रेमाचा पूर चढे । त्यामाजीं बुडे निज श्रद्धा ॥ ७९ ॥

कथाकीर्तन अनुकीर्ती । वाढत्या श्रद्धेचिये प्रीतीं ।

बाधूं न शके विषयासक्ती । तेणें मत्पर स्थिति साधकां ॥ ३८० ॥

न करितां भगवद्भजन । वेदाध्ययन यज्ञ दान ।

येणेंचि आम्ही जा‌ऊं तरोन । म्हणती ते जन महामूढ ॥ ८१ ॥

एथ मुख्यत्वें भगवद्भक्ती । हा विश्व्वास धरितां चित्तीं ।

भगवत्पर झालिया वृत्ती । सर्व भूतीं मद्भाव ॥ ८२ ॥

ऐसा भाव धरोनि हृदयीं । माझे भक्तीवेगळें कांहीं ।

सर्वथा स्वयें करणें नाहीं । ‘मत्पर’ पाहीं या रीतीं ॥ ८३ ॥

ऐशिया मत्परा वृत्तीं । सावधान निजस्थिती ।

तेणें उपजे ‘चौथी भक्ती’ । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥ ८४ ॥

तेथ न करितां आठवण । अखंड होय हरिचें स्मरण ।

क्रियामात्रें भगवद्भजन । सहजें जाण सर्वदा ॥ ८५ ॥

जें जें ‘दृष्टीं’ देख आपण । थोर अथवा सूक्ष्म सान ।

तें तें होय हरीचें निजदर्शन । सहजें भजन अहेतुक ॥ ८६ ॥

जें जें ‘वाचा’ वदे वचन । तेंतें होय हरीचें स्तवन ।

स्तव्य स्तविता उणखूण । हेही आठवण विसरोनी ॥ ८७ ॥

शब्दीं शब्दातें शब्दवितां । ते शब्दरूपें हरीची सत्ता ।

शब्द द्योती ज्या शब्दार्था । ते अर्थग्राहकता हरीची ॥ ८८ ॥

यापरी ‘शब्दश्रवण’ । श्रवणीं श्रवण होतां जाण ।

तो शब्दार्थ संपूर्ण । होय ब्रह्मार्पण श्रवणेंसीं ॥ ८९ ॥

‘गंध’ घ्राणां होतां भेटी । भोक्तेपणें हरीचि उठी ।

तो घ्रेय घ्राता घ्राण त्रिपुटी । स्वयें घोंटी चिदत्वें ॥ ३९० ॥

‘रस’ रसना रसत्वबोघ । तेथ निजभोक्ता गोविंद ।

तो भोग्य भोक्ता भोजनसंबंध । करी परमानंद निजबोधें ॥ ९१ ॥

‘शीत-उष्ण-मृदु-कठीण’ । निजांगीं लागतां जाण ।

तें अंगेंचि होय आपण । मृदु कठिण मिथ्यात्वें ॥ ९२ ॥

‘करां’ ची जे कर्तव्यता । तीतें चालवी अकर्तता ।

यालागीं घेतां देतां । अकर्तात्मतां हरिभजन ॥ ९३ ॥

निश्चळ निजरूपावरी । चपळ पा‌उलांच्या हारी ।

चालवी जैशा लहरी । सूर्यकरीं मृगजळाच्या ॥ ९४ ॥

जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । चिन्मात्रीं जडली वृत्ती ।

चित्त चित्तत्वाची विसरे स्फूर्ति । या नांव ‘मद्भक्ति’ उद्धवा ॥ ९५ ॥

हे माझी आवडती भक्ती । इचें नांव म्हणिजेत ‘चौथी’ ।

हें भाग्य आतुडे ज्याचे हातीं । तैं चारी मुक्ती निजदासी ॥ ९६ ॥

 

भक्तिं लब्धवतः साधोः किमन्यदवशिष्यते ।

मय्यनन्तगुणे ब्रह्मण्यानन्दानुभवात्मनि ॥ ३०॥

 

अत्यंत माझी पढियंती । ते हे जाण चौथी भक्ती ।

निजभाग्यें लाधल्या हातीं । चारी मुक्ती तृणप्राय ॥ ९७ ॥

निरपेक्ष जेथ माझी भक्ती । तेथ पायां लागती चारी मुक्तीं ।

त्यांतें भक्त न धरिती हातीं । एथवरी प्रीति मद्भजनीं ॥ ९८ ॥

माझिया निजभजनप्रीतीं । स्वप्नींही बद्धता नेणिजे भक्तीं ।

बद्धतेवीण मिथ्या मुक्ती । जाणोनि न घेती निजभक्त ॥ ९९ ॥

जेथ बद्धता समूळ कुडी । तेथ मुक्ति कायशी बापुडी ।

माझिया निजभजना‌अवडीं । स्वानंदकोडी मद्भक्तां ॥ ४०० ॥

निरपेक्षा निजप्रीतीं । भावें करितां अनन्य भक्ती ।

भक्तांसी स्वानंदाची प्राप्ती । भजनस्थितीमाझारीं ॥ १ ॥

जेवीं गर्भेंसीं वर्ते गुर्विणी । कां तरुणपणेंसीं तरुणी ।

तेवी स्वानंदाच्या पूर्णपणें । माझे निजभजनीं मद्भक्त ॥ २ ॥

तेथ सगुण अथवा निर्गुण । उभयरूपें मीचि ब्रह्म पूर्ण ।

तेथ भावें करितां भजन । ब्रह्मसंपन्न मद्भक्त ॥ ३ ॥

भावें करितां माझी भक्ती । भाविकां कोण पां अप्राप्ती ।

विवेकवैराग्यज्ञानसंपत्ती । पायां लागती मद्भक्तांच्या ॥ ४ ॥

माझे निजभजनें तुटे भेद । स्वयेंचि प्रकटे अभेदबोध ।

तेणें वोसंडे परमानंद । स्वानंदकंद स्वयंभ ॥ ५ ॥

माझे स्वरूपा नाहीं अंत । यालागीं नांवें मी ‘अनंत’ ।

बाप भक्तभाव समर्थ । तिहीं मी अनंत आकळिलों ॥ ६ ॥

ऐसें ज्यांचे प्रेम गोड । त्यांचे सेवेचें मज कोड ।

त्यांचें सोशीं मी सांकड । निचाडा चाड मज त्यांचि ॥ ७ ॥

देव सप्रेमें भुलला । म्हणे मी त्यांचाचि अंकिला ।

जीवेंभावें त्यांसी विकिला । मी त्यांचा जाहला तिहीं लोकीं ॥ ८ ॥

एथवरी भक्तां माझी प्राप्ती । अवचटें झाल्या सत्संगती ।

मा सद्भावें जे साधु सेविती । त्यांची निजगती मज न बोलवे ॥ ९ ॥

ऐसा संतमहिमा वानितां । धणी न पुरे श्रीकृष्णनाथा ।

तोचि संतमहिमा मागुता । होय वानिता चौं श्लोकीं ॥ ४१० ॥

 

यथोपश्रयमानस्य भगवन्तं विभावसुम ।

शीतं भयं तमोऽप्येति साधून्‌ सम्सेवतस्तथा ॥ ३१ ॥

 

जेवीं वैश्वानर तेजोमूर्ती । त्याची सेवा जे करूं जाणती ।

त्यांचें शीततमभयनिवृत्ती । तो करी निश्चितीं उद्धवा ॥ ११ ॥

शीत निवारी संनिधी । तम निवारी तेजोवृद्धी ।

भय निवारी भगवद्बुद्धी । जेवीं त्रिशुद्धी विभावसु ॥ १२ ॥

तैशीच जाण सत्संगती । संगें त्रिविध ताप निवारती ।

तेचि अर्थींची निजयुक्ती । ऐक उपपत्ती उद्धवा ॥ १३ ॥

शीत म्हणिजे द्वंद्वबाधु । तो समूळ निवारिती साधु ।

तम म्हणिजे अज्ञानांधु । त्यासी करिती प्रबोधु निजज्ञानें ॥ १४ ॥

भयांमाजीं श्रेष्ठ मरण । भय निवारी साधु विचक्षण ।

निवारिती जन्ममरण । कृपाळु पूर्ण दीनांचे ॥ १५ ॥

अग्नीसमान म्हणों साधु । हाही बोल अति‌अबद्धु ।

अग्नीहूनि अधिक साधु । तोचि प्रबोधु हरि सांगे ॥ १६ ॥

अग्नीपाशीं प्रबळ धूम । साधु निष्क्रोध निर्धूम ।

अग्नि पोळी अधमोत्तम । साधु सर्वसम सुखदाते ॥ १७ ॥

साधूंची धन्य संगती । संगे जडजाड्य तोडिती ।

कर्माचें कर्मत्व मोडिती । बुडत्या तारिती निजसंगें ॥ १८ ॥

 

निमज्ज्योन्मज्जतां घोरे भवाब्धौ परमायनम्‌ ।

सन्तो ब्रह्मविदः शान्ता नौर्दृढेवाप्सु मज्जताम्‌ ॥ ३२ ॥

 

प्रतिक्षणीं अधिक वृद्धी । अमर्याद वाढे भवाब्धी ।

तेथ उबकल्या चुबकल्या त्रिशुद्धी । अधर्मबुद्धि ॥ १९ ॥

अधर्में निमज्जन नरकांत । स्वधर्में उन्मज्जन स्वर्गांत ।

ऐसे भोगिती आवर्त । स्वर्गनरकांत संसारी ॥ ४२० ॥

यापरी संसारी जन । पावतां उन्मज्जन निमज्जन ।

त्यासी तरावया भवाब्धि जाण । साधु सज्जन दृढ नाव ॥ २१ ॥

पडल्या जळार्णवामाझारीं । जेवीं अच्छिद्र नाव तारी ।

तेवीं बुडतां भवसागरीं । सुखरूप तारी सज्जननाव ॥ २२ ॥

कामक्रोधरहित शांती । हेचि नावेची अच्छिद्र स्थिती ।

ब्रह्मज्ञानें सपुरती । सुखरूप निश्चितीं या हेतु ॥ २३ ॥

कामक्रोधादि सावजांसी । बळें घ्यावया आंविसासी ।

कदा न येववे नावेपाशीं । संगें सकळांसी तारक ॥ २४ ॥

नवल ये नावेची स्थिती । जुनी नव्हे कल्पांतीं ।

बुडवूं नेणे धारावर्तीं । तारक निश्चितीं निजसंगें ॥ २५ ॥

परी ये नावेची नवल गती । वरी चढले ते बुडती ।

तळीं राहिले ते तरती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २६ ॥

दीनांचा कळवळा पहा हो । हाचि मुख्यत्वें तरणोपावो ।

त्या कळवळ्याचा अभिप्रावो । स्वयें देवो सांगत ॥ २७ ॥

 

अन्नं हि प्राणिनां प्राण आर्तानां शरणं त्वहम्‌ ।

धर्मो वित्तं नृणां प्रेत्य सन्तोऽर्वाग्बिभ्यतोऽरणम्‌ ॥ ३३ ॥

 

जेवीं अन्नेवीण प्राण । सर्वथा न वांचती जाण ।

प्राण्यांचें प्राणपोषण । करावया सामर्थ्य पूर्ण अन्नीं नांदे ॥ २८ ॥

जोडली धर्माची संपत्ती । ते इहलोकीं होय रक्षीती ।

तेचि धर्मधन देहांतीं । उत्तम गतिदायक ॥ २९ ॥

संसारीं पीडिले दारुण । त्रिविध तापें तापले पूर्ण ।

ऐशिया शरणागता शरण्य । मी नारायण रक्षिता ॥ ४३० ॥

माझें करितां नामस्मरण । सहजें निवारे जन्ममरण ।

त्या मज रिघालिया शरण । बाधी दुःख कोण बापुडें ॥ ३१ ॥

दुःखभय न पावतां आधीं । जिंहीं साधु सेविले सद्बुद्धीं ।

त्यांसी भवभयाची आधिव्याधी । जाण त्रिशुद्धी बाधिना ॥ ३२ ॥

प्राणियांसी होतां पतन । भाग्यें भेटल्या सज्जन ।

निवारूनि अधोगमन । जन्ममरण छेदिती ॥ ३३ ॥

संसार तरावया जाण । सत्संगतीचि प्रमाण ।

त्यांचे भावें धरितां चरण । दीनोद्धरण त्यांचेनी ॥ ३४ ॥

 

सन्तो दिशन्ति चक्षूंषि बहिरर्कः समुत्थितः ।

देवता बान्धवाः सन्तः सन्त आत्माहमेव च ॥ ३४ ॥

 

जेवीं आंधारेंसीं सगळी राती । निजतेजें निरसी गभस्ती ।

तेवीं सत्संगसूर्यप्राप्ती । अविद्येची निश्चितीं निरसी निशा ॥ ३५ ॥

बाह्य उगवल्या गभस्ती । चोरभयाची होत निवृत्तीं ।

तेवीं जोडल्या सत्संगती । भवभय कल्पांतीं असेना ॥ ३६ ॥

बाह्य सूर्योदयकाळीं । पक्षी सांडिति आविसाळीं ।

सत्संगसूर्याचे मेळीं । देहाचीं आविसाळीं सांडिती जीव ॥ ३७ ॥

बाह्य सूर्याचा किरणीं । हर्षें विकासे कमळिणी ।

सत्संगसूर्याचे मिळणीं । निर्विकल्प कमळणी विकासे ॥ ३८ ॥

सूर्य उगवलिया गगनीं । चक्रवाकें मिळती मिळणीं ।

तेवीं सत्संग पावोनि । जीव शिव दोनी एकवटती ॥ ३९ ॥

बाह्य सूर्याचे पहांटेसी । पांथिक चालती स्वग्रामासी ।

सत्संगसूर्याचे प्रकाशीं । मुमुक्षु निजधामासी पावती ॥ ४४० ॥

बाह्य सूर्याचे उदयस्थितीं । कर्माची चाले कर्मगती ।

सत्संगसूर्याचे संगतीं । निष्कर्मप्रवृत्ति प्रवर्ते ॥ ४१ ॥

सूर्यबिंबाचे उदयसंधी । अर्घ्यदान दीजे वेदविदीं ।

सत्संगसूर्याचे संबंधीं । दीजे देहबुद्धी तिलांजळी ॥ ४२ ॥

सूर्यौदयचिया प्राप्ती । याज्ञिक होमातें हविती ।

तेवीं सत्संगसूर्यस्थिती । अहंता हविती ज्ञानग्नीं ॥ ४३ ॥

सूर्य उगवूनि आकाशीं । जगाची जड निद्रा निरसी ।

संत उगवूनि चिदाकाशीं । जीव चित्प्रकाशीं प्रबोधी ॥ ४४ ॥

हो कां साधु सूर्यासमान । हें बोलणें निलग हीन ।

सूर्यो पावे अस्तमान । साधु प्रकाशमान सर्वदा ॥ ४५ ॥

सूर्यासी आच्छादी आभाळ । साधु सदा निजनिर्मळ ।

सूर्यासी सदा भ्रमणकाळ । साधु अचंचळ भ्रमणरहित ॥ ४६ ॥

ग्रहणकाळाचा लवलाहो । पावतां सूर्यातें ग्रासी राहो ।

साधु ग्रहांचा पुसोनि ठावो । स्वानंदें पहा हो नांदती ॥ ४७ ॥

दु‌ई दाटतां प्रबळ । तेणें आच्छादे रविमंडळ ।

तम धूम मोहपडळ । साधूंसी अळुमाळ बाधीना ॥ ४८ ॥

सूर्य निजकिरणें सर्वांतें तावी । साधु निजांगें जग निववी ।

सूर्य सर्वांतें क्षयो दावी । साधु अक्षयी करी निजबोधें ॥ ४९ ॥

सूर्यो साह्य झालिया दृष्टीं । दृश्याकारें उघडे सृष्टी ।

सत्संग साह्य झालिया दृष्टीं । चिन्मात्रें सृष्टी ठसावे ॥ ४५० ॥

विवेकें विचारितां देख । सूर्याहूनि साधु अधिक ।

साधु धरातळीं ज्ञानार्क । भवाब्धितारक निजसंगियां ॥ ५१ ॥

पृथ्वीतळीं देवता साधु । साधु दीनांचे सखे बंधु ।

साधुरूपें मी परमानंदु । जाण प्रसिद्ध परमात्मा ॥ ५२॥

देवां दीजे बळि‌अवदान । तेव्हां देवा होती प्रसन्न ।

कृपातारक निजसज्जन । दयाळु पूर्ण दीनांचे ॥ ५३ ॥

सुहद सखे सगोत्र बंधु । द्रव्यलोभें भजनसंबंधु ।

निर्लोभें कृपाळू साधु । सखे बंधु दीनांचे ॥ ५४ ॥

संत केवळ कृपेचे दीप । संत ते माझें निजस्वरूप ।

यालागीं सत्संगें फिटे पाप । होती निष्पाप साधक ॥ ५५ ॥

निष्पाप करूनि साधकांसी । ब्रह्मस्वरूपता देती त्यांसी ।

ऐसें कृपाळुत्व साधूंपाशीं । जाण निश्चयेंसीं उद्धवा ॥ ५६ ॥

मी निर्गुणत्वें ब्रह्म पूर्ण । साधु चालतेंबोलतें ब्रह्म जाण ।

साधूंसी रिघालिया शरण । तैं जन्ममरण असेना ॥ ५७ ॥

साधूंसी सद्भावें शरण । रिघाल्या नुरे जन्ममरण ।

साधु शरणागतां शरण्य । सत्य जाण उद्धवा ॥ ५८ ॥

भावें धरिलिया सत्संगती । संसारिया होय निर्मुक्ती ।

हें प्रतिज्ञापूर्वक श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥ ५९ ॥

सद्भावेंसीं सत्संगती । धरितां घरा ये ब्रह्मस्थिती ।

हें निजवर्म उद्धवाप्रती । देवें अध्यायांतीं निरूपिलें ॥ ४६० ॥

परम विरक्तीचें कारण । तें हें पुरूरवाप्रकरण ।

उपसंहार श्रीकृष्ण । अध्यायांतीं जाण संपवी ॥ ६१ ॥

 

वैतसेनस्ततोऽप्येवमुर्वश्या लोकनिःस्पृहः ।

मुक्तसङ्गो महीमेतामात्मारामश्चचार ह ॥ ३५ ॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमंहस्यां

संहितायामेकादशस्कन्धेषङ्‍विंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥

 

पूर्वीं सूर्यवंश प्रसिद्ध । तेथ सोमवंशाचा संबंध ।

‘वैतसेन’ श्लोकींचें पद । लावूनि गोविंद बोलिला ॥ ६२ ॥

उमावनीं अति‌एकांत । तेथ उमा आणि उमाकांत ।

विगतवासेंसीं क्रीडत । स्वानंदयुक्त स्वलीला ॥ ६३ ॥

तेथ शिवाचे दर्शनासी । अवचटें आले सप्त‌ऋषी ।

लज्जा उपजली पार्वतीसी । तिणें त्या वनासी शापिलें ॥ ६४ ॥

‘जो पुरुष या वना‌आंत । ये‍ईल तो हो हो स्त्रीरूप एथ’ ।

ऐसा शाप क्रोधयुक्त । वदली निश्चित जगदंबा ॥ ६५ ॥

तेथ राजा ‘सुद्युम्न’ सूर्यवंशी । नेणॊनियां शापप्रभावासी ।

पारधी आला त्या वनासी । सकळ सेनेसीं सन्नद्ध ॥ ६६ ॥

रिघतांचि त्या वना‌आंत । पुरुषत्व पालटलें तेथ ।

बाप शापाचें सामर्थ्य । झाले समस्त स्त्रीरूप ॥ ६७ ॥

तेथ पुरुषत्वाची आठवण । निःशेष विसरलें मन ।

आपण पूर्वीं होतों कोण । हेंही संपूर्ण विसरले ॥ ६८ ॥

अश्व झाले अश्विनी । हस्ती झाले हस्तिणी ।

पुरुषा झाले कामिनी । तत्क्षणीं त्या वनांव ॥ ६९ ॥

तेथ पुरुषकामें कामासक्ती । अनुकूल पुरुषांप्रती ।

स्त्रिया गेलिया त्या समस्ती । अतिकामरतीं संभोगा ॥ ४७० ॥

राजा सुद्युम्न झाला नारी । अतिसुकुमार सुंदरी ।

तो सोमपुत्र बुधातें वरी । अतिप्रीतीकरीं भाळोनि ॥ ७१ ॥

बुधें सुद्युम्न देखोनि नारी । तो भुलला स्त्रीकामेकरीं ।

एवं अतिप्रीतीं परस्परीं । येरयेरावरी भाळलें ॥ ७२ ॥

बुध महाराजचूडामणी । तो सुद्युम्नातें स्त्रीत्वें पर्णी ।

केली पटाची निजराणी । बाप करणी कर्माची ॥ ७३ ॥

सुद्युम्नबुधवीर्येंकरीं । पुरूरवा जन्मे त्यांचे उदरीं ।

एवं सूर्यवंशामाझारीं । सोमवंश यापरी संचरला ॥ ७४ ॥

हे सोमवंशींची आद्यकथा । एथूनि सोमवंश वाढता ।

श्रीकृष्ण बोलिला ध्वनितार्था । तेचि म्यां कथा उपलविली ॥ ७५ ॥

सुद्युम्न झाला बुधाची नारी । मागें सूर्यवंशामाझारीं ।

नाहीं राज्यासी अधिकारी । संकट भारी वोढवलें ॥ ७६ ॥

ते सूर्यवंशींचा कुळगुरु । वसिष्ठ महायोगीश्वरु ।

तेणें करूनि अत्यादरु । गौरी-हरु प्रार्थिलीं ॥ ७७ ॥

प्रसन्न करूनि पार्वतीसी । मागे सुद्युम्नाच्या उच्छापासी ।

येरी सांगे महादेवासी । तुम्हीं वसिष्ठासीं बुझवावें ॥ ७८ ॥

जें भवानीचें शापवचन । कदा अन्यथा नव्हे जाण ।

धरावया वसिष्ठाचें मन । नवलविंदान शिवें केलें ॥ ७९ ॥

शुक्ल पक्षीं सुद्युम्नासी । पुरुषत्व प्राप्ते‌अ हो‌ईल त्यासी ।

कृष्णपक्षीं बुधापाशीं । स्त्रीभावेंसीं वर्तेल ॥ ४८० ॥

पक्षें पुरुष पक्षें नारी । ऐशिया उच्छापाची परी ।

शिवें करूनि कृपेकरीं । केला अधिकारी निजराज्या ॥ ८१ ॥

पुरुषत्व पावल्या सुद्युम्नासी । तें पुरुषत्व नावडे त्यासी ।

स्त्रीसंभोगें बुधापाशीं । अतिप्रीतीसीं लोधला ॥ ८२ ॥

स्वर्ग‍अप्सरा आलिया पाशीं । त्याही नावडती सुद्युम्नासी ।

त्याहूनि प्रीति बुधापाशीं । स्त्रीभावेंसीं अनिवार ॥ ८३ ॥

बुधासीही स्वर्गांगना । संभोगीं न येती मना ।

ऐसी अतिप्रीति सुद्युम । स्त्रीभोगें जाण विगुंतली ॥ ८४ ॥

पुरुषीं पुरुषत्वाची रती । भोगूं जाणें मी श्रीपती ।

इतर बापुडीं तीं किती । स्त्रीदेहासक्तीं भुललीं ॥ ८५ ॥

स्त्रीदेहीं जो आत्मा असे । तो भोगिजे म्यां हृषीकेशें ।

इतरांसी स्त्रीदेहींचें पिसें । विषयावेशें भुलोनी ॥ ८६ ॥

असो हें सांगावें किती । कामीं निष्कामतेची रती ।

ते मी जाणें रमापती । कां जाणती निजानुभवी ॥ ८७ ॥

पुरुत्वापरीस कामरती । स्त्रीदेहीं अति‌आसक्तीं ।

त्या स्त्रीकामाची निवृत्ती । जाण निश्चितें सत्संगें ॥ ८८ ॥

वसिष्ठाचिये सत्संगतीं । झाली स्त्रीभावाची निवृत्ती ।

सुद्युम्न पावला पुरुषत्वप्राप्ती । धन्य त्रिजगतीं सत्संग ॥ ८९ ॥

पुरुषत्व पावोनि सुद्युम्न । निजनगरा येतां जाण ।

स्त्रीभावें नष्टलें सैन्य । एकला आपण स्वयें आला ॥ ४९० ॥

एवं निःशेष विगतसैन्य । यालागीं नांवें ‘वीतसेन’ ।

त्या वीतसेनाचा पुत्र जाण । ‘वैतसेन’ पुरूरवा ॥ ९१ ॥

तेणें निजात्मता अतिविरक्ती । सांडूनि स्वर्गभोगसंपत्ती ।

त्यजूनि उर्वशीकामासक्ती । आत्मारामस्थिती पावला ॥ ९२ ॥

आत्माराम निजस्थिती । मिथ्या देहसंग सांगाती ।

निजात्मबोधें त्रिजगतीं स्वानंदें नृपति विचरत ॥ ९३ ॥

जेथें जेथें पा‌उल उठी । तेथें तेथें होती सुखाच्या कोटी ।

स्वानंदें कोंदली सृष्टी । ब्रह्मदृष्टीं विचरतु ॥ ९४ ॥

ब्रह्मीं विचरतां ब्रह्मपणें । ब्रह्मरूप झालें जिणें ।

विसरला जिणेंमरणें । पूर्णीं पूर्णपणें परिपूर्ण ॥ ९५ ॥

हें उर्वशी-पुरूरवोपाख्यान । जो स्वयें ऐके सावधान ।

तैं दोष जाती अगम्यागमन । विरक्ती संपूर्ण साधकां ॥ ९६ ॥

यापरी वैराग्ययुक्तीं । राजा पावला ब्रह्म प्राप्ती ।

वैराग्य उपजे सत्संगतीं । सत्संगें विरक्ती मद्भजनें ॥ ९७ ॥

‘सद्भावें करितां माझी भक्ती । साधकां उपजे विरक्ती’ ।

ऐसें बोलिला श्रीपती । तें उद्धवें चित्तीं दृढ धरिलें ॥ ९८ ॥

ते भजनक्रियेचा प्रश्न । पुढिले अध्यायीं जाण ।

उद्धव पुसेल आपण । जेणें श्रीकृष्ण संतोषे ॥ ९९ ॥

उद्धव पुसेल गोड गोठी । जेणें श्रीकृष्ण सुखावें पोटीं ।

तेणें स्वानंदें निजपुष्टी । भजनहातवटी सांगेल ॥ ५०० ॥

उपासनाकांडरहस्य पूर्ण । मुख्य क्रियायोगनिरूपण ।

समूळ आगमलक्षण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १ ॥

ते कथेसी अवधान । श्रोतां द्यावें सावधान ।

एका तुष्टला जनार्दन । स्वानंदघन निजबोधें ॥ ५०२ ॥

इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे

श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां ऐलगीतोपाख्यानं नाम षड्‌विंशोध्यायः ॥ २६ ॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥

श्लोक ॥ ३५ ॥ ओव्या ॥ ५०२ ॥