॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय बाविसावा

 

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‍गुरु खांबसूत्री । चौर्यांरशीं लक्ष पुतळ्या यंत्रीं ।

नाचविशी निजतंत्रीं । प्राचीनदोरीस्वभावें ॥ १ ॥

दोरी धरिली दिसो न देशी । परी पुतळ्या स्वयें नाचविशी ।

नवल लाघवी कैसा होशी । अलिप्ततेंसीं सर्वदा ॥ २ ॥

तेथ जैशी ज्याची पूर्वगती । तें भूत नाचे तैशा रीतीं ।

ते नाचविती चेतनाशक्ती । तुझ्या हातीं वीणहस्तें ॥ ३ ॥

जेवीं कां अचेतन लोहातें । चुंबक खेळवी निजसामर्थें ।

तेवी तूं सकळ भूतांतें । निजसत्तें नाचविशी ॥ ४ ॥

ऐशीं सदा नाचतीं परतंत्र । तरी अभिमानाचें बळ थोर ।

सत्य मानोनि देहाकार । आम्ही स्वतंत्र म्हणविती ॥ ५ ॥

आम्ही सज्ञान अतिज्ञाते । आम्ही कर्मकुशल कर्मकर्ते ।

इतर मूर्खें समस्तें । ऐशा अभिमानातें वाढविती ॥ ६ ॥

एवं देहाभिमानाचेनि हातें । विसरोनि आपुल्या अकर्तृत्वातें ।

स्वयें पावले कर्मबंधातें । जेवीं स्वप्नावस्थे विषबाधा ॥ ७ ॥

स्वप्नीं अतिशय चढलें विख । आतां उतरलें निःशेख ।

तेवीं बंधमोक्ष देख । सत्यत्वें मूर्ख मानिती ॥ ८ ॥

हे तुझे खांबसूत्रींची कळा । मिथ्या सत्यत्वें दाविशी डोळां ।

हा अतिशयें अगाध सोहळा । तुझी अतर्क्य लीळा तर्केना ॥ ९ ॥

अचेतनीं चेतनधर्म । प्रत्यक्ष दाविशी तूं सुगम ।

हेंचि तुझें न कळे वर्म । करोनि कर्म अकर्ता ॥ १० ॥

अकर्ताचि तूं होशी कर्ता । कर्ता होत्साता अकर्ता ।

हे तुझी कांबसूत्रता । न कळे सर्वथा कोणातें ॥ ११ ॥

तुझी माया पाहों जातां । तोचि मायेनें ग्रासिला तत्त्वतां ।

असो तुजचि पाहों म्हणतां । तेही सत्त्वावस्था मायेची ॥ १२ ॥

ऐसें तुझें खांबसूत्र । अकळ न कळे गा तुझें चरित्र ।

देखों नेदितां निजसूत्र । भूतें विचित्र नाचविशी ॥ १३ ॥

तुझेनि जग होय जाये । परि म्यां केलें हें ठावें नोहे ।

ऐसा तुझा खेळ पाहें । कोणें काये लक्षावा ॥ १४ ॥

यापरि खेळ वाढविशी । सवेंचि विकल्पोनि मोडिशी ।

विकार महत्तत्त्वीं सांठविशी । हेंही दर्तृत्व अंगासी न लगत गेलें ॥ १५ ॥

याचें मुख्यत्वें मूळ लक्षण । तुझे कृपेवीण न कळे जाण ।

तुझी कृपा झालिया पूर्ण । जनीं जनार्दन प्रकटे पैं ॥ १६ ॥

जनीं प्रगटल्या जनार्दन । तद्रूजप हो‌इजे आपण ।

हे मूळींची निजखूण । मीतूंपण रिगेना ॥ १७ ॥

मीतूंपणेंवीण प्रसिद्ध । जनीं जनार्दन निजानंद ।

त्याचे कृपेस्तव विशद । श्रीभागवत शुद्ध वाखाणिलें ॥ १८ ॥

तेथ एकविसाव्याचे अंतीं । वेद त्रिकांड लक्ष्यार्थस्थिती ।

ब्रह्म एकचि निश्चितीं । अद्वयस्थिती अविनाशी ॥ ११ ॥

हें वेदार्थसारनिरूपण । ऐकतां उद्धवा बाणली खूण ।

ब्रह्म एकाके परिपूर्ण । दुजेनवीण संचलें ॥ २० ॥

वेदवादें ब्रह्म एक । स्वानुभवें तैसेंचि देख ।

तरी ज्ञाते ऋषिजन लोक । केवीं तत्त्वें अनेक बोलती ॥ २१ ॥

येचि आशंकेलागीं जाण । उद्धवें स्वयें मांडिला प्रश्न ।

परी पोटांतील भिन्न खूण । उगा श्रीकृष्ण न रहावा ॥ २२ ॥

मी झालों जी ब्रह्मसंपन्न । हें ऐकतां माझें वचन ।

निजधामा निघेल श्रीकृष्ण । मग हें दर्शन मज कैंचें ॥ २३ ॥

ऐशिया काकुळतीं जाण । संशयेवीण करी प्रश्न ।

ते आयकोनि श्रीकृष्ण । सुखसमाधान भोगित ॥ २४ ॥

तंव कृष्णाचे मनीं आणिक । उद्धव मी दोघे एक ।

मिथ्या वियोगाचें दुःख । हें कळे तंव देख प्रश्न सांगों ॥ २५ ॥

बाविसावे अध्यायीं देख । तत्त्वसंख्या सांगेल आवश्यक ।

प्रकृतिपुरुषविवेक । जन्ममरणद्योतक प्रकारु ॥ २६ ॥

आत्म एक कीं अनेक । आणि तत्त्वसंख्याविवेक ।

हें कळावया निष्टंक । उद्धव देख पूसत ॥ २७ ॥

 

उद्धव उवाच-

कति तत्त्वावि विश्वेश संख्यातान्यृषिभिः प्रभो ।

नवैकादश पञ्चत्रीण्यात्थ त्वमिह शुश्रुम ॥ १ ॥

 

विश्वात्मका विश्वेश्वरा । विश्वधारका विश्वंभरा ।

विश्वसाक्षी विश्वाकरा । विश्वैकसुंदरा श्रीकृष्णा ॥ २८ ॥

तुज विश्वात्मक म्हणतां । जड मलिन एकदेशिता ।

आली म्हणशी अज्ञानता । यालागीं प्रभुता उपपादी ॥ २९ ॥

जड मलिन अज्ञानता । हे मायेस्तव होती तत्त्वतां ।

ते मायेचा तूं नियंता । हे अगाध प्रभुता पैं तुझी ॥ ३० ॥

ऐशिया संबोधनद्वारा । विनवूनि स्वामी शारंगधरा ।

तत्त्वसंखेच्या विचारा । निजनिर्धारा पुसत ॥ ३१ ॥

जे तपःसामर्थ्यें समर्थ थोर । अनागतद्रष्टे ऋषीश्वर ।

त्यांची तत्त्वसंख्या विचित्र । पृथक्‌पृथगाकारें बोलती ॥ ३२ ॥

तत्त्वसंख्या इत्थंभूत । एकुणिसाव्या अध्यायांत ।

तुम्हींच निरूपिला तत्त्वार्थ । तोचि वृत्तांत सांगत ॥ ३३ ॥

( पूर्वश्लोकार्ध ”नवैकादशपंचत्रीन्‌” )

चौदावे शोकिंच्या निरूपणीं । हे अठ्ठावीस तत्त्वगणनी ।

सांगितली शार्ङ्‌गपाणी । मजलागोनी निश्चित ॥ ३४ ॥

ये तत्त्वसंख्येचा विचर । प्रकृति पुरुष महदहंकार ।

पंच महाभूतें थोर । हा संख्याप्रकार नवांचा ॥ ३५ ॥

दाही इंद्रियें अकरावें मन । पंच विषय तीन्ही गुण ।

हें अठ्ठावीस संख्यागणन । स्वमुखें आपण निरूपिलें ॥ ३६ ॥

यापरी गा लक्ष्मीपती । हे मुख्यत्वें तुझी तत्त्वोक्ती ।

आतां ऋषीश्वरांच्या युक्ती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ३७ ॥

तें तूं ऐक गा निश्चित । तुज सांगेन तयाचा अर्थ ।

म्हणोनियां निरूपित । स्वयें मनोगत उद्धव ॥ ३८ ॥

म्हणे तत्त्वतां अवधारीं । मी सांगेन एक कुसरी ।

प्रकृतिपुरुषांमाझारीं । विचित्र परी सांगत ॥ ३९ ॥

 

केचित्षड्विशतिं प्राहुरपरे पंचविंशतिम्‌ ।

सप्तैके नव षट्‌ केचिच्चत्वार्येकादशापरे ॥ २ ॥

केचित्सप्तदश प्राहुः षोडशैके त्रतोदश ।

एतावत्त्वं हि संख्यानमृषयो यद्विवक्षया ।

 

येथ तत्त्वसंख्या मतवाद । ऋषीश्वरांमाजीं विवाद ।

त्या विवादाचे शब्द । ऐक विशद सांगेन ॥ ४० ॥

एक म्हणे तत्त्वें ’सव्वीस’ । दुजा म्हणे उगा बैस ।

बहु बोलावाया नाहीं पैस । तत्त्वें ’पंचवीस’ नेमस्त ॥ ४१ ॥

तिजा म्हणे तुम्हीं येथ । कैसोनि वाढविलें स्वमत ।

तत्त्वें नेमस्तचि ’सात’ । कैंचीं बहुत बोलतां ॥ ४२ ॥

एक म्हणे हें अभिनव । बोलतां न लाजती मानव ।

वृथा बोलाची लवलव । तत्त्वें ’नव’ नेमस्त ॥ ४३ ॥

तंव हांसोनि बोले एक । सांपे सज्ञान झाले लोक ।

मिथ्या बहु तत्त्वजल्पक । ’तत्त्वषट्क’ नेमस्त ॥ ४४ ॥

एक म्हणती परते सरा । नेणा तत्त्वसंख्यविचारा ।

तत्त्वें नेमिलींच ’अकरा’ । बडबड सैरा न करावी ॥ ४५ ॥

दुजा म्हणे तत्त्वविचारा । नेणोनि धरिसी अहंकारा ।

पुसोनियां थोरथोरां । तत्त्वें ’सतरा’ नेमस्त ॥ ४६ ॥

एक म्हणे व्युत्पत्तिबळा । कां व्यर्थ पिटाल कपाळा ।

न कळे भगवंताची लीळा । तत्त्वें ’सोळा’ नेमस्त ॥ ४७ ॥

एक म्हणे या गर्वितां पोरां । कोण पुसे तत्त्वविचारा ।

तत्त्वें नेमस्तचि ’तेरा’ । निजनिर्धारा म्यां केलें ॥ ४८ ॥

एक म्हणे सांडा चातुरी । तत्त्वें नेमस्तचि ’चारी’ ।

दु‌आ म्हणे या कायशा कुसरी । तत्त्वें निर्धारीं ’दोनचि’ ॥ ४९ ॥

तिजा म्हणे वाचाट लोक । कोणें धरावें यांचें मुख ।

निजनिर्धारीं तत्त्व ’एक’ । एकाचा अनेक विस्तार ॥ ५० ॥

एवं मतपरंपरा नाना मतीं । ऋषीश्वरीं वेंचितां युक्ती ।

तुझ्या तत्त्ववादाची निश्चिती । कोणें इत्थंभूतीं मानावी ॥ ५१ ॥

 

गायन्ति पृथगायुष्मन्निदं नो वक्तुमर्हसि ॥ ३ ॥

 

तूं निजात्मा परमेश्वर । तुज जाणावया ऋषीश्वर ।

वेंचूनि युक्तिचे संभार । तत्त्वविचार बोलती ॥ ५२ ॥

स्वामीनें सांगितलें तत्त्व एक । ऋषीश्वर बोलती अनेक ।

येचिविषयींचें निष्टंक । मज आवश्यक सांगावें ॥ ५३ ॥

एवं या तत्त्वनिश्चयासी । मज सांगावया योग्य होसी ।

ऐसा विनविला हृषीकेशी । तो उद्धवासी तुष्टला ॥ ५४ ॥

जीं जीं ऋषीश्वर बोलती । तीं तीं तत्त्वें सत्य होतीं ।

हें सर्वज्ञ ज्ञाते जाणती । तेचि अर्थीं हरि बोले ॥ ५५ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

युक्तंच सन्ति सर्वत्र भाषन्ते ब्राह्मण यथा ।

मायां मदीयामुद्गृवह वदतां किं नु दुर्घटम्‌ ॥ ४ ॥

 

ज्याचेनि मतें जैसें ज्ञान । तो तैसें करी तत्त्वव्याख्यान ।

या हेतू बोलती ब्राह्मण । तें सत्य जाण उद्धवा ॥ ५६ ॥

जरी अवघीं मतें प्रमाण । तरी कां करावें मतखंडण ।

उद्धवा तूं ऐसें न म्हणा । ते मी निजखूण सांगेन ॥ ५७ ॥

अघटघटित माझी माया । जे हरिहरां न ये आया ।

जे नाथिलें वाढवूनियां । लोकत्रया भुलवीत ॥ ५८ ॥

ते माया धरोनियां हातें । ऋषीश्वर निजमतें ।

जो जो जें जें बोलेल जेथें । तें तें तेथें घडे सत्य ॥ ५९ ॥

केवळ दोराचा सर्पाकार । हा श्वेत कृष्ण कीं रक्तांबर ।

ज्यासी जैसा भ्रमाकार । त्यासी साचार तो तैसा ॥ ६० ॥

तेवीं आत्मतत्त्व एकचि जाण । अविकारी निजनिर्गुण ।

तेथ नाना तत्त्वांचें व्याख्यान । बोलती ब्राह्मण मायायोगें ॥ ६१ ॥

त्या मायेच्या मायिका व्युत्पत्ती । नाना वाग्वाद स्वमतीं ।

त्याच वादाची वादस्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ६२ ॥

ऐसें बोलोनि श्रीकृष्णनाथ । उद्धवाप्रति साङ्‌ग निरूपित ।

तत्त्वविचारणा यथार्थ । स्वयें सांगत आपण ॥ ६३ ॥

हें पांचवे शोकींचें नीरूपण । श्रीकृष्ण‌उ द्धवविवरण ।

सांगितलें तत्त्वव्याख्यान । उद्धवा जाण यथार्थ ॥ ६४ ॥

 

नैतदेवं यथाऽऽत्थ त्वं यदहं वच्मि तत्तथा ।

एवं विवदतां हेतुं शक्तयो मे दुरत्ययाः ॥ ५ ॥

 

माझे मायेचें प्रबळ बळ । तेणें अभिमान अतिसबळ ।

वाढवूनि युक्तीचें वाग्जाळ । करिती कोल्हाळ वाग्वादी ॥ ६५ ॥

प्रबळ शास्त्रश्रवणाभिमान । तुझें वचन तें अप्रमाण ।

मी बोलतों हेंचि प्रमाण । पत्रावलंबन केलें असे ॥ ६६ ॥

सत्त्वरजादि गुणोत्पत्ती । माझे मायेच्या अनंत शक्ती ।

तेणें गुणक्षोभें विवादती । स्वमतव्याप्ती‌अभिमानें ॥ ६७ ॥

 

यासां व्यत्करा‌आसीद्विकल्पो वदतां पदम्‌ ।

प्राप्ते शमदमेऽप्येति, वादस्तमनुशाम्यति ॥ ६ ॥

 

कां गुणक्षोभें अभिमान । विकल्प उपजवी गहन ।

विकल्पें युक्तीचें क्षळण । करी आपण अतिवादें ॥ ६८ ॥

सांडितां गुणक्षोभविलास । रजतमांचा होय र्क्ष्हास ।

सत्त्ववृत्तीचा निजप्रकाश । अति‌उल्हास शमदमांचा ॥ ६९ ॥

शमदमांचे निजवृत्ती । संकल्प-विकल्पेंसीं जाती ।

वाद अतिवाद उपरमती । जेवीं सूर्याप्रती आंधारें ॥ ७० ॥

सर्वज्ञ ज्ञाते जे गा होती । ते नाना तत्त्वांच्या तत्त्वोक्ती ।

स्वयें विवंचं जाणती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ७१ ॥

 

परस्परानुप्रवेशत्तत्त्वानां पुरुषर्षभ ।

पौर्वापर्यप्रसंख्यानं यथा वक्तुर्विवक्षितम्‌ ॥ ७ ॥

 

गुरूपाशीं शास्त्रपाठा । करूनि साधिली निजनिष्ठा ।

एक उद्धवा पुरुषश्रेष्ठा । प्रियवरिष्ठा प्रियोत्तमा ॥ ७२ ॥

तत्त्वगणनेचे जे जे लेख । एकाचें थोडें एकाचें अधिक ।

हा ’अनुप्रवेश’ वोळख । एकामाजीं एक उपजती ॥ ७३ ॥

तत्त्वांपासूनि तत्त्वें होतीं । कारणरूपें कार्याची स्थिती ।

अंतीं जेथील तेथें प्रवेशती । हे तत्त्वोपपत्ती उद्धवा ॥ ७४ ॥

पूर्वस्थिति जें तें कारण । त्यापासोनि उपजे तें कार्य जाण ।

हें कार्यकारणांचें लक्षण । तत्त्वविचक्षण बोलती ॥ ७५ ॥

येथ वक्त्याचें जैसें मनोगत । तैशी तत्त्वसंख्या होत ।

कार्य-कारण एकत्व गणित । तत्वसंख्या तेथ थोडीच ॥ ७६ ॥

एकचि कार्य आणि कारण । गणितां आणिती भिन्न ।

तेथ तत्त्वसंख्या अधिक जाण । होय गणन उद्धवा ॥ ७७ ॥

एवं कार्यकारणें भिन्नभिन्नें । तत्त्वसंख्या थोडी बहुत होणें ।

हीं तत्त्ववक्त्यांचीं लक्षणें । तुज सुलक्षणें सांगितलीं ॥ ७८ ॥

येचि विषयींची उपपत्ती । स्वयें सांगताहे श्रीपती ।

कार्यकारणनिजतुक्ती । उद्धवाप्रती निवाडे ॥ ७९ ॥

 

एकस्मिन्नपि दृश्यन्ते प्रविष्टानीतराणि च ।

पूर्वस्मिन्वा परस्मिन्वा तत्त्वे तत्त्वानि सर्वशः ॥ ८ ॥

 

आकशापासूनि वायु झाला । तो गगनावेगळा नाही गेला ।

वायूपासूनि अग्नि झाला । तेथ प्रवेशु आला दोंहींचा ॥ ८० ॥

अग्नीपासून आला जळरस । त्यामाजीं तिंहीचा रहिवास ।

जळापासून पृथ्वीचा प्रकाश । तीमाजीं प्रवेश चहूंचा ॥ ८१ ॥

तैसें कार्य आणि कारण । परस्परें अभिन्न जाण ।

जेवी लेणें आणि सुवर्ण । वेगळेंपण एकत्वें ॥ ८२ ॥

जेवीं तंतु आणि पट । दोनी दिसती एकवट ।

तेवीं कार्यकारण सगट । दिसे स्पष्ट अभिन्न ॥ ८३ ॥

साक‌एचीं नारळें केळीं । परी तीं साकरत्वा नाहीं मुकलीं ।

तेवीं कारणांचीं कार्यें झाली । असतां संचलीं कारणत्वें ॥ ८४ ॥

जेवीं कां पृथ्वीचा मृत्पिंड । मृत्पिंडीं अनेक भांड ।

होतां गाडगीं उदंड । मृतिका अखंड सर्वांमाजीं ॥ ८५ ॥

तेवीं कारणीं कार्यविशेषु । कार्यासी कारणत्वें प्रकाशु ।

हा परस्परानुप्रवेशु । अनन्य बिलासु अखंडत्वें ॥ ८६ ॥

एक कार्य आणि कारण । होय भिन्न आणि अभिन्न ।

तेणें तत्त्वसंख्यालक्ष्ण । घडे जाण न्यूनाधिक ॥ ८७ ॥

 

पौर्वापर्यमतोऽमीषां प्रसङ्‌ख्यानमभीप्सताम्‌ ।

यथा विविक्तं यद्वक्त्रं गृह्णीमो युक्तिसम्भवात्‌ ॥ ९ ॥

 

म्या सांगितली तैशी जाण । तत्त्वसंख्या अधिकन्यन ।

व्हावया हेंचि कारण । वक्त्याची जानविवक्षा ॥ ८८ ॥

जैसें ज्यासी असे ज्ञान । जैसा ईप्सित मताभिमान ।

तैसतैसें तत्त्वव्याख्यान । ऋषीश्वर जाण बोलती ॥ ८९ ॥

जो बोले ज्या मतयुक्ती । तें तें घडे त्या मतसंमतीं ।

हें मी जाणें सर्वज्ञ श्रीपती । यालागीं त्या युक्ती मीही मानीं ॥ ९० ॥

जें बोलिजे ऋषीजन । सव्वीस तत्त्वें विवंचून ।

उद्धवा तुज मी सांगेन । सावधान अवधारीं ॥ ९१ ॥

 

अनाद्यविद्यायुक्तस्य पुरुषस्यात्मवेदनम्‌ ।

स्वतो न स्म्भवादन्यस्तत्त्वज्ञो ज्ञानदो भवेत्‌ ॥ १० ॥

 

प्रकृतिपुरुषमहत्तत्त्व येथें । अहंकार आणि महाभूतें ।

इंद्रियें विषयसमेतें । यें तत्त्वें निश्चितें पंचवीस ॥ ९२ ॥

येथ पुरुषाहोनिया भिन्न । जीव वेगळा करूनि जाण ।

तत्त्वसंख्यालक्षण । केलीं संपूर्ण सव्वीस ॥ ९३ ॥

जीवाच्या भिन्नत्वाचें कारण । अनादि अविद्येस्तव जाण ।

घे‌ऊनि ठेला देहाभिमान । कर्मबंधन दृढ झालें ॥ ९४ ॥

अहंकर्तेपणाचा खटाटोप । तेणें अंगीं आदळे पुण्यपाप ।

विसरला निजरूप । विषयलोलुप्य वाढवितां ॥ ९५ ॥

लागलें बद्धतेचें बंधन । न करवे कर्मपाशच्छेदन ।

त्याच्या उद्धारालागीं जाण । ज्ञानदाता सर्वज्ञ ईश्वर ॥ ९६ ॥

गुरुद्वारा पाविजे ज्ञान । तेथें ईश्वराचा आभार कोण ।

येथ ईश्वरकृपेवीण । सद्गु।रु जाण भेटेना ॥ ९७ ॥

झालिया सद्गुेरुप्राप्ती । ईश्वरकृपेवीण न घडे भक्ती ।

सद्गुारु तोचि ईश्वरमूर्ती । वेदशास्त्रार्थी संमत ॥ ९८ ॥

गुरु-ईश्वरां भिन्नपण । ऐसें देखे तो नागवला आपण ।

एवं ईश्वरानुग्रहें जाण । ज्ञानसंपन्न होय जीवु ॥ ९९ ॥

गुरूंनी सांगितली ज्ञानस्थिती । ते ईश्वरकृपेवीण चित्तीं ।

ठसावेना साधकांप्रती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १०० ॥

जीव नियम्य ईश्वर नियंता । जीव अज्ञान ईश्वर ज्ञानदाता ।

जीव परिच्छिन्न एकदेशिता । ईश्वर सर्वथा सर्वगत ॥ १ ॥

जीव हीन दीन अज्ञान । ईश्वर समर्थ सर्वज्ञ ।

जीवास दृढ कर्मबंधन । ईश्वर तो जाण निष्कर्म ॥ २ ॥

एवं ईश्वरकृपें जाण । जीवासी प्राप्त होय ज्ञान ।

यालागीं ईश्वराहून । जीव भिन्न या हेतू ॥ ३ ॥

म्हणशी करितां कर्माचरण । जीवासी प्राप्त हो‌ईल ज्ञान ।

हें सर्वथा न घडे जाण । जडत्वपण कर्मासी ॥ ४ ॥

कर्मा जडत्व जाण । त्यासी बहुत अज्ञान ।

त्या कर्मासी अत्यंत बद्धपण । हें सज्ञान जाणती ॥ ५ ॥

कर्म स्वरूपें जड अचेतन । त्यासी चेतविता ईश्वर जाण ।

तें न करितां ईश्वरार्पण । ज्ञानदाता कोण कर्मासी ॥ ६ ॥

कर्मासी जडत्वें नाहीं सत्ता । कर्मक्रियेचा ईश्वर ज्ञाता ।

ईश्वरचि कर्मफळदाता । कर्मचेतविता ईश्वरु ॥ ७ ॥

ज्ञान तोचि ईश्वर । तेणें रचिला हा विस्तार ।

संहारितां तोचि निर्धार । सत्तमात्र ईश्वर जाणावा ॥ ८ ॥

जीवासी ज्ञानसायुज्यता । कां स्वर्गभोगफळदाता ।

अथवा इहलोकें वर्तविता । जीवासी तत्त्वतां ईश्वरु ॥ ९ ॥

यापरी अवश्य जाण । जीव ईश्वर्‌ करितां भिन्न ।

तत्त्वें सव्वीस संपूर्ण । बोलिले ब्राह्मण या हेतू ॥ ११० ॥

पंचवीस तत्त्वांची कथा । ते जीवेश्वरांची ऐक्यता ।

तेही सांगेन मी आतां । त्यांच्या मता संमत ॥ ११ ॥

 

पुरुषेश्वरयोरत्र न वैलक्षण्यमण्वपि ।

तदन्यकल्पनापार्था ज्ञानं च प्रकृतेर्गुणः ॥ ११ ॥

 

जीवेश्वरांचे ऐक्यता । सहजचि असे स्वभावतां ।

तेथ अणुमात्र भेदवार्ता । न रिघे सर्वथा निश्चित ॥ १२ ॥

स्वभावें पाहतां दर्पण । एकाचें देखिजे दोन्हीपण ।

परी द्विधा नव्हेचि आपण । यापरी जाण जीवशिव ॥ १३ ॥

अज्ञानप्रतिबिंब तें जीव । त्याचा द्रष्टा तो सदाशिव ।

तरी ऐक्यतेचें जें वैभव । तो निजस्वभाव मोडेना ॥ १४ ॥

जेवीं दर्पणामाजीं आपण । तेवीं जीवरूपें शिवुचि जाण ।

दोनी चेतनत्वें समान । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ १५ ॥

जैशी चेष्टा कीजे आपण । तेचि प्रतिबिंबीं दिसे जाण ।

तेवीं ईश्वरसत्ता सचेतन । गमनागमन जीवासी ॥ १६ ॥

जेणें स्वरूपें असे आपण । तद्रूमप प्रतिबिंबीं दिसे जाण ।

तेवीं ईश्वरत्व संपूर्ण । असे अविच्छिन्न जीवामाजीं ॥ १७ ॥

जैसा अग्नि राखां झांकोळिला । तरी अग्नि अग्निपणें असे संचला ।

तेवीं शिवासी जीवभावो आला । परी नाहीं मुकला निजत्वा ॥ १८ ॥

॥ आशकां ॥

"हो कां जीव शीव दोनी एक । तरी एक मलिन एक चोख ।

तैसें सदोख आणि निर्दोख । हे विशेख कां दिसती" ॥ १९ ॥

थिल्लरीं प्रतिबिंबला सविता । त्या प्रतिबिंबा‌अंगीं सर्वथा ।

थिल्लरिंचे मळ पाहतां । दिसती तत्त्वतां लागलेसे ॥ १२० ॥

तेचि निर्वाळोनि पाहतां वेगीं । बिंबप्रतिबिंबनियोगीं ।

सर्वथा मळ न लगे अंगीं । उभयभागीं विशुद्ध ॥ २१ ॥

आरशा‌अंगीं टिकले मळ । सुबद्ध वैसले बहुकाळ ।

ते प्रतिबिंबा‌अंगीं केवळ । दिसती प्रबळ जडलेसे ॥ २२ ॥

तो मळ जैं पघे फेडावा । तैं आरिसा साहणे तोडावा ।

परी प्रतिबिंब केव्हां । साहणे धरावा हें बोलूं नये ॥ २३ ॥

तेवीं सदोष आणि निर्दोष । केवळ अविद्याचि हे देख ।

जीव शिव उभयतां चोख । नित्य निर्दोख निजरूपें ॥ २४ ॥

पाहतां शुद्धत्वें स्फटिक जैसा । जे रंगीं ठेवावा दिसे त्या‌ऐसा ।

स्वयें अलिप्त जैसातैसा । जीव स्वभावतां तैसाचि ॥ २५ ॥

जीव स्वयें चित्स्वरूप । जे गुणीं मिळे दिसे तद्रूदप ।

परी गुणदोष पुण्यपाप । जीवासी अल्प लागेना ॥ २६ ॥

प्रत्यक्ष प्रतिबिंबीं मिथ्यता । दिसे निजबिंबाचिया सत्ता ।

तेवीं जीवशिवांसी अभिन्नता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ २७ ॥

जीवशिवांचें एकपण । तेणें सव्विसांमाजीं जाण ।

एक तत्त्व होतां न्यून । शेष तेंचि पूर्ण पंचवीस ॥ २८ ॥

आशंका ॥

"जीवशिवांचें एकपण । ऐसें जें जाणणें तें ’ज्ञान’ ।

तें एक तत्त्व येथें आन । त्यांमाजीं जाण उपजलें ॥ २९ ॥

तें ज्ञानतत्त्व अंगीकारितां । पंचवीस सव्वीस तत्तकथा ।

दोनी मतें होती वृथा” । ऐसें सर्वथा न म्हणावें ॥ १३० ॥

येथ मूळींचें निरूपण । श्लोकाचे अंतींचा चरण ।

ज्ञान तें प्रकृतीचा गुण । त्यासी वेगळेपण असेना ॥ ३१ ॥

गुणकर्मांच्या खटपटा । प्रपंच अज्ञानें अतिलाठा ।

ज्ञान अज्ञानाचा सत्त्ववांटा । जेवीं कांटेनि कांटा फेडिजे ॥ ३२ ॥

शोधित जो सत्त्वगुण । त्या नांव बोलिजे मुख्य ’ज्ञान’ ।

तेंही गुणांमाजीं पडे जाण । वेगळेंपण नव्हेचि तत्त्व ॥ ३३ ॥

ज्ञान स्वतंत्र तत्त्व होतें । तरी नासतीं दोनी मतें ।

तें पडे गुणा‌अंतौतें । यालागीं दोनी मतें निर्दुष्ट ॥ ३४ ॥

तेचि त्रिगुणांची व्यवस्था । तुज मी सांगेन आतां ।

ऐक उद्धवा तत्त्वतां । गुण सर्वथा आविद्यक ॥ ३५ ॥

 

प्रकृतिर्गुणसाम्यं वै प्रकृतेर्नात्मनो गुणाः ।

सत्त्वं रजस्तम इति स्थित्युत्पत्त्यन्तहेतवः ॥ १२ ॥

 

उत्पत्तिस्थितिनिर्दळण । हें त्रिगुणांचें कार्य पूर्ण ।

’गुणसाम्य’ ते प्रकृति जाण । आत्मा ’निर्गुण’ गुणातीत ॥ ३६ ॥

म्हणशी परमात्मा गुणातीत । परी जीवात्मा गुणग्रस्त ।

हेही गा मीथ्या मात । ऐक वृत्तांत सांगेन ॥ ३७ ॥

चंद्र निश्चळ निजस्वभावें । तो चाले त्या अभ्रासवें ।

दिसे जेवीं सवेग धांवे । तेवीं गुणस्वभावें जीवात्मा ॥ ३८ ॥

घटामाजी उदक भरितां । घटाकाश भिजेना सर्वथा ।

तेवीं जीवात्मा गुणीं वर्ततां । अलिप्तता गुणकर्मीं ॥ ३९ ॥

जीव अहंकर्तेपणीं विख्यात । तो केवीं म्हणावा कर्मातीत ।

येचि अर्थीं कृष्णनाथ । विशदार्थ सांगत ॥ १४० ॥

 

सत्त्वं ज्ञानं रजः कर्म तमोऽज्ञानमिहोच्यते ।

गुणव्यतिकरः कालः स्वभावः सूत्रमेव च ॥ १३ ॥

 

सत्त्वगुणास्तव ’ज्ञान’ । रजोगुणें ’कर्म’ जाण ।

मोह आलस्ययुक्त गहन । तमीं ’अज्ञान’ नांदत ॥ ४१ ॥

सत्त्वादि जे तिन्ही गुण । केवळ प्रकृतीचे हे जाण ।

यांसी स्वतंत्रपण । नव्हेचि जाण या हेतू ॥ ४२ ॥

गुणक्षोभक ’काळ’ देख । तो पुरुषाचा अवलोक ।

पुरुष काळ हा नामविशेख । स्वरूपें एक हे दोन्ही ॥ ४३ ॥

स्वाभाविक मायेचें स्फुरण । प्रथम कार्य जें निर्माण ।

त्या नांव ’महत्तत्त्व’ जाण । ’सूत्र’ ’प्रधान’ ज्यासी म्हणती ॥ ४४ ॥

यालागीं प्रकृतीहूनि भिन्न । यासी न ये वेगळेंपण ।

हे प्रकृति कार्यकारणीं अभिन्न । तत्त्वविचक्षण मानिती ॥ ४५ ॥

अठ्ठावीस तत्त्वें पूर्वोक्त । हें भगवंताचें निज मत ।

तेंचि अडीचा श्लोकीं सांगत । संख्यातत्त्वार्थ निजबोधें ॥ ४६ ॥

 

पुरुषः प्रकृतिर्व्यक्तमहङ्‌कारो नभोऽनिलः ।

ज्योतिरापः क्षितिरिति तत्त्वान्युक्तानि मे नव ॥ १४ ॥

 

प्रकृति पुरुष महत्तत्त्व । महाभूतें अहंभाव ।

अठ्ठाविसांत हीं तत्त्वें नव । इतर वैभव तें ऐक ॥ ४७ ॥

 

श्रोत्रं त्वग्दर्शनं घ्राणो जिह्वेति ज्ञानशक्तयः ।

वाक्पाण्युपस्थपाय्वङ्‌‌घ्रि कर्माण्यङ्‌गोभयं मनः ॥ १५ ॥

 

मुख्य ’ज्ञानेंद्रियें’ पांच जाण । पांच ’कर्मेंद्रियें’ आन ।

सर्वेंद्रियें ज्ञानेंद्रियांअधीन । स्वतां गमन त्यां नाहीं ॥ ४८ ॥

आंधळें पायीं चालों जाणे । पांगुळ केवळ देखणें ।

अंधें पंगू खांदीं घेणें । परी बोलें वर्तणें देखण्याचेनि ॥ ४९ ॥

तेंवी ज्ञानेंद्रियां कर्मेंद्रियांसी । संगत्‌ई घडली असे तैशी ।

यालागीं मुख्यत्वें ज्ञानेंद्रियांसी । हृषीकेशी बोलिला ॥ १५० ॥

उभय इंद्रियां चाळक । तें मनचि गा एकलें एक ।

येणेंचि अकरा इंद्रियें देख । य्‌अदुनायक सांगत ॥ ५१ ॥

इंद्रियविषयनिरूपण । स्वयें सांगताहे नारायण ।

मुख्यत्वें विषय पांच जाण । तयाचें साध्‌अन गत्यादिक ॥ ५२ ॥

 

शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः ।

गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि कर्मायतनसिद्धयः ॥ १६ ॥

 

रसस्पर्शादि लक्षण । पांचही विषय हे जाण ।

गत्यादि क्रियाचरण । तें जाण साधन या विषयांचें ॥ ५३ ॥

दृष्टि रूपातें प्रकाशी । चरण धांवती तयापाशीं ।

हस्त उद्यत घ्यावयासी । रसस्पर्शसिद्धीसी विषयांचे ॥ ५४ ॥

एवं उभय इंद्रियीं जाण । विषय पांचचि प्रमाण ।

नव्हे अधिक तत्त्व गणन । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ५५ ॥

नव एकादश तत्त्वलक्षण । मागां दों शोकीं केलें निरूपण ।

येणें श्लोकें परम प्रमाण । विषय जाण पांचचि ॥ ५६ ॥

केवळ ज्ञानेंद्रियीं भोगु नव्हे । कर्मेंद्रियींही भोग न फावे ।

उभयसंयोगें भोग पावे । परी विषय आघवे पांचचि ॥ ५७ ॥

इंहीं पांच विषयीं आपण । व्यापिलें चतुर्दश भुवन ।

सुरासुर भुलविले जाण । यांचें गोडपण मारक ॥ ५८ ॥

जेवीं कां मैंद गोडपणें । संगती लागोनि जीव घेणें ।

तेवीं विषयसंगाचें साजणें । बांधोनि नेणें नरकासी ॥ ५९ ॥

नरकीं निरय भोगिती । तेथही न सोडी निषयासक्ती ।

या विषयांऐसा विश्वासघाती । आन त्रिजगतीं असेना ॥ १६० ॥

ते हे पंच विषय प्रमाण । पांचचि परी अतिदारुण ।

ब्रह्मादिक नाडले जाण । इतरांचा कोण पडिपाडु ॥ ६१ ॥

विषयांचें जें गोडपण । तें विखाहूनि दारुण ।

विष एकदां आणी मरण । पुनः पुनः मारण विषयांचें ॥ ६२ ॥

पुढती जन्म पुडती मरण । हें विषयास्तव घडे जाण ।

संसाराचें सबळपण । विषयाधीन उद्धवा ॥ ६३ ॥

जेथ विषयांचा विषत्यागु । तेथें उन्मळे भवरोगु ।

त्याचा आंदणा मी श्रीरंगु । ज्यासी विषयभोगु नावडे ॥ ६४ ॥

ते हे पंच विषय गा जाण । तुज म्यां केले निरूपण ।

आतां त्रिगुणांचें लक्षण । ऐक सावधान सांगतों ॥ ६५ ॥

उत्पत्तिस्थितिनिर्दळण । त्रिगुणांस्तव घडे जाण ।

यालागीं स्वयें श्रीकृष्ण । तिन्ही गुण अंगीकारी ॥ ६६ ॥

अंगीकारूनि तिन्ही गुण । अठ्ठावीस तत्त्वें केलीं पूर्ण ।

हें कृष्णसंमत लक्षण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ६७ ॥

त्रिगुणगुणेंवीण प्रकृती । सृष्टिसर्जनीं नाहीं शक्ती ।

गुणद्वारा उत्पत्तिस्थिती । संहारी अंतीं स्वकार्यें ॥ ६८ ॥

तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण ।

कार्यकारणलक्षण । यथार्थ जाण विभाग ॥ ६९ ॥

 

सर्गादौ प्रकृतिर्ह्यस्य कार्यकारणरूपिणी ।

सत्त्वादिभिर्गुणैर्धत्ते पुरुषोऽव्यक्त ईक्षते ॥ १७ ॥

 

प्रकृतीपासाव विकारमेळा । त्रिगुणांचिया गुणलीळा ।

सात कारणें कार्ये सोळा । ऐक वेगळा विभाग ॥ १७० ॥

महदहंकारमहाभूतें । सातही ’कारणे’ निश्चितें ।

अकरा इंद्रियें विषययुक्तें । जाणावीं येथे ’कार्यें’ सोळा ॥ ७१ ॥

यापरी निजप्रकृती । रजोगुणातें धरोनि हातीं ।

कार्यकारणांचिया युक्तीं । करी उत्पत्ती सृष्टीची ॥ ७२ ॥

सृजिलिये सृष्टीसी जाण । सत्त्वगुणें करी पालन ।

तमोगुण निर्दळण । प्रकृति आपण स्वयें करी ॥ ७३ ॥

उरुषें न करितां ’ईश्वर’ । उत्पत्ति स्थिति निर्दळण ।

प्रकृतीचेनि नव्हे जाण । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥ ७४ ॥

हात पाय न लावितां जाण । केवळ कूर्मीचें अवलोकन ।

करी पिलियांचें पालन । तैसें ईक्षण पुरुषाचें ॥ ७५ ॥

कां सूर्याचिया निजकिरणीं । जेवीं अग्नीतें स्त्रवे मणी ।

तेणें स्वधर्मकर्में ब्राह्मणीं । कीजे यज्ञाचरणीं महायागु ॥ ७६ ॥

तैसें हें जाण चिन्ह । येणें होय कार्य कारण ।

चाले स्वधर्म‌आ चरण । यापरी जाण उद्धवा ॥ ७७ ॥

ऐसें चालता प्रकृतिपर । ब्राह्मण करिती स्वाचार ।

तेणें वृद्धि कर्माचार । परापर उद्धवा ॥ ७८ ॥

तेवीं पुरुषाचें ईक्षण । प्रकृति लाहोनि आपण ।

उत्पत्ति-स्थिति-निर्दळण । करावया पूर्ण सामर्थ्य पावे ॥ ७९ ॥

छायामंडपींचें विचित्र सैन्य । दिसावया दीपचि कारण ।

तेवीं प्रकृतिकार्यासी जाण । केवळ ईक्षण पुरुषाचें ॥ १८० ॥

जगाचें आदिकारण । प्रकृति होय गा आपण ।

प्रकृति प्रकाशी पुरुष जाण। तो महाकारण या हेतु ॥ ८१ ॥

प्रकृति व्यक्त पुरुष अव्यक्त । हे विकारी तो विकाररहित ।

हे गुणमयी गुणभरित । तो गुणातीत निजांगें ॥ ८२ ॥

प्रकृति स्वभावें चंचळ । पुरुष अव्ययत्वें अचळ ।

प्रकृति बद्धत्वें शबळ । पुरुष केवळ बंधातीत ॥ ८३ ॥

प्रकृति स्वभावें सदा शून्य । पुरुष केवळ चैतन्यघन ।

प्रकृतीस होय अवसान । पुरुष तो जाण अनंत ॥ ८४ ॥

प्रकृति केवळ निरानंद । यालागीं तेथ विषयच्छंद ।

पुरुष पूर्ण परमानंद । विषयकंदच्छेदक ॥ ८५ ॥

प्रकृतिपुरुषांचें वेगळेंपण । तुज म्यां सांगितलें संपूर्ण ।

हेचि परमार्थाची निजखूण । पुरुष तो भिन्न प्रकृतीस ॥ ८६ ॥

तेंचि जाणावया विशद । नाना मतांचे मतवाद ।

त्या मतांचा मतप्रबोध । तुज मी शुद्ध सांगेन ॥ ८७ ॥

 

व्यक्तादयो विकुर्वाणा धतवः पुरुषेक्षया ।

लब्धवीर्याः सृजन्त्यण्डं संहताः प्रकृतेर्बलात्‌ ॥ १८ ॥

 

पुरुषेक्षण झालिया प्राप्त । महदहेंकराचि पदार्थ ।

प्रकृतिबळें समस्त । एकत्र होत ब्रह्मांडें ॥ ८८ ॥

पुरुषावलोकें वीर्यप्राप्ती । लाहोनि ब्रह्मांडांतें धरिती ।

यालागीं यातें ’धातु’ म्हणती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ८९ ॥

हें सामान्यतां निरूपण । तुज म्यां सांगितलें आपण ।

जे नाना मतवादि जाण । विशेष लक्षण बोलती ॥ १९० ॥

 

सप्तैव धातव इति तत्रार्थाः पञ्च खादयः ।

ज्ञानमात्मोभयाधारस्ततो देहेन्द्रियासवः ॥ १९ ॥

 

पंचवीस सव्वीस तत्त्वगणन । मागां सांगितलें निरूपण ।

आतां साता तत्त्वांचें लक्षण । ऐक सुलक्षण सांगेन ॥ ९१ ॥

महाभूतें जीव शिव । हा सातां तत्त्वांचा जाण भाव ।

प्राणेंद्रियसमुदाव । याचिपासाव पैं होत ॥ ९२ ॥

महाभूतें अचेतन । यांसी चेतविता जीव जण ।

त्याचाही द्रष्टा परिपूर्ण । ईश्वर जाण सातवा ॥ ९३ ॥

माया महत्तत्त्व अहं जें येथ । हें सूक्ष्मकारणें निश्चित ।

यांपासोनि स्थूळ भूतें होत । कारणें कार्यांत सबाह्य ॥ ९४ ॥

मन‌इंाद्रियादि जें कां येथें । तेंही यांत अंतर्भूतें ।

एवं जाण येणें मतें । पांच महाभूतें नेमिलीं ॥ ९५ ॥

यांसी चेतविता जीव । सर्वनियंता सदाशिव ।

एवं सप्ततत्त्वसमुदाव । तो हा उगव उद्धवा ॥ ९६ ॥

आतां सहा तत्त्वें ये पक्षीं जाण । तुज मी सांगेन निरूपण ।

जें बोलिले ऋषिजन । तें विवंचन अवधारीं ॥ ९८ ॥

 

षडित्यत्रापि भूतानि पञ्च षष्ठः परः पुमान्‌ ।

तैर्युक्त आत्मसम्भूतैः सृष्द्वेदं समुदपाविशत्‌ ॥ २० ॥

 

पाहें पां पंच महाभूतें । पुरुषें सृजिलिया येथें ।

स्वयें प्रवेशला तेथें । यालागीं त्यातें ’षट्‌’ मणती ॥ ९८ ॥

ज्यांचेनि मतें तत्त्वें चारी । तयांची ऐक नवलपरी ।

जो देखे प्रत्यक्षाकारीं तोचि धरी तत्त्वार्थ ॥ ९९ ॥

 

चत्वार्यवेति तत्रापि तेज आपोऽन्नमात्मनः ।

जातानि तैरिदं जातं जन्मावयविनः खलु ॥ २१ ॥

 

प्रत्यक्ष देखिजेती नयनीं । अग्नि आप आणि अवनी ।

तींचि सत्यत्वें मानी । मतज्ञानी मतवादी ॥ २०० ॥

या स्थूळातें चेतविता । तो आत्मा घेतला चौथा ।

या तिहींवीण साकारता । न घडे सर्वथा सृष्टीसी ॥ १ ॥

नाम रूप क्रिया कारण । सृष्टीसी मुख्यत्वें यांचेनि जाण ।

यालागीं भूतें तीनचि प्रमाण । बोलतें लक्षण तें ऐसें ॥ २ ॥

एवं भूतें तीन आत्मा चौथा । हे चौं तत्त्वांची व्यवस्था ।

आतां सतरा तत्त्वांची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ३ ॥

 

संख्याने सप्तदशके भूतमात्रेन्द्रियाणि च ।

पञ्च पञ्चैकमनसा आत्मा सप्तदशः स्मृतः ॥ २२ ॥

 

पंच विषय पंच भूतें । पांच इंद्रियें घेतलीं येथें ।

मन आत्मा मेळवूनि तेथें । केलीं निश्चितें सतरा हीं ॥ ३ ॥

यापरी तूं गा जाण । सोळा तत्त्वांचें निरूपण ।

तेथेंचि त्रयोदशलक्षण । स्वयें नारायण सांगत ॥ ४ ॥

 

तद्वत्‌ षोडशसंख्याने आत्मैव मन उच्यते ।

भूतेन्द्रियाणि पञ्चैव मन आत्मा त्रयोदश ॥ २३ ॥

 

सतरा तत्त्वांचें निरूपण । तुज सांगीतलें संपूर्ण ।

त्यांत मन आत्मा एक जाण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ५ ॥

जेवीं कां कथा सांगतां आपण । स्वभावें हात हाले जाण ।

तेवी मनाचें चंचळपण । स्वभावें जाण होतसे ॥ ६ ॥

राजा सिंहासनीं बैसला । तो राजत्वें पूज्य झाला ।

वसंत खेळतां धांविन्नला । तरी काय मुकला राज्यपदा ॥ ७ ॥

जेवीं काळें क्षोभला अतिथोर । तरी तो बोलिजे सागर ।

कां निश्चळ राहिलिया नीर । तरी समुद्र समुद्रत्वें ॥ ८ ॥

तेवीं मनपणें अतिचंचळ । कां आत्मत्वें निजनिश्चळ ।

दोहींपरी अविकळ । जाळ केवळ परमात्मा ॥ ९ ॥

यालागीं मनाचें जें मनपण । आत्मसाक्षात्कारेंवीण ।

कोणासी न कळेचि गा जाण । हें मुख्य लक्षण मनाचें ॥ २१० ॥

मना‌अत्म्यांचें उभया‌इक्य । तेंचि सतरांमाजीं उणें एक ।

उरलीं तीं आवश्यक । सोळा हीं देख निजतत्त्वें ॥ ११ ॥

पांच इंद्रियें पंच महाभूतें । अकरावें मन ठेवूनि तेथें ।

जीव शिव दोनी घे‌ऊनि येथें । केलीं निश्चितें तेराचि ॥ १२ ॥

आणिकही नाना तत्त्वमतें । मागां पुशिलीं तुवां मातें ।

तीहीं सांगेन मी तूतें सुनिश्चितें उद्धवा ॥ १३ ॥

 

एकादशत्व आत्मासौ महाभूतेन्द्रियाणि च ।

अष्टौ प्रकृतयश्चैव पुरुषस्च नवेत्यथ ॥ २४ ॥

 

अकरा तत्त्वें बोलिलीं येथें । पांच इंद्रियें पंच महाभूतें ।

जीव शिव आणि मनातें । एकत्वें येथें गणिलीं देख ॥ १४ ॥

दृति मृदु आणि पिंवळा । एकत्वें जेवीं चांपेकळा ।

सुवास सुस्वाद सुनीळा । एकत्र मेळा आम्रफळीं ॥ १५ ॥

तेवीं जीव शिव आणि मन । तिन्ही एकरूपचि जाण ।

जेवीं हेममणी संपूर्ण । हेमसूत्रीं सज्ञान ओंविती ॥ १६ ॥

पंच इंद्रियें पंच महाभूतें । जीव शिव मन एकात्मते ।

एकादश तत्त्वें येथें । जाण निश्चितें या हेतू ॥ १७ ॥

प्रकृति पुरुष महदहंकार । पंच महाभूतें अविकार ।

सकळ विकारसंभार । यामाजीं साचार अंतर्भूत ॥ १८ ॥

एवं ऋषिश्वरांच्या व्युत्पत्ती । तत्त्वविवक्षा उपपत्ती ।

नव तत्त्वसंख्यायुक्ती । जाण या रीतीं उद्धवा ॥ १९ ॥

एक बोलती निजज्ञानी । प्रकृति पुरुष तत्त्वें दोनी ।

आन पाहतां जनींवनीं । तिसरें नयनीं दिसेना ॥ २२० ॥

जे निश्चयें अतिविष्टंक । ते म्हणती तत्त्व एक ।

एक तेंचि अनेक । अनेकीं एक निश्चित ॥ २१ ॥

जेवीं सुवर्णाचें भूषण । भूषणीं स्वयें सुवर्णा ।

तेवीं अनेकीं एकपण । एकत्वें जाण निश्चित ॥ २२ ॥

जेवीं उंसाची निजगोडी । गूळसाकरेच्या मोडी ।

तेचि दिसे चढोवढी । तेंवी तत्त्वपरवडी निजतत्त्वें ॥ २३ ॥

त्या जाणवया निजतत्त्वातें । ऋषीश्वरांचीं बहुत मतें ।

मी स्वल्पचि बोलिलों येथें । येरवीं अगणितें ग्रंथांतरीं ॥ २४ ॥

 

इति नानाप्रसंख्यानं तत्त्वानामृषिभिः कृतम्‌ ।

सर्वं न्याय्यं युक्तिमत्त्वाद्विदुषां किमशोभनम्‌ ॥ २५ ॥

 

येथ सर्वज्ञ ज्ञाते होती । ते नाना मतें तत्त्वयुक्ती ।

विवंचोनियां उपपत्ती । विभागूं जाणती यथार्थें ॥ २५ ॥

निजतत्त्व जाणावया जाण । करितां तत्त्वविवंचन ।

सर्वथा न लगे दूषण । तत्त्वें अधिकन्यून बोलतां ॥ २६ ॥

वस्तुतां विकारांच्या ठायीं । ज्ञात्यासी बोलावया विशेष नाहीं ।

विकार ते प्रकृतीच्या ठायीं । आत्मा शुद्ध पाहीं अविकारी ॥ २७ ॥

प्रकृतीहूनि आत्मा भिन्न । यालागीं तो अविकारी जाण ।

विकार प्रकृतीमाजीं पूर्ण । हें मुख्य लक्षण तत्त्वांचें ॥ २८ ॥

प्रकृतीहूनि वेगळेपण । पुरुषांचें जाणावया आपण ।

यालागीं उद्धवा जाण । तत्त्वविवंचन साधावें ॥ २९ ॥

हें ऐकोनि कृष्णवचन । उद्धव चमत्कारला जाण ।

प्रकृतिपुरुषांचें भिन्नपण । देवासी आपण पुसों पां ॥ २३० ॥

 

उद्धव उवाच-

प्रकृतिः पुरुषश्चौभौ यद्यप्यात्माविलक्षणौ ।

अन्योन्यापाश्रयात्कृष्ण दृश्यते न भिदा तयोः ॥ २६ ॥

प्रकृतौ लक्षते ह्यात्मा प्रकृतिश्च तथाऽऽत्मनि ।

 

प्रकृति पुरुष भिन्नभिन्न । येचि अर्थीं उद्धवें जाण ।

साडेतीन श्लोकीं अगाध प्रश्न । देवासी आपण पुसत ॥ ३१ ॥

प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न । हें ऐकोनि देवाचें वचन ।

प्रकृतिपुरुषांवेगळा श्रीकृष्ण । हा द्रष्टा संपूर्ण दोहींचा ॥ ३२ ॥

म्हणे श्रीकृष्ण श्रेष्ठा । हे प्रकृतिपुरुषांची चेष्टा ।

तूं वेगळेपणें देखणा द्रष्टा । सुरवरिष्ठा श्रीपती ॥ ३३ ॥

प्रकृति पुरुष दोनी भिन्न । एक जड एक चेतन ।

हें मजही कळतसे जाण । परी वेगळेपण लक्षेना ॥ ३४ ॥

जैसा तप्तलोहाचा गोळ । दिसे अग्नीचि केवळ ।

तेवीं प्रकृतिपुरुषांचा मेळ । दिसे सबळ एकत्वें ॥ ३५ ॥

जेवीं बीज धरोनियां पोटेंसीं । निकणू कोंडा वाढे कणेंसीं ।

तेंवी प्रकृति जाण पुरुषेंसी । अभिन्नतेसीं जडलीसे ॥ ३६ ॥

कां नारळ चोख धरोनि पोटीं । निरस कठिण वाढे नरोटी ।

तेवीं पुरुषयोगें प्रकृति लाठी । झाली सृष्टे अनिवार ॥ ३७ ॥

कणावेगळा कोंडा न वाढे । तेवीं पुरुषवेगळी प्रकृति नातुडे ।

हें प्रकृतिपुरुषांचें बिरडें । तुजवेगळें निवाडें निवडेना ॥ ३८ ॥

जेवीं कां शिंपीचे अंगीं । जडली रुपेपणाची झगी ।

तेवीं पुरुषाच्या संयोगीं । प्रकृति जगीं भासत ॥ ३९ ॥

तीक्षण रविकरसंबंधीं । भासे मृगजळाची महानदी ।

तेवीं पुरुषाच्या संबंधीं । प्रकृति त्रिशुद्धी आभासे ॥ २४० ॥

जेवीं कां नभीं नीलिमा । वेगळी न दिसे सांडूनि व्योमा ।

तेवीं प्रकृति-पुरुषोत्तमां । वेगळीक आम्हां दिसेना ॥ ४१ ॥

मुख्य देहाचें जें देहपण । तेंचि प्रकृतीचें बाधकत्व जाण ।

या देहाहोनियां भिन्न । पुरुषाचें भान दिसेना ॥ ४२ ॥

अहंप्रत्ययें आत्मा म्हणती । तेही देहाकारें स्फुरे स्फूर्ती ।

देहावेगळी आत्मप्रतीती । न दिसे निश्चितीं गोविंदा ॥ ४३ ॥

डोळा सांडूनि दृष्टि उरे । वातीवेगळा दीप थारे ।

तैं देहावेगळा आत्मा स्फुरे । साचोकारें गोविंदा ॥ ४४ ॥

जिव्हेवीण रसस्वादू । श्रोत्रेंवीण ऐकवे शब्दू ।

तैं देहावेगळा आत्मबोधू । होय विशदू गोविंदा ॥ ४५ ॥

कांटेवीण फणस आतुडे । कां सोपटेंवीण ऊंस वाढे ।

तैं देहावेगळा आत्मा जोडे । वाडेंकोडें गोविंदा ॥ ४६ ॥

तुम्हींच सांगीतली निजात्मखूण । नरदेह ब्रह्मप्राप्तीचें कारण ।

शेखीं देहावेगळें आत्मदर्शन । केवीं आपण प्रतिपादां ॥ ४७ ॥

आणि आत्म्यावेगळी प्रकृति । सर्व प्रकारें न ये व्यक्ती ।

रूपावेगळी छाया के‌उती । कैशा रीतीं आभासे ॥ ४८ ॥

गोडीवेगळी साकर होये । परिमळवेगळा कापूर राहे ।

तैं आत्म्यावेगळी पाहें । प्रकृति लाहे अभिव्यक्ती ॥ २५० ॥

गोडीवेगळा वाढे ऊंस । कणेंवीण जैं वाढे भूस ।

तैं आत्म्यावेगळी रूपसा । माया सावकाश व्यक्तीसी ये ॥ ५१ ॥

प्रकृतिलक्षणीं आत्मा लक्षीजे । आत्मेनि प्रकृतीसी प्रकाशिजे ।

अनादि दोनी इये योग जे । वेगळा लाहिजे बोध केवीं ॥ ५२ ॥

प्रकृतीहूनि आत्मा भिन्न । सर्वथा आम्हां न दिसे जाण ।

येचि अर्थींची विनवण । उद्धव आपण करीतसे ॥ ५३ ॥

 

एवं मे पुण्डरीकाक्ष महान्तं संशयं ह्रदि ।

छेत्तुमर्हसि सर्वज्ञ वचोभिर्नयनैपुणैः ॥ २७ ॥

 

कमलानाभा कमलानना । कमलालया कमलधारणा ।

कमलिनीवासस्थाना । कमलनयना श्रीकृष्ण ॥ ५४ ॥

प्रकृतिपुरुषयोग अवघड । योग्यां न कळे भिन्न निवाड ।

या संशयाचें अतिजाड । ह्रदयीं झाड वाढलें ॥ ५५ ॥

ह्रदयीं संदेहाचीं मूळें । प्रकृतिभूमीं विकल्पजळें ।

संशयवृक्ष तेणें बळें । वाढला अहंफळें सदा फळित ॥ ५६ ॥

ज्या वृक्षाचीं सदा फळें खातां । जीव न राहे सर्वथा ।

तेणें संशयाची अधिकता । उसंतू चित्ता पैं नाहीं ॥ ५७ ॥

ऐशिया वृक्षाचें छेदन । कृपेनें करावें आपण ।

सोडूनि ज्ञानतिखवाग्बाण । करीं निर्दळण निजांगें ॥ ५८ ॥

योगयागशास्त्रपाठें । करितां धर्मकर्मकचाटें ।

या वृक्षाचें पानही न तुटे । हें कठिणत्व मोठें गोविंदा ॥ ५१ ॥

या वृक्षाचें करितां छेदन । ब्रह्मा झाला संदेहापन्न ।

तुवां हंसगीत सांगेन । उद्धरिला जाण सुपुत्र ॥ २६० ॥

मुख्य ब्रह्मयाची ऐशी अवस्था । तेथ इतरांची कोण कथा ।

या वृक्षाचा छेदिता । तुजवीण सर्वथा आन नाहीं ॥ ६१ ॥

छेद करितां वरिवरी । वासना मुळ्या उरल्या उरी ।

फांफा‌ईल चौगुण्यापरी । अतिशयें भारी बांबळे ॥ ६२ ॥

याचा समूळ मूळेंसीं कंदू । छेदिता छेदक तूं गोविंदू ।

तुजवेगळा संशयच्छेदू । भलता प्रबुद्धू करूं न शके ॥ ६३ ॥

म्हणशी संशय हृदयाच्या ठायीं । तेथ शस्त्रांचा रिगमू नाहीं ।

म्यां छेदावें कैसें कायी । ते अर्थींचे मी पाहीं सांगेन ॥ ६४ ॥

तुझें ज्ञानचक्र अलोलिक । तुझेनि शब्दतेजें अतितिख ।

समूळ संशयाचें छेदक । तुझें वचन एक गोविंदा ॥ ६५ ॥

ऐसें तुझे ज्ञानवचन । तुवां केलिया कृपावलोकन ।

समूळ संशयाचें निर्दळण । सहजेंचि जाण होताहे ॥ ६६ ॥

तरी तुवां श्रीमुकुंदा । फेडावी माझी संशयबाधा ।

तया उद्धवाचिया शब्दा । गोपीराद्धा सांगेन म्हणे ॥ ६७ ॥

असतां बहुसाल सज्ञान । सकळ संशयांचें निर्दळण ।

मीचि कर्ता हें काय कारण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ६८ ॥

 

त्वत्तो ज्ञानं हि जीवानां प्रमोषस्तेऽत्र शक्तितः ।

त्वमेव ह्यात्ममायाया गतिं वेत्थ न चापरः ॥ २८ ॥

 

अतर्क्य तुझी माताशक्ती । त्या आवरूनि आनंदस्फूर्ती ।

दृढ लावूनि विषयासक्ती । तेणें जीव होती अज्ञान ॥ ६९ ॥

करितां विषयांचें ध्यान । जीव होय मना‌अधेन ।

त्यास मन करी हीनदीन । अतिकृपण जड मूढ ॥ २७० ॥

ऐसे केवळ जीव जे अज्ञान । ते तुझ्या कृपाकटाक्षें जाण ।

झाले गा ज्ञानसंपन्न । हे कृपा पूर्ण पैं तुझी ॥ ७१ ॥

तुझी कृपा झालिया परिपूर्ण । करूनि मायेचें निर्दळण ।

जीव होती ब्रह्म पूर्ण । तुझेनि जाण श्रीकृष्ण ॥ ७२ ॥

म्हणशी माझे गांठीं जाण । नाहीं ज्ञान ना अज्ञान ।

तरी तूं ज्ञानदाता आपण । झालासी पूर्ण तें ऐक ॥ ७३ ॥

धातासवितासनत्कुमारांसी । नारदप्रल्हाद‌अं बरीषांसी ।

कालीं उपदेशिलें अर्जुनासी । ऐसा तूं होसी ज्ञानदाता ॥ ७४ ॥

म्हणसी बहुत असती सज्ञान । त्यांसी पुलोनि साधावें ज्ञान ।

तुजवेगळें मायेचें नियमन । त्यांचेनि जाण कदा नोहे ॥ ७५ ॥

मायेची उत्पत्तिस्थिती । मायानिर्दळणी गती ।

तूं एक जाणता त्रिजगतीं । यालागीं श्रीपती कृपा करीं ॥ ७६ ॥

यापरी उद्धवें विनंती । करूनि प्रार्थिला श्रीपती ।

तो प्रकृतिपुरुषविभाग युक्तीं । उद्धवाप्रती सांगेल ॥ ७७ ॥

जेवीं सूर्यापाशीं मृगजळ । कां गगनीं उपजे आभाळ ।

काचभूमिके दिसे जळ । तैशी प्रकृती सबळ पुरुषापाशीं ॥ ७८ ॥

यापरी स्वयें श्रीकृष्ण । प्रकृतिपुरुषनिरूपण ।

समूळ सांगताहे आपण । तो म्हणें सावधान उद्धवा ॥ ७९ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

प्रकृतिः पुरुषश्चेति विकल्पः पुरुषर्षभ ।

एव वैकारिकः सर्गो गुणव्यतिकरात्मकः ॥ २९ ॥

 

प्रकृति पुरुष हे दोनी । सदा अत्यंत वेगळेपणीं ।

जैसा दिवस आणि रजनी । एक लोपोनि एक प्रबळें ॥ २८० ॥

दिवस लोपतांचि जाण । अंधकारेंसीं परिपूर्ण ।

घे‌ऊनियां ताराग्रहण । रात्री आपण उल्हासे ॥ ८१ ॥

तेवीं लोपतां पुरुषांचे भान । घे‌ऊनि कार्येंसीं कारणगुण ।

ज्ञानाज्ञानेंसीं परिपूर्ण । प्रकृति जाण थोरावे ॥ ८२ ॥

येथ मुख्यत्वें जो देहाकार । तेंचि प्रकृतीचें दुर्ग थोर ।

तेथें ठेविला ठाणेदार । देह‌अ हंकार महायोद्धा ॥ ८३ ॥

जो जिवलग विश्वासाचा । प्रकृतीस विश्वास त्याचा ।

तो नेटका झुंझार दुर्गींचा । भरभारू तेथींचा तो वाहे ॥ ८४ ॥

तेथ अभिमानें आपण । प्रकृतीस निर्भय दे‌ऊनि जाण ।

घालूनि सामग्री विकारभरण । दुर्ग दारुण बळकाविलें ॥ ८५ ॥

ऐक्‌ उद्धवा पुरुषश्रेष्ठा । निजप्रकृतीचिया निष्ठा ।

देहदुर्गीं अभिमान लाठा । जाहला वरिष्ठा या हेतू ॥ ८६ ॥

देहदुर्गीं गुण अहंकार । दुर्गसामग्रीविकार ।

अवघी प्रकृतीच साचार । तदाकार भासात ॥ ८७ ॥

गगनीं गंधर्वनगर जाण । माड्या गोपुरें वन उपवन ।

तैशी प्रकृति आपण । नानाकारें जाण भासत ॥ ८८ ॥

जैशी मृगजळाची सरिता । दुरोनि दिसे प्रवाहतां ।

तेवीं प्रकृतीची सर्वथा । नानाकारता आभासे ॥ ८९ ॥

ऐसें प्रकृतिदुर्ग महथोर । तेथें नाना सामग्रीविकार ।

जे जे घाली अहंकार । ते ऐक साचार सांगेन ॥ २९० ॥

 

ममाङ्‌ग माया गुणमय्यनेकधा विकल्पबुद्धीश्च गुणैविधत्ते ।

वैकारिकस्त्रिविधोऽध्यात्ममेकं अथाधिदैवमधिभूतमन्यत्‌ ॥ ३० ॥

 

माझी माया गा आपण । सर्वांगें जाहली तिनी गुण ।

तेही अभिमानें आपण । निजसत्ता जाण आवरिले ॥ ९१ ॥

तेचि देहदुर्गाभंवतीं जाण । त्रिगुणांचें आगड पूर्ण ।

तेथें मांडूनि त्रिपुटीविंदाण । मारा दारुण अभिमान करी ॥ ९२ ॥

त्या दुर्गाचें दृढ रक्षण । मुख्यत्वें त्रिपुटीचि जाण ।

ते त्रिपुटीचें मूळ लक्षण । तुज मी आपण सांगेन ॥ ९३ ॥

अगा उद्धवा बुद्धिमंता । तुज मी सांगेन एक आतां ।

तेथ असती तिनी वाटा । दोनी अव्हाटा एकी नीट ॥ ९४ ॥

त्या मार्गीची उभारणी । सैन्य रचिलें दाही आरणीं ।

युद्धकार जो निर्वाणीं । तो तेथुनी निरीक्षी ॥ ९५ ॥

तेही मार्ग धरिले चौपाशीं । राखण बैसले तिनी वाटेशीं ।

तेथ रिघावया सायासीं । ज्ञानियासी काय काज ॥ ९६ ॥

आतां असो इतुली परी । देहदुर्गाची थोर भरोभरी ।

म्हणे ऐकें गा यया थोरी । उद्धवातें हरि सांगत ॥ ९७ ॥

कार्य कारण कर्तव्यता । कर्म क्रिया अहंकर्ता ।

ध्येय ध्यान विषयध्याता । दुर्ग सर्वथा दृढ केलें ॥ ९८ ॥

तेथ भोग्य भोग भोक्ता । कर्म कार्य आणि कर्ता ।

अभिमान जाहला वसता । प्रकृतिसंमतासंयोगें ॥ ९९ ॥

तेथ चोरद्वाराचिया लक्षीं । उघडूनि कामक्रोधखिडकी ।

घाला घालितां एका‌एकीं । सकळ लोकीं कांपिजे ॥ ३०० ॥

त्यांचा घे‌ऊनिया भेदरा । तापस पळाले सैरा ।

लंगोटी सांडिल्याही दिगंबरा । क्रोध थरथरा कांपवी ॥ १ ॥

लोभयंत्राचे कडाडे । तमधूम दाटे चहूंकडे ।

महामोहाचें गडद पडे । मागेंपुढें दिसेना ॥ २ ॥

दुर्गासभोंवतीं नवद्वारें । नवद्वारीं नवही यंत्रें ।

तेणें यंत्रद्वारें । विषय महामारें मारिती ॥ ३ ॥

देहभिमानाचें चाळक । मुख्यत्वें मनचि एक ।

तें दुर्धर महामारक । दुर्ग‌अचटक तेणें केलें ॥ ४ ॥

माळ चढोनि अवचट । पारके रिघती घडघडाट ।

ते दशमद्वाराची वाट । दे‌ऊनि कपाट दृढ बुजिलें ॥ ५ ॥

यापरी स्वयें मन । दुर्ग पन्नासी आपण ।

त्यासी सबाह्य राखण । घरटी जाण स्वयें करी ॥ ६ ॥

धरोनि कामाचा हात । मन रिगे पारक्यांत ।

मुख्य धुरांसी लोळवीत । इतरांचा तेथ कोण पाडू ॥ ७ ॥

ऐसें मनाचें मारकपण । अनिवार अतिकठिण ।

त्रिविधतापें खोंजूनि जन । हुंबत जाण पाडिले ॥ ८ ॥

देवांपासूनि आधिदैविक । मानस ताप आध्यात्मिक ।

भूतांपासाव तो भौतिक । या नांव देख त्रिविध ताप ॥ ९ ॥

सत्त्वगुणें देख अंतःकरण । रजोगुणें इंद्रियें जाण ।

महाभूतें विषयभान । तमोगुणें जाण प्रसवत ॥ ३१० ॥

त्रिविध विकारीं विकारबहुळ । ते हे प्रकृतीच येथें केवळ ।

हेचि दुर्गसामग्री प्रबळ । प्रपंच सबळ येणें जाहला ॥ ११ ॥

संकल्पमहापर्जन्योदकीं । वासनाजीवनें भरलीं टांकीं ।

तेणें जीवनें दुर्गाच्या लोकीं । संसारसुख दुःखीं विचरिजे ॥ १२ ॥

दुर्गनवद्वारीं समस्तें । आधिदैव आणि आधिभूतें ।

अध्यात्म तें कोण येथें । ऐक निश्चितें सांगेन ॥ १३ ॥

कोणे द्वारीं कोण यंत्र । कोण चेतविता कैसें सूत्र ।

कैसा होतसे विषयमार । तोही निर्धार तूं ऐक ॥ १४ ॥

 

दृग्रूपमार्कं वपुरत्र रन्ध्रे परस्परं सिध्यति यः स्वतः खे ।

आत्मा यदेषामपरो य आद्यः स्वयानुभूत्यखोलसिद्धसिद्धिः ।

 

चक्षु इंद्रिय यंत्र थोर । तेथ कामिनीरूपाचा महामार ।

घायें भेदिती जिव्हार । पडले सुरनर कोट्यनुकोटी ॥ १५ ॥

चक्षुगोल इंद्रिय शरीरीं । तेथ अधिदेव सूर्य अधोष्ठात्री ।

देखिल्या रूपाची धारणा धरी । तेंचि निजनिर्धारीं अध्यात्म ॥ १६ ॥

नीलपीतरूपाभरण । दृष्टीं देखिजे दर्शन ।

तेंचि अधिभूत सत्य जाण । दृश्याचें भान दृष्टीसी ॥ १७ ॥

सूर्य अधिदैव सिद्ध आहे । अधिभूत दृष्टी भरलें पाहें ।

शरीरीं चक्षुगोळही होये । परी अध्यात्मतेजेंवीण राहे अंधत्व ॥ १८ ॥

अधिदैव अधिभूत असतां पाहीं । अध्यात्म तेज जंव दृष्टीसी नाहीं ।

तंव देखणें न घडे कांहीं । अंधत्व ते ठायीं ठसावोनि ठाके ॥ १९ ॥

अध्यात्म अधिभूत दोनी आहे । जैं अधिदैव सूर्य अस्ता जाये ।

तैं दृष्टीचें देखणें ठाये । स्तब्धत्वें राहे तमामाजीं ॥ ३२० ॥

ते काळीं दृष्टीसी पाहें । स्त्रेहसूत्र मेळवून लाहे ।

अग्नि जरी केला साह्ये । तरी प्रकाशू नोहे रवी‌ऐसा ॥ २१ ॥

तेथ चंद्रोदयो जरी जाहला । तो सूर्यसमान नाहीं आला ।

निशा निरसूनि दृष्टीं साह्य जाहला । यालागीं सूर्य बोलिला अधिदैव ॥ २२ ॥

अध्यात्म अधिभूत असतां पाहीं । अधिदैव सूर्य जेथ नाहीं ।

तेथ दृष्टींचे न चले काहीं । तुज म्यां तेंही सांगीतलें ॥ २३ ॥

अध्यात्म अधिदैव दोनी आहे । अधिभूतें दृश्यदर्शन राहे ।

तैं सत्य ब्रह्मज्ञान होये । जैं गुरुकृपा पाहे पूर्णांशें ॥ २४ ॥

येथ जें दृश्याचें दर्शन । तेणें देहबुद्धी दृढ जाण ।

तें दृश्याचें पुशिल्या भान । होय देहेंशीं शून्य संसार ॥ २५ ॥

अधिदैव अध्यात्म अधिभूत । त्रिपुटी बोलिजे हे येथ ।

तुज म्यां सांगीतली साद्यंत । जाण निश्चित विभाग ॥ २६ ॥

येथूनि त्रिपुटीचें विंदान । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन ।

कर्म कर्ता क्रियाचरण । ध्येय ध्यान ध्यातृत्व ॥ २७ ॥

त्रिपुटि म्हणावयाचें कारण । परस्परें सापेक्षपण ।

तें अपेक्षेचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ २८ ॥

नानाकारें अतिविलास । येथ देखणी दृष्टी डोळस ।

तेही सूर्येंवीण वोस । हा अनुप्रवेश परस्परें ॥ २९ ॥

सूर्य आहे डोळा नाहीं । तेथ पाहणें न चले पाहीं ।

हो कां डोळा आहे सूर्य नाहीं । तेथें दृष्टीचें कांहीं चालेना ॥ ३३० ॥

सूर्य दृष्टी दोनी आहे । परी दृश्य जैं नाहीं होये ।

तैं दोहींचें सामर्थ्य राहे । देखावें काये दृष्टीनें ॥ ३१ ॥

सूर्य प्रकाशी रूपासी । दृष्टीसी रिघोनियां स्वांशेंसीं ।

दाखवी नाना आकारांसी । परस्परानुप्रवेशीं बोलिजे सिद्धी ॥ ३२ ॥

इतुकें करोनियां सविता । नभोमंडळीं अलिप्तता ।

तेवीं जगदाकारें चेतविता । अलिप्त तत्त्वतां चिदात्मा ॥ ३३ ॥

जो जगामाजीं भरला राहे । जगाचा हृदयस्थही होये ।

जग जरी होये जाये । परी तो आहे जैसातैसा ॥ ३४ ॥

जेवीं आकाश‌अ भ्यंतरीं । होतां घटाकाश सहस्त्रवरी ।

आकाश त्या घटाभीतरीं । प्रत्यक्षाकारीं भरलें दिसे ॥ ३५ ॥

ते घटचि होती जाती । परी आकाश सहजस्थिती ।

तेवीं उत्पत्तिस्थिति‌अंतीं । अलिप्त श्रीपती चिदात्मा ॥ ३६ ॥

तो आदीची अनादि आदि । तो बुद्धीची अनादि बुद्धी ।

तो सिद्धीची अनादि सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी परमात्मा ॥ ३७ ॥

हा प्रकाशा प्रकाशक । अर्काचाही आदि अर्क ।

स्वयें त्रिपुटीचा द्योतक । अलिप्त एक परमात्मा ॥ ३८ ॥

हा विवेकाचाही विवेक । हा सुखाचा सुखदायक ।

बुद्धीचा जो बोधक । प्रकाशा प्रकाशक परमात्मा ॥ ३९ ॥

त्यासी जाणों जातां जाणपणें । वेदांसी जाहलें लाजिरवाणें ।

वेडावलीं स्मृतिपुराणें । न कळे शास्त्रपठणें भांडतां ॥ ३४० ॥

देवो देवी आणि देवता । भोग्य भोग आणि भोक्ता ।

नाना त्रिपुटींची त्रिगुणता । जाण सर्वथा प्रकृतीचि हे ॥ ४१ ॥

हा आद्य अव्यक्त अतर्क्य । प्रकृतिपर परमात्मा एक ।

यासी जाणावया विवेक । न चले देख आणिकांचा ॥ ४२ ॥

याचेनि हा हृदयीं देखिजे । याचेनि हा इत्थंभूत जाणिजे ।

यातें धरोनि हा पाविजे । हेंही लाहिजे कृपें याचेनी ॥ ४३ ॥

हा स्वप्रकाश सहज निजें । यासी प्रकाशी ऐसें नाहीं दुजें ।

याचेनि प्रकाशें हा देखिजे । याचेनि हो‌इजे या‌ऐसें ॥ ४४ ॥

अधिदैव अध्यात्म अधिभूत । नेत्रद्वारा सांगितलें तेथ ।

तैसेंच अन्य इंद्रियीं व्यावृत्त । देव सांगत संकलितें ॥ ४५ ॥

 

एवं त्वगादि श्रवणादि चक्षुर्जिह्वादि नासादि च चित्तयुक्तम्‌ ॥ ३१ ॥

योऽसौ गुणक्षोभकृतो विकारः प्रधानमूलान्महतः प्रसूतः ।

 

प्रधानपासाव महदादिद्वारा । नाना विकारांचा पसारा ।

गुणक्षोभें क्षोभूनि पुरा । उठिला उभारा त्रिपुटीरूपें ॥ ४६ ॥

जेवीं सूर्यें चक्षुरादि विंदान । तैसेंचि श्रोत्र त्वचा रसना घ्राण ।

हें ज्ञानेंद्रियपंचक जाण । याचें कर्म समान त्रिपुटीरूपें ॥ ४७ ॥

येथ कर्मेंद्रियें पांच आन । तीं ज्ञानेंद्रिया अधीन ।

हस्त पाद गुद शिश्न । वाचा जाण पांचवी ॥ ४८ ॥

त्यांसी ज्ञानेंद्रियें प्रेरिती । तैं कर्मेंद्रियें कर्मीं वर्तती ।

एवं उभयपंचकस्थिती । जाण निश्चितीं दशेंद्रियें ॥ ४९ ॥

चित्तचतुष्टयचमत्कार । मन बुद्धि चित्त अहंकार ।

हीं एकचि परी भिन्न प्रकार । जैसा व्यापार तैसें नांव ॥ ३५० ॥

केवळ देहाकारें मीपण । तो सबळ अहंकार जाण ।

संकल्पविकल्प जे गहन । तेंचि मन उद्धवा ॥ ५१ ॥

गतभोगाचें जें चिंतन । तें चित्ताचें लक्षण ।

केवळ निश्चयात्मक जाण । बुद्धि संपूर्ण ती नांव ॥ ५२ ॥

हें गुणक्षोभाचें लक्षण । भोगसाधनें भोग्य जाण ।

त्याहूनि भोक्ता तो भिन्न । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥ ५३ ॥

त्वगिंद्रियीं विषयस्पर्शन । तेथें अधिदैव वायू जाण ।

त्याहूनि परमात्मा भिन्न । चित्स्वरूपें जाण अविकारी ॥ ५४ ॥

गंधविषयो घ्राणेंद्रियें । तेथ अधिदैव अश्विनौदेव होये ।

आत्मा त्याहूनि वेगळा पाहें । चित्स्वरूपें राहे अविकारी ॥ ५५ ॥

रसनेंद्रिय अतिगहन । रसविषयो तेथील जाण ।

वरुण अधिदैवत आपण । आत्मा स्वानंदपूर्ण रसातीत ॥ ५६ ॥

श्रवणेंद्रियीं विषयो शब्द । तेथ दिशा अधिदैव प्रसिद्ध ।

शब्दीं निजात्मा निःशब्द । चिदत्वें शुद्ध अविकारी ॥ ५७ ॥

चक्षुरिद्रियलक्षण । पूर्वीं निरूपिलें जाण ।

हें ज्ञानेंद्रियविंदान । त्रिपुटी संपूर्ण ऐशा रीतीं ॥ ५८ ॥

चित्त इंद्रिय जें कां येथ । चिंतन विषयो त्यासी प्राप्त ।

वासुदेव अधिदैवत । आत्मा अलिप्त चित्तेंसीं ॥ ५९ ॥

मनेंद्रिय अतिचपळ । संकल्प विषयो त्याचा प्रबळ ।

तेथ अधिदैव चंद्र निर्मळ । आत्मा केवळ मनातीत ॥ ३६० ॥

अहंकार इंद्रिय कठिण । तेथील विषयो मीपण ।

रुद्र अधिदैवत जाण । परमात्मा भिन्न अहंकारेंसीं ॥ ६१ ॥

बुद्धींद्रिय अतिसज्ञान । बोद्धव्य तेथींचा विषयो जाण ।

ब्रह्मा अधिदैवत आपण । आत्मा चिद्धन बुद्ध्यतीत ॥ ६२ ॥

चित्तचतुष्टय सकारण । त्रिपुटी सांगीतली हे संपूर्ण जाण ।

आतां कर्मेंद्रियांचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ६३ ॥

वागिंद्रियीं वाच्य विषयो । अग्नि अधिदैवत तेथील पहा हो ।

तेथ सरस्वतीशक्तीचा निर्वाहो । यासी अलिप्त देवो महामौनें ॥ ६४ ॥

पाणींद्रियीं ग्रहण विषयो । इंद्र अधिदैवत तेथील पहा हो ।

तेथ क्रियाशक्तीचा निर्वाहो । यासी अलिप्त देवो अक्रियत्वें ॥ ६५ ॥

पादेंद्रियीं गति विषयो । तेथें उपेंद्र अधिदैवो ।

तेथें गमशक्तीचा निर्वाहो । यासि अलिप्त देवो निश्चलत्वें ॥ ६६ ॥

गुदेंद्रियीं वसर्ग विषयो । निर्‌ऋति आधिदैवत तेथील पहा हो ।

क्षरशक्तीचा तेथ निर्वाहो । त्यासी अलिप्त देवो अक्षरत्वें ॥ ६७ ॥

शिश्नेंद्रियीं रति विषयो । प्रजापति येथें अधिदैवो ।

आनंदशक्तीचा तेथें निर्वाहो । त्यासी अलिप्त देवो परमानंदें ॥ ६८ ॥

ज्ञानकर्मेंद्रियें कर्माचरण । चित्तचतुष्टयाचें लक्षण ।

हें गुणक्षोभाचें कारण । समूळ जाण मायिक ॥ ६९ ॥

तेंचि गुणक्षोभाचें प्रधान मूळ । प्रकृतिविकारें होय स्थूळ ।

आत्मा अविकारी निर्मळ । अलिप्त केवळ प्रकृतीसी ॥ ३७० ॥

जेवीं वृत्तिभूमीसमवेत । गृहीं गृहसामग्री समस्त ।

अभिमानें उपार्जी गृहस्थ । परी तो त्या‌अतीत आपण जैसा ॥ ७१ ॥

तेवीं त्रिगुणक्षोभें अभिमान । वाढवी नाना विकारवन ।

आत्मा वसंत तो भिन्न । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ७२ ॥

 

अहं त्रिवृन्मोहविकल्पहेतुर्वैकारिस्तामस ऐन्द्रियश्च ॥ ३२ ॥

आत्मा परिज्ञानमयो विवादो ह्यस्तीति नास्तीति भिदार्थनिष्ठः ।

 

अहंअध्यासें संसारप्राप्ती । जीवासी लागली निश्चितीं ।

त्या अहंकाराचे निवृत्त्‌ंई । भवनिर्मुक्ती जीवासी ॥ ७३ ॥

ऐसा बाधक्त्वें दुर्धर । कैंचा उठिला अहंकार ।

हाही पुसों पाहसी विचार । ऐक साचार सांगेन ॥ ७४ ॥

स्वस्वरूपातें विसरून । दृढ जें स्फुरे मीपण ।

तोचि अहंकार जाण। विकारें त्रिगुणक्षोभक ॥ ७५ ॥

जागृतीचा जो विसरु । तोचि स्वप्नसृष्टीचा विस्तारू ।

वस्तुविमूख जो अहंकारू । तोचि संसारू त्रिगुणात्मक ॥ ७६ ॥

विकारें क्षोभती तिन्ही गुण । हें विस्मरण मोहाचें लक्षण ।

तेणें विकारले तीन गुण । ते विभाग भिन्न अवधारीं ॥ ७७ ॥

मूळीं बोलिला वैकारिकू । तो अहंकार जाण सात्त्विकू ।

तो चित्तचतुष्टयद्योतकू । होय प्रकाशकू अधिदैवें ॥ ७८ ॥

सत्त्वापासोनि उपजे मन । मनापासाव विकार गहन ।

यालागीं वैकारिक जाण । सत्त्वगुण बोलिजे ॥ ७९ ॥

ज्ञान कर्म उभय पंचक । हा इंद्रियांचा दशक ।

जाहला रजोगुण द्योतक । यालागीं ऐंद्रियक म्हणिपे त्यासी ॥ ३८० ॥

तामस गुण जो कां येथें । आकाशवादि पंचीकृतें ।

आवरणरूपें महाभूतें । विषयसमवेतें उपजवी ॥ ८१ ॥

महाभूतें विषयपंचक । झाला तमोगुण प्रकाशक ।

यालागीं भूतादि देख । यासी आवश्यक बोलिजे ॥ ८२ ॥

एवं त्रिगुणगुणविकारें । काम्यक्र्मसंस्कारें ।

सबळ हो‍ऊनि अहंकारें । संसारीं संचरे नाना हेतु ॥ ८३ ॥

या प्रकृतिविकारांपासून । आत्मा अतिशयें भिन्न ।

जेवीं मृगजळातें भरून । अलिप्त भानू नभामाजीं ॥ ८४ ॥

जैसा प्रकाशोनि सर्पाकार । सर्पासी नातळे स्वयें दोर ।

तेवीं प्रकाशोनि संसार । निःसंग निर्विकार निजात्मा ॥ ८५ ॥

जेवीं कृष्ण पीत रक्त श्वेत । स्फटिक ठेवितां तेथतेथ ।

जरी तदाकार भासत । तरी तो अलिप्त शुद्धत्वें ॥ ८६ ॥

तैसा गुणसंगें जीवात्मा बद्ध । दिसे तरी तो अतिशुद्ध ।

हा नेणोनियां निजबोध । करिती विवाद मतवादी ॥ ८७ ॥

एक म्हणती आत्मा देही । एक म्हणती तो विदेही ।

एक म्हणती आत्म्याच्या ठायीं । हे दोन्ही नाहीं सर्वथा ॥ ८८ ॥

एक म्हणते आत्मा सगुण । एक म्हणती तो गुणविहीन ।

एक म्हणती ते वेगळी खूण । सगुण निर्गुण परमात्मा ॥ ८९ ॥

एक प्रतिपादिती भेद । एक प्रतिपादिती अभेद ।

एक म्हणती दोन्ही अबद्ध । आमुचें मत शुद्ध देहात्मवादू ॥ ३९० ॥

एक म्हणती हें मिथ्याभूत । प्रत्यक्ष दिसताहे जो येथ ।

तो प्रंपच मानिती सत्य । हेंचि मत एकाचें ॥ ९१ ॥

ऐसे भेदवाद सकळ । विचारितां अज्ञानमूळ ।

आत्मा चिन्मात्र केवळ । भेदातें समूळ छेदक ॥ ९२ ॥

’आत्मा परिज्ञानमय’ शुद्ध । हें शोकींचें मूळ पद ।

तेणें निरसे । अज्ञानभेद । आत्मा शुद्ध बुद्ध चिदात्मा ॥ ९३ ॥

जेवीं सक्षत्र रजनी । निवटीत प्रकटे तरणी ।

तेवीं सभेद कार्य निरसूनी । प्रकट चित्किरणीं चिद्भामनू ॥ ९४ ॥

तेथ गुणेंसी माया उडे । भेदा‌असहित वाद बुडे ।

मूळासह अज्ञान खुडे । चहूंकडे सच्चिदानंद ॥ ९५ ॥

आत्म सच्चिदानंद पूर्ण । तेथ सकळ मिथ्या अज्ञान ।

तें अज्ञाननिरासीं साधन । विवेक सांख्यज्ञान व्यर्थ दिसे ॥ ९६ ॥

तेचि विषयींचें निरूपण । श्लोकार्धें सुलक्षण ।

स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । साध्यसाधनविभाग ॥ ९७ ॥

 

व्यर्थोऽपि नैवोपरमेत पुंसां मत्तः परावृत्तधियां स्वलोकात्‌ ॥ ३३ ॥

 

मूळीं समूळ मिथ्या अज्ञान । अज्ञानजन्य विषयभान ।

तें देखोनि भुलले जन । पडिलें विस्मरण स्वस्वरूपीं ॥ ९८ ॥

मी परमात्मा हृदयस्थ सन्निधी । त्या मजपासोनि उपरमे बुद्धी ।

मग विषयासक्ति त्रिशुद्धी । आवडे उपाधि देह गेह दारा ॥ ९९ ॥

जें स्वस्वरूपाचें विस्मरण । तें वाढवी तीव्र विषयध्यान ।

तेणें जीवासी जन्ममरण । अनिवार जाण देहाभिमाने ॥ ४०० ॥

तो नासावया देहाभिमान । वैराग्ययुक्त ज्ञानध्यान ।

मीचि बोलिलों साधन । समूळ अज्ञानच्छेदक ॥ १ ॥

जंववरी अंगीं देहाभिमान । तंव अवश्य पाहिजे साधन ।

निःशेष निरसल्या अज्ञान । वृथा साधन मीही मानीं ॥ २ ॥

म्हणशी तें कोण पां अज्ञान । जें शुद्धासी लावी जीवपण ।

त्या जीवा‌अंगीं जन्ममरण । अनिवार जाण वाढवी ॥ ३ ॥

स्वस्वरूप विसरोनि जाण । देहीं स्फुरे जें मीपण ।

अत्यंत दृढतर अज्ञान । तो देहाभिमान उद्धवा ॥ ४ ॥

गौण नांव त्याचें अज्ञान । येर्क्ष्हवीं मुख्यत्वें देहाभिमान ।

हें ऐकोनि देवाचें वचन । दचकलें मन उद्धवाचें ॥ ५ ॥

तेचि अर्थींचा प्रश्न । देवासी पुसे आपण ।

कोण्या युक्तीं देहाभिमान । जन्ममरण भोगवी ॥ ६ ॥

 

उद्धव उवाच-

त्वत्तः परावृत्तधियः स्वकृतैः कर्मभिः प्रभो ।

उच्यावचान्‌ यथा देहान्‌ गृह्णन्ति विसृजन्ति च ॥ ३४ ॥

 

सर्वत्र सदा संमुख गगन । त्यासी कदा न घडे विमुखपण ।

तेंवी आत्मा सबाह्य परिपूर्ण । वृत्ति विमुख जाण होय कैसी ॥ ७ ॥

जैं जाळीं बांधवे गगन । तैं अक्रिया लागे कर्मबंधन ।

वंध्यागर्भ सटवे जाण । तैसें जन्ममरण मुक्तासी ॥ ८ ॥

आत्म्यावेगळें कांहीं । रितें तंव उरलें नाहीं ।

तरी ये देहींचा ते देहीं । गमनसिद्धी पाहीं कैसेनी ॥ ९ ॥

पुथ्वी रुसोनि वोसरां राहे । आकाश पळोनि पर्क्ष्हां जाये ।

तैं देहींचा देहांतरा पाहें । आत्मा लाहे संसरण ॥ ४१० ॥

सात समुद्र गिळी मुंगी । तैं आत्मा उंचनीच योनी भोगी ।

हे अतर्क्य तर्केना मागी । भुलले योगी ये अर्थीं ॥ ११ ॥

 

तन्ममाख्याहि गोविन्द दुर्विभाव्यमनात्मभिः ।

न ह्येतत्प्रायशो लोके विद्वांसः सन्ति वश्चिताः ॥ ३५ ॥

 

अभिनव हे तुझी गती । सर्वथा न कळे श्रीपती ।

मायामोहित जे चित्तीं । त्यां तुझी स्थिती नेणवे ॥ १२ ॥

तूं आत्मा अद्वितीय अविनाश । तेथ उत्पत्ति स्थिति विनाश ।

नाथिला दाविसी भवभास । हा अतर्क्य विलास तर्केना ॥ १३ ॥

येथ वेदाची युक्ती ठेली । उपनिषदें वेडावलीं ।

पुराणें मुकीं झालीं । अतियत्नेंे लक्षिणी न वचेचि मागी ॥ १४ ॥

तुझे केवळ कृपेवीण । तुझें इत्थंभूत नव्हे ज्ञान ।

ऐसे जड मूढ हरिकृपाहीन । त्यांसी भवबंधन तुटेना ॥ १५ ॥

तुझे योगमायेची अतर्क्यता । ब्रह्मा भुलविला वत्सें नेतां ।

शिवू भुलविला मोहिनी देखतां । इतरांची कथा ते कोण ॥ १६ ॥

प्रपंचीं अथवा परमार्थी । तुझेनि चालती इंद्रियवत्ती ।

यालागीं गोविंदनामाची ख्याती । त्रिजगतीं वाखणिली ॥ १७ ॥

सादर कृपापूर्वक आपण । माझा सांगवा अतर्क्य प्रश्न ।

देहीं देहांतरा संचरण । जीवास जन्ममरण तें कैसें ॥ १८ ॥

ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । हांसित्रला मधुसूदन ।

हें अवघें मायिक जाण । कल्पनाविंदान मनोमय ॥ १९ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-मनः कर्ममयं नृणामिन्द्रियैः पंचभिर्युतम्‌ ।

लोकल्लोकं प्रयात्यन्य आत्मा तदनुवर्तते ॥ ३६ ॥

 

अकरा इंद्रियें पंच म्हाभूतें । हें सोळा कळांचें लिंगदेह येथें ।

मुख्यत्वें प्राधान्य मनाचें तेथें । नाना विषयांतें कल्पक ॥ ४२० ॥

येथ लिंगदेह तेंचि मन । मना‌आधीन इंद्रियें जाण ।

मनाचेनि देहासी गमन । तेथ देहाभिमान मनासवें ॥ २१ ॥

मन ज्यातें सोडूनि जाये । तेथ अभिमान उभा न राहे ।

मनोयोगें अभिमान पाहें । देहाचा वाहे खटाटोप ॥ २२ ॥

जेथ विषयासक्त मन । करी शुभाशुभ कर्माचरण ।

तेव्हां हो‍ऊनि कर्माधीन । देही करी गमन देहांतरा ॥ २३ ॥

आत्मा यासी अलिप्त भिन्न । परी देहासवें दावी गमन ।

हें अति‌अतर्क्य विंदान । ऐक लक्षण तयाचें ॥ २४ ॥

घट जेथ जेथ हिंडों वैसे । आकाश त्यासवें जात दिसे ।

परी ढळणें नाहीं आकाशें । आत्म्याचें तैसें गमन येथें ॥ २५ ॥

घटामाजीं भरिजे अमृत । अथवा घालिजे खातमूत ।

आकाश दोहींसीं अलिप्त । तेवीं सुखदुःखातीत देहस्थ आत्मा ॥ २६ ॥

घट घायें केजे शतचूर । परी आकाशीं न निघे चीर ।

तेवीं नश्वरीं अनश्वर । जाण साचार निजात्मा ॥ २७ ॥

घट फुटोनि जेथ नाशे । तेथ आकाश आकाशीं सहज असे ।

नवा घट जेथ उपजो बैसे । तों तेथ आकाशें व्यापिजे ॥ २८ ॥

तेवीं देहाचें नश्वरपण । आत्मा अखंडत्वें परिपूर्ण ।

आत्म्यासी देहांतरगमन । जन्ममरण असेना ॥ २९ ॥

देहीचें देहांतरगमन । वासनायोगें करी मन ।

तें मनोगमनाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ४३० ॥

 

ध्यायन्मनोऽनुविषयान्‌ दृष्टान्वानुश्रुतानथ ।

उद्यत्सीदत्‌ कर्मतन्त्रं स्मृतिस्तदनुशाम्यति ॥ ३७ ॥

 

श्रुतदृष्टविषयांचें ध्यान । निरंतर वाढवी मन ।

तीव्र धारण दारुण । अन्य स्फुरण स्फुरेना ॥ ३१ ॥

आवडत्या विषयांचें ध्यान । अंतकाळीं ठसावे जाण ।

तेव्हां तदाकार होय मन । सर्वभावें आपण तन्निष्ठा ॥ ३२ ॥

तेव्हां भोगक्षयें जाण । मागल्या देहाचा अभिमान ।

सहजेंचि विसरे मन । पुढील ध्यान एकाग्रतां ॥ ३३ ॥

विषयवासनारूढ मन । निजकर्मतंत्रे जाण ।

देहांतरीं करी गमन । तेथ सप्राण संचरे ॥ ३४ ॥

मागील सांडिल्या देहातें । सर्वथा स्मरेना चित्तें ।

पुढें धरिलें आणिकातें । हेंही मनातें स्मरेना ॥ ३५ ॥

 

विषयाभिनिवेशेन नात्मानं यत्स्मरेत्पुनः ।

जन्तोर्वै कस्यचिद्धेतोर्मृत्युरत्यन्तविस्मृतिः ॥ ३८ ॥

जन्म त्वात्मतया पुंसः सर्वभावेन भूरिद ।

विषयस्वीकृतिं प्राहुर्यथा स्वप्नमनोरथः ॥ ३९ ॥

 

विषयाभिनिवेशें मन । ज्या स्वरूपाचें करी ध्यान ।

तद्रूभप होय आपण । पूर्वदेहाचें स्मरण विसरोनियां ॥ ३६ ॥

तेंचि विस्मरण कैसें । निजबालत्व प्रौढवयसें ।

निःशेख नाठवे मानसें । पूर्वदेह तैसें विसरोनि जाय ॥ ३७ ॥

ऐसें अत्यंत विस्मरण । त्या नांव देहाचें मरण ।

त्या विसरासवें जाण । चेतना सप्राण निघोनि जाये ॥ ३८ ॥

जेव्हां चेतना जाय सप्राण । तेव्हां देहासी ये प्रेतपण ।

त्या नांव उद्धवा मरण । जन्मकथन तें ऐक ॥ ३९ ॥

स्न्नेहें द्वेषें अथवा भयें । अंतकाळीं जें ध्यान राहे ।

पुरुष तद्रू्पचि होये । जन्मही लाहे तैसेंचि ॥ ४४० ॥

भरत करितां अनुष्ठान । अंतीं लागलें मृगाचें ध्यान ।

तो मृगचि झाला आपण । ध्यानानुरूपें मन जन्म पावे ॥ ४२ ॥

द्वेषें ध्यातां श्रीकृष्णासी । तद्रू पता झाली पौण्ड्रकासे ।

जैसें दृढ ध्यान ठसावे मनोरम । तेंचि जन्म पुरुषासी ॥ ४४ ॥

मग तेणें ध्यानानुभवें । जैसा कांहीं आकारू संभवे ।

तेथ देहाभिमान पावे । ’हें मी आघवें’ म्हणोनी ॥ ४५ ॥

येथ मन आणि अभिमान । स्वरूप एक कार्यें भिन्न ।

हें चित्तचतुष्टयलक्षण । जाणती सज्ञान एकात्मता ॥ ४६ ॥

दैवयोगें त्या देहाचें । बरवें वोखटें घडे साचें ।

तैं अभिमान घे‌ऊनि नाचे । जन्म पुरुषाचें या नांव ॥ ४७ ॥

परी हें देह नव्हे आन । हेंही स्मरेना तें मन ।

पूर्वील जो देहाभिमान । तोचि येथ जाण आरोपी ॥ ४८ ॥

येचि अर्थींचा दृष्टांत । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्णनाथ ।

जेवीं स्वप्न आणी मनोरथ । विसरवित निजदेहा ॥ ४९ ॥

स्वगृहीं दरिद्री निद्रित । तो स्वप्नीं होय अमरनाथ ।

मग उर्वशीप्रमुख अप्सरांत । असे मिरवत ऐरावतीं ॥ ४५० ॥

तें दरिद्रदेह माझें गेलें । हें अमरदेह प्राप्त झालें ।

ऐसें स्वप्नीं नाहीं आठवलें । तैसें जन्म झालें जनासी ॥ ५१ ॥

मजूर रा‌उळींचें घृत नेतां । तो तुरुंगीं चढे मनोरथा ।

मन नाचूं लागे उल्हासतां । स्वकल्पिता कल्पना ॥ ५२ ॥

सवळ वारूचें उड्डाण । म्हणूनि उडूं जातां आपण ।

पडोनि घृतकुंभ होय भग्न । पुसती जन काय झालें ॥ ५३ ॥

बळें उडाला माझा घोडा । परी स्मरेना तो फुटला घडा ।

बंदीं पडला रोकडा । नेणे बापुडा मनोरथें ॥ ५४ ॥

येथवरी तीव्र जें विस्मरण । त्या नांव देहाचें मरण ।

अति‌उद्यत जें मनाचें ध्यान । तेंचि जन्म प्राण्यासी ॥ ५५ ॥

एवं आत्म्यासी जन्ममरण । तें केवळ भ्रमाचें लक्षण ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ५६ ॥

 

स्वप्नं मनोरथं चेत्थं प्राक्तनं न स्मरत्यसौ ।

तत्र पूर्वमिवात्मानमपूर्वं चानुपश्यति ॥ ४० ॥

 

स्वप्न देखत्या पुरुषासी । विसरोनि निजदेहासी ।

स्वप्नींच्या दे‌अगेहांसी । साभिमानेंसीं वाढवी ॥ ५७ ॥

जागृतिदेहो राहिला तेथें । स्वप्नदेहो पावलों येथें ।

एवं पूर्व अपूर्व दोहींतें । न स्मरे चित्ते पुरुष जैसा ॥ ५८ ॥

जागृति आणि देखिलें स्वप्न । या दोहीं देहांसीं देखता भिन्न ।

तेवीं जन्म आणि मरण । जीवासी जाण असेना ॥ ५९ ॥

एवं देहासी जन्म नाश । आत्मा नित्यमुक्त अविनाश ।

स्वप्नमनोरथविलास । तैसा बहुवस संसार ॥ ४६० ॥

देहासी जन्म स्थिति मरण । यांसी मनचि गा कारण ।

मनःकल्पित संसार जाण । तेंचि श्रीक्रुष्ण सांगत ॥ ६१ ॥

 

इन्द्रियायनसृष्ट्येदं त्रैविध्यं भाति वस्तुनि ।

बहिरन्तर्भिदाहेतुर्जनोऽसज्जनकृद्यथा ॥ ४१ ॥

 

मनें कल्पिली सकळ सृष्टी । मनःकृत इंद्रियकामाठी ।

मनें वाढविली त्रिपुटी । कर्मकसवटी विभाग ॥ ६२ ॥

अधिदेव अध्यात्म अधिभूत । हें त्रैविध्य मनःकृत ।

वस्तु अखंडचि तेथ । त्रिधा भासत कल्पना ॥ ६३ ॥

जैसें भांडें कुंभार करी । तेथ नभ दिसे तदाकारीं ।

गगन सर्वथा अविकारी । तें दिसे विकारी भांडयोगें ॥ ६४ ॥

तेवीं आत्मा अविकारी नित्य शुद्ध । तेथ मनःकल्पित त्रिविध ।

नानापरींच्या त्रिपुटी विविध । वाढविला भेद तो ऐक ॥ ६५ ॥

कार्य कर्म आणि कर्ता । ध्येय ध्यान आणि ध्याता ।

ज्ञेय ज्ञान आणि ज्ञाता । या मनःकल्पिता त्रिविध ॥ ६६ ॥

अहं कोहं सोहं भेद । त्वंपद असिपद ।

सत्‌ चित्‌ आणि आनंद । हेही संबंध मायिक ॥ ६७ ॥

असंताचिये निवृत्ती । संतत्व प्रतिपादी वेदोक्ती ।

जडाचिये समाप्ती । चिदत्व बोलती वस्तूसी ॥ ६८ ॥

करितां दुःखाचा छेद । वस्तूसी म्हणती परमानंद ।

एवं सच्चिदानंद । जाण प्रसिद्ध मायिक ॥ ६९ ॥

असंत मिथ्या मायिक पाहीं । तैसें तत्त्व कोण ठेवीं ठायीं ।

जडासीचि ठाव नाहीं । तेथ चिदत्व कायी संपादे ॥ ४७० ॥

जेथ नाहीं दुःखसंबंध । तेथ कोण म्हणे आनंद ।

एवं वस्तूच्या ठायीं सच्चिदानंद । मायिक संबंध या हेतू ॥ ७१ ॥

जेथ जें भासे संसारभान । त्रिगुणत्रिपुटी विंदान ।

तें सर्व मायिक मनःकृत जाण । आत्मा तो भिन्न गुणातीत ॥ ७२ ॥

आत्मा नित्य मुक्त शुद्ध बुद्ध । तेथ भासें जो त्रिविध भेद ।

तो मनःकृत गुणसंबंध । जाण प्रसिद्ध मायिक ॥ ७३ ॥

पुरुष श्रोत्रिय सदाचार । त्यासी स्त्री करी व्यभिचार ।

तेणें दोषी म्हणती भ्रतार । तैसा भेदप्रकार आत्म्यासी ॥ ७४ ॥

जेवीं स्वप्नामाजीं नर । एकला होय संसार ।

तो निद्रायोगें चमत्कार । तैसा भेदप्रकार मायिक ब्रह्मीं ॥ ७५ ॥

जडाजड देहभेद । परिच्छिन्नत्वें जीवभेद ।

हा स्वप्रपाय मायिक बोध । आत्मा नित्य शुद्ध अद्वितीय ॥ ७६ ॥

ऐसे मायाविभेदनिष्ठ जन । त्यांसी वैराग्यसिद्ध्यर्थं जाण ।

काळकृत जन्ममरण । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ७७ ॥

 

नित्यदा ह्यङ्‌ग भूतानि भवन्ति न भवन्ति च ।

कालेनालक्ष्यवेगेन सूक्ष्मत्वात्तन्न्‌ दृश्यते ॥ ४२ ॥

 

म्हणे ऐक बापा उद्धवा । स्थावरजंगमादि देहभावा ।

काळाचिया काळप्रभाव । लागला नीच नवा जन्ममृत्यू ॥ ७८ ॥

अतिसूक्ष्म काळगतीसीं । काळ ग्रासीतसे जगासी ।

या अंगींच्या जन्ममृत्यूंसी । नेणवे जीवासी मायामोहें ॥ ७९ ॥

निजमाता बाळवयासी । प्रकटावयवीं लाडवी पुत्रासी ।

तेचि माता पौढवयसेंसी । होय त्या पुत्रासी सलज्ज ॥ ४८० ॥

ते बाल्यावस्था काळें नेली । हे पौढवयसा नवी अली ।

यालागीं माता सलज्ज झाली । हे काळें केली घडामोडी ॥ ८१ ॥

ऐसा नित्य नाश नित्य जन्म । भूतांसी करी काळ सूक्ष्म ।

या जन्ममृत्यूंचें वर्म । नेणती संभ्रम भ्रांत प्राणी ॥ ८२ ॥

जो अवस्थाभाग काळें नेला । त्यासवें तो देहचि गेला ।

पुढें वयसा नवी पावला । तो काळें आणिला नवा देहो ॥ ८३ ॥

ऐसा संभव आणि असंभवो । नीच नवा काळकृत पहा वो ।

यालागीं त्रिविधविकारीं देहो । स्वयें स्वयमेवो देखिजे ॥ ८४ ॥

अतर्क्य काळाची काळगती । भूतें जन्ममृत्यु पावती ।

ते अलक्ष्य गतीचे अर्थीं । दृष्टांत श्रीपति दावीत ॥ ८५ ॥

 

यथार्चिषां स्त्रोतसां च फलानां वा वनस्पतेः ।

तथैव सर्वभूतानां वयोऽवस्थादयः कृताः ॥ ४३ ॥

 

नित्य नूतन दीपज्वाळा । होतां जातां न दिसती डोळां ।

सवेग वाहतां जळकल्लोळा । यमुनाजळा न देखिजे ॥ ८६ ॥

फळ न सांडितां वृक्षदेंठ । कडवट तुरट आंबट ।

तेचि गोड होय चोखट । ऐशी अतर्क्य अदृष्ट काळसत्ता ॥ ८७ ॥

तोचि काळ देहासरिसा । नित्य नूतन लागला कैसा ।

बाल्य तारुण्य वृद्धवयसा । देहदशा पालटी ॥ ८८ ॥

मूढ कुशळ अशक्तता । अवस्था नाशीत ये अवस्था ।

तेथ ’मी तोचि’ हें तत्त्वतां । स्फुरे सर्वथा कैसेनी ॥ ८९ ॥

ऐसें कल्पील तुझें मन । ते अर्थींचें निरूपण ।

अखंड स्फूर्तीचें कारण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४९० ॥

 

सोऽयं दीपोऽर्चिषां यद्वत्‌ स्त्रोतसां तदिदं जलम्‌ ।

सोऽयं पुमानिति नृणां मृषा गीर्धीर्मृषायुषाम्‌ ॥ ४४ ॥

 

दिपज्वाळा होती जाती । अग्नी जैसा पूर्वस्थिती ।

यालागीं तोचि दीपू म्हणती । ऐशा युक्ती उद्धवा ॥ ९१ ॥

प्रवाह वाहती कल्लोळ । परी अखंड एकचि जळ ।

यालागीं म्हणती सकळ । तेंचि जळ या हेत ॥ ९२ ॥

तेवीं देहीं वयसा होती जाती । आत्मा अखंड अनुस्यूती ।

तोचि मी हे स्फुरे स्फूर्ती । या उपपत्ती उद्धवा ॥ ९३ ॥

म्हणसी मीपणें अहंकार रूढ । तोही अज्ञानत्वें जडमूढ ।

त्यासी प्रकाशक आत्मा दृढ । मीपणें अखंड वस्तुत्वें स्फुरे ॥ ९४ ॥

येथ देहासीचि जन्ममरण । आत्मा अखंडत्वें परिपूर्ण ।

येथ देहात्मबुद्धीचें जें मीपण । ते वाचा जाण्‌ अतिमिथ्या ॥ ९५ ॥

विषयांची विषयसिद्धी । देहीं जे कांहीं देहबुद्धी ।

तेही मिथ्या जाण त्रिशुद्धी । भवबंधीं स्थापक ॥ ९६ ॥

कर्मभूमीं नरदेह‌ऐतसें । निधान लाधलें अनायासें ।

तेथींचेनिही आयुष्यें । जे विषयविलासें विगुंतले ॥ ९७ ॥

तो अमृत विकूनि कांजी प्याला । रत्नें दे‌ऊनि कोंडा घेतला ।

पर्वत फोडूनि टोळ धरिला । गज विकिला इटेसाठीं ॥ ९८ ॥

डोळे फोडूनि काजळ ल्याला । नाक कापूनि शिमगा खेळला ।

तैसा नरदेहा नाडला । नाश केला आयुष्याचा ॥ ९९ ॥

वेंचितां धन लक्षकोटी । आयुष्यक्षणाची नव्हे भेटी ।

तेंही वेंचिलें विषयासाठीं । हतायु करंटीं अतिमूढें ॥ ५०० ॥

मुख्य देहोचि काल्पनिक जाण । तेथील काल्पनिक अभिमान ।

तें हें देहबुद्धीचें मीपण । लावी दृढ बंधन जगासी ॥ १ ॥

तें सांडितां देहाचें मीपण । कैंचें जन्म कैंचें मरण ।

तेव्हां संसारुचि नाहीं जाण । भवबंधन मग कैंचें ॥ २ ॥

जैसा मिथ्या बागुलाचा भेवो । बाळक सत्य मानिला पहा हो ।

तैसा मृषा काल्पनिक देहो । सत्यत्वें पहा हो मानिला ॥ ३ ॥

मिथ्या देहो आणि देहबुद्धी । त्यासी पुढें कैसी जन्मसिद्धी ।

मिथ्याभूतासी नव्हे वृद्धी । तेविखींची विधि हरि बोले ॥ ४ ॥

 

मा स्वस्य कर्मबीजेन जायते सोऽप्ययं पुमान्‌ ।

म्रियते वामरो भ्रान्त्या यथाग्निर्दारुसंयुतः ॥ ४५ ॥

 

देहात्मवादें देहाभिमान । जनीं वासनाबीज गहन ।

तेणें स्वसंकल्पें आपण । मानी जन्ममरण नसतेंचि ॥ ५ ॥

तेणें देहाभिमानें आपण । अहं कर्म कर्ता क्रियाचरण ।

निष्कर्मा कर्मबंधन । अमरा जन्ममरण आरोपी ॥ ६ ॥

थिल्लराचेनि जाहलेपणें । त्यांत सूर्याचें जन्म मानणें ।

थिल्लरनाशें सूर्याचें जिणें । नासलें म्हणे बाळक ॥ ७ ॥

तेवीं अजन्म्यासी जन्मकर्म । मानिती तो मायिक भ्रम ।

येचिविषयीं पुरुषोत्तम । दृष्टांत सुगम सांगत ॥ ८ ॥

जैसा अग्नि अजन्मा अव्यक्त । त्यासी काष्ठीं जन्मला म्हणत ।

दिसे काष्ठाकारें आकारवंत । काष्ठनाशें मानीत नाश त्यासी ॥ ९ ॥

येथ देहासीच जन्मनाश । आत्मा नित्य अविनाश ।

देह‌अदवस्था नवविलास । स्वयें हृषीकेश सांगत ॥ ५१० ॥

 

निषेकगर्भजन्मानि बाल्यकौमारयौवनम्‌ ।

वयोमध्यं जरा मृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव ॥ ४६ ॥

 

देहींच्या अवस्था त्या नव । ऐक तयांचाही स्वभाव ।

भिन्नविभागवैभव । यथागौरव सांगेन ॥ ११ ॥

पितृदेहीं पावोनि शुक्रत्व । तेथूनि जननीजठर प्राप्त ।

त्या नांव निषेक बोलिजेत । देहींची हे येथ प्रथमावस्था ॥ १२ ॥

जननीजठरीं रिधिरयुक्त । मुसावोनि खोटी होत ।

क्षणक्षणां वृद्धी प्राप्त । गर्भ ते येथ दुजी अवस्था ॥ १३ ॥

प्रसूतिवाताच्या आघातीं । उदराबाहेर उत्पत्ती ।

त्या नांव जन्म बोलती । जाण निश्चितीं तिजी अवस्था ॥ १४ ॥

अतिशयें आवडे स्तनपान । मुख्यत्वें माताचि प्राधान्य ।

रुदनाचें बळ संपूर्ण । तैं चौथी जाण बाल्यावस्था ॥ १५ ॥

मळमूत्रीं लोळे अज्ञान । गूढेंद्रिय विवेकशून्य ।

गोड गोजिरें कलभाषण । पंचहायन बाल्यावस्था ॥ १६ ॥

इंद्रियीं चेतना वाढत । परी पोटीं नाहीं विषयस्वार्थ ।

खोळावरी आसक्त चित्त । ते पांचवी येथ कुमारवस्था ॥ १७ ॥

या‌उपरी तरुणपण । इंद्रियसामर्थ्य संपूर्ण ।

मी शहाणा मी सज्ञान । देहीं देहाभिमान मुसमुशी ॥ १८ ॥

तेथ स्त्रीकाम आवडे चित्तीं । धनकामाची अतिप्रीती ।

देहगेहांची आसक्ती । नामरूपांची ख्याती लौकिकीं मिरवी ॥ १९ ॥

श्रीमदें गर्वितमानस । स्त्रीपुत्रांचा अति‌उल्हास ।

तृष्णा दुर्धर अतिसोस ।कामक्रोधांचा बहुवस वळसा भोंवे ॥ ५२० ॥

न साहे नोकिलेपण । ’तूं म्हणतां टाकी प्राण ।

ते सहावी अवस्था जाण । तरुणपण अनर्थ ॥ २१ ॥

पंधरापासोनि पंचवीस । पूर्ण तरुणपणाचा पैस ।

तेथ नानाविकारी मानस । नांदवी सावकाश देहाभिमान । २२ ॥

चळिसांपासोनि साठीवरी । देहीं उत्तरवयसा पुरी ।

झुरडी पडों लागे शरीरीं । इंद्रिशक्ती करी प्राशन काळ ॥ २३ ॥

क्षीणपणाचा सुमुहूर्त । काळ आरंभ करी जेथ ।

ते हे उत्तरावस्था येथ । जाण निश्चित सातवी ॥ २४ ॥

तिची हातधरणी जरा । कांपवीतसे सुभटां नरां ।

भोग न साहे शरीरा । इंद्रियव्यापाराहारासी ॥ २५ ॥

अस्तव्यस्त केला शरीरवेश । दांताळी पाडिली वोस ।

भेणें पालटे केश । धाकें सीस कांपत ॥ २६ ॥

शरीर जरा करी क्षीण । तरी विषयावस्था अतिगृहन ।

चिंता अनिवार दारुण । तृष्णा अपूर्ण सर्वदा ॥ २७ ॥

तेज सांडूनि जाय नयना । टाळी पडोनि ठाती काना ।

मुखीं लागे चोरपान्हा । तरी देहाभिमाना वाढवी ॥ २८ ॥

जरा पावलिया निजसंधी । अनिवार येती आधिव्याधी ।

महामोहें व्यापिजे बुद्धी । विवेक त्रिशुद्धीं बुडाला ॥ २९ ॥

पायां पडे वेंगडी । आधार टेंकण लांकुडी ।

वाचा लफलफी जडत्वें गाढी । हाले होंटाची जोडी उंदिरप्राय ॥ ५३० ॥

डोळां चिपडीं तोंड भरे । नाकींची लोळी वोठीं उतरे ।

मुखींचे लाळेचिया धारें । थिबबिबिजे उरें चिकटोनी ॥ ३१ ॥

चुंबन मागेना तोंडाप्रती । ती थुंका म्हणोनि दूर पळती ।

उसंत नाहीं खोकल्याहातीं । श्वास कास उठती अनिवार ॥ ३२ ॥

शरीरीं थरकंप उठी । तरी देहाभिमान दृढ पोटीं ।

अवघ्याते म्हणे धाकुटीं । सांगे जुनाट गोष्टी मोठमोठ्या ॥ ३३ ॥

अधोवाताचें वावधान । अनिवार सुटे जाण ।

जीवें जितां विटंबण । हे जरा जाण आठवी अवस्था ॥ ३४ ॥

जेवीं सु‌ईमागें दोरा जाण । तेवीं जरेसवें असे मरण ।

जरा शरीर पाडी क्षीण । तंव वाजे निशाण मृत्यूचें ॥ ३५ ॥

देहींच्या तुटल्या नाडी । वाचा हों लागे बोबडी ।

तरी देहाची धरी गोडी । अधिक आवडी स्त्रीपुत्रांची ॥ ३६ ॥

मजमागें हें अनाथें । कोण सांभाळीळ यांतें ।

पोटासी धरोनि त्यांतें । रडे बहुतें आक्रोशें ॥ ३७ ॥

द्रव्यलोभ अतिकठिण । अंतीं न वेंची आपण ।

दूरी करूनि इतर जन । सांगे उणखूण ठेव्याची ॥ ३८ ॥

नवल वासनाविंदान । विसरोन देहाचें स्मरण ।

सर्वस्वें जे धरिजे आठवण । तेंचि आपण दृढ होय ॥ ३९ ॥

या देहाची निःशेष आठवण । ते नाठवणें सवेंचि जाण ।

चेतनासहित जाय प्राण । या नांव मरण देहाचें ॥ ५४० ॥

एवं गर्भादि मरणांता । या देहींच्या नव अवस्था ।

येथ आत्म्याची अलिप्तता । स्वभावतां देहासी ॥ ४१ ॥

देह‌अ‌आवस्था विकारवंता ।आत्मा अलिप्त अविकारता ।

म्हणसी देहविकारा जडता । यासी विकारता घडे केवीं ॥ ४२ ॥

सूर्य थापटूनि जन । कदा नुठवी आपण ।

तो प्रकाशतांचि जाण । सहजें जन चेवती ॥ ४३ ॥

त्या जनाची कर्मकर्तव्यता । सूर्या‌अंगीं न लगे सर्वथा ।

तेवीं प्रकाशोनि विकारता । अलिप्त तत्त्वतां निजात्मा ॥ ४४ ॥

झालिया सूर्यकिरण प्राप्त । जेवीं अग्नि स्त्रवे सूर्यकांत ।

तेणें याग कां दाघ होत । त्या कर्मातीत सूर्य जैसा ॥ ४५ ॥

तेवीं चित्प्रकाशें मन । शुभाशुभ कर्में करी जाण ।

त्या मनोविकारा चिद्भा न । अलिप्त जाण निजात्मा ॥ ४६ ॥

येथ मनःकृत विकार पूर्ण । मनःकृत कर्माकर्म जाण ।

मनःकृत जन्ममरण । स्वर्गनरकगमन मनःकृत ॥ ४७ ॥

मनःकृत लक्ष्यालक्ष । मनःकृत बंधमोक्ष ।

तेंचि निरूपण प्रत्यक्ष । श्रीकृष्ण अध्यक्ष सांगत ॥ ४८ ॥

 

एता मनोरथमयीर्ह्यन्यस्योच्चावचास्तनूः ।

गुणसङ्‌गादुपादत्ते क्वचित्काश्चिज्जहाति च ॥ ४७ ॥

 

संसारविकाराचें भान । अभिमानयुक्त करी मन ।

स्वर्गनरक गमनागमन । देहाभिमान भोगवी ॥ ४९ ॥

आत्मा याहूनि शजें भिन्न । चिन्मात्रैक चिद्धन ।

तेथ आतळों न शके मन । शुद्धीं अभिमान असेना ॥ ५५० ॥

मन अभिमान प्रसवे माया । अभिमानें गुण आणिले आया ।

गुणीं मायिक केली काया । विकारसामग्रियासमवेत ॥ ५१ ॥

जैशी देहापाशीं छाया । तैशी स्वरूपीं मिथ्या माया ।

जेथ जन्ममरणेंसीं काया । रिघावया ठावो नाहीं ॥ ५२ ॥

आत्मा शुद्ध काया मलिन । काया जड आत्मा चिद्धन ।

अज अव्यय आत्मा परिपूर्ण । जन्ममरण देहासी ॥ ५३ ॥

तिनी गुण तिनी अवस्था । कार्य कर्म अहंकर्ता ।

हें देहाभिमानाचे माथां । आत्मा सर्वथा अलिप्त ॥ ५४ ॥

यापरी विकारांहून । आत्मा चिद्रूसपें सहज भिन्न ।

म्हणशी जीवास देहाभिमान । तेंही कथन अवधारीं ॥ ५५ ॥

जीव अलिप्त मायागुणीं । एक सांगेन ते काहणी ।

स्फटिक ठेविजे जैश वर्णीं । तद्रू पपणीं तो भासे ॥ ५६ ॥

हो कां तद्रूेपपणेंही दिसतां । स्फटिक अलिप्त निजशुद्धता ।

तेवीं सत्त्वादि गुणीं क्रीडतां । जीव तत्त्वतां अलिप्त ॥ ५७ ॥

स्फटिक काजळीं दिसे काळा । परी तो काळेपणावेगळा ।

तेवीं तमोगुणें जीवू मैळा । दिसोनि निराळा तमेंसीं ॥ ५८ ॥

स्फटिक आरक्तीं आरक्तकिळा । दिसोन आरक्ततेवेगळा ।

तेवीं रजोगुणीं राजसलीळा । भोगूनि वेगळा जीवात्मा ॥ ५९ ॥

स्फटिक श्वेतवर्णीं दिसे श्वेत । परी तो श्वेतपण अलिप्त ।

तेंवी सत्त्वीं दिसे ज्ञानवंत । गणज्ञानातीत जीवात्मा ॥ ५६० ॥

त्रिगुण गुणेंसीं अलिप्तता । दाविली जीवशिवांची तत्त्वतां ।

देहीं असोनि निःसंगता । ऐक आतां सांगेन ॥ ६१ ॥

जेवीं घटामाजील जीवन । घटीं चंद्रबिंब आणी जाण ।

तेवीं शुद्धासी जीवपण । देहाभिमान देहीं देखे ॥ ६२ ॥

घटनिश्चळत्वें बिंब निश्चळ । घटचंचलत्वें तें चंचळ ।

तेवीं देहाच्या अवस्था सकळ । मानीं केवळ जीवात्मा ॥ ६३ ॥

घटीं कालविल्या अंजन । तरी तें काळें होय जीवन ।

परी बिंबप्रतिबिंबा जाण । काळेपण लागेना ॥ ६४ ॥

तेवीं देहाची सुखदुःखकथा । कां पापपुण्यादि जे वार्ता ।

नाहीं जीवशिवांच्या माथां । देह अहंता ते भोगी ॥ ६५ ॥

ये घटींचें जळ ते घटीं भरित । चंद्रबिंब असे त्याही‌आंत ।

नेंवी या देहींचा त्या देहीं जात । जीवात्मा म्हणत या हेतू ॥ ६६ ॥

चंद्र गगनीं अलिप्त असे । तो मिथ्या प्रतिबिंवें घटीं भासे ।

तेवीं वस्तु वस्तुत्वें सावकाशें । जीवू हें पिसें देहात्मता ॥ ६७ ॥

त्रिगुणगुणीं गुणातीत । देही देहसांग अलिप्त ।

जीव शिव दोनी येथ । तुज म्यां साद्यंत दाखविले ॥ ६८ ॥

हें नेणोनियां समस्त । देहात्मवादें जाहले भ्रांत ।

स्वर्गनरकादि आवर्त । योनी भोगवीत अभिमान ॥ ६९ ॥

द्विजदेह आरंभूनि येथ । परमेष्ठिदेहपर्यंत ।

स्वर्गसुख देहें समस्त । भोगवी निश्चित पुण्यभिमान ॥ ५७० ॥

याहूनियां अधोमुख येथ । द्विजत्वाहूनि खालते जात ।

नाना दुःखयोनी भोगवित । जाण निश्चित पापाभिमान ॥ ७१ ॥

येथ पापपुण्यकर्माचरण । तें वाढविताहे जन्ममरण ।

यांत विरळा सभाग्य जाण । जन्ममरणच्छेदक ॥ ७२ ॥

ज्यांसी निष्काम पुण्याचिया कोडी । जिंहीं स्वधर्म जोडिला जोडी ।

ज्यांसी भूतदया गाढी । ज्यांची आवडी द्विजभजनीं ॥ ७३ ॥

जे अहिंसेसी अधिवास । ज्यांचें अद्वैतपत मानस ।

जे सारासारराजहंस । जन्ममरणांचा त्रास घेतला जिंहीं ॥ ७४ ॥

जे उपनिषदर्थचातक । जे जीवजनकाचे शोधक ।

जे निजात्मतत्त्वसाधक । जे विश्वासुक भावार्थीं ॥ ७५ ॥

ज्यांसी संतचरणीं सद्भातवो । जे गुरुवचनीं विकले पहा हो ।

त्यांसी देहीं विदेहभावो । मत्कृपें पहा हो पावती ॥ ७६ ॥

तेही निजबोधें देहाची बेडी । तोडूनि जन्ममरणाची कोडी ।

उभवूनि सायुज्याची गुडी । परापरथडी पावले ॥ ७७ ॥

त्यांसी संसाराचे आवर्त । सर्वथा गेले न लगत ।

जेवीं बुडण्याचा संकेत । मृगजळा‌आंत असेना ॥ ७८ ॥

ऐसे प्राप्तपुरुष येथ । संसारीं नाहींत गा बहुत ।

हिंडतां अवघ्या जगांत । एकादा कदाचित देखिजे ॥ ७९ ॥

असो देखिल्याही त्यातें । कोण आहे ओळखतें ।

उद्धवा जाण निश्चितें । आत्मा येथें दिसेना ॥ ५८० ॥

जरी निकट भेटला ज्ञाता । त्याचा देह देखिजे वर्ततां ।

परी भीतरील निजात्मता । न दिसे सर्वथा कोणासी ॥ ८१ ॥

आत्मा गेला आला म्हणती । शेखीं येणेंजाणें न देखती ।

तेच विषयींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ८२ ॥

 

आत्मनः पितृपुत्राभ्यामनुमेयौ भवाप्ययौ ।

न भवाप्ययवस्तूनामभिज्ञोद्वयलक्षणः ॥ ४८ ॥

 

म्हणती पित्याचा आत्मा गेला । यालागीं पितृदेह नासला ।

परी पैल तो आत्मा गेला । ऐसा नाहीं देखिला कोणींही ॥ ८३ ॥

म्हणती पुत्रजन्मे आत्म्यासी जन्म । करितां पुत्राचें जातककर्म ।

देखिजे देहाचा संभ्रम । आत्मा दुर्गम दिसेना ॥ ८४ ॥

येथ आत्म्यासी येणेंजाणें । सर्वथा नाहीं पूर्णपणें ।

देहासीचि जन्ममरणें । येणेंजाणें दृष्टांतें ॥ ८५ ॥

प्रत्यक्ष देहासी जन्मनाश । आत्मा साक्षित्वें अविनाश ।

येचि अर्थीं विशद विलास । स्वयें हृषीकेश सांगत ॥ ८६ ॥

 

तरोर्बीजविपाकाभ्यां यो विद्वाञ्जन्मसंयमौ ।

तरोर्विलक्षणो द्रष्टा एवं द्रष्टा तनोः पृथक्‌ ॥ ४९ ॥

 

बीजपरिपाकें वाढले वृक्षीं । पर्वत त्या वृक्षाचा साक्षी ।

तो पर्वत वृक्षच्छेदनें नव्हे दुःखी । तेवीं द्रष्टा साक्षी देहाचा ॥ ८७ ॥

द्रष्टा साक्षी देहमात्रासी । ते देहधर्म न लगती द्रष्ट्यासी ।

तो देहीं असोनि विदेहवासी । भवबंध त्यासी स्पर्शेना ॥ ८८ ॥

हा अर्थ नेणोनि अविवेकी । अतिबद्ध जाहले ये लोकीं ।

तोचि अर्थ पांच श्लोकीं । श्रीकृष्ण स्वमुखीं सांगत ॥ ८९ ॥

 

प्रकृतेरेवमात्मानमविविच्याबुधः पुमान्‌ ।

तत्त्वेन स्पर्शसंमूढः संसारं प्रतिपद्यते ॥ ५० ॥

 

कर्माकर्मकर्तेपण । आत्म्यासी सर्वथा नाहीं जाण ।

येचि अर्थींचें निरूपण । मागां संपूर्ण सांगीतलें ॥ ५९० ॥

आत्मा नातळे तिन्ही गुण । देही देहातीत जाण ।

प्रकृतीहून पुरुष भिन्न । हें निजात्मज्ञान जो नेणे ॥ ९१ ॥

तोचि संसाराचा आपण । घरजांव‌ई झाला जाण ।

देहभिमानासी संपूर्ण । एकात्मपण मांडिलें ॥ ९२ ॥

विषयभोग तोचि पुरुषार्थ । ऐसें मानूनियां निश्चित ।

शुभाशुभ कर्मीं येथ । भोगवीत नाना योनी ॥ ९३ ॥

विषयभोग अभिमानें जाण । पुढती जन्म पुढती मरण ।

नाना योनीं आवर्तन । देहाभिमान भोगवी ॥ ९४ ॥

तें नाना योगीं गर्भदुःख । देहभिमानें भोगिती मूर्ख ।

तेंचि नाना तत्त्वांचें रूपक । यदुनायक सांगत ॥ ९५ ॥

 

सत्त्वसङ्‌गदृषीन्‌ देवान्‌ रजसासुरमानुषान्‌ ।

तमसा भूततिर्यक्त्वं भ्रमितो यति कर्मभिः ॥ ५१ ॥

 

देहाभिमानाचिये स्थिती । त्रिगुण गुणांचीं कर्में होती ।

तेणें त्रिविध संसारप्राप्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ९६ ॥

न करितां कृष्णार्पण । सात्त्विक कर्म कीजे आपण ।

तेणें क्षोभें सत्त्वगुण । उत्तम देह जाण उपजवी ॥ ९७ ॥

सत्त्वाच्या अति‌उत्कर्षगतीं । देव‌ऋषि ब्रह्म‌ऋषि होती ।

सत्त्वाच्या समसाम्यस्थितीं । कल्पायु जन्मती आजानुबाहो ॥ ९८ ॥

सत्त्वगुणें क्रियायुक्त । स्वर्गीं देव होती स्वर्गस्थ ।

भोगक्षयें अधःपात । या योनीं जनित सत्त्वगुणें ॥ ९९ ॥

आश्रयूनि राजस गुण । करितां राजस कर्माचरण ।

तेणें क्षोभला रजोगुण । योनि कोण उपजवीं ॥ ६०० ॥

राजस कर्म ब्रह्मीं अर्पिती । ते दैत्यही भगवद्भ क्त होती ।

जे रज‌उरत्कर्षें भोग वांछिती । ते असुर होती महायोद्धे ॥ १ ॥

रजोगुणें स्वकर्माचरण । तेणें कर्में जन्मती ब्राह्मण ।

रजतारतम्यें जाण । चारी वर्ण जन्मती ॥ २ ॥

तामसाचे संगतीं जाण । करितां तमिष्ठ कर्माचरण ।

तेणें क्षोभला जो तमोगुण । तो नीच योनी दारुण उपजवी ॥ ३ ॥

भूत प्रेत पिशचक । तिर्यग्योनि असंख्य ।

वृक्ष पर्वत पाषाण देख । या योनी अनेक भोगवी ॥ ४ ॥

आशंका ॥

कर्म त्रिगुणात्मक साचार । परी कर्मफळभोक्ता ईश्वर ।

हा वेदशास्त्रें विचार । केला निर्धार तुम्हींही ॥ ५ ॥

देहसाक्षित्वें आत्मा निराळा । ऐसा गतश्लोकीं केला निर्वाळा ।

जैं कर्मफळभोक्ता कर्मावेगळा । तैं कर्मफळा केवीं भोगी ॥ ६ ॥

ऐसें आशंकेचें अंतर । जाणोनियां शार्ङ्‌गधर ।

तेचि अर्थींचें उत्तर । विशद साचार सांगत ॥ ७ ॥

 

नृत्यतो गायतः पश्यन्‌ यथैवानुकरोति तान्‌ ।

एवं बुद्धिगुणान्पश्यत्रनीहोऽप्यनुकार्यते ॥ ५२ ॥

 

कलाकुशल सभानायक । त्यापुढें रंग होता कौतुक ।

गात्या नाचत्याचे तालथाक । स्वयें देख अनुकरे ॥ ८ ॥

तेंचि अनुकार म्हणशी कैसें । प्रकृति केवळ जडांशें ।

जाणपण आत्म्यासी असे । येणें विन्यासें भोक्ता म्हणती ॥ ९ ॥

सभेसी बैसल्या निश्चळा । रंगींच्या अनुकरे थाकताळा ।

तेवीं प्रकृति पुरुष वेगळा । तो प्रकृतीची लीळा अनुकरे ॥ ६१० ॥

आशंका ॥

प्रकृतिच्छंदें अनुकारता । गुणकर्मांचा फळभोक्ता ।

आत्मा झाला जैं तत्त्वतां । तैं नित्यमुक्तता भंगली ॥ ११ ॥

जो करी कर्मफळस्वादन । त्यासी लागे कर्मबंधन ।

कर्मास्तव जन्ममरण । आत्म्यासी जाण लागलें ॥ १२ ॥

नित्यमुक्त अविकारी । या गोष्टी राहिल्या दूरी ।

आत्मा जाहला संसारी । गुणविकारीं अतिबद्ध ॥ १३ ॥

उद्धवा तूं ऐस‌ऐसशी । आशकां झणीं धरिशी ।

आत्मा अलिप्त गुणकर्मांसी । दृष्टांतेंसीं हरि सांगे ॥ १४ ॥

 

यथाभ्यसा प्रचलता तरवोऽपि चला इव ।

चक्षुषा भ्राम्यमाणेन दृश्यते भ्रमतीव भूः ॥ ५३ ॥

 

जेवीं गंगातीरींचा तरू । जळीं वाहतां देखे नरू ।

तेवीं मायागुणानुकारू । भासे विकारू आत्मत्वीं ॥ १५ ॥

ज्याचे डोळां भवंडी सबळ । तो भंवतां देखे भूमंडळ ।

तेवीं मायिक विकारमेळ । मिथ्या केवळ आत्म्यासी ॥ १६ ॥

जो अश्वारूढ हो‍ऊनि पाहे । जळीं प्रवाहासंमुख राहे ।

तो देखे मी जळीं प्रवाहें । ऐसा मिथ्या होये अनुभवू ॥ १७ ॥

तेवीं आत्मा नित्य निर्विकार । तेथ मायावी गुणसंभार ।

कल्पनायोगें साचार । मानिती नर मनोमय ॥ १८ ॥

आब्रह्यस्तंबपर्यंत । नाना योनी विकारवंत ।

कर्म क्रिया फळभोग येथ । जाण निश्चित मनोजन्य ॥ १९ ॥

ऐसें सांगतां हरि सांवळा । तेणें उल्हास उद्धवजीवाला ।

तया आनंदाच्या कल्लोळां । उद्धवचि लीला पोखित ॥ ६२० ॥

निववावया उद्धवाचा ताप । स्वयें सांगे तो विश्वतोमुख ।

जेणें उद्धवां बहु हरिख । तेंचि श्रीकृष्ण देख सांगतसे ॥ २१ ॥

 

यथा मनोरथधियो विषयानुभवो मृषा ।

स्वप्रदृष्टाश्च दाशार्ह तथा संसार आत्मनः ॥ ५४ ॥

 

आत्मा निजमुक्त अविकारी । तो संकल्पें कीजे विकारी ।

असंसारी परीसंसारी । मनोविकारीं मानिजे ॥ २२ ॥

ऐसें दुजयावीण कांहीं । कथा वार्ता सांगतां नाहीं ।

एक श्रोता दुसरा वक्ता पाहीं । यालागीं येही उपाये ॥ २३ ॥

जेवीं एकटा क्रमेना पंथ । मी राजा करी मनोरथ ।

परचक्र कल्पूनि तेथ । होय उद्यत युद्धासी ॥ २४ ॥

तो युद्ध‌आ्वेश कडकडाट । तेणें सत्राणें उडे उद्भ>ट ।

अडखळूनि आदळे पोट । म्हणे मी घायवट पडिलों कीं ॥ २५ ॥

मिथ्या भ्रमें पडला भुली । चालतां चालतां मृगजळीं ।

उतरावया पैलतीरीं । बुडी वहिली देतसे ॥ २६ ॥

गंधर्वनगरीं प्रचंड । माड्या सोपे उदंड ।

क्षणामाजीं विरस चंड । वितंड करी निर्वाळा ॥ २७ ॥

तेवीं संसार हा काल्पनिक । तेथील सुख आणि दुःख ।

मिथ्या केवळ मायिक । जाण निष्टंक निजभक्तां ॥ २८ ॥

दाशार्हवंशीं जन्मलासी । तूं उत्तम दशा पावलासी ।

यालागीं म्हणे हृषीकेशी । उद्धवासी दाशार्ह ॥ २९ ॥

जेवीं का स्वप्नभोग जाग । स्वप्नीं सत्य मानी आपण ।

तेवीं संसार हा दीर्घ स्वप्न । मायिक जाण मिथ्यात्वें ॥ ६३० ॥

जागा झालिया स्वप्न वृथा । निरहंकारीं संसार मिथ्या ।

हे ब्रह्मज्ञानाची मुख्य कथा । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ३१ ॥

संसार तो कल्पनामात्र । आत्मा विर्विकार चिन्मात्र ।

जेवीं मृगजळ भरी भास्कर । तेवीं संसार करी आत्मा ॥ ३२ ॥

उद्धवा तूं म्हणशी आतां । ऐकतां तुझे मुखींची कथा ।

संसार मिथ्या तत्त्वतां । तरी साधनावस्था कां सोसावी ॥ ३३ ॥

जेवीं वंध्यापुत्राचें लग्न । करावया क्कोणी न करी यत्न२ ।

कां मृगजळीं बांधोनि धरण । पाट जाण कोणी काढीना ॥ ३४ ॥

तेवीं मिथ्या संसारबंधन । तेथ श्रवण मनन चिंतन ।

विवेक वैराग्य ज्ञान ध्यान । वृथा कां जन सोशिती ॥ ३५ ॥

उद्धवा बागुलाचें भय खोटें । परी बाळकासी सत्य वाटे ।

तेवीं मिथ्या संसारकचाटें । जीवीं प्रकटे बद्धता ॥ ३६ ॥

तेचि अर्थींचा दृष्टांत । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ।

मिथ्या सांसरिक येथ । भ्रमें बाधीत भ्रांतासी ॥ ३७ ॥

 

अर्थें ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते ।

ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ॥ ५५ ॥

 

विचारें पाहतां मिथ्या स्वप्न । तेथील विषयसेवन ।

सुखदुःखें बाधिती गहन । ऐक लक्षण तयाचें ॥ ३८ ॥

स्वप्नीं पुत्रलाभ राजसन्मान । तेणें सुखें औसंडे आपण ।

कां झालिया धनहरण । तेणें दुःखे दारुण आक्रंदे ॥ ३९ ॥

त्यासी जागें न करितां । स्वप्नसुखदुःखबाधकता ।

निवर्तेना सर्वथा । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ६४० ॥

तेवीं विषयासक्त जन । ज्यांसी अखंड विषयध्यान ।

ज्यांचेंनिषयीं सदा मन । देहाभिमान गोंवीत ॥ ४१ ॥

तयांसी देखावया उपावो । जयां विषयसक्ति होय वावो ।

येचि अर्थींचा दृष्टांत पहा वो । स्वयें सांगे देवो उद्धवासी ॥ ४२ ॥

न करितां श्रवण मनन । न साधितां विवेकज्ञान ।

न धरितां वैराग्य पूर्ण । भवभय जाण तुटेना ॥ ४३ ॥

संसार मिथ्या तोंडें म्हणतां । न तुटे सुखदुःखभयव्यथा ।

जन्ममरणादि अवस्था । अहंममता सुटेना ॥ ४४ ॥

ऐसे अज्ञान जन । तिंहीं अवश्य करावें साधन ।

विवेकें वैराग्य धरितां पूर्ण । भवबंधन निवारे ॥ ४५ ॥

यालागीं उद्धवा जाण । सकळ साधनांचे कारण ।

जेणें हाता चढे ब्रह्मज्ञान । तें वैराग्य पूर्ण साधावें ॥ ४६ ॥

ऐक विरक्तीची मागी । जैशी धढधडीत आगी ।

तैसें वैराग्य व्हावें अंगीं । तैं प्राप्तीलागीं अधिकारू ॥ ४७ ॥

ऐसे मुमुक्षु जे पुरते । परम कृपेचेनि हातें ।

सद्गुुरु थापटोनि ज्यांतें । करी अद्वैतें जागृत ॥ ४८ ॥

ज्यासी देहादिभिदपुष्टी । मिथ्या माया गुणत्रिपुटी ।

ब्रह्मानंदें कादली सृष्टी संसारू ॥ ४९ ॥

येव्हडी हे परम प्राप्ती । वैराग्यविवेकें चढे हातीं ।

तेंचि वैराग्य उद्धवप्रती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ६५० ॥

 

तस्मादुद्धव मा भुड्क्ष्व विषयानसदिन्द्रियैः ।

आत्माग्रहणनिर्भातं पश्य वैकल्पिकं भ्रमम्‌ ॥ ५६ ॥

 

विषयांची जे आसक्ती । ते बाधक परमार्थप्राप्ती ।

विषय सांडीं सांडीं निश्चितीं । परतोनि हातीं नातळें ॥ ५१ ॥

आसक्त वृत्ति इंद्रिययोग । अतिलोलुप्यें विषयभोग ।

तोचि मुख्यत्वें भवरोग । यालागीं त्याग करावा ॥ ५२ ॥

विखें रांधिलें परमान्न । तें ग्रासमात्र हरी प्राण ।

विष एकदां मारक जाण । विषय पुनःपुनः मारक ॥ ५३ ॥

म्हणसी प्रारब्धें भोग येती । ते त्यागिले केंवी जाती ।

विषयत्यागाची युक्ती । वैराग्यस्थिती घडे केवीं ॥ ५४ ॥

प्रारब्धें विषयभोग येती । ते साधका दुःखरूप होती ।

वणवां मृगें आहाळती । तैशी स्थिती भोगणें ॥ ५५ ॥

व्याघ्रमुखीं सांपडे गाये । तैसा भोगी चरफडीत जाये ।

ऐसेनि अनुतापें पाहें । वैराग्य होये अनिवार ॥ ५६ ॥

वैराग्य जाहलिया धडपुडें । सद्गुहरुकृपा हाता चढे ।

तेणें गुरुकृपा‌उजियेडें । संसार उडे द्वंद्वेंसीं ॥ ५७ ॥

झालिया गुरुकृपा सुगम । सर्वत्र ठसावे परब्रह्म ।

तेथ जन्ममरण कैंचे कर्म । भवभ्रम असेना ॥ ५८ ॥

तेथ वाती लावूनि पाहतां । संसार दिसेना मागता ।

जेवीं निभ्रमें पाहों जातां । न लगे हाता रज्जुसर्प ॥ ५९ ॥

भवंडिचेनि वेगवशें । भिंगोरी नीट उभी दीसे ।

तेवीं भ्रमाचेनि आवेशें । संसार भासे सत्यत्वें ॥ ६६० ॥

केवळ जो निबिड भ्रम । संसार हें त्याचें नाम ।

येर्क्ष्हवीं निखिल परब्रह्म । तेथ जन्मकर्म असेना ॥ ६१ ॥

ऐसें जरी झालें ब्रह्मज्ञान । तरी प्रारब्ध भोगावें गा जाण ।

जेवीं कुलाल भांडें ने आपण । परी चक्रभ्रमण राहेना ॥ ६२ ॥

वृक्ष समूळ उपडल्या जाण । उपडितां न वचे सार्द्रपण ।

तेवीं होतांचि ब्रह्मज्ञान । प्रारब्ध जाण सोडीना ॥ ६३ ॥

त्या प्रारब्धचिये गती । विषयभोग जरी येती ।

तेथ उपावो न करावा निवृत्ती । निजशांती साहावें ॥ ६४ ॥

विषयभोग आलियाही जाण । निजशांति धरोनि संपूर्ण ।

सुखें वर्तती साधुजन । विवेकसंपन्न क्षमावंत ॥ ६५ ॥

हाता आलिया निजशांती । संसार बापुडा तो किती ।

तेचि शांतीची स्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ६६ ॥

जें निजशांतिचें कल्याण । जेणें जीव पावे समाधान ।

तें अतिगोड निरूपण । दों श्लोकीं श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६७ ॥

 

क्षिप्तोऽवमानितोऽसद्भिः प्रलब्धोऽसूयितोऽथवा ।

ताडितः सन्निबद्धो या वृत्त्या वा परिहापितः ॥ ५७ ॥

निष्ठितो मूत्रितो वाज्ञैर्बगुधैवं प्रकम्पितः ।

श्रेयस्कामः कृच्छ्‌गत आत्मनाऽऽत्मानमुद्धरेत्‌ ॥ ५८ ॥

 

देहाभिमानी तामस जन । अतिदुष्ट जे दुर्जन ।

तिंहीं साधूंसी करितां छळण । शांतीस्तव सज्जन क्रोधी नव्हती ॥ ६८ ॥

अल्प‌उंपद्रवीं जाण । न येती क्रोधा सज्ञान ।

तैसें नव्हे अतिनिर्वाण । पीडा दारुण करितांही ॥ ६९ ॥

कायिक वाचिक मानसिक । त्रिविध पीडा देतां देख ।

साधु निजशांतीं नेटक । जाणोनि विवेक ते साहती ॥ ६७० ॥

उजू बोलतां शुद्ध युक्ती । अक्षोपूनि हेडाविती ।

झिडकावूनियां निर्भर्त्सिती । अपमानिती सभेसी ॥ ७१ ॥

शब्दीं शब्दाचे करूनि छळ । म्हणती दुष्ट दुर्जन दुःशीळ ।

अपवित्र अमंगळ । नष्ट चांडाळ हा एक ॥ ७२ ॥

ऐशा दुर्जनांच्या दुष्टोक्ती । साधु साहे निजशांती ।

ते शांतीची उपपत्ती । विवेकस्थिती अवधारीं ॥ ७३ ॥

पराची जिव्हा वोठ हालती । माझ्या अंगीं ते न रु‌अती ।

यालागीं क्रोध न ये चित्तीं । निजशांती ढळेना ॥ ७४ ॥

सभेसी सन्मानें पूजितां । लोटूनि घातला खालता ।

हाणोनियां चरण्घाता । नेला परता अपमानें ॥ ७५ ॥

सन्मानें जेथ पूजूं नेती । तेथ केवळ असे क्षिती ।

अपमानें जेथ लोटिती । तेथही क्षिती तेचि पैं ॥ ७६ ॥

येथ मान अपमान । कल्पना मनाची जाण ।

ऐसेनि विवेकें सज्जन । द्वेषीना जन निजशांती ॥ ७७ ॥

प्रलोभूनि नाना युक्ती । धनें ठकवूनियां निर्भर्त्सिती ।

धनलोभ केवळ अधःपाती । त्याची निवृत्ती जिंहीं केली ॥ ७८ ॥

त्यांसी निंदितांचि जाण । दोषी हो‌इजे आपण ।

यालागीं क्रोधा न ये मन । शांति संपूर्ण ढळेना ॥ ७९ ॥

शुद्ध बोलती शास्त्रार्थ । अर्थ तितुका अनर्थ ।

त्या अनर्था जो करी निवृत्त । त्यातें द्वेषित ते मूर्ख ॥ ६८० ॥

सद्गु‌अणीं दोष आरोपिती । नानापरी निंदा करिती ।

तेणें हित मानिती चित्तीं । तारक निश्चितीं हे माझे ॥ ८१ ॥

मातेचे जे करतळ । ते वरिवरी क्षाळिती बाह्य मळ ।

हे जनक माझे केवळ । सबाह्य मळ सकळ जिव्हाग्रें धुती ॥ ८२ ॥

ऐशियांचें करितां छळण । हितास नाडिजे आपण ।

कोणाचे दोषगुण । तेणें शांति जाण थोरावे ॥ ८३ ॥

चाले जेणें जीविकास्थिती । धन्य धन्य क्षेत्र वृत्ती ।

छळें बळें हिरोनि नेती । तेणेंही चित्तीं क्षोभ नुपजे ॥ ८४ ॥

येथ लाभालाभ दैवाधीन । त्यासी देतेंघेतें तेंचि जाण ।

यालागीं द्वेषीना जन । शांतीचा गुण न सांडी ॥ ८५ ॥

वृत्ति घे‌ऊनि उगे नसती । अन्यायी म्हणॊनि बांधिती ।

एक तोंडावरी थुंकिती । एक माथां मुतती अतिदुष्ट ॥ ८६ ॥

एक ताडिती पडिती । एक नानापरी गांजिती ।

तरी अंगींची ढळेना शांती । विवेक सांगाती सज्जना ॥ ८७ ॥

थुंका आणि जें मूत । तें देहाचिमाजीं उपजत ।

देहींचें देहास लागत । क्षोभ तेथ कोण मानी ॥ ८८ ॥

थुंका आणि जें मूत । जैसें देहीं उपजे देहाचें अपत्य ।

देहाचें देहावरी खेळत । दुःख तेथ कोणांचें ॥ ८९ ॥

धरितां मारितां म्हणे देख । देहो तितुका पांचभौतिक ।

मारिता मारिजता दोनी एक । कोणाचें दुःख कोणासी ॥ ६९० ॥

ऐशी सविवेकें ज्यासी शांती । चारी मुक्ती त्याच्या दासी होती ।

त्याचा अंकिला मी श्रीपती । यावरी प्राप्ती ते कायी ॥ ९१ ॥

तेथ केवळ जो मोक्षार्थी । तेणें सर्वस्वें पाळावी शांती ।

ते दुःखसागरावर्तीं । होय तारिती सुखरूप ॥ ९२ ॥

वैराग्य योग ज्ञान ध्यान । त्याचें फळ तें शांति जाण ।

ते शांति साधूनि संपूर्ण । आपणिया आपण उद्धरिती ॥ ९३ ॥

यालागीं उद्धवा जाण । साहोनि द्वंद्वांचें काठिण्य ।

शांति साधूनि संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण पावावें ॥ ९४ ॥

पूर्ण ब्रह्म पावल्यापाठीं । जन्ममरणाची खुंटे गोठी ।

परमानंदें पडे मिठी । भवभयाची तुटी तैं होय ॥ ९५ ॥

ऐकोनि श्रीकृष्णाचे बोला । उद्धव अत्यंत चाकाटला ।

द्वंद्वंबाध जो ऐकिला । तो न वचे साहिला आम्हांसी ॥ ९६ ॥

ऐकिल्या नाहीं ये शांतीच्या गोष्टी । मा केवीं देखिजेल दृष्टीं ।

ऐशी शांति ज्याच्या पोटीं । तो पुरुष सृष्टीं नसेल ॥ ९७ ॥

मागें ऐकिली ना देखिली । ऐशी शांति त्वां कैंची काढिली ।

हे ऐकतां तुझी बोली । भयें दचकली बुद्धि माझी ॥ ९८ ॥

ऐशी शांति ज्यासी आहे । तो मागें झाला ना पुढें होये ।

देवो बोलिला निजनिर्वाहें । तें दुःसह होये आम्हांसी ॥ ९९ ॥

ज्या सांगीतले द्वंद्वांसी । ते अतिदुःसह योगियांसी ।

केवीं साहवे आम्हांसी । तेंचि देवासी पूसत ॥ ७०० ॥

 

उद्धव उवाच-

यथैवमनुबुद्द्येयं वद नो वदतां वर ।

सुधुःसहमिमं मन्ये आत्मन्यसदतिक्रमम्‌ ॥ ५९ ॥

विधुषामपि विश्वात्मन्‌ प्रकृतिर्हि बलीयसी ।

ऋते त्वद्धर्मनिरताशान्तांस्ते चरणालयान्‌ ॥ ६० ॥

इति श्रीमद्भा्गवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥

 

जे सांगों जाणती वेदशास्त्रार्था । ते वक्ते म्हणिपती तत्त्वतां ।

त्या वक्त्यांमाजीं तुझी श्रेष्ठता । मुख्य वेदांचा वक्ता तूं होसी ॥ १ ॥

शास्त्रें लाहोनि तुझी युक्ती । तुझी तुज प्रतिपादिती ।

ते परोक्षवादें थोंटावती । श्रुति ’नेचि नेति’ परतल्या ॥ २ ॥

त्या तुझे मुखींच्या ज्ञानोक्ती । कृपेनें ऐकोनि कृपामूर्ती ।

श्रवणाचें भाग्य वानूं किती । जे ऐकती ते धन्य ॥ ३ ॥

ऐस‌ऐवशिया अतियुक्तीं । उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती ।

हात जोडूनि परम प्रीतीं । म्हणे विनंती अवधारीं ॥ ४ ॥

स्वामी बोलती अति‌अगाध । हें बोलणें परम शुद्ध ।

माझे बुद्धीसी नव्हे बोध । पराचे अपराध कोण साहे ॥ ५ ॥

सोसावे पराचे अपराध । तेंही कठिणत्वें अतिविरुद्ध ।

हा दुःसह महाबोध । कैसेनी द्वंद्व सहावे ॥ ६ ॥

उत्तमें कोलिया अपराधा । कोटींमाजीं साहे एकादा ।

परी नीचाची विरुद्ध बाधा । कोणीही कदा न साहे ॥ ७ ॥

ज्याचें न व्हावें दर्शन । ज्यासी करूं नये नमन ।

त्याचे मस्तकीं वाजतां चरण । साहेल कोण गोविंदा ॥ ८ ॥

ज्याचा निःशेष जाय प्राण । तोचि साहे हें कठिण ।

जो होय सचेतन । त्यासी सर्वथा जाण न साहवे ॥ ९ ॥

इतरांची कायसी कथा । सज्ञान जे कां तत्त्वतां ।

तेही अतिक्रमू न साहती अल्पतां । मा अपमानता कोण साहे ॥ ७१० ॥

क्रोध जाहला कपिलामहामुनीसी । तेणें भस्म केलें सगरांसी ।

नारदें कुबेरपुत्रांसी । वृक्षत्वासी आणिलें ॥ ११ ॥

दुर्वासाची सांगतां गोठी । त्याची कथा आहे मोठी ।

कोप आला श्रृंगी‌ए पोटीं । मेल्या सर्पासाठीं शापिलें ॥ १२ ॥

मुख्यत्वें शांति सनकादिकांसी । द्वारीं आडकाठी केली त्यांसी ।

वैकुंठीं क्षोभूनि आवेशीं । जयविजयांसी शापिलें ॥ १३ ॥

सज्ञानाची ऐशी स्थिती । मा इतरांची कोण गणती ।

परापराधसहनशांती । दुर्लभ त्रिजगतीं गोविंदा ॥ १४ ॥

प्रकृति निजगुणीं सबळ । ते अल्पें क्षोभवीं तत्काळ ।

साधु सज्जन केवळ । करी विकळ । करी विकळ अशांती ॥ १५ ॥

ज्यासी तुझी पूर्ण भक्ति घडे । ज्यासी तुझी पूर्ण कृपा जोडे ।

जो तुझे चरणीं अखंड जडे हे शांती ॥ १६ ॥

तूं विश्वात्मा त्रिजगतीं । चोरी न चले तुजप्रती ।

मज हीं द्वंद्वें न साहवती । तूंही श्रीपती जाणसी ॥ १७ ॥

परम पावन निजशांती । अतिनिंद्य ते अशांती ।

ऐसें व्याख्यान जे ज्ञाते करिती । तेही न साहती द्वंद्वांतें ॥ १८ ॥

द्वंद्वें दुःसह सर्वार्थीं । तेथें माझा पाड किती ।

एवं द्वंद्वसहिष्णुतेची युक्ती । मज कृपामूर्ती सांगावी ॥ १९ ॥

सकल साधनें वश्य होती । परी हे सहिष्णुता न ये चित्तीं ।

ते मी लाभें निजशांती । ऐशी कृपा निश्चितीं करावी ॥ ७२० ॥

मी शांतीचें लाभें कल्याण । ऐशी कृपा करावी परिपूर्ण ।

म्हणोनि धरिले श्रीचरण । उद्धवें आपण निजभावें ॥ २१ ॥

ऐकोनि उद्धवाची विनंती । संतोषला कृपामूर्ती ।

जेवीं चातकाचिया तृषार्ती । गर्नोनि त्रिजगती निववी मेघ ॥ २२ ॥

तेवीं भक्तवचनासरिसा । उल्हासला कृष्ण कैसा ।

उद्धवाचिया निजमानसा । शांतीचा ठसा घालील ॥ २३ ॥

उद्धवप्रश्नाचें प्रतुत्तर । उदार सुंदर गुणगंभीर ।

उघडोनि शांतीचें भांडार । स्वयें शार्ङ्‌गधर सांगेल ॥ २४ ॥

नवल सांगती ते टेव । युक्तिचातुर्यवैभव ।

निजशांतीस पडे खेंव । ऐसें अपूर्व सांगेल ॥ २५ ॥

श्रीकृष्णमुखींच्या ज्ञानोक्ती । ऐकतां स्वयंभ प्रकटॆ शांती ।

ते ऐकावया उद्धव चित्तीं । जाहला निश्चितीं सावध ॥ २६ ॥

जेवीं गजग्रहणाविखीं पंचानन । साटोप धरी आपण ।

तेवीं शांति साधावया जाण । सावधान उद्धव ॥ २७ ॥

जळीं तळपतांचि मासा । कवडा झेलूनि ने आकाशा ।

तेवीं शांतीचिया आमिषा । उद्धव तैसा तळपत ॥ २८ ॥

तें भिक्षुगीतनिरूपण । पुढिले अध्यायीं श्रीकृष्ण ।

निजशांति बाणे संपूर्ण । तेंचि लक्षण सांगेल ॥ २९ ॥

ज्यांसी परमार्थाची चाड । तिंहीं सांडूनि साधनकवाड ।

शांतिसाधनीं श्रद्धा वाड । अतिदृढ राखावी ॥ ७३० ॥

श्रीकृष्ण सांगेल शांति पूर्ण । उद्धव तया अर्थीं सावधान ।

एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ ७३१ ॥

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे

श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ६० ॥ ओव्या ॥ ७३० ॥