॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय एकविसावा

 

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‍गुरु वैकुंठनाथा । स्वानंदवैकुंठीं सदा वसता ।

तुझे ऐश्वर्य स्वभावतां । न कळे अनंता अव्यया ॥ १ ॥

तुझ्या निजबोधाचा गरुड । कर जोडूनि उभा दृढ ।

ज्याच्या पाखांचा झडाड । उन्मळी सुदृढ भववृक्षा ॥ २ ॥

तुझें स्वानुभवैकचक्र । लखलखित तेजाकार ।

द्वैतदळणीं सतेजधार । अतिदुर्धर महामारी ॥ ३ ॥

कैसा पांचजन्य अगाध । निःशब्दीं उठवी महाशब्द ।

वेदानुवादें गर्जे शुद्ध । तोचि प्रसिद्ध शंख तुझा ॥ ४ ॥

झळफळित सर्वदा । निजतेजें मिरवे सदा ।

करी मानाभिमानांचा चेंदा । ते तुझी गदा गंभीर ॥ ५ ॥

अतिमनोहर केवळ । देखतां उपजती सुखकल्लोळ ।

परमानंदें आमोद बहळ । तें लीलाकमळ झेलिसी ॥ ६ ॥

जीव शिव समसमानी । जय विजय नांवें दे‌उनी ।

तेचि द्वारपाळ दोनी । आज्ञापूनी स्थापिले ॥ ७ ॥

तुझी निजशक्ति साजिरी । रमारूपें अतिसुंदरी ।

अखंड चरणसेवा करी । अत्यादरीं सादर ॥ ८ ॥

तुझे लोकींचे निवासी जाण । अवघे तुजचिसमान ।

तेथ नाहीं मानापमान । देहाभिमान असेना ॥ ९ ॥

तेथ काळाचा रिगमु नाहीं । कर्माचें न चले कांहीं ।

जन्ममरणाचें भय नाहीं । ऐशिया ठायीं तूं स्वामी ॥ १० ॥

जेथ कामक्रोधांचा घात । क्षुधेतृषेचा प्रांत ।

निजानंदें नित्यतृप्त । निजभक्त तुझेनि ॥ ११ ॥

तुझेनि कृपाकटाक्षें । अलक्ष न लक्षितां लक्षें ।

तुझे चरणसेवापक्षें । नित्य निरपेक्षें नांदविसी ॥ १२ ॥

साम्यतेचें सिंहासन । ऐक्यतेची गादी जाण ।

त्यावरी तुझें सहजासन । परिपूर्ण स्वभावें ॥ १३ ॥

तन्मयतेचें निजच्छत्र । संतोषाचें आतपत्र ।

ज्ञानविज्ञानयुग्म चामर । सहजें निरंतर ढळताती ॥ १४ ॥

तेथ चारी वेद तुझे भाट । कीर्ति वर्णिती उद्भीट ।

अठरा मागध अतिश्रेष्ठ । वर्णिती चोखट वंशावळी ॥ १५ ॥

तेथ साही जणां वेवाद । नानाकुसरीं बोलती शब्द ।

युक्तिप्रयुक्तीं देती बाध । दाविती विनोद जाणीव ॥ १६ ॥

एक भावार्थी तुजलागुनी । स्तुति करिती न बोलुनी ।

तेणें स्तवनें संतोषोनी । निजासनीं बैसविसी ॥ १७ ॥

ऐसा सद्गुवरु महाविष्णु । जो चिद्रूपें सम सहिष्णु ।

जो भ्राजमानें भ्राजिष्णु । जनीं जनार्दनु तो एक ॥ १८ ॥

जनीं जनार्दनुचि एकला । तेथ एकपणें एका मीनला ।

तेणें एकपणाचाही ग्रास केला । ऐसा झाला महाबोध ॥ १९ ॥

या महाबोधाचें बोधांजन । हातेंवीण लेववी जनार्दन ।

तेणें सर्वांगीं निघाले नयन । देखणेंपण सर्वत्र ॥ २० ॥

परी सर्वत्र देखतां जन । देखणेनि दिसे जनार्दन ।

ऐंशी पूर्ण कृपा करून । एकपण सांडविलें ॥ २१ ॥

ऐसा तुष्टोनि भगवंत । माझेनि हातें श्रीभागवत ।

अर्थविलें जी यथार्थ । शेखीं प्राकृत देशभाषा ॥ २२ ॥

श्रीभागवतीं संस्कृत । उपाय असतांही बहुत ।

काय नेणों आवडलें येथ । करवी प्राकृत प्रबोधें ॥ २३ ॥

म्यां करणें कां न करणें । हेंही हिरूनि नेलें जनार्दनें ।

आतां ग्रंथार्थनिरूपणें । माझें बोलणें तो बोले ॥ २४ ॥

तेणें बोलोनि निजगौरवा । वेदविभागसद्भा वा ।

तो एकादशीं विसावा । उद्धवासी बरवा निरूपिला ॥ २५ ॥

तेथ भक्त आणि सज्ञान । त्यासी पावली वेदार्थखूण ।

कर्मठीं देखतां दोषगुण । संशयीं जाण ते पडिले ॥ २६ ॥

त्या संशयाचें निरसन । करावया श्रीकृष्ण ।

एकविसावा निरूपण । गुणदोषलक्षण स्वयें सांगे ॥ २७ ॥

त्या गुणदोषांचा विभाग । सांगोनिया विषयत्याग ।

करावया श्रीरंग । निरूपण साङ्ग सांगत ॥ २८ ॥

 

श्रीभगवानुवाच -

य एतान्मत्पथो हित्वा भक्तिज्ञानक्रियात्मकान्‌ ।

क्षुद्रान्कामांश्चलैः प्राणैर्जुषन्तः संसरन्ति ते ॥ १ ॥

 

हा सांडूनि शुद्ध वेदमार्ग । सकाम भोग जे वांछिती ॥ २९ ॥

क्षणभंगुर देहाचा योग । हें विसरोनियां चांग ।

सकाम कर्माची लगबग । भवस्वर्गभोग भोगावया ॥ ३० ॥

चळतेनि प्राणसंगें । देहातें काळ ग्रासूं लागे ।

येथ नानाकर्मसंभोगें । मूर्ख तद्योगें मानिती सुख ॥ ३१ ॥

भोगितां कामभोगसोहळे । नेणे आयुष्य ग्रासिलें काळें ।

मग जन्ममरणमाळें । दुःख‌उेमाळे भोगिती ॥ ३२ ॥

काम्य आणि नित्यकर्म । आचरतां दिसे सम ।

तरी फळीं कां पां विषम । सुगम दुर्गम परिपाकु ॥ ३३ ॥

तें कर्मवैचित्र्यविंदान । संकल्पास्तव घडे जाण ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । जाणोनि श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३४ ॥

 

स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा स गुणः परिकीर्तितः ।

विपर्ययस्तु दोषः स्यादुभयोरेष निश्चयः ॥ २ ॥

 

ते मी सांगेन आवश्यक । जेणें सुखःदुख भोगणें घडे ॥ ३५ ॥

मुखाचा व्यापार भोजन । तो नाकें करूं जातां जाण ।

सुख बुडवूनि दारुण । दुःख आपण स्वयें भोगी ॥ ३६ ॥

कां पायांचें जें चालणें । पडे जैं डो‌ईं करणें ।

तैं मार्ग न कंठे तेणें । परी कष्टणें अनिवार ॥ ३७ ॥

तेवीं जें कर्म स्वाधिकारें । सुखातें दे अत्यादरें ।

तेचि कर्म अनधिकारें । दुःखें दुर्धरे भोगवी ॥ ३८ ॥

गजाचें आभरण । गाढवासी नव्हे भूषण ।

परी भारें आणी मरण । तेवीं कर्म जाण अनधिकारीं ॥ ३९ ॥

मेघ वर्षे निर्मळ जळ । परी जैसें बीज तैसें फळ ।

एका भांगी पिके सबळ । एका प्रबळ साळी केळें ॥ ४० ॥

पाहें पां जैसें दुग्ध चोख । ज्वरितामुखीं कडू विख ।

तेंचि निरुजां गोड देख । पुष्टिदायक सेवनीं ॥ ४१ ॥

तेवीं सकामीं कर्म घडे । ते बाधक होय गाढें ।

तेंचि कर्म निष्कामाकडे । मोक्षसुरवाडें सुखावी ॥ ४२ ॥

स्वाधिकारें स्वकर्माचरण । तोचि येथें मुख्यत्वें गुण ।

अनधिकारीं कर्म जाण । तोचि अवगुण महादोष ॥ ४३ ॥

या रीतीं गा कर्माचरण । उपजवी दोष आणि गुण ।

हेंचि गुणदोषलक्षण । शास्त्रज्ञ जाण बोलती ॥ ४४ ॥

तेंचि गुणदोषलक्षण । शुद्ध्यशुद्धींचें कारण ।

तेचि अर्थींचें विवंचन । देवो आपण सांगत ॥ ४५ ॥

 

शुद्ध्यशुद्धी विधीयेते समानेष्वपि वस्तुषु ।

द्रव्यस्य विचिकित्सार्थं गुणदोषौ शुंभाशुभौ ॥ ३ ॥

 

तेथ गुणदोष अप्रमाण । परी केलें प्रमाण या हेतू ॥ ४६ ॥

न प्रेरितां श्रुतिस्मृती । आविद्यक विषयप्रवृत्ती ।

अनिवार सकळ भूतीं । सहजस्थितिस्वभावें ॥ ४७ ॥

ऐसी स्वाभाविक विषयस्थिती । तिची करावया उपरती ।

नाना गुणदोष बोले श्रुती । विषयनिवृत्तीलागुनी ॥ ४८ ॥

हें एक शुद्ध एक अशुद्ध । पैल शुभ हें विरुद्ध ।

मीचि बोलिलों वेदानुवाद । विषयबाध छेदावया ॥ ४९ ॥

विषयांची जे निवृत्ती । तिची वेदरुपें म्यां केली स्तुति ।

निंदिली विषयप्रवृत्ती । चिळसी चित्तीं उपजावया ॥ ५० ॥

चालतां कर्मप्रवृत्ती । हो विषयांची निवृत्ती ।

ऐशी वेदद्वारें केली युक्ती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ५१ ॥

 

धर्मार्थं व्यवहारार्थं यात्रार्थमिति चानघ ।

दर्शितोऽयं मयाऽऽचारो धर्ममुद्वहतां धुरम्‌ ॥ ४ ॥

 

धर्मादि व्यवहारसिद्धी । ऐक तो विधि सांगेन ॥ ५२ ॥

करितांही धर्माचरण । प्रवृत्तिधर्म तो अप्रमाण ।

निवृत्तिधर्म तो अतिशुद्ध जाण । हे दोषगुण स्वधर्मीं ॥ ५३ ॥

जो व्यवहार विषयासक्तीं । ते अशुद्ध व्यवहारस्थिती ।

जे परोपकारप्रवृत्ती । तो व्यवहार वंदिती सुरनर ॥ ५४ ॥

अद्रुष्टदाता ईश्वर । हें विसरोनि उत्तम नर ।

द्रव्यलोभें नीचांचे दारोदार । हिंडणें अपवित्र ते यात्रा ॥ ५५ ॥

आळस सांडोनि आपण । करूं जातां श्रवण कीर्तन ।

कां तीर्थयात्रा साधुदर्शन । पूजार्थ गमन देवालयीं ॥ ५६ ॥

कां अनाथप्रेतसंस्कार । करितां पुण्य जोडे अपार ।

पदीं कोटियज्ञफळसंभार । जेणें साचार उपजती ॥ ५७ ॥

जेणें पाविजे परपार । तिये नांव यात्रा पवित्र ।

हा यात्रार्थसंचार । गुणदोषविचार वेदोक्त ॥ ५८ ॥

राजा निजपादुका हटेंसीं । वाहवी ब्राह्मणाचे शिसीं ।

तो दोष न पवे द्विजासी । स्वयें सदोषी होय राजा ॥ ५९ ॥

जेवीं आपत्काळबळें जाण । पडतां लंघनीं लंघन ।

तैं घे‌ऊनि नीचाचें धान्य । वांचवितां प्राण दोष नाहीं ॥ ६० ॥

तेंचि नीचाचें दान । अनापदीं घेतां जाण ।

जनीं महादोष दारुण । हेंही जाण वेदोक्त ॥ ६१ ॥

जे कर्मधर्मप्रवर्तक शुद्ध । मनुपराशरादि प्रसिद्ध ।

तिंहीं गुणदोष विविध । शुद्धाशुद्ध बोलिले ॥ ६२ ॥

तेंचि शुद्धाशुद्धनिरूपण । तीं श्लोकीं नारायण ।

स्वयें सांगताहे आपण । गुणदोषलक्षणविभाग ॥ ६३ ॥

 

भूम्यंब्वग्न्यनिलाकाशा भूतानां पञ्च धातवः ।

आब्रह्मस्थावरादीनां शारिरा आत्मसंयुताः ॥ ५ ॥

वेदेन नामरूपाणि विषमाणि विषमाणि समेष्वपि ।

धातुषृद्धव कल्प्यन्ते एतेषां स्वार्थसिद्धये ॥ ६ ॥

 

भूतीं पंचभूतें समान । वस्तुही आपण सम सर्वीं ॥ ६४ ॥

नाहीं नाम रूप गुण कर्म । ऐसें जें केवळ सम ।

तेथ माझेनि वेदें विषम । केलें रूप नाम हितार्थ ॥ ६५ ॥

तळीं पृथ्वी वरी गगन । पाहतां दोनीही समान ।

तेथ दश दिशा कल्पिल्या जाण । देशांतरगमनसिद्ध्यर्थ ॥ ६६ ॥

तेवीं नाम रूप वर्णाश्रम । समाच्या ठायीं जें विषम ।

हा माझेनि वेदें केला नेमे स्वधर्मकर्मसिद्ध्यर्थ ॥ ६७ ॥

येणेंचि द्वारें सुलक्षण । धर्मार्थकाममोक्षसाधन ।

पुरुषांच्या हितालागीं जाण । म्यां केलें नियमन वेदाज्ञा ॥ ६८ ॥

रूप नाम आश्रम वर्ण । वेदु नेमिता ना आपण ।

तैं व्यवहारु न घडता जाण । मोक्षसाधन तैं कैंचें ॥ ६९ ॥

एवं वेदें चालवूनि व्यवहारु । तेथेंचि परमार्थविचारु ।

दाविला असे चमत्कारु । सभाग्य नरु तोचि जाणे ॥ ७० ॥

अत्यंत करिता कर्मादरु । तेणें कर्मठचि होय नरु ।

तेथ परमार्थ नाहीं साचारु । विधिनिषेधीं थोरु पीडिजे ॥ ७१ ॥

केवळ स्वधर्मकर्म सांडितां । अंगीं आदळे पाषंडता ।

तेणेंही मोक्ष न ये हाता । निजस्वार्था नागवले ॥ ७२ ॥

यालागीं स्वधर्म आचरतां । निजमोक्ष लाभे आ‌इता ।

हे वेदार्थाची योग्यता । जाणे तो ज्ञाता सज्ञान ॥ ७३ ॥

हे वेदार्थनिजयोग्यता । सहसा न ये कवणाचे हाता ।

याचिलागीं गा परमार्थ । गुरु तत्त्वतां करावा ॥ ७४ ॥

त्या सद्गुगरूची पूर्ण कृपा होय । तरीच आतुडे वेदगुह्य ।

गुरुकृपेवीण जे उपाय । ते अपाय साधकां ॥ ७५ ॥

यालागीं माझा वेद जगद्गुेरु । दावी आपातता व्यवहारु ।

नेमी स्वधर्मकर्मादरु । जनाचा उद्धारु करावया ॥ ७६ ॥

ऐसा माझा वेदु हितकारी । दावूनि गुणदोष नानापरी ।

जन काढी विषयाबाहेरीं । वेद उपकारी जगाचा ॥ ७७ ॥

 

देशकालादिभावानां वस्तुनां मम सत्तम ।

गुणदोषौ विधीयेते नियमार्थं हि कर्मणाम्‌ ॥ ७ ॥

 

यालागीं उद्धवासी ’सत्तम’ । म्हणे पुरुषोत्तम अतिप्रीतीं ॥ ७८ ॥

उद्धवा येथ भलता नर । भलता करील कर्मादर ।

यालागीं वर्णाश्रमविचार । नेमिला साचार वेदांनीं ॥ ७९ ॥

जेथ करूं नये कर्मतंत्र । ऐसा देश जो अपवित्र ।

आणि काळादि द्रव्य विचित्र । पवित्रापवित्र सांगेन ॥ ८० ।

 

अकृष्णसारो देशानामब्रह्मण्योऽशुचिर्भवेत्‌ ।

कृष्णसारोऽप्यसौवीरकीकटासंस्कृतेरिणम्‌ ॥ ८ ॥

 

पेरिलीं धान्यें सदा निळीं । वसुधा-जिव्हाळी ते म्हणती ॥ ८१ ॥

तेंचि पाहतां पृथ्वीवरी । एके भागीं गा उखरी ।

मेघ वर्षतां शरधारीं । अंकुरेना डिरी उखरत्वें ॥ ८२ ॥

तेवीं देशाची शुद्ध्यशुद्धी । तुज मी सांगेन यथाविधी ।

जेथ कर्मीं नोहे कार्यसिद्धी । तेथ कर्म त्रिशुद्धी न करावें ॥ ८३ ॥

कृष्णामृग जेथ नाहीं । ते जाण पां अपवित्र भुयी ।

कर्मादरु तिये ठायीं । न करावा पाहीं सर्वथा ॥ ८४ ॥

जेथ ब्राह्मणचि नाहीं । तो देश अपवित्र पाहीं ।

ब्राह्मण अकर्मीं जे ठायी । भूमी तेही अपवित्र ॥ ८५ ॥

जेथ ब्राह्मणाची अभक्ती । शेखों हेळूनि निंदिती ।

तो देश गा कर्माप्रती । जाण निश्चितीं अपवित्र ॥ ८६ ॥

जे देशीं कृष्णमृग असती । परी नाहीं भगवद्भतक्ती ।

तो देश कर्मप्रती । जाण निश्चितीं अपवित्र ॥ ८७ ॥

भक्तिहीन देश प्रसिद्ध । कीकट कलिंग मागध ।

तेथ स्वधर्म नव्हती शुद्ध । जाण अशुद्ध ते देश ॥ ८८ ॥

नाहीं उपलेप संमार्जन । ते स्वगृहीं भूमी अशुद्ध जाण ।

कां जेथ वेदबाह्य असज्जन । तेंही स्थान अपवित्र ॥ ८९ ॥

जे भूमी केवळ उखर । ते जाण सदा अपवित्र ।

आतां काळाचें काळतंत्र । पवित्रापवित्र सांगेन ॥ ९० ॥

 

कर्मण्यो गुणवान्कालो द्रव्यतः स्वत एव वा ।

यतो निवर्तते कर्म स दोषोऽकर्मकः स्मृतः ॥ ९ ॥

 

तोचि काळ अतिपवित्र । वेदशास्त्रसंमत ॥ ९१ ॥

ग्रहणकपिलाषष्ठ्यादिद्वारा । तो काळ परम पवित्र खरा ।

कां संतसज्जन आलिया घरा । काळाचा उभारा अतिपवित्र ॥ ९२ ॥

हो कां संपत्ति आलिया हाता । कां धर्मी उल्हास जेव्हां चित्ता ।

तो ’पुण्यकाळ’ तत्त्वतां । वेदशास्त्रार्थां अनुकूल ॥ ९३ ॥

पुरुषासी पर्वकाळ । जन्मात जोडे एकवेळ ।

मातापित्यांचा अंतकाळ । ते धर्माची वेळ अपवित्र ॥ ९४ ॥

हा पर्वकाळ मागुता । पुरुषासी नातुडे सर्वथा ।

तेथ श्रद्धेनें धर्म करितां । पवित्रता अक्षय ॥ ९५ ॥

स्वभावें काळाची पवित्रता । तुज मी सांगेन आतां ।

जो उपकारी सर्वथा । निजस्वार्था साधक ॥ ९६ ॥

ब्राह्म मुहूर्त तत्त्वतां । पवित्र जाण स्वभावतां ।

जो साधकांच्या निजस्वार्था । होय वाढवितां अनुदिनीं ॥ ९७ ॥

काळाची अकर्मकता । ऐक सांगेन मी आतां ।

कर्म करूं नये स्वभावतां । निषिद्धता महादोषु ॥ ९८ ॥

जेथ जळस्थळादि सर्वथा । विहित द्रव्य न ये हाता ।

तो काळ अकर्मकता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ ९९ ॥

जो काळ सूतकें व्यापिला । कां राष्ट्र-उपप्लवें जो आला ।

जे काळीं देह परतंत्र झाला । तो काळ बोलिला अकर्मक ॥ १०० ॥

जो काळ दुर्भिक्षासी आला । जो कां ज्वरादिदोषीं दूषिला ।

जो काळ चोराकुलित झाला । तो काळ बोलिला अकर्मक ॥ १ ॥

जे काळीं क्रोध संचरला । जेथ तमोगुण क्षोभला ।

निद्रा‌आलस्यें व्यापिला । तो काळ बोलिला अकर्मक ॥ २ ॥

अकस्मात सुखसंपदा । कां अभिनव वार्ता एकदा ।

कां लंघिजे भल्याची मर्यादा । तो काळ सर्वदा अकर्मक ॥ ३ ॥

कां मार्गीं विषमता । पंथ क्रमिजे चालतां ।

तेथ पडे दुर्धर्षता । तो काळ तत्त्वतां अकर्मक ॥ ४ ॥

जे काळीं द्रव्यलोभ दारुण । जे काळीं चिंता गहन ।

केव्हां विकल्पें भरे मन । तो काळ जाण अकर्मक ॥ ५ ॥

ऐशी काळाची अकर्मकता । तुज म्यां सांगितली तत्त्वतां ।

आतां द्रव्याची शुद्धाशुद्धता । ऐक सर्वथा सांगेन ॥ ६ ॥

 

द्रव्यस्य शुद्ध्यशुद्धी च द्रव्येण वचनेन च ।

संस्कारेणाथ कालेन महत्त्वाल्पतयाऽथवा ॥ १० ॥

 

तेंचि ताम्रपात्रें घेतां । ये अपवित्रता तत्काळ ॥ ७ ॥

पुरुषें जळ प्रोक्षितां । पुष्पांसी ये पवित्रता ।

तेंचि पुरुषें अवघ्राणीतां । अपवित्रता पुष्पासी ॥ ८ ॥

अग्नीची सेवा करितां । द्विजासी परम पवित्रता ।

तोचि द्विज अग्निहोत्रें जाळितां । ये अपवित्रता अग्नीसी ॥ ९ ॥

दर्भीं पिंड ठेवितां पवित्र । पिंडस्पर्शें दर्भ अपवित्र ।

ऐशी शुद्ध्यशुद्धी विचित्र । बोले धर्मशास्त्र श्रुत्यर्थें ॥ ११० ॥

जे वस्तु संशयापन्न । त्याच्या शुद्धीसी ब्राह्मणवचन ।

ज्यांचे वचन प्रमाण । हरिहर जाण मानिती ॥ ११ ॥

घृतसंस्कारें शुद्ध अन्न । होमसंस्कारें नवधान्य ।

अग्निसंस्कारें लवण । पवित्र जाण शास्त्रार्थें ॥ १२ ॥

राकारापुढें मकार । मांडूनि करितां उच्चार ।

जिणोनि पापांचा संभार । होय तो नर शुद्धात्मा ॥ १३ ॥

त्याचि मकारापुढें द्यकार । ठेवूनि करितां उच्चार ।

अंगीं आदळे पाप घोर । तेणें होय नर अतिबद्ध ॥ १४ ॥

रजस्वला शुद्ध चरुर्थाहानीं । मेघोदक शुद्ध तिसरे दिनीं ।

वृद्धिसूतक दहावे दिनीं । काळ शुद्धपणीं या हेतू ॥ १५ ॥

पूर्व दिवशींचें जें अन्न । तें काळेंचि पावे गा दूषण ।

ज्यासी आलें शिळेपण । तें अन्न जाण अशुद्ध ॥ १६ ॥

तैसें नव्हे घृतपाचित । तें बहुत काळें तरी पुनीत ।

जें विटोनि विकारी होत । तें अपुनीत काळेंचि ॥ १७ ॥

जें सांचवणीं अल्प जळ । त्यासी स्पर्शला चांडाळ ।

तें अपवित्र गा सकळ । नये अळुमाळ स्पर्श करूं ॥ १८ ॥

तेंचि निर्झर कां अक्षोभ जळ । तेथ स्पर्शल्याही चांडाळ ।

त्यासी लागेना तो विटाळ । तें नित्य निर्मळ पवित्र ॥ १९ ॥

अल्प केलिया स्वयंपाक । त्यासी जैं आतळे श्वान काक ।

तैं तें सांडावें निःशेख । अपवित्र देख तें अन्न ॥ १२० ॥

तोचि सहस्त्रभोजनाचा पाक । त्यासी आतळल्या श्वान कां काक ।

सांडावें जेथ लागलें मुख । येर अन्न निर्दोख भोजनी ॥ २१ ॥

 

शक्त्या‌अशक्त्या अथवा बुद्ध्या समृद्ध्या च यदात्मने ।

अघं कुर्वन्ति हि यथा देशावस्थानुसारतः ॥ ११ ॥

 

बाळक वृद्ध आतुर जन । न करितां स्नान दोष नाहीं ॥ २२ ॥

पुत्र जन्मलिया देख । स्वगोत्रज जे सकळिक ।

त्यांसी जाण आवश्यक । बाधी सूतक दहा दिवस ॥ २३ ॥

तेंचि स्थळांतरीं पुत्रश्रवण । सूतका‌अंतीं झाल्या जाण ।

त्या सूतकाचें बंधन । न बाधी जाण सर्वथा ॥ २४ ॥

पूर्वदिनीं गोत्रज मरे । तें स्वगोत्रीं सूतक भरे ।

येरे दिवशीं दुसरा जैं मरे । तैं सूतकें सूतक उतरे दोहींचेंही ॥ २५ ॥

जेणें घेतलें होय विख । त्यासी सर्पु लाविलिया देख ।

तेणें विखें उतरे विख । तेवीं सूतकें सूतक निवारे ॥ २६ ॥

जें बुद्धीपूर्वक केलें आपण । तें अवश्य भोगावें पापपुण्य ।

जें बुद्धीसी नाही विद्यमान । तें अहेतुकपणें बाधिना ॥ २७ ॥

आपुलें जें अंतःकरण । त्यासी पवित्र करी निजज्ञान ।

हे ’बुद्धीची शुद्धि’ जाण । विवेकसंपन्न वैराग्यें ॥ २८ ॥

जो धनवंत अतिसंपन्न । त्यासी जुनें वस्त्र अपावन ।

शिविलें दंडिलें तेंही जाण । नव्हे पावन समर्था ॥ २९ ॥

तेंचि दुर्बळाप्रति जाण । अतिशयें परम पावन ।

हे वेदवाद अतिगहन । स्मृतिकारीं जाण प्रकाशिले ॥ १३० ॥

समर्थासी असाक्षी भोजन । तें जाणावें अशुद्धान्न ।

दुर्बळासी एकल्या अशन । परम पावन श्रुत्यर्थें ॥ ३१ ॥

स्वयें न करितां पंचयज्ञ । भोजन तें पापभक्षण ।

सकळ सुकृतासी नागवण । जैं पराङ्मुेखपण अतिथीसी ॥ ३२ ॥

स्वग्रामीं सर्वही स्वाचार । ग्रामांतरीं अर्थ आचार ।

पुरीं पट्टणीं पादमात्र । मार्गीं कर्मादर संगानुसारें ॥ ३३ ॥

विचारोनि देशावस्था । हे धर्ममर्यादा तत्त्वतां ।

याहूनि अन्यथा करितां । दोष सर्वथा कर्त्यासी ॥ ३४ ॥

पाटव्य असतां स्वदेहासी । कर्म न करी तो महादोषी ।

रोगें व्यापिल्या शरीरासी । कर्मकर्त्यासी अतिदोष ॥ ३५ ॥

पूर्वीं द्रव्याद्रव्यशुद्धी । सांगितली यथाविधी ।

तेचि मागुतेनि प्रतिपादी । धर्मशास्त्रसिद्धी वेदोक्त ॥ ३६ ॥

 

धान्यदार्वस्थितन्तूनां रसतैजसचर्मणाम्‌ ।

कालवाय्वग्निमृत्तोयैः पार्थिवानां युतायुतैः ॥ १२ ॥

 

स्त्रुक्स्त्रुवादिकाष्ठभाजन । जलप्रक्षालनें शुद्धत्व ॥ ३७ ॥

व्याघ्रनख गजदंत । अपवित्र जंव स्नेहयुक्त ।

जेव्हा होती स्नेहतीत । अतिपूनीत ते काळीं ॥ ३८ ॥

पट्टतंतु स्वयें पुनीतु । वायूनें शुद्ध ऊर्णातंतु ।

वस्त्रतंतु जळा‌आंतु । होय पुनीतु प्रक्षाळिल्या ॥ ३९ ॥

गोक्षीर पवित्र कांस्यमृत्पात्रीं । तेंचि अपवित्र ताम्रपात्रीं ।

ताम्र पवित्र आम्लेंकरीं । आम्ल लवणांतरीं पवित्र ॥ १४० ॥

घृत पवित्र अग्निसंस्कारीं । अग्नि पवित्र ब्राह्मणमंत्रीं ।

ब्राह्मण पवित्र स्वाचारीं । पवित्रता आचारीं वेदविधीं ॥ ४१ ॥

वेद पवित्र गुरुमुखें । गुरु पवित्र निजात्मसुखें ।

आत्मा पवित्र गुरुचरणोदकें । पवित्र उदकें द्विजचरणीं ॥ ४२ ॥

पृथ्वी पवित्र जळसंस्कारीं । जळ पवित्र पृथ्वीवरी ।

चर्म पवित्र तैलेंकरीं । तेल चर्मपात्रीं पवित्र ॥ ४३ ॥

व्याघ्रादि जें मृगाजिन । इयें स्वभावें पवित्र जाण ।

अग्निसंस्कारें सुवर्ण । पवित्रपण स्वभावें ॥ ४४ ॥

एवं इत्यादि परस्परीं । शुचित्व बोलिलें स्मृतिशास्त्रीं ।

आतां मळलिप्त झालियावरी । त्यांचेही अवधारीं शुचित्व ॥ ४५ ॥

 

अमेध्यलिप्तं यद्येन गन्धं लेपं व्यपोहति ।

भजते प्रकृतिं तस्य तच्छौचं तावदिष्यते ॥ १३ ॥

 

त्या गंधाचें निःशेष क्षालन । तेणें पवित्रपण तयासी ॥ ४६ ॥

नाभीखालता ज्याच्या शरीरा । अमेध्यलेप लागल्या खरा ।

ते ठायींचा गंधु जाय पुरा । ऐसें धुतल्या त्या नरा शुचित्व लाभे ॥ ४७ ॥

नाभीवरतें अमेध्यलेपन । अवचटें झालिया जाण ।

तैं करावें मृत्तिकास्नान । तेणें पावन तो पुरुष ॥ ४८ ॥

मळ धुतल्या तत्काळ जाती । परी त्या गंधाची होय निवृत्ती ।

प्रकृति पावे जैं निजस्थिती । ’मळनिष्कृति’ त्या नांव ॥ ४९ ॥

बाह्य पदार्थ निवृत्तिनिष्ठें । वेद बोलिला या खटापटें ।

आतां कर्त्याचें शुचित्व प्रकटे । ते ऐक गोमटे उपाय ॥ १५० ॥

 

स्नानदानतपोऽवस्थावीर्यसंस्कारकर्मभिः ।

मत्स्मृत्या चात्मनः शौचं शुद्धः कर्माचरेद्‌द्विजः ॥ १४ ॥

 

चौल तें कुमारावस्था जाण । ब्राह्मणपण उपनयनें ॥ ५१ ॥

कर्मभूमिकेलागीं स्नान । द्रव्यशुद्धीलागीं कीजे दान ।

वैराग्यलागीं तप जाण । कर्माचरण जडत्वत्यागा ॥ ५२ ॥

माझिया भजनीं दृढबुद्धि । त्या नांव जाण ’वीर्यशुद्धि’ ।

माझेनि स्मरणें ’चित्तशुद्धि’ । जाण त्रिशुद्धि उद्धवा ॥ ५३ ॥

ऐस‌ऐेसिया विधीं । ब्राह्मण जे कां सुबुद्धी ।

सबाह्य पावावया शुद्धी । वेद उपपादी स्वकर्में ॥ ५४ ॥

 

मंत्रस्य च परिज्ञानं कर्मशुद्धिर्मदर्पणम्‌ ।

धर्मः संपद्यते षड्‌भिरधर्मस्तु विपर्ययः ॥ १५ ॥

 

इयें कर्त्याचे शुद्धीकारणें । साही लक्षणें वेदु बोले ॥ ५५ ॥

देश-काळ-द्रव्यसंपन्नता । मंत्र-कर्म-निरुज कर्ता ।

या साहींच्या शुद्धावस्था । स्वधर्मता फलोन्मुख ॥ ५६ ॥

जें द्रव्य पावे दीनांचे आर्ता । कां माझिया निजभक्तां ।

या नांव ’द्रव्यपवित्रता’ । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ ५७ ॥

धर्मशास्त्रार्थें शुद्ध धन । कष्टें मिळवूनियां आपण ।

धनलोभीं ठेविल्या प्राण । अवघेंचि जाण अशुद्ध ॥ ५८ ॥

या नांव ’द्रव्यशुद्धता’ । ऐक मंत्राची पवित्रता ।

जेणें मंत्रें पाविजे मंत्रार्था । शुद्ध सर्वथा तो मंत्र ॥ ५९ ॥

जेथ केलिया मंत्रग्रहण । अंगीं चढता वाढे अभिमान ।

कां जेथ जारण-मारण-उच्चाटण । तें मंत्र जाण अपवित्र ॥ १६० ॥

या नांव ’मंत्रशुद्धि’ जाण । ऐक कर्माचें लक्षण ।

जेणें कर्में तुटे कर्मबंधन । तें कर्माचरण अतिशुद्ध ॥ ६१ ॥

स्वयें करितां कर्माचरण । जेणें खवळें देहाभिमान ।

कर्त्यासी लागे दृढ बंधन । तें कर्म जाण अपवित्र ॥ ६२ ॥

जेणें कर्में होय कर्माचा निरास । तें शुद्ध कर्म सावकाश ।

जेथ समबुद्धि सदा अविनाश । तो ’पुण्यदेश’ उद्धवा ॥ ६३ ॥

जरी सुक्षेत्रीं केला वास । आणि पराचे देखे गुणदोष ।

तो देश जाणावा तामस । अचुक नाश कर्त्यासी ॥ ६४ ॥

अन्य क्षेत्रीं देखिल्या दोष । त्याचा सुक्षेत्रीं होय नाश ।

सुक्षेत्रीं देखिल्या दोष । तो न सोडी जीवास कल्पांतीं ॥ ६५ ॥

जेथ उपजे साम्यशीळ । तो देश जाणावा निर्मळ ।

चित्त सुप्रसन्न जे वेळ । तो ’पुण्यकाळ’ साधकां ॥ ६६ ॥

स्वभावें शुद्ध ब्राह्ममुहूर्त । तेथही क्षोभल्या चित्त ।

तोही काळ अपुनीत । जाण निश्चित वेदार्थ ॥ ६७ ॥

येथ जो कां कर्मकर्ता । त्याची गेलिया कर्म‌अतहंता ।

पुढें कर्म चाले स्वभावतां । हे ’पवित्रता कर्त्याची’ ॥ ६८ ॥

येथ जो म्हणे ’ अहं कर्ता ’ । तो पावे अतिबद्धता ।

हे कर्त्याची अपवित्रता । देह‌अरहंता अभिमानें ॥ ६९ ॥

धर्मधर्माचे साही प्रकार । हें वेदार्थाचें तत्त्वसार ।

येही धर्मीं मुक्त होय नर । अधर्मीं अपवित्र अतिबद्ध ॥ १७० ॥

गुणदोषांचें लक्षण । सांगतां अतिगहन ।

येथ गुंतले सज्ञान । अतिविचक्षण पंडित ॥ ७१ ॥

 

क्कचिद्गु"णोऽपि दोषः स्याद्दोषोऽपि विधिना गुणः ।

गुणदोषार्थनियमस्तद्‌भिदामेव बाधते ॥ १६ ॥

 

एवं कर्मचि कर्मासी जाण । दोष दारुण उपजवी ॥ ७२ ॥

कर्मीं मुख्यत्वें गा आचमन । हें कर्मशुद्धीचें निजकारण ।

तेंचि दक्षिणाभिमुखें केल्या जाण । दोष दारुण उपजवी ॥ ७३ ॥

कानींची जेणें जाय तिडिक । तेंचि मुखीं घालितां देख ।

होय अत्यंत बाधक । प्राणांतिक अतिबाधा ॥ ७४ ॥

आचमनीं माषमात्र जीवन । घेतल्या हो‌ईजे पावन ।

तेंचि अधिक घेतां जाण । सुरापानसम दोष ॥ ७५ ॥

फणस खातां लागे गोड । तें जैं अधिक खाय तोंड ।

तैं शूळ उठे प्रचंड । फुटे ब्रह्मांड अतिव्यथा ॥ ७६ ॥

सूर्यपूजनीं पुण्य घडे । तेथ जैं बेलपत्र चढे ।

तैं पुण्य राहे मागिलीकडे । दोष रोकडे पूजकां ॥ ७७ ॥

ऐसा कर्मीं कर्मविन्यास । गुण तोचि करी दोष ।

कोठें दोषांचाही विलास । पुण्य बहुवस उपजवी ॥ ७८ ॥

चोराकुलितमार्गीं जाण । ब्राह्मण करितां प्रातःस्नान ।

तो नेतां कर्म त्यागून । दोषचि परी गुण गंभीर होय ॥ ७९ ॥

सर्पगरळेचें जीवन । ब्राह्मणें करितां प्राशन ।

तें पात्र घेतां हिरोन । दोषचि परी गुण गंभीर होय ॥ १८० ॥

गृहस्थासी अग्निहोत्र गुण । तोचि संन्याशासी अवगुण ।

ब्राह्मणीं विहीत वेदमंत्रपठण । शूद्रासी जाण तो दोष ॥ ८१ ॥

विषयनिवृत्तीलागीं सुगम । गुणदोषांचा केला नेम ।

हें नेणोनि वेदाचें वर्म । विषयभ्रम भ्रांतासी ॥ ८२ ॥

जंव भ्रांति तंव कर्मप्रवृत्ती । तेथ गुणदोषांची थोर ख्याती ।

जेवीं कां खद्योत लखलखिती । आंधारे रातीं सतेज ॥ ८३ ॥

तेवीं गुणदोषांमाजीं जाण । अवश्य अंगी आदळे पतन ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ८४ ॥

 

समानकर्माचरणं पतितानां न पातकम्‌ ।

औत्पत्तिको गुणः सङ्गो न शयानः पतत्यधः ॥ १७ ॥

 

त्यांसी मद्यपानादिदोषीं जाण । नाहीं पतन पतितांसी ॥ ८५ ॥

जें नीळीमाजीं काळें केलें । त्यासी काय बाधावें काजळें ।

कां अंधारासी मसीं मखिलें । तेणें काय मळलें तयाचें ॥ ८६ ॥

जो स्वभावें जन्मला चांडाळ । त्यासी कोणाचा बाधी विटाळ ।

हो कां काळें करवें काजळ । ऐसें नाहीं बळ कीटासी ॥ ८७ ॥

निर्जीवा दीधलें विख । तेणें कोणासी द्यावें दुःख ।

तेवीं पतितासी पातक । नव्हे बाधक सर्वथा ॥ ८८ ॥

जो केवळ खालें निजेला । त्यासी पडण्याचा भेवो गेला ।

तेवीं देहाभिमाना जो आला । तो नीचाचा झाला अतिनीच ॥ ८९ ॥

रजतमादि गुणसंगीं । जो लोलंगत विषयांलागीं ।

त्यासी तिळगुळादि कामभोगीं । नव्हे नवी आंगीं देहबुद्धी ॥ १९० ॥

जो कनकबीजें भुलला । तो गाये नाचे हरिखेला ।

परी संचितार्थ चोरीं नेला । हा नेणेचि आपुला निजस्वार्थ ॥ ९१ ॥

तेवीं देहाभिमानें उन्मत्त । अतिकामें कामासक्त ।

तो नेणे बुडाला निजस्वार्थ । आपुला अपघात देखेना ॥ ९२ ॥

ज्यासी चढला विखाचा बासटा । त्यासी पाजावी सूकरविष्ठा ।

तेवीं अतिकामी पापिष्ठा । म्यां स्वदारानिष्ठा नेमिली ॥ ९३ ॥

ज्यासी विख चढलें गहन । त्यासी सूकरविष्ठेचें पान ।

हें ते काळींचें विधान । स्वयें सज्ञान बोलती ॥ ९४ ॥

तेवीं जेथवरी स्त्रीपुरुषव्यक्ती । तेथवरी स्वेच्छा कामासक्ती ।

त्याची करावया निवृत्ति । स्वदारास्थिति नेमिली वेदें ॥ ९५ ॥

वेदें निरोप दिधला आपण । तैं दिवारातीं दारागमन ।

हेंही वेदें नेमिलें जाण । स्वदारागमन ऋतुकाळीं ॥ ९६ ॥

तेथ जन्मलिया पुत्रासी । ’आत्मा वै पुत्रनामाऽसी’ ।

येणें वेदवचनें पुरुषासी । स्त्रीकामासी निवर्तवी ॥ ९७ ॥

निःशेष विष उतरल्यावरी । तो सूकरविष्ठा हातीं न धरीं ।

तेवीं विरक्ति उपजल्या अंतरीं । स्वदारा दूरी त्यागिती ॥ ९८ ॥

यापरी विषयनिवृत्ती । माझ्या वेदाची वेदोक्ती ।

दावूनि गुणदोषांची उक्ती । विषयासक्ती सांडावी ॥ ९९ ॥

 

यतो यतो निवर्तेत विमुच्येत ततस्ततः ।

एष धर्मो नृणां क्षेमः शोकमोहभयापहः ॥ १८ ॥

 

यालागीं गुणदोष दावित । विषयत्यागार्थ उपावो ॥ २०० ॥

एका‌एकीं सकळ विषयांसी । त्याग न करवे प्राण्यासी ।

यालागीं निषेधें निंदूनि त्यांसी । शनैःशनैः विषयांसी त्यागावी ॥ १ ॥

जों जों विषयांची निवृत्ती । तों तों निजसुखाची प्राप्ती ।

पूर्ण बाणल्या विरक्ती । साधक होती मद्रूप ॥ २ ॥

मद्रूपतेचिये प्राप्तीं । अडवी असे विषयासक्ती ।

ते झालिया विषयनिवृत्ती । साधक होती मद्रूप ॥ ३ ॥

जेथ माझिया स्वरूपाची प्राप्ती । तेथ निःशेष निमे अहंकृती ।

तेव्हा शोकमोहाची होय शांती । जाय निश्चितीं अविद्या ॥ ४ ॥

अविद्यानाशासवें जाण । नाशती जन्मभाव दारुण ।

तेव्हां मरणासीच ये मरण । हारपे जीवपण जीवाचें ॥ ५ ॥

अविद्या निमाल्या जीवेंसीं । ठावो नाहीं भवभयासी ।

जेवीं सबळबळें अंधारेंसीं । नुरेचि निशी दिनोदयीं ॥ ६ ॥

जेवीं कां मृगजळाचा पूर । न साहे दृष्टीचा निर्धार ।

तेवीं भवभयेंसीं संसार । झाला साचार वा‌उगा ॥ ७ ॥

प्राणी पावावया कल्याण । हे वेदोक्त स्वधर्माचरण ।

विषयत्यागालागीं जाण । केलें निरूपण गुणदोषां ॥ ८ ॥

जे साच वेदार्थातें नेणती । ते वेदा प्रवृत्तिपर म्हणती ।

परी वेदें द्योतिली विरक्ती । विषयासक्तिच्छेदक ॥ ९ ॥

वेदोक्त स्वधर्मस्तिथीं । होय विषयांची विरक्ती ।

प्राणी निजमोक्ष पावती । हे वेदोक्ती पैं माझी ॥ २१० ॥

हे सांडोनियां वेदस्थिती । केवळ विषयांची आसक्ति ।

प्राणी अतिदुःख पावती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ११ ॥

प्रवृत्ति तितुकी अनर्थहेतु । येचि अर्थींचा वृत्तांतु ।

चौं श्लोकीं श्रीभगवंतु । असे सांगतु उद्धवा ॥ १२ ॥

 

विषयेषु गुणाध्यासात्पुंसः सङ्गस्ततो भवेत्‌ ।

सङ्गात्तत्र भवेत्कामः कामादेव कलिर्नृणाम्‌ ॥ १९ ॥

कलेर्दुर्विषहः क्रोधस्तमस्तमनुवर्तते ।

तमसा ग्रस्यते पुंसश्चेतना व्यापिनी द्रुतम्‌ ॥ २० ॥

 

त्यासी विषयासक्ती जाण । अतिगहन उल्हासे ॥ १३ ॥

विषयासक्तीचा संभ्रम । तेणें निर्लज्ज खवळे काम ।

कामास्तव अतिविषम । सोशी दुर्गम उपाय ॥ १४ ॥

विषयकामार्थ जे उपाय । त्यासी प्रतिपदीं अपाय ।

जेव्हां विषयकामसिद्धी न होय । तेव्हा महाकलह विवादु ॥ १५ ॥

जेथ अतिजल्पाचा विवाद । तेथ खटाटोपेंसीं सन्नद्ध ।

खवळला उठी क्रोध । अतिविरुद्ध दुर्धर ॥ १६ ॥

क्रोध खवळल्या दारुण । बुद्धीचें तत्काळ नासे ज्ञान ।

तेव्हां विवेकाचें प्राशन । करी जाण महामोह ॥ १७ ॥

विवेकाचें लोपल्या भान । स्तब्ध चेतना होय जाण ।

तेव्हां कार्याकार्य‌आाठवण हेंही स्मरण बुडालें ॥ १८ ॥

 

तया विरहितः साधो जन्तुः शून्याय कल्पते ।

ततोऽस्य स्वार्थविभ्रंशो मूर्च्छितस्य मृतस्य च ॥ २१ ॥

 

न कळे सन्मार्गपंथ । आत्मघात पदोपदीं ॥ १९ ॥

केवळ जड मूढ हो‍ऊनी । जेवीं कां मूर्च्छित प्राणी ।

तैसेपरी स्तब्ध हो‍ऊनी । अज्ञानपणीं श्रमला ॥ २२० ॥

यापरी जीत ना मेला । जड मूढ हो‍ऊनी ठेला ।

थित्या निजस्वार्था मुकला । अंगीं वाजला अनर्थु ॥ २१ ॥

 

विषयाभिनिवेशेन नात्मानं वेद नापरम्‌ ।

वृक्षजीविकया जीवन्‌ व्यर्थं भस्त्रेव यः श्वसन ॥ २२ ॥

 

तेव्हा एकीहि स्फुरेना स्फूर्ती । मी कोण हें चित्तीं स्फुरेना ॥ २२ ॥

ऐसा भ्रमें भुलला प्राणी । जैसा उन्मत्त मदिरापानी ।

त्यासी स्मरणाची विस्मरणी । भ्रमिस्त मनीं पडिला ॥ २३ ॥

कां विषमसंधीज्वरु । तेणें ज्वरें हुंबरे थोरु ।

त्यासी नावडे आपपरु । वृथा विकारु बडबड करी ॥ २४ ॥

फाटां फुटलियावरी । भलतेंचि स्मरण करी ।

तया नाठवे कांहीं ते परी । प्राणी अघोरीं पडले जाण ॥ २५ ॥

कां झालिया भूतसंचार । प्राणी हुंबरें हुंहुंकार ।

पडिला चित्तासी विसर । म्हणे मी कुकर म्हणोनि भुंके ॥ २६ ॥

ऐसें जीविके नेणोनि प्राणी । घाबरे जैसा स्वप्नीं ।

म्हणे मी पडलों रणीं । ऐसे प्राणी स्वप्नीं भुलले ॥ २७ ॥

तैशी भुली लटकी भुलवणी । काममोहें व्यापिले प्राणी ।

जडमूढपण ठाकूनी । अंतःकरणीं वेडावले ॥ २८ ॥

मुक्यानाकीं भरे मुरकुट । तें फेंफें बें बें करी निकृष्ट ।

न कळे रडे करी हाहाट । ते खटपट वा‌उगी ॥ २९ ॥

तैसे दुःखबळें प्राणी । परी न कळे उंच करणी ।

पडिले मोहमदें भुलोनी । मुकपणीं बेंबात ॥ २३० ॥

अहंकृतीचा उभारा । शरीरीं भरलासे वारा ।

तो हो‍ऊनि बाधक नरा । पडले आडद्वारा अंधकूपीं ॥ ३१ ॥

कां तेलियाचा ढोर पाहीं । डोळां झांपडी स्वदेहीं ।

अवघा वेळ चाले परी पाहीं । पंथ कांहीं न ठकेचि ॥ ३२ ॥

भवंता फिरे लागवेगीं । परी पाहतां न लगे आगी ।

घाणियाचि भोंवतें वेगीं । भोवंडी अंगीं जिराली ॥ ३३ ॥

तैसे विषय भवंडित भवु । परी नकळेचि विधिमावु ।

जैसा सर्प भ्रमला लागे धांवूं । तैसे विषय आघवे धावंति ॥ ३४ ॥

अंवसेचें काळे गडद । तैसा जड मूढ झाला स्तब्द ।

स्फुरेना आप पर हा बोध । जगदांध्य वोढवलें ॥ ३५ ॥

जेंवी लोहकाराची भाती । तेवीं वृथा श्वासोच्छ्‌वास होती ।

वृक्षाची जैसी तटस्थ स्थिती । यापरी जीती जीत ना मेलीं ॥ ३६ ॥

सकामासी स्वर्गप्राप्ती । म्हणसी बोलिली असे वेदोक्ती ।

तेही प्रलोभाची वदंती । ऐक तुजप्रतीं सांगेन ॥ ३७ ॥

 

फलश्रुतिरियं नृणां न श्रेयो रोचनं परम्‌ ।

श्रेयो विवक्षया प्रोक्तं यथा भैषज्यरोचनम्‌ ॥ २३ ॥

 

त्यांसी दावूनियां फलश्रुती । स्वकर्मप्रवृत्तीं लाविले ॥ ३८ ॥

सकाम अथवा निष्काम । कर्मक्रिया दोंहीची सम ।

येथ वासनाचि विषम । सकामनिष्कामफलहेतू ॥ ३९ ॥

जेवीं कां स्वातीचें जळ । शिंपीमाजीं होय मुक्ताफळ ।

तेंचि सेवी जैं महाव्याळ । तैं हळाहळ हो‍ऊनि ठाके ॥ २४० ॥

तेवीं आपुली जे कां कल्पना । निष्कामें आणी मुक्तपणा ।

तेचि सकामत्वें जाणा । द्रुढबंधना उपजवी ॥ ४१ ॥

वेदु बोलिला जें स्वर्गफल । तें मुख्यत्वें नव्हे केवळ ।

जेवीं भेषज घ्यावया बाळ । दे‌ऊनि गूळ चाळविजे ॥ ४२ ॥

ओखद घेतलियापाठीं । क्षयरोगाची होय तुटी ।

परी बाळ हातींचा गूळ चाटी । ते नव्हे फळदृष्टी भेषजीं ॥ ४३ ॥

तेवीं वेदाचे मनोगतीं । स्वर्गफळाची अभिव्यक्ती ।

मूर्खासी द्यावया मुक्ती । स्वधर्मस्थिती लावितु ॥ ४४ ॥

म्हणसी कर्मवादि जे नर । वेद सांगती प्रवृत्तिपर ।

तो वेदार्थ निर्वत्तितत्पर । केवीं साचार मानावा ॥ ४५ ॥

श्रुत्यर्थ जैं प्रवृत्ति धरी । तैं वेदु झाला अनर्थकारी ।

ते प्रवृत्ति दूषूनि श्रीहरी । दावी निवृत्तिवरी वेदार्थ ॥ ४६ ॥

 

उत्पत्त्यैव हि कामेषु प्राणेषु स्वजनेषु च ।

आसक्तमनसो मर्त्या आत्मनोऽनर्थहेतुषु ॥ २४ ॥

न तानविदुषः स्वार्थं भ्राम्यतो वृजिनाध्वनि ।

कथं युञ्ज्यात्पुनस्तेषु तांस्तमो विशतो बुधः ॥ २५ ॥

 

देहात्मवादें विषयांसी । जीवेंप्राणेंसीं लोलुप ॥ ४७ ॥

विषयकामाच्या आसक्तीं । स्त्रीपुत्रांची गोडी चित्तीं ।

स्वजनधनांची अतिप्रीती । स्वभावस्थिती अनिवार ॥ ४८ ॥

जेणें जा‌इजे अधोगती । ऐशी जे कां कामासक्ती ।

ते प्राण्यासी सहजगती । विषयासक्ती स्वभावें ॥ ४९ ॥

तेचि विषयांची प्रवृत्ती । वेद बोले जैं विध्युक्ती ।

तैं सर्वांचा स्वार्थघाती । झाला अनर्थीं वेदवादु ॥ २५० ॥

मरतया तरटमारु केला । बुडत्याचे डोयीं दगड दीधला ।

आंधळा अंधकूपीं घातला । तैसा वेदु झाला अनर्थीं ॥ ५१ ॥

वेदु जैं विषयीं गोंवी । तैं प्राण्यातें कोण उगवी ।

राजा सर्वस्वें नागवी । तैं कोण सोडवी दीनतें ॥ ५२ ॥

नेणोनि वेदींचा मथितार्थु । स्वयें जो कां विषयासक्तु ।

तो मानी प्रवृत्तिपर श्रुत्यर्थु अनर्थहेतु बालिशां ॥ ५३ ॥

पुत्र पित्यास पुसे जाण । ग्रहणीं जेवूं परमान्न ।

येरू म्हणे सुटल्या ग्रहण । उष्ण भोजन स्वगृहीं करूं ॥ ५४ ॥

तैशी माझ्या वेदाची उक्ती । निषेधमुखें दावी प्रवृत्ती ।

येणें वेदाच्या मनोगतीं । विषयनिवृत्ती मुख्यत्वें ॥ ५५ ॥

विषयीं बुडते जे जन । त्यांचें करावया उद्धरण ।

माझा वेदवादु जाण । सकामपण त्या नाहीं ॥ ५६ ॥

कोणी एक मंदबुद्धी । केवळ विषयांध त्रिशुद्धी ।

ते सकाम जल्पती वेदविधी । त्यांची कुबुद्धी हरि सांगे ॥ ५७ ॥

 

एवं व्यवसितं केचिदविज्ञाय कुवुद्धयः ।

फलश्रुतिं कुसुमितां न वेदज्ञा वदन्ति हि ॥ २६ ॥

 

 

यालागीं वेद बोले फलश्रुती । स्वधर्मप्रवृत्तीलागुनी ॥ ५८ ॥

सैंधव सागरा भेटूं जातां । जेवीं कां हारपे सैंधवता ।

तेवीं स्वधर्मीं प्रवर्ततां । सकामता उरेना ॥ ५९ ॥

जैशी दों दिव्यांची वाती । एकवट केलिया ज्योती ।

तेथ न दिसे भेदगती । पाहतां ज्योती एकचि ॥ २६० ॥

जेवीं अग्नीं कापुर मिळतां । तो अग्नीचि होय तत्त्वतां ।

तेवीं स्वधर्मकर्मीं प्रवर्ततां । कर्मीं निष्कर्मता स्वयें प्रकटे ॥ ६१ ॥

कर्माकर्मांची वेळुजाळीं । ते स्वधर्माचे कांचणिमेळीं ।

पडे नित्तशुद्धीची इंगळी । ते करी होळी कर्माकर्मांची ॥ ६२ ॥

सकामता करितां कर्म । स्वधर्म नाशी फळकाम ।

तेव्हां सकाम आणि निष्काम । दोंहींचें भस्म स्वधर्म करी ॥ ६३ ॥

जेवीं दों काष्ठांच्या घसणी । माजीं प्रकटे जो कां वन्ही ।

तो दोंहीतेंही जाळूनी । स्वतेजपणीं प्रकाशे ॥ ६४ ॥

तेवीं माझा वेदवादु । स्वकर्में छेदी कर्मबाधु ।

हें नेणोनि जे विषयांधु । जडल्या सुबद्धु फळशो ॥ ६५ ॥

वेदें प्रवृत्तिरोचनेकारणें । स्वर्गाचि नाना फलें बोलणें ।

त्यांलागीं ज्याचें बैसे धरणें । तेणें नागवणें निजस्वार्थां ॥ ६६ ॥

कष्टोनि शेतीं पेरिले चणे । त्यांची उपडोनि भाजी करणें ।

तो लाभ कीं तेणें नाडणें । तैसें फळ भोगणें सकार्मीं ॥ ६७ ॥

वोलीं जोंधळियाचीं करबाडें । खातां अत्यंत लागतीं गोडें ।

त्यालागीं शेत जैं उपडे । तैं लाभु कीं नाडे निजस्वार्था ॥ ६८ ॥

तैशी सकामकामना‌उन्मत्तें । जें फळीं फळाशालोलिंगतें ।

ते नाडलीं स्वधर्मलाभातें । ऐक तूतें सांगेन ॥ ६९ ॥

शेतीं पेरावया आणिले चणे । त्यांचे आदरें करी जो फुटाणे ।

तो शाहणा कीं मूर्ख म्हणणें । तैसें फळ भोगणें सकामीं ॥ २७० ॥

घोडा विकोनि पलाण घेणें । लोणी दे‌ऊनि ताक मागणें ।

भात सांडूनि वेळण पिणें । तैसें फळ भोगणें सकामीं ॥ ७१ ॥

ऐसे सकाम अतिदुर्बुद्धी । जे नाडले स्वधर्मसिद्धी ।

यालागीं देवो म्हणे ’कुबुद्धी’ । ते कुबुद्धीची विधी हरि सांगे ॥ ७२ ॥

 

कामिनः कृपणा लुब्धाः पुष्पेषु फलबुद्धयः ।

अग्निमुग्धा धूमतान्ता स्वं लोकं न विदन्ति ते ॥ २७ ॥

 

काचेच्छा तो सदा दीन । ’कृपणपण’ या हेतू ॥ ७३ ॥

जळीं बक धरोनि ध्यान । जेवीं कां टपत राहे मीन ।

तेवीं सकामा अनुष्ठान । लुब्धोनि जाण कामासी ॥ ७४ ॥

जावया परपुरुषापासीं । लवोठवो दावी निजपतीसी ।

तेवीं काम धरोनि मानसीं । स्वधर्मकर्मासी आचरे ॥ ७५ ॥

जेवीं कां अज्ञान बाळ । फूल तेंचि म्हणे फळ ।

तेवीं स्वर्गभोग केवळ । मानी अढळ मूर्खत्वें ॥ ७६ ॥

त्याही स्वर्गभोगासी पाहें । कर्मवैकल्य होय कीं नोहे ।

हाही संदेह वर्तताहे । तेणेंही होय अतिदीन ॥ ७७ ॥

सकाम तो सदा दीन । दीनत्वें अतिकृपण ।

कृपणत्वें स्लोभपण । लोभास्तव ज्ञान महामोह ग्रासी ॥ ७८ ॥

मोहाचें खवळल्या भान । सविवेक ग्रासी ज्ञान ।

तेव्हां बुद्धीमाजीं तमोगुण । सबाह्य परिपूर्ण उल्हासे ॥ ७९ ॥

तमें कोंदाटल्या वृत्ती । धूमांकित होय स्थिती ।

जेवीं कां आंधळ्याचा सांगती । अंधारे रातीं आडवीं चुके ॥ २८० ॥

त्या आंधळ्याची जैशी स्थिती । तैशी सकामाची गती ।

चुकला विवेकाचा सांगती । आंधळी वृत्ती अतिमुग्ध ॥ ८१ ॥

जैसें कां अज्ञान बाळ । तैसा मुग्ध होय केवळ ।

कोण कर्म काय तें फळ । नेणे विवळ मुग्धत्वें ॥ ८२ ॥

माझी कोणे लोकीं स्थिती । पुढें कोण आपुली गती ।

हें कांहींच न स्मरे चित्तीं । धूम्रवृत्ती देहांतु ॥ ८३ ॥

 

न ते मामङ्ग जानन्ति हृदिस्थं य इदं यतः ।

उक्थशस्त्रा ह्यसुतृपो यथा नीहारचक्षुषः ॥ २८ ॥

 

तीं वेदाचीं गुह्य निरूपणें । तुजकारणें म्यां निरूपिलीं ॥ ८४ ॥

परिसोनि वेदाचे विभाग । उद्धव सुखावला चांग ।

तेणें संतोषें श्रीरंग । संबोखोनि ’अंग’ उद्धवासी म्हणे ॥ ८५ ॥

जो मी हृदयामाजिले वस्ती । परमात्मा निकटवर्ती ।

त्या मातें सकाम निणती । कामासक्तीं नाडले ॥ ८६ ॥

तो मी हृदयामाजीं असें । हें एकादेशित्व मज नसे ।

जगदाकारें मीचि भासें । जेवीं कल्लोळविलासें सागरु ॥ ८७ ॥

अलंकार झालेपणें । जेवीं असे निखळ सोनें ।

तेवीं जगदाकारें म्यां श्रीकृष्णें । परिपूर्ण असणें पूर्णत्वें ॥ ८८ ॥

नाम रूप वर्ण विविध । माझेन प्रकाशें जगदुद्बो ध ।

परी नामरूपजातिभेद । मजसी संबंध असेना ॥ ८९ ॥

आकाश जळीं बुडालें दिसे । परी तें न माखे जळरसें ।

तेवीं मी जगदाकारें असें । जगदादि दोषें अलिप्त ॥ २९० ॥

ऐसा मी विश्वात्मा विश्वंभरु । विश्वमूर्ति विश्वेश्वरु ।

त्या मज नेणती अज्ञान नरु । जे कां शिश्नोदरुपोषक ॥ ९१ ॥

ज्यासी आंधारें दाटे गाढें । कां महाकुहरीं जो सांपडे ।

तो कांहीं न देखे पुढें । अवचिता पडे महागर्तीं ॥ ९२ ॥

तेवीं अतिमोहममताभ्रांतें । अज्ञाननिद्रा सबाह्य व्याप्तें ।

जवळिल्या न देखोनि मातें । पडिले महागर्ते तमामाजीं ॥ ९३ ॥

न कळोनि माझ्या वेदार्थातें । केवळ जीं कां कामासक्तें ।

तीं पावलीं अधःपातातें । जवलिल्या मातें नेणोनि ॥ ९४ ॥

तो मी जवळी कैसा म्हणसी । तरी सर्वांच्या हृदयदेशीं ।

वसतसें अहर्निशीं । चेतनेसी चेतविता ॥ ९५ ॥

त्या माझें वेदार्थमत । नेणतीचि कामासक्त ।

तेचिविखीं श्रीकृष्णनाथ । विशदार्थ स्वयें सांगे ॥ ९६ ॥

 

ते मे मतमविज्ञाय परोक्षं विषयात्मकाः ।

हिंसायां यदि रागः स्याद्यज्ञ एव न चोदना ॥ २९ ॥

 

तेणें सकामासी उत्साहो । स्वर्गातें पहा हो मानिती सत्य ॥ ९७ ॥

’रोचनार्थ’ स्वर्ग बोले वेद । तो प्रगटार्थ मानूनि शुद्ध ।

मग स्वर्गसाधनें विविध । कामलुब्ध आदरती ॥ ९८ ॥

तेथ यज्ञ हें मिषमात्र जाण । स्वयें करावया मांसभक्षण ।

अविधीं करिती पशुहनन । अतिदृप्त जाण कामार्थीं ॥ ९९ ॥

त्यांसी पैं गा देहांतीं । मारिले पशु मारावया येती ।

हातीं घे‌ऊनि गड्ग काती । सूड घेती यमद्वारीं ॥ ३०० ॥

तेथ कैंचें स्वर्गसुख । अविधि-साधनें महामूर्ख ।

पावले गा अघोर नरक । सकामें देख नाडले ॥ १ ॥

यथेष्ट करावया मांसभक्षण । स्वेच्छा जें कां पशुहनन ।

त्यांसी वेदें केलें निर्बंधन । पशुहनन यज्ञार्थ ॥ २ ॥

तेथही घातली जाण । देश काळ आणि वर्तमान ।

मंत्र तंत्र विधि विधान । धन संपूर्ण अतिशुद्ध ॥ ३ ॥

शक्त सज्ञान धनवंत । ऐसा कर्ता पाहिजे थेथ ।

मुष्टिघातें करावया पशुघात । पडे प्रायश्चित्त ’मे’ म्हणतां ॥ ४ ॥

ऐशी वेदाज्ञा नाना अवघड । घातलीं प्रायश्चित्तें अतिगूढ ।

तरी सकाम जे महामूढ । ते धांवती दृढ पशुहनन ॥ ५ ॥

ऐसें झाल्या पशुहनन । विभाग ये‍ईल कवळ प्रमाण ।

तेंचि करावें भक्षण । दांतांसी जाण न लागतां ॥ ६ ॥

विभाग भक्षितां आपण । जो करी रसस्वादन ।

त्यासीही प्रायश्चित्र जाण । हेंही निर्बंधन वेदें केलें ॥ ७ ॥

करावें मांसभक्षण । हे वेदाज्ञा नाहीं जाण ।

त्याचें करावया निराकरण । लाविलें विधान यज्ञाचें ॥ ८ ॥

स्वेच्छा पशु न मारावया जाण । यज्ञीं नेमिलें पशुहनन ।

न करावया मांसभक्षण । नेमिला प्रमाण यज्ञभाग ॥ ९ ॥

हेंही वेदाचें बोलणें । मूर्खप्रलोभाकारणें ।

येर्ह वीं पशुहिंसा न करणें । मांस न भक्षणें हें वेदगुह्य ॥ ३१० ॥

 

हिंसाविहारा ह्यालब्धैः पशुभिः स्वसुखेच्छया ।

यजन्ते देवता यज्ञैः पितृभूतपतीन्‌ खलाः ॥ ३० ॥

 

अविधी मारूनि पशुंसी । मिरविती श्लाघेसी यज्ञिकत्वें ॥ ११ ॥

अविधीं करूनि जीवहनन । तेणें पशूनें करिती यज्ञ ।

पितृदेवभूतगण । करिती यजन सुखेच्छा ॥ १२ ॥

बाबडें बीज पेरिल्या शेतीं । पिकास नाडले निश्चितीं ।

शेखीं निजबीजा नागवती । राजे दंडूनि घेती करभार ॥ १३ ॥

तैशी अविधी यज्ञिकांची गती । स्वर्ग स्वप्नींही न देखती ।

थित्या नरदेहा नागवती । शेखीं दुःख भोगिती यमदंडें ॥ १४ ॥

वृथा पशूंस दुःख देती । तेणें दुःखे स्वयें दुःखी होती ।

ऐशी यज्ञिकांची गती । आश्चर्य श्रीपती सांगत ॥ १५ ॥

 

स्वप्रोपमममुं लोकमसन्त श्रवणप्रियम्‌ ।

आशिषो हृदि सङ्कल्प्य त्यजन्त्यर्थान्यथावणिक्‌ ॥ ३१ ॥

 

येथ सकाम कामनपिसें । स्वर्ग विश्वासें मानिती सत्य ॥ १६ ॥

मुळींच मिथ्या मृगजळ । त्यामाजीं शीतळ जळ ।

थाया घे‌ऊनि मागे बाळ । तैसे सकाम केवळ स्वर्गालागीं ॥ १७ ॥

’पिंपळावरून मार्ग आहे’ । ऐकोनि रुखावरी वेंघों जाये ।

तो जेवीं भ्रमें गुंतोनि राहे । तेवीं स्वर्गश्रवणें होये सकाम ॥ १८ ॥

स्वधर्ममार्गीं चालावया नर । वेदु स्वर्ग बोले अवांतर ।

ते फांटां भरले अपार । स्वर्गतत्पर सकाम ॥ १९ ॥

वाट पिंपळावरी ऐकोनी । शहाणा चाले मार्ग लक्षोनी ।

अश्वत्थ सांडी डावलोनी । तो पावे स्वस्थानीं संतोषें ॥ ३२० ॥

तेवीं स्वधर्माच्या अनुष्ठानीं । जो सांडी स्वर्गफळें उपेक्षूनी ।

तो चित्तशुद्धीतें पावोनी । ब्रह्मसमाधानीं स्वयें पावे ॥ २१ ॥

या सांडूनि स्वधर्ममार्गासी । श्रवणप्रिय स्वर्गसुखासी ।

सकाम भुलले त्यासी । जेवीं घंटानादासी मृग लोधे ॥ २२ ॥

तेवीं जन्मोनि कर्मभूमीसी । वेंचूनि धनधान्यसमृद्धीसी ।

थित्या नाडले नरदेहासी । स्वर्गसुखासी भाळोनी ॥ २३ ॥

जैसा कोणी एक वाणी । जुनी नाव आश्रयोनी ।

द्वीपांतरींचा लाभ ऐकोनी । न विचारितां मनीं समुद्रीं रिघे ॥ २४ ॥

उन्मत्त कर्णधाराचे संगतीं । फुटकी नाव धरोनि हातीं ।

घे‌ऊनियां सकळ संपत्ते । रिघे कुमती महार्णवीं ॥ २५ ॥

तो जेवीं समुद्रीं बुडे । तैसेंचि सकामांसी घडे ।

स्वर्ग वांछितां बापुडे । बुडाले रोकडे भवार्णवीं ॥ २६ ॥

वांछितां स्वर्गसुखफळ । बुडालें स्वधर्मवित्त सकळ ।

बुडालें चित्तशुद्धीचें मूळ । बुडालें मुद्दल नरदेह ॥ २७ ॥

एव्हडें हानीचें कारण । देवो सांगत आहे आपण ।

सकामतेसी मूळ गुण । तेंही लक्षण स्वयें सांगे ॥ २८ ॥

 

रजः सत्त्वतमोनिष्ठा रजःसत्वतमोजुषः ।

उपासत इन्द्रौख्यान्‌ देवादीन्न तथैव माम्‌ ॥ ३२ ॥

 

तेव्हां रजाचेनि संमतें । काम चित्ततें व्यापूनि खवळे ॥ २९ ॥

अतिकाम खवळल्या चित्तीं । गुणनुसारें विषयीं प्रीती ।

तेव्हा सकामाची संगती । धरी निश्चितीं भावार्थें ॥ ३३० ॥

सकामसंगती साचार । काम्यकर्मी अत्यादर ।

स्वर्गभोगीं महातत्पर । यजी देवपितर प्रमथादिक ॥ ३१ ॥

मी सर्वात्मा सवेश्वर । त्या माझ्या ठायीं अनादर ।

कामलंपटत्वें नर । देवतांतर उपासिती ॥ ३२ ॥

म्हणसी देवतांतर जें कांहीं । तें तूंचि पैं गा सर्वही ।

हाही ऐक्यभावो नाहीं । भेदबुद्धीं पाहीं विनियोग ॥ ३३ ॥

एंद्रादि देवद्वारां जाण । मीचि होय गा प्रसन्न ।

त्या माझ्या ठायीं नाहीं भजन । सकाम मन स्वर्गार्थी ॥ ३४ ॥

दृढ कामना जडली चित्तीं । सांगतां स्वर्गीं पुनरावृत्ती ।

तेही हितत्वेंचि मानिती । ऐक निश्चितीं अभिप्रावो ॥ ३५ ॥

 

इष्द्वेह देवता यज्ञैर्गत्वा रंस्यामहे दिवि ।

तस्यान्त इह भूयास्म महाशाला महाकुलाः ॥ ३३ ॥

 

तेथही कामना नागविले । स्वर्गार्थ भजले देवतांतरा ॥ ३६ ॥

स्वर्गभोगीं ठेवूनि मन । नाना यागीं करिती यजन ।

तेणें दिविभोग पावेन । हा निश्चिय जाण याज्ञिकां ॥ ३७ ॥

काळें भोगक्षयाच्या पतनीं । तेही घेती हितत्वें मानोनी ।

सवेंचि इहलोकीं जन्मोनी । ब्राह्मणपणीं सुशील ॥ ३८ ॥

वेदवेदांग‌ओध्ययन । धनधान्यें अतिसंपन्न ।

आम्ही विख्यात गृहस्थ हो‍ऊन । क्षीणपुण्य स्वर्गस्थ ॥ ३९ ॥

नेणोनि वेदार्थनिजस्थिती । ऐस‌ऐनशिया उपपत्तीं ।

सकामीं मानिली निश्चिती । ऊंस सांडोनि मागती कणीस त्याचें ॥ ३४० ॥

 

एवं पुष्पितया वाचा व्याक्षिप्तमनसां नृणाम्‌ ।

मानिनां चातिस्तब्धानां मद्वार्तापि न रोचते ॥ ३४ ॥

 

स्वर्गकामाचेनि उपायें । अपायीं स्वयें पडताती ॥ ४१ ॥

अवघा संसार काल्पनिक । तेथ सत्य कैंचे स्वर्गसुख ।

परि श्रवणमात्रें देख । भुलले मूर्ख स्वर्गसुखा ॥ ४२ ॥

जैसा नपुंसक वांछी स्त्रीसुख । परी संग तया कैंचा देख ।

मुळींच नाहीं बीजारोप । मा कैंचा कामसाटोप तयासी ॥ ४३ ॥

परी लटिकाचि तडतडां उडे । कष्टोनि व्यर्थाचि पहुडे ।

परी तया नसे भगभोग रोकडे । तैसे स्वर्ग फुडे प्राणिया ॥ ४४ ॥

गव्हांचा जो प्रथम मोड । तोंडीं घालितां लागे गोड ।

परी जो जाणे पिकाचा निवाड । तो मोड जाण उपडीना ॥ ४५ ॥

पालेयाची चवी घेतां । गव्हांची गोडी न लगे तत्त्वतां ।

मग पाला पाळूनी स्वभावतां । शेवटीं रडता गव्हांचिकारणें ॥ ४६ ॥

तेवीं वेदु बोलिला स्वर्गफल । तें स्वधर्माचें कोंवळें मूळ ।

तें उप्डूनि खातां तत्काळ । मोक्षफळ अंतरे ॥ ४७ ॥

हें जाणती जे सज्ञान । ते स्वर्गासी नातळती आपण ।

परी मूर्खाचें सकामपण । अनिवार जाण अतिशयें ॥ ४८ ॥

कामाचिया लोलंगती । सदा सकाम कर्में करिती ।

तेणें जन्ममरणांचे आवर्तीं । पडले नुगंडती आकल्प ॥ ४९ ॥

त्यांसी हित सांगती साधुजन । ते न मानिती संतवचन ।

आम्ही वेदार्थीं सज्ञान । हा ज्ञानाभिमान अतिगर्वें ॥ ३५० ॥

मी भगवंत नियंता सृष्टी । हें वेदें दाविल्या नवडे गोष्टी ।

निष्कामता कपाळ उठी । सकम पोटीं सुबुद्ध ॥ ५१ ॥

एवं वेद मानूनि प्रवृत्तिपर । ठकले सकळ सकाम नर ।

तोचि वेदार्थ ब्रह्मपर । स्वयें श्रीधर सांगत ॥ ५२ ॥

 

वेदा ब्रह्मात्मविषयास्त्रिकाण्डविषया इमे ।

परोक्षवादा ऋषयः परोक्षं मम च प्रियम्‌ ॥ ३५ ॥

 

चित्तशुद्धिद्वारा जाण । ब्रह्मसंपन्न जीव करी ॥ ५३ ॥

पारधी लावून बडिशपिंडी । मीनांसी जळाबाहेर काढी ।

तेवीं दावून स्वर्गसुखगोडी । वेद जीवास ओढी परमार्थीं ॥ ५४ ॥

परोक्षवाद वेदव्युत्पत्तीं । त्यागमुखें गा अन्योक्ती ।

सांडविली विषयासक्ती । ब्रह्मप्राप्तीलागूनि ॥ ५५ ॥

हें जाणोनि वेदार्थगुह्यज्ञान । जो जीव झाला ब्रह्मसंपन्न ।

तेथ कर्म-कर्ता मिथ्या जाण । आश्रम-वर्ण कैंचे ॥ ५६ ॥

तेथ कैंचें ध्येय-ध्याता-ध्यान । कैंचें ज्ञेय-ज्ञाता-ज्ञान ।

नाहीं भज्य-भजक-भजन । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५७ ॥

तेथ कैंचे कर्म-कर्माचरण । कैंचा वेद-वेदाध्ययन ।

कैंचें साध्य आणि साधन । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५८ ॥

तेथ कैंचे दोष कैंचे गुण । कैंचे पाप कैंचें पुण्य ।

कैंचें जन्म कैंचें मरण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५९ ॥

तेथ कैंचा भेदु कैंचा बोधु । कैंचा मोक्ष कैंचा बंधु ।

सदोदित परमानंदु । हा वेदार्थ शुद्ध उद्धवा ॥ ३६० ॥

या वेदार्थाचें निरूपण । प्रकट करितां आपण ।

निजस्वार्था नाडती जन । यालागीं जाण म्यां गुप्त केलें ॥ ६१ ॥

हें वेदार्थाचें गुह्य सार । मज गुप्ताचें गुप्त भांडार ।

तुझा देखोनि अधिकार । म्यां साचार सांगितलें ॥ ६२ ॥

हा गुह्यार्थ करितां प्रकट । सांडोनि कर्ममार्गाची वाट ।

कर्म ब्रह्म उभयभ्रष्ट । होतील नष्ट अनधिकारी ॥ ६३ ॥

हें जाणॊनि ज्ञाते ऋषीश्वरीं । वेदार्थनिरूपणकुसरी ।

हा मुख्यार्थ झांकोनि निर्धारीं । परोक्षवादावरी व्याख्यान केलें ॥ ६४ ॥

सकळलोकहितार्थ । माझेंही हेंचि मनोगत ।

परोक्षवाद गोड लागत । लोकासंग्रहार्थ उद्धवा ॥ ६५ ॥

मीही लोकसंग्रहार्थ । अकर्ता कर्में आचरत ।

वेदाचें जें परोक्ष मत । मी स्वयें राखित लोकहिता ॥ ६६ ॥

वेदाचें स्वरूप गहन । अतर्क्य अलक्ष्य अगम्य जाण ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६७ ॥

 

शब्दब्रह्म सुदुर्बोधं प्राणेन्द्रियमनोमयम्‌ ।

अनन्तपारं गम्भीरं दुर्विगाह्यं समुद्रवत्‌ ॥ ३६ ॥

 

माझी वेदरूप जे बोली । शब्दतः अर्थतः अगाध खोली ।

बाहीं न तरवे समुद्र । तेवीं स्वमतीं न कळे वेदपार ।

येचि अर्थीं नाना ऋषीश्वर । युक्तीचे संभार वेंचिले ॥ ६९ ॥

परी एवंविध तत्त्वतां । हे वेदवादाची कथा ।

न येचि कोणाचेही हाता । अर्थतः शब्दतः दुर्ज्ञेय ॥ ३७० ॥

ज्याची शब्दवाचकता । स्वरवर्णें शुद्ध न ये हाता ।

त्याची अर्थावबोधकता । अगम्य सर्वथा सुरनरां ॥ ७१ ॥

पूर्वीं हाचि वेद अनुच्छिष्ट । म्यां ब्रह्मयाहातें करविला पाठ ।

तेणेंही नेणोनियां स्पष्ट । कर्मीं कर्मठ हो‍ऊनि ठेला ॥ ७२ ॥

ते कर्मक्रिया अतिगोमटी । शंखें ह्रिली उठा‌उठी ।

ब्रह्मा विसरला वेदगोठी । पडलें सृष्टीं कर्मांध्य ॥ ७३ ॥

तो करावया वेदोद्धार । म्यां मर्दिला शंखासुर ।

सकळ श्रुतींचा संभार । ब्रह्मयासी साचार दीधला ॥ ७४ ॥

म्यां वेद ठेविले ब्रह्ययापुढें । तो पूर्व स्मरेना धडफुडें ।

तेव्हा चाकाटलें बापुडें । केवळ वेडें हो‍ऊनि ठेलें ॥ ७५ ॥

त्या वेदभागालागीं जाण । ऋषीं वेंचिलें निजज्ञान ।

शाखोपशाखीं रावण । वेदविभागन करूं आला ॥ ७६ ॥

परी इत्थंभूत तत्त्वतां । माझ्या वेदविभागाची वार्ता ।

न येचि कोणाचिया हाता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ७७ ॥

तो मी वेदस्थापक श्रीहरी । लोक राखावया मर्यादेवरी ।

स्वयें सत्यवतीच्या उदरीं । झालों अवतारधारी श्रीव्यास ॥ ७८ ॥

वेदविभागीं राजहंसु । यालागीं नामें ’वेदव्यासु’ ।

तेणें म्यां केला श्रुतिविलासु । वेदविशेषु चतुर्धा ॥ ७९ ॥

वेद अर्थत्वें अतिदुर्घट । परी वाचकत्वें झाला प्रगट ।

त्या चारी वाचा अतिश्रेष्ठ । ऐक स्पष्ट सांगेन ॥ ३८० ॥

नादाचें प्रथम स्फुरण । घोषमात्र सूक्षम प्राण ।

ती नांव ’परा’ वाचा जाण । प्रथम लक्षण ॐकारीं ॥ ८१ ॥

तोचि नादयुक्त प्राण । अंतःकरणीं होय स्फुरण ।

ते ’पश्यंती’ वाचा जाण । विवेकलक्षण तीमाजीं ॥ ८२ ॥

नाभीपासोनी नाभिस्वरीं । जे घुमघुमी कंठवरी ।

ते ’मध्यमा’ वाचा खरी । स्वयें श्रीहरी सांगत ॥ ८३ ॥

अकार-उकार-मकार । स्वरवर्णयुक्त उच्चार ।

जेथ प्रगट होय ओंकार । ते वाचा साचार ’वैखरी’ ॥ ८४ ॥

ते वैखरीच्या ठायीं । शाखोपशाखीं जो कांहीं ।

वेद अनंतरूप पाहीं । त्यासही नाहीं मर्यादा ॥ ८५ ॥

यापरी वेद अमर्याद । जरी चतुर्धा केला विशद ।

तरी जनासी अतिदुर्बोध । यालागीं उपवेद विभागिले ॥ ८६ ॥

ऐसेनिही जनासी न कळे वेद । यालागीं वेदावरी पद ।

श्रीव्यासें केले विशद । तरी वेदार्थ शुद्ध कळेना ॥ ८७ ॥

येचि अर्थीं ऋषीश्वर बहुत । सुमंतु जैमिनी भाष्य भारत ।

पैल सूत्रादि जे समस्त । शिणतां वेदार्थ न कळेचि ॥ ८८ ॥

एवं वाच्यता आणि लक्ष्यता । स्थूलसूक्ष्मत्वें वेदार्थज्ञाता ।

मजवांचूनि तत्त्वतां । आणिक सर्वथा असेना ॥ ८९ ॥

 

मयोपबृंहितं भूम्रा ब्रह्मणानन्तशक्तिना ।

भूतेषु घोषरूपेण बिसेषूर्णेव लक्ष्यते ॥ ३७ ॥

 

सबाह्य व्यापकत्वें संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण जो कां मी ॥ ३९० ॥

तेणें म्यां वेद अधिष्टित । या नांव बोलिजे ’उपबृंहित’ ।

अधिष्ठाता विकारी होत । जेवीं अभ्रांत चंद्रमा ॥ ९१ ॥

कां अग्नि काष्ठीं अधिष्ठितां । त्यासी तत्काळ ये साकारता ।

मग प्रबळ आणि शांतता । या विकारावस्था अग्नीसी ॥ ९२ ॥

यापरी विकारी नव्हे जाण । मी अंतर्यामी नारायण ।

ब्रह्मस्वरूपें परिपूर्ण । विकारनिर्दळण स्वयें कर्ता ॥ ९३ ॥

मीचि विकारांचा कर्या । करूनि मीचि अकर्ता ।

त्या मज न ये विकारता । ब्रह्मस्वरूपतास्वभावें ॥ ९४ ॥

ब्रह्म केवळ निर्धर्म । तें केवीं विकारी कर्म ।

ऐसा कांहीं कल्पिसी भ्रम । तेंही सुगम सांगेन ॥ ९५ ॥

माझी योगमाया अनंतशक्ती । जे शंभुस्वयंभूंसी न ये व्यक्ती ।

तिचेनि योगें मी चिन्मूर्ती । उत्पत्तिस्थितिसंहर्ता ॥ ९६ ॥

एवं योगमाया स्वभावतां । मी सकळ करूनि अकर्ता ।

त्या मज देशतां काळतां । विकारिता स्पर्शेना ॥ ९७ ॥

जरी सत्य असती भेदता । तरी मज येती विकारिता ।

माझे निजस्वरूपीं पाहतां । भेदाची वार्ता असेना ॥ ९८ ॥

जेवीं भ्रमें सर्पत्व दोरावरी । परी दोर सर्पत्व कदा न धरी ।

तेवीं मी परमात्मा श्रीहरी । करूनि अविकारी निजरूपें ॥ ९९ ॥

घोषरूपें अतिसूक्ष्म नादु । तो मी प्रणवरूपें निजवेदु ।

प्राणिमात्रीं असें स्वतःसिद्धु । परी नेणती बोधु सकामत्वें ॥ ४०० ॥

जेवीं कां विष्ठा भक्षी सूकर । उपेक्षी कस्तुरी कापुर ।

तेवीं सूक्ष्मवेदाचें निजसार । सकाम नर उपेक्षिती ॥ १ ॥

मी निजानंद हृदया‌आंत । त्या मज उपेक्षूनि भ्रांत ।

कामासक्तीं लोलंगत । द्वारें वोळंगत नीचांचीं ॥ २ ॥

त्या हृदयस्थ देवाचें ध्यान । नित्य योग्यासी निदिध्यासन ।

सम करोनि प्राणापान । सदा अनुसंधान नादाचें ॥ ३ ॥

माझें वेदतत्त्व जें कां गुप्त । प्रणवरूपें हृदया‌आंत ।

योगीसदा अनुभवित । त्यांचे स्वरूप निश्चित अवधारीं ॥ ४ ॥

जैसा कमळमृणाळबिसतंत । तैसा लूक्ष्म नाद अत्यंत ।

नाभीपासोनि ब्रह्मरंध्रांत । ओंकार स्वरांत लक्षिती ॥ ५ ॥

ऐसा ओंकाराच्या स्वरा‌आंत । नाभीपासोनि ब्रह्मरंध्रांत ।

सूक्ष्म नादाचा निजतंत । योगधारणा राखत महायोगी ॥ ६ ॥

हाचि नाद पैं प्रस्तुत । लौकिकीं असे भासत ।

दोंही कर्णीं देतां हात । तोचि घुमघुमित निजनादु ॥ ७ ॥

योगी म्हणती ’अनाहत शब्द’ । वेदांती म्हणती ’सूक्ष्म नाद’ ।

आम्ही म्हणों हा ’शुद्धवेद’ । असो अनुवाद हा नांवांचा ॥ ८ ॥

ऐशिया स्वतःसिद्ध वेदापाशीं । श्रद्धा नुपजेचि प्राणियांसी ।

यालागीं सूक्ष्म वेद स्थूलतेसी । म्यां जनहितासी आणिला ॥ ९ ॥

तोचि स्थूलत्वें झाला प्रकट । ते प्रकट होती वेदवाट ।

दृष्टांतेंकरूनि स्पष्ट । तुज मी चोखट सांगेन ॥ ४१० ॥

ऐसें बोलिला श्रीनिवास । तेणें उल्हासला हृदयहंस ।

म्हणे मजकारणें हृषीकेश । अत्यंत सौरस निरूपणीं ॥ ११ ॥

मजवरी बहुत स्न्नेहाळ । मज उद्धारावया गोपाळ ।

निरूपणीं सुकाळ । अतिसरळ अमृतरसु ॥ १२ ॥

ऐसें उद्धवाचें बोलणें ऐकोनी । काय बोलिला सारंगपाणी ।

म्हणे मी तोचि निरूपणीं । सांगेन तुजलागोनी उद्धवा ॥ १३ ॥

 

यथोर्णनाभिर्हृदयादूर्णामुद्वमते मुखात्‌ ।

आकाशाद्घोिषवान्प्राणो मनसा स्पर्शरूपिणा ॥ ३८ ॥

छन्दोमयोऽमृतमयः सहस्त्रपदवीं प्रभुः ।

 

तंतु काढी अतिसूक्ष्मपणीं । तेवीं निर्गुणीं ’ओंकार’ ॥ १४ ॥

तो ओंकार होतां सप्राण । सहजस्वभावें गा जाण ।

झाला ’हिरण्यगर्भ’ अभिधान । आपणिया आपण वेदाज्ञा ॥ १५ ॥

’प्रभु’ म्हणजे ऐश्वर्यख्याति । अचिंत्यानंत त्याची शक्ति ।

तो छंदोमय वेदमूर्ती । जाण निश्वितीं उद्धवा ॥ १६ ॥

तो अविनाशी वास्तवस्थिती । नित्य सुखमय सुखमूर्ती ।

तेणें सप्राण नादाभिव्यक्ति । मनःशक्ती चेतवी ॥ १७ ॥

चेतविली जे मनःशक्ती । होय स्पर्श-स्वर-वर्ण कल्पिती ।

वेदाज्ञ ’बृहती’ म्हणती । जिचा अपरिमिती विस्तार ॥ १८ ॥

ते स्वरवर्णसंवलित मंत्र । हृदयाकाशीं विचित्र ।

सहस्त्रशाखीं विस्तार । वाढली अपार वैखरी ॥ १९ ॥

स्वरवर्णादि उच्चारीं । वेदधिष्ठान वैखरी ।

ते उपजली जेणेंकरी । तेही परी सांगेन ॥ ४२० ॥

 

ओंकाराठद्व्य ञ्जितस्पर्शस्वरोष्मान्तःस्थभूषिताम्‌ ॥ ३९ ॥

विचित्रभाषाविततां छन्दोभिश्चतुरुत्तरैः ।

अनन्तपारां बृहतीं सृजत्याक्षिपते स्वयम्‌ ॥ ४० ॥

 

हा ओंकार अलोलिक । अतिसूक्ष्म देख देहस्थ ॥ २१ ॥

त्याचि ओंकारासी प्राणसंगती । आधारादि चक्रीं ऊर्ध्वगती ।

तेथ वाचांची होय अभिव्यक्ती । परा-पश्यंती-मध्यमा ॥ २२ ॥

परावाचेच्या अभ्यंतरीं । जन्मे पश्यंती ज्येष्ठकारी ।

मध्यमा जन्मे तिच्या उदरीं । एवं परस्परीं जन्मती ॥ २३ ॥

तैशाचि येरीतें येरी । नोसंडोनि क्षणभरी ।

चालती उपरांउपरी । चक्रींच्या चक्रांतरीं समवेत ॥ २४ ॥

’आधारचक्रीं’ परा वाचा । ’स्वाधिष्ठानीं’ जन्म पश्यंतीचा ।

’मणिपूरीं’ हूनि ’विशुद्धी’ चा । ठायीं मध्यमेचा रिगुनिगू ॥ २५ ॥

तेथोनियां मुखद्वारीं । वाचा प्रकाशे वैखरी ।

तैं स्वर-वर्ण-उच्चारीं । नानामंत्रीं गर्जत ॥ २६ ॥

तेचि स्वर आणि वर्ण । सांगेन ’स्पर्श’ व्यक्तिलक्षण ।

’अंतस्थ’ ’ऊष्म’ कोण कोण । विभागलक्षण अवधारीं ॥ २७ ॥

केवळ ’अ क च ट त प’ देख । हे ककारादि पंच पंचक ।

स्पर्शवर्णाचें रूपक । अक्षरें निष्टंक पंचवीस ॥ २८ ॥

सवर्णें गर्जतां उच्चार । ते अकारादि सोळाही स्वर ।

’य र ल व’ यांचा विचार । जाण साचार ’अंतस्थ’ ॥ २९ ॥

’श ष स ह’ हे वर्ण चारी । ’ऊष्म’ बोलिजे शास्त्रकारीं ।

विसर्गादि अनुस्वारीं । ’अंअः’ वरी विभागु ॥ ४३० ॥

येथ बावन्नावी मातृका एक । केवळ ’क्ष’ कारु गा देख ।

यांतु सानुनासिक निरनुनासिक । जाणति लोक शास्त्रज्ञ ॥ ३१ ॥

एवं स्वरवर्णविधि‌उच्चारीं । लौकिकी वैदिकी भाषावरी ।

वेदशास्त्रार्थप्रकारीं । वाढली वैखरी शब्दचातुर्यें ॥ ३२ ॥

बोलेंचि गा बोलाप्रती । चाळूनि नाना उपपत्ती ।

बोलें बोल निगृहिती । युक्तिप्रयुक्ती साधुनी ॥ ३३ ॥

ऐशिया नानाशब्दकुसरीं । अत्यंत विस्तरिली वैखरी ।

तेचि चौं चौं अक्षरीं । वाढवूनि धरी नाना छंदें ॥ ३४ ॥

वाढतां चतुरक्षरभेदें । उत्तरोत्तर नाना छंदें ।

वाढविलीं स्वयें वेदें । निजज्ञान बोधें बोलूनि ॥ ३५ ॥

अत‌एव अनंत अपार । अर्थतां शब्दतां अतिसुस्तर ।

माझ्या शब्दज्ञानाचा पार । सुरनर नेणती ॥ ३६ ॥

ऐशी वैखरीची अनंतशक्ती । यालागीं म्हणिजे ते ’बृहती’ ।

इच्या विस्ताराची गती । स्वयें नेणती शिव स्त्रष्टा ॥ ३७ ॥

हिरण्यगर्भत्वें स्वयें जाण । जीव-शिव-अंतर्यामीलक्षण ।

माझी वेदाज्ञा प्रकाशी आपण । जिचें नामाभिधान ’वैखरी’ ॥ ३८ ॥

जो मी वेदात्मा श्रीहरी । तो वेदु या रीतीं विस्तारीं ।

स्वयें विस्तारोनि संहारीं । मर्यादेवरी स्वकाळें ॥ ३९ ॥

मागां बोलिलीं छंदें जाण । त्या छंदांचें निजलक्षण ।

स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । जो वेदाचें कारण निजस्वरूप ॥ ४४० ॥

 

गायत्र्युष्णिगनुष्टप्‌ च बृहती पङ्‌क्तिरेव च ।

त्रिष्टब्जगत्यतिच्छन्दो ह्यत्यष्ट्यतिजगद्विराट्‌ ॥ ४१ ॥

 

त्या गायग्री छंदाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ४१ ॥

आठा‌अठां अक्षरीं त्रिपद । गणितां जेथ यती शुद्ध ।

त्या नांव ’गायत्री’ छंद । हें वेदानुवाद निजबीज ॥ ४२ ॥

हें वेदाचें निजजिव्हार । ब्रह्मज्ञानाचें परपार ।

परमानंदाचें सोलींव सार । जाण साचार गायत्री ॥ ४३ ॥

हें चैतन्याचें जीवन । मज गोप्याचें गुप्तधन ।

जेथ जीवशिवां समाधान । तें हें छंद जाण गायत्री ॥ ४४ ॥

ये छंदींचे एक एक अक्षर । अक्षराचें निजसार ।

सच्चिदानंदाचें निजभांडार । जाण साचार गायत्री ॥ ४५ ॥

करितां गयत्रीचें अनुष्ठान । विश्वामित्र झाला ब्राह्मण ।

मी कृष्ण वंदीं त्याचे चरण । माझाही तो गुरु जाण रामावतारीं ॥ ४६ ॥

यालागीं सकळ छंदीं प्राधान्य । मुख्यत्वें गायत्री छंद जाण ।

इतर छंद होती पावन । कासे लागोन पैं इच्या ॥ ४७ ॥

गायत्रीछंदाचें अंगीकारीं । त्यासी मिळाल्या अक्षरें चारी ।

’उष्णिक्‌’ छंदाची थोरी । त्याचिवरी ठसावे ॥ ४८ ॥

उष्णिक्‌ छंदाचे अंगीकारीं । त्यासी मिळाल्या ।

अक्षरें चारी । ’अनुष्टप्‌’ छंदाची थोरी । त्याचिवरी ठसावे ॥ ४९ ॥

अनुष्टप्‌ छंदाचे अंगीकारीं । आणीक मिळाल्या अक्षरें चारी ।

’बृहती’ छंदाची थोरी । त्याचिवरी ठसावे ॥ ४५० ॥

एवं ’पंक्ति’ ’त्रिष्टप्‌’ ’जगती’ । ’अत्यष्टि’ ’अतिजगती’ ।

चौं चौं अक्षरांचे अधिकप्राप्तीं । छंदें वेदोक्तीं विभाग ॥ ५१ ॥

ऐशिया चतुरक्षरमिळणीं । नाना छंदांचिया श्रेणी ।

वेदरायाची राजधानी । मंत्रध्वनीं गर्जती ॥ ५२ ॥

तेथ अक्षरमर्यादा न करवे । शाखांची मर्यादा न धरवे ।

अर्थता वाच्यता नेणवें । वेद वैभवें दुर्ज्ञेय ॥ ५३ ॥

 

किं विधत्ते किमाचष्टे किमनूद्य विकल्पयेत्‌ ।

इत्यस्या हृदयं लोके नान्यो मद्वेद कश्चन ॥ ४२ ॥

 

कोण तो अर्थ प्रतिपादी । स्वहितबुद्धी साधकां ॥ ५४ ॥

मंत्रकांडें मंत्रमूर्ती । सांगोपांग सायुधस्थिती ।

उपासना-उपास्ययुक्ती । किमर्थ भक्ती करविली ॥ ५५ ॥

ज्ञानकांड त्रिशुद्धी । कोण पदार्थ निषेधी ।

कोण्या अर्थातें प्रतिपादी । निजबुद्धी बोधुनी ॥ ५६ ॥

एवं वेदाचें अचळ मूळ । विधिविधानेसीं मुख्य फळ ।

जाणावया गा केवळ । नाहीं ज्ञानबळ सुरनरां ॥ ५७ ॥

या वेदार्थातें तत्त्वतां । मीचि एक सर्वज्ञ ज्ञाता ।

माझे कृपेवीण सर्वथा । हें न येचि हाता ब्रह्मादिकां ॥ ५८ ॥

तेथ उद्धवाचें मनोगत । देवो जाणे वेदींचा इत्यर्थ ।

तरी भक्तकृपाळू श्रीकृष्णनाथ । मजही तो अर्थ दयेनें सांगों ॥ ५९ ॥

हा उद्धवाचा निजभावो । जाणों सरला देवाधिदेवो ।

तो वेदार्थाचा अभिप्रावो । श्लोकान्वयो पहा हो सांगत ॥ ४६० ॥

 

मां विधत्तेऽभिधत्ते मां विकल्प्यापोह्यते त्वहम्‌ ।

एतावान्‌ सर्ववेदार्थः शब्द आस्थाय मां भिदाम्‌ ।

मायामात्रमनुद्यान्ते प्रतिषिद्ध्य्‌ प्रसीदति ॥ ४३ ॥

इति श्रीमद्भा्गवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे एकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥

 

वेद स्वधर्म प्रतिपादीं । त्यागावी निषेधीं विषयातें ॥ ६१ ॥

तेथ अग्निहोत्रादि विधान । यज्ञान्त कर्माचरण ।

तें चित्तशुद्धीचें कारण । वैराग्य दारुण उपजवी ॥ ६२ ॥

दारुण वैराग्य‌उीत्पत्ती । इहामुत्रविषयनिवृत्ती ।

तेव्हा साधकास माझी प्राप्ती । सहजस्थिती स्वभावें ॥ ६३ ॥

एवं कर्मकांडचिये स्थिती । विधिनिषेध वेदोक्ती ।

साधकांसी माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं या हेतू ॥ ६४ ॥

विषयीं परम बाधा देखती । परी त्यागीं नाहीं सामर्थ्यशक्ती ।

ऐशिया साधकांप्रती । वेदें मद्भयक्ती द्योतिली ॥ ६५ ॥

येथ मंत्रमूर्ति-उपासन । माझे सगुण अनुष्ठान ।

तेथ करितां अनन्यभजन । रजतम जाण नासती ॥ ६६ ॥

मग केवळा सत्त्ववृत्तीं । श्रवणकीर्तनीं अतिप्रीती ।

तेणें मद्भा्वो सर्वांभूतीं । माझी चौथी भक्ती तेणें होय ॥ ६७ ॥

आतुडल्या माझी चौथी भक्ती । मद्भंक्तां नावडे मुक्ती ।

अद्वैत भजनाचिया प्रीतीं । धिक्कारिती कैवल्य ॥ ६८ ॥

अद्वैतबोधें करितां भजन । मी अनंत अपार चिद्घलन ।

भक्तीमाजीं आकळें जाण । ये मद्रूपण मद्भचक्तां ॥ ६९ ॥

तेव्हा भज्य-भजक-भजन । पूज्य-पूजक-पूजन ।

साध्य-साधक-साधन । अवघें आपण स्वयें होय ॥ ४७० ॥

माझी ऐश्वर्यसामर्थ्यशक्ती । तेही ये निजभक्तांच्या हातीं ।

अद्वैतभजनाचिया प्रीतीं । मत्पदप्राप्ती मद्भाक्तां ॥ ७९ ॥

मी देव तो भक्त शुद्ध । हा बाहेरी नांवाचाचि भेद ।

आंतुवट पाहतां बोध । सच्चिदानंद निज‌ऐंक्यें ॥ ७२ ॥

हे उपासनाकांडस्थिती । साधकीं करूनि माझी भक्ती ।

यापरी पावले माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ७३ ॥

’मायाप्रतिबिंबित’ चैतन्य । त्वंपदार्थें वाच्य जाण ।

ज्याच्या अंगीं जीवभिधान । अविद्या जाण उपजवी ॥ ७४ ॥

जेवीं स्वप्रामाजीं आपण । आन असोनि देखे अन ।

तेवीं आविद्यकत्वें जाण । ’जीवपण’ एकदेशी ॥ ९५ ॥

जें ’मायासंवलित’ चैतन्य । जो योगजन्य जगत्कारण ।

जो सर्वद्रष्टा सर्वज्ञ । सदा संपन्न ऐश्वर्यें ॥ ७६ ॥

जो सकळ कर्मांचा कर्ता । तो कर्ताचि परी अकर्ता ।

ज्याचे अंगीं स्वभावतां । नित्यमुक्तता स्वयंभ ॥ ७७ ॥

ज्याची अकुंठित सहजसत्ता । जो परमानंदें सदा पुरता ।

ज्यासी ईश्वरत्वें समर्थता । हे जाण वाचकता तत्पदार्थाची ॥ ७८ ॥

जीवाचें सांडोनियां अज्ञानत्व । शिवाचें सांडूनि सर्वज्ञत्व ।

दोंहीचें शोधित जें लक्ष्यत्व । ऐक्यें निजतत्त्व साधिती ॥ ७९ ॥

लग्नीं नोवरा निमासुरा । तोचि गेलिया देशावरा ।

विदेशीं देखिला एकसरा । तारुण्यमदभरा संपन्न ॥ ४८० ॥

ते काळींची त्यजूनि बाल्यावस्था । आजिची नेघूनि तारुण्यता ।

पत्नी अनुसरे निजकांता । निजस्वरूपतास्वभावें ॥ ८१ ॥

तेवीं त्वंपदतत्पदवाच्यार्थ । दोंहीचा सांडावा निश्चितार्थ ।

ऐक्यें अंगीकारावा लक्ष्यार्थ । हा ज्ञानकांडार्थ उद्धवा ॥ ८२ ॥

जीवशिवांचेनि ऐक्यें जाण । माझे चित्स्वरूपीं समाधान ।

स्वयें पाविजे आपण । हें ज्ञानकांड संपूर्ण बोलिलें वेदें ॥ ८३ ॥

वेदा आदि-मध्य-अवसानीं । मातें लक्षितीं कांडें तीनी ।

तोचि अर्थ उपसंहारूनी । ग्रंथावसानीं हरि बोले ॥ ८४ ॥

उद्धवा वेदाचें वचन । अर्थगंभीर अतिगहन ।

तेथ शिणतां ऋषिजन । अर्थावसान अलक्ष्य ॥ ८५ ॥

तें वेदार्थाचें निजसार । माझे गुह्य ज्ञानभांडार ।

तुज म्यां सांगितलें साचार । पूर्वापर‌अंविरोधें ॥ ८६ ॥

तें ऐकोनि देवाचें उत्तर । उद्धव चमत्कारला थोर ।

तेंचि वेदाचें निजसार । पुढती श्रीधर सांगो कां ॥ ८७ ॥

पान्हा लागतांचि तोंडीं । दोहक वांसरूं आंखुडी ।

त्यापरी अति‌आवडीं । स्वयें चडफडी उद्धव ॥ ८८ ॥

जेवीं कां पक्षिणीपुढें । चारा घ्यावयाचे चाडें ।

पिलें पसरीं चांचुवडें । तेवीं कृष्णाकडे उद्धवु ॥ ८९ ॥

तें उद्धवाचें मनोगत । जाणोनियां श्री‌अनंत ।

सकळ वेदार्थ संकळित । ग्रंथांतीं सांगत निजसारंश ॥ ४९० ॥

नानाशाखीं अतिप्रसिद्ध । त्रिकांडीं वाढला जो वेद ।

तेथील नाना शब्दीं हाचि बोध । जो मी अभेद परमात्मा ॥ ९१ ॥

त्या मातें धरोनि हातीं । त्रिकांडीं चालिल्या श्रुती ।

त्या श्रुत्यर्थाची उपपत्ती । यथास्थितीं सांगेन ॥ ९२ ॥

मी कर्मादिमध्य‌अंचतीं । मी कर्मकर्ता क्रियाशक्ती ।

कर्मफळदाता मी श्रीपती । हा इत्यर्थ निश्चितीं ’कर्मादिकांडीचा’ ॥ ९३ ॥

मंत्रमूर्ति आणि मंत्रार्थ । तेही मीचि गा निश्चित ।

पूज्य पूजक पूजा समस्त । मजव्यतिरिक्त आन नाहीं ॥ ९४ ॥

 

[ 'शिवो भूत्वा शिवं यजेत्‌’ श्रुति ]

 

देवें देवोचि पूजिजे । देव् हो‍ऊनि देवा भजिजे ।

हें वेदींचें विजबीज् माझें । हेंचि आगमीं बोलिजे मुख्यत्वें ॥ ९५ ॥

मीच् देवो मीचि भक्त् । पूजोपचार् मी समस्त् ।

मीचि मातें पूजित् । हे इत्थंभूत् ’उपासना’ ॥ ९६ ॥

हें उपासनाकांडींचें निजसार् । आगमशास्त्रींचें गुह्य् भांडार् ।

माझ्या निजभक्तांचें वस्तीचें घर् । ते हे साचार् उपासना ॥ ९७ ॥

’ज्ञानकांड्’ तें अलौलिक् । वेद् आपला आपण् द्योतक् ।

अवघा संसाराचि काल्पनिक् । तेथ् वेद् नियामक् कोणे अर्थें ॥ ९८ ॥

वोस् घरास् वस्तीस् पहा हो । निर्जीव् पाहुणा आला राहों ।

त्याचा कोण् करील् वोठवो । तैसा भावो वेदाज्ञे ॥ ९९ ॥

[ श्रुति-’एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म्, नेह् नानास्ति किंचन्’ ]

खांबसूत्रावरील् पुतळीसी । तीतें बोडिलें जेवीं शिसीं ।

तेथें नाहीं निघणें पुढारे केंसीं । तेवीं शुद्धीं वेदासी ठाव् नाहीं ॥ ५०० ॥

मूळ् संसारचि मायिक् । तेथ् वेद् तोही तद्रूप् देख् ।

मृगजळीं नाहीं उदक् । परी वोलावाहि देख् असेना ॥ १ ॥

जेथ् मूळीं मुख्य् अद्वैतता । तेथ् कैंचा वक्ता कैंचा श्रोता ।

कैंचें कर्म् कैंचा कर्ता । वेदवार्ता ते कैंची ॥ २ ॥

नाहीं दृश्य्-दृष्टा-दर्शन् । नाहीं ध्येय्-ध्याता-ध्यान् ।

नाहीं ज्ञेय्-ज्ञाता-ज्ञान् । वेदवचन् तेथें कैंचें ॥ ३ ॥

जेथ् भ्रमाची राणीव् । जेथ् भेदाची जाणीव् ।

तेथ् वेदाची शहाणीव् । गोड् गाणीव् उपनिषदांची ॥ ४ ॥

जंव् भेदाची सबल् स्थिती । तंव् वेदाची थोर् ख्याती ।

भेदु आलिया अद्वैतीं । वेद् विराला ’नेति’ म्हणोनी ॥ ५ ॥

जळगार् जळीं विरे । तेवीं वेदु अद्वैतीं मुरे ।

हें ’ज्ञानकांड्’ साचोकारें । तुज् म्यां खरें सांगितले ॥ ६ ॥

तेथ् उपजला स्वयें अग्नी । त्या अरणी जाळूनि शमे वन्ही ।

तेवीं ज्ञानकांडनिरूपणीं । वेदु निज् निर्दळणीं पर्वतला ॥ ७ ॥

एक् ब्रह्म् जें अद्वैत् । येणें श्रुतिवाक्यें मिथ्या द्वैत् ।

हें बोलूनि वेद् हारपे तेथ् । ब्रह्म् सदोदित् संपूर्ण् ॥ ८ ॥

’मी ब्रह्म्’ हे शुद्धीं स्फुरे स्फूर्ती । तेथचि ॐकाराची उत्पत्ती ।

तोही ब्रह्मरूप् निश्चितीं । त्यासी ’बह्म्’ म्हण्ती एकाक्षर् ॥ ९ ॥

त्या ॐकारापासोनि गहन् । श्रुति शाखा स्वर् वर्ण् ।

झालें तें ब्रह्मरूप् जाण् । एवं वेद् पूर्ण् परब्रह्म् ॥ ५१० ॥

जेवीं सोन्याचे अळंकार । पाहतां सोनेंचि साचार ।

तेवीं श्रुतिशाखावेदविस्तार । तो अवघा ॐकार मद्रूपें ॥ ११ ॥

जो वेदप्रतिपाद्य पुरुषोत्तम । जो भक्तकामकल्पद्रुम्‌ ।

तो हें बोलिला मेघश्याम । आत्माराम श्रीकृष्ण ॥ १२ ॥

तिंही कांडी निजसंबंध । पूर्वापर अविरुद्ध ।

हा वेदार्थ परम शुद्ध । तुज म्यां विशद बोधिला ॥ १३ ॥

याहोनियां परता । वेदार्थ नाहीं गा सर्वथा ।

तो तुज म्यां सांगितला आतां । जाण तत्त्वता उद्धवा ॥ १४ ॥

या वेदार्थाची निजखूण । हृदयीं भोगितां आपण ।

होय जीवशिवां समाधान । ऐसें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ १५ ॥

हें ऐकोनि उद्धव जाण । झाला वेदार्थीं निमग्न ।

दोनी टंवकारले नयन । स्वानंदीं मन बुडालें ॥ १६ ॥

चित्तचैतन्या मिळणी पाडी । कंठीं बाष्प दृढ अडी ।

लागतां स्वानंदाची गोडी । उभिली गुढी रोमांची ॥ १७ ॥

शरीरीं स्वेद सकंपता । नयनीं स्वानंदजळ येतां ।

बोल बुडाला सर्वथा । मूर्च्छा येतयेतां सांवरी ॥ १८ ॥

तंव हृदया आली आठवण । हें भलें नव्हे दुश्चित्तपण ।

झणीं निजधामा जा‌ईल श्रीकृष्ण । येणें धाकें नयन उघडिले ॥ १९ ॥

तंव घवघवीत । मुकुट कुंडलें मेखळा ।

कांसे झळके सोनसळा । आपाद बनमाळा शोभत ॥ ५२० ॥

अंतरीं भोगी चैतन्यघन । बाहेरी उघडितां नयन ।

आनंदविग्रही श्रीकृष्ण । मूर्ती संपूर्ण संमुख देखे ॥ २१ ॥

म्हणे श्रीकृष्ण चैतन्यघन । जैतन्यविग्रही श्रीकृष्ण ।

सगुणनिर्गुणरूपें जाण । ब्रह्म परिपूर्ण श्रीकृष्ण ॥ २२ ॥

बाप भाग्य उद्धवाचें । सगुणनिर्गुण दोंहीचें ।

सुख भोगितसे साचें । हें श्रीकृष्णकृपेचें महिमान ॥ २३ ॥

जेथ सद्गुसरुकृपा संपूर्ण । तेथ शिष्याची आवडी प्रमाण ।

तो जैं मागे मूर्ति सगुण । तैं तेचि जाण गुरु देती ॥ २४ ॥

पाहिजे निर्गुण निजप्राप्ति । ऐशी आवडी ज्याचे चित्तीं ।

तैं निर्गुणाचिये निजस्थितीं । गुरुकृपा निश्चितीं नांदवी ॥ २५ ॥

सगुण निर्गुण स्वरूपें दोनी । भोगावया आवडी ज्याचे मनीं ।

तेही स्थितीच्या गुरु दानीं । कृपाळुपणीं समर्थ ॥ २६ ॥

सद्गुसरूचें अगाध महिमान । जें वेदा न बोलवेचि जाण ।

त्याची कृपा झालिया पूर्ण । दुर्लभ कोण पदार्थ ॥ २७ ॥

ते कृष्णकृपेस्तव जाण । फिटलें उद्धवाचें दुर्लभपण ।

सगुण निर्गुण एक कृष्ण । हे खूण संपूर्ण बाणली ॥ २८ ॥

जाणोनि कृष्णाचें पूर्णपण । त्याचे लक्षोनि श्रीचरण ।

धांवोनि उद्धव आपण । घाली लोटांगण हरिचरणीं ॥ २९ ॥

तेव्हां सांवळा सकंकरण । चारी बाह्या पसरी श्रीकृष्ण ।

उद्धवासी प्रेमें उजलून । दीधलें आलिंगन स्वानंदें ॥ ५३० ॥

त्या आलिंगनाचें सुख । अनुभवी जाणती देख ।

जो उद्धवासी झाला हरिख । त्याचा जाणता एक श्रीकृष्ण ॥ ३१ ॥

तो कृष्ण म्हणे उद्धवा । हा विसाव्याचा विसावा ।

माझ्या वेदाचा निजगुह्यठेवा । तो हा एकविसावा तुज एकविसावा तुज सांगितला ॥ ३२ ॥

जेणें मोडे लिंगदेहाचा यावा । जेणें जीवत्व नाठवे जीवा ।

तो हा विसाव्याचा विसावा । तुज एकविसावा निरूपिला ॥ ३३ ॥

जेणें मिथ्यात्व ये देहभावा । जेणें शून्य पडे रूपनांवा ।

तो हा विसाव्याचा विसावा । एकविसावा निरूपिला ॥ ३४ ॥

जेथ अज्ञाना होय नागोवा । जेथ ज्ञान ये अभावा ।

तो विसाव्याचा विसावा । एकविसावा निरूपिला ॥ ३५ ॥

जेथ वेदुही वेडावला । बोधही लाजोनि बुडाला ।

अनुभवो स्वयें थोंटावला । तो हा निरूपिला वेदार्थ ॥ ३६ ॥

हें वेदार्थसारनिरूपण । मज विश्वात्म्याचें निजनिधान ।

तुज म्यां सांगितलें संपूर्ण । हे जीवींची खूण उद्धवा ॥ ३७ ॥

कोटिकोटि साधनें करितां । गुरुकृपेवीण सर्वथा ।

हे न ये कोणाचे हाता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ३८ ॥

ते गुरुकृपेलागीं जाण । आचरावे स्वधर्म पूर्ण ।

करावें गा शस्त्रश्रवण । वेदपठण तदर्थ ॥ ३९ ॥

ते कृपेलागीं आपण । व्हावें दीनाचेंही दीन ।

धरितां संतांचे चरण । स्वामी जनार्दन संतुष्टे ॥ ५४० ॥

गुरु संतुष्टोनि आपण । करवी भागवतनिरूपण ।

एका विनवी जनार्दन । कृपा नित्य नूतन करावी ॥ ४१ ॥

पूढील अध्यायीं गोड प्रश्न । उद्धव पुसेल आपण ।

प्रकृतिपुरुषांचें लक्षण । तत्त्वसंख्या पूर्ण विभाग ॥ ४२ ॥

त्याचें सांगतां उत्तर । जन्ममरणाचा प्रकार ।

स्वयें सांगेल शर्ङ्गधर । कथा गंभीर परमार्थी ॥ ४३ ॥

जे कथेचें करितां श्रवण । वैराग्य उठे कडकडून ।

येणें विन्यासें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ४४ ॥

घटाकाशें ठाकिजे गगन । तेवीं एका जनार्दना शरण ।

त्याचे वंदिता श्रीचरण । रसाळ निरूपण स्वयें स्मरे ॥ ५४५ ॥

एकाकारटीकायां वेदत्रयविभागनिरूपणं नाम एकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ४३ ॥ ओंव्या ॥ ५४५ ॥