॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय दुसरा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्री गोपालकृष्णाय नमः ॥

जय जय देवाधिदेवा । भोगिसी गुरुत्वें सुहावा ।

विश्वीं विश्वात्मा ये सद्‌भावा । तूं कृपेनें जेव्हां अवलोकिसी ॥ १ ॥

ते विश्वीं जो विश्ववासी । त्यातें विश्वासी म्हणसी ।

तेणें विश्वासें प्रसन्न होसी । तैं पायांपाशीं प्रवेशु ॥ २ ॥

त्या चरणारविंदकृपादृष्टी । अहं सोहं सुटल्या गांठी ।

एकसरें तुझ्या पोटीं । उठा‍उठी प्रवेशलों ॥ ३ ॥

यालागीं तूं निजात्ममाये । या हेतु जंव पाहों जायें ।

तंव बापपण तुजमाजीं आहे । अभिनव काये सांगावें ॥ ४ ॥

येथ मातापिता दोनी । वेगळीं असती जनीं ।

ते दोनी एक करोनी । एका जनार्दनीं निजतान्हें ॥ ५ ॥

आतां उभयस्नेहें स्नेहाळा । वाढविसी मज बाळा ।

परी नित्य नवा सोहळा । संभ्रमु आगळा निजबोधाचा ॥ ६ ॥

शिव शक्ति गणेशु । विश्व विष्णु चंडांशु ।

ऐसा अलंकार बहुवसु । निजविलासु लेवविशी ॥ ७ ॥

यापरी मज निजबाळा । लेणीं लेवविशी स्वलीळा ।

आणि ले‍इलेपणाचा सोहळा । पहाशीं वेळोवेळां कृपादृष्टीं ॥ ८ ॥

बाळका लेवविजे लेणें । तयाचें सुख तें काय जाणे ।

तो सोहळा मातेनें भोगणें । तेवीं जनार्दनें भोगिजे सुख ॥ ९ ॥

आपुल्या चिद्‌रत्‍नांच्या गांठी । आवडी घालिशी माझ्या कंठी ।

यालागीं मज पाठोवाठीं । निजात्मदृष्टीं सवें धांवे ॥ १० ॥

समर्थ जयाचा जनकु । त्यास मानिती सकळ लोकु ।

एका जनार्दनीं एकु । अमान्य अधिकु मान्य कीजे ॥ ११ ॥

बाळक स्वयें बोलों नेणे । त्यासी माता शिकवी वचनें ।

तैशीं ग्रंथकथाकथनें । स्वयें जनार्दनें बोलविजे ॥ १२ ॥

तेणें नवल केलें येथ । मूर्खाहाती श्रीभागवत ।

शेखीं बोलविलें प्राकृत । एकादशार्थ देवभाषा ॥ १३ ॥

परिसोनि प्रथम अध्यावो । उगाचि राहिला कुरुरावो ।

पुढें कथाकथनीं ठावो । कांहीं अभिप्रावो दिसेना ॥ १४ ॥

आपण करावा प्रश्न । तंव हा सांगेल कृष्णनिधन ।

यालागीं राजा मौन । ठेला धरून निवांत ॥ १५ ॥

जाणोनि त्याचा अभिप्रावो । बोलत जाहला शुकदेवो ।

तो म्हणे मोक्षाचा प्रस्तावो । तो हा अध्यावो परीक्षिति ॥ १६ ॥

हा एकादश अलोलिक । श्लोकाहून श्लोक अधिक ।

पदोपदीं मुक्तिसुख । लगटले देख निजसाधकां ॥ १७ ॥

ऐसें ऐकतांचि वचन । राजा जाहला सावधान ।

मुक्तिसुखीं आवडी गहन । अवधानें कान सर्वांग केले ॥ १८ ॥

ऐसें देखोन परीक्षिती । शुक सुखावे अत्यंत चित्तीं ।

तो म्हणे अवधानमूर्ती । ऐक निश्चितीं गुह्यज्ञान ॥ १९ ॥

द्वितीयाध्यायीं निरूपण । नारद वसुदेवसंवाद जाण ।

निमिजायंतांचे प्रश्न । मुख्य लक्षण भागवतधर्म ॥ २० ॥

 

श्रीशुक उवाच ।

गोविन्दभुजगुप्तायां द्वारवत्यां कुरूद्वह ।

अवात्सीन्नारदोऽभीक्ष्णं कृष्णोपासनलालसः ॥ १ ॥

 

जो मुक्तांमाजीं अग्रणी । जो ब्रह्मचारियां शिरोमणी ।

योगी वंदिती मुकुटस्थानीं । जो भक्तमंडणीं अतिश्रेष्ठ ॥ २१ ॥

जो ब्रह्मरसाचा समुद्र । जो निजबोधाचा पूर्णचंद्र ।

तो बोलता झाला शुक योगींद्र । श्रोता नरेंद्र कुरुवंशीचा ॥ २२ ॥

तो म्हणे व्यासाचा जो निजगुरु । आणि माझाही परमगुरु ।

नारद महामुनीश्वरु । त्यासी अति‍आदरु श्रीकृष्णभजनीं ॥ २३ ॥

द्वारकेहूनि स्वयें श्रीकृष्ण । पिंडारका पाठवी मुनिगण ।

तेथूनि नारद आपण । द्वारकेसी जाण पुनः पुनः येतु ॥ २४ ॥

हो कां जे द्वारके‍आंत । न रिघे भय काळकृत ।

जेथ स्वयें श्रीकृष्णनाथ । असे नांदत निजसामर्थ्यें ॥ २५ ॥

दक्षशापु नारदासी पाहीं । मुहूर्त राहों नये एके ठायीं ।

तो शापु हरिकीर्तनीं नाहीं । यालागीं तो पाहीं किर्तननिष्ठु ॥ २६ ॥

ज्याची गा‍इजे कीर्तनीं कीर्ती । तो द्वारकेसी वसे स्वयें श्रीपती ।

तेथें शापबाधेची न चले प्राप्ती । यालागीं नित्यवस्ती नारदासि तेथें ॥ २७ ॥

नारदासी पूर्ण ब्रह्मज्ञान । त्यासी कां कृष्णमूर्तीचें ध्यान ।

श्रीकृष्णदेहो चैतन्यघन । यालागी श्रीकृष्णभजन नारदा पढियें ॥ २८ ॥

यापरी कृष्णभजन । मुक्तांसी पढिये पूर्ण ।

त्यासी न भजे अभागी कोण । तेंचि निरूपण शुक सांगे ॥ २९ ॥

 

को नु राजन्‌ इन्द्रियवान्‌ मुकुन्दचरणाम्बुजम्‌ ।

न भजेत्सर्वतोमृत्युः उपास्यममरोत्तमैः ॥ २ ॥

 

ऐकें बापा नृपवर्या । ये‍ऊनि उत्तमा देहा या ।

जो न भजे श्रीकृष्णराया । तो गिळिला माया अतिदुःखें ॥ ३० ॥

ज्या भगवंतालागुनी । माथा धरूनि पायवणी ।

सदाशिव बैसला आत्मध्यानीं । महाश्मशानीं निजवस्ती ॥ ३१ ॥

पोटा आला चतुरानन । इतरांचा पाडु कोण ।

देहा येवोनि नारायण । न भजे तो पूर्ण मृत्युग्रस्त ॥ ३२ ॥

त्यजूनि परमात्मा पूर्ण । नाना साधनें शिणती जन ।

त्यासी सर्वथा दृढबंधन । न चुके जाण अनिवार ॥ ३३ ॥

सांडूनि श्रीकृष्णचरण । इंद्रादि देवांचें करितां भजन ।

ते देव मृत्युग्रस्त पूर्ण । मा भजत्याचें मरण कोण वारी ॥ ३४ ॥

असोनि इंद्रियपाटव पूर्ण । जो न भजे श्रीकृष्णचरण ।

त्यासी सर्वत्र बाधी मरण । क्षणक्षण निर्दाळी ॥

तो नारद महामुनीश्वरु । मुक्त हो‍ऊनि भजनतत्परु ।

द्वारके वसे निरंतरु । श्रीकृष्णीं थोरु अतिप्रीति तया ॥ ३६ ॥

 

तमेकदा तु देवर्षिं वसुदेवो गृहागतम्‌ ।

अर्चितं सुखमासीनं अभिवाद्येदमब्रवीत्‌ ॥ ३ ॥

 

धन्य धन्य तो नारदु । ज्यासी सर्वीं सर्वत्र गोविंदु ।

सर्वदा हरिनामाचा छंदु । तेणें परमानंदु सदोदित ॥ ३७ ॥

जो श्रीकृष्णाचा आवडता । ज्यासी श्रीकृष्ण आवडे सर्वथा ।

ज्याचेनि संगें तत्त्वतां । नित्यमुक्तता जडजीवां ॥ ३८ ॥

तो नारदु एके वेळां । स्वानंदाचिया स्वलीळा ।

आला वसुदेवाचिया रा‍उळा । तेणें देखोनि डोळां हरिखला ॥ ३९ ॥

केलें साष्टांग नमन । बैसों घातलें वरासन ।

ब्रह्मसद्‌भावें पूजन । श्रद्धासंपूर्ण मांडिलें ॥ ४० ॥

नारद तोचि नारायण । येणें विश्वासेंकरूनि जाण ।

हेमपात्रीं चरणक्षाळण । मधुपर्क विधिपूर्ण पूजा केली ॥ ४१ ॥

पूजा करोनि सावधानीं । वसुदेव बैसोनी सुखासनीं ।

हृदयीं अत्यंत सुखावोनी । काय आल्हादोनी बोलत ॥ ४२ ॥

 

श्रीवसुदेव उवाच ।

भगवन्भवतो यात्रा स्वस्तये सर्वदेहिनाम्‌ ।

कृपणानां यथा पित्रोः उत्तमश्लोकवर्त्मनाम्‌ ॥ ४ ॥

 

स्वलीला कृपा केली तुम्हीं । तेणें परम सभाग्य जाहलों जी मी ।

तुमचेनि आगमनें आम्ही । कृतकृत्य स्वामी सन्निधिमात्रें ॥ ४३ ॥

चुकलिया निजजननी । बाळक दीन दिसे जनीं ।

त्यासी मातेच्या आगमनीं । संतोष मनीं निर्भर ॥ ४४ ॥

त्याहूनि श्रेष्ठ तुमची यात्रा । नित्य सुखदाती भूतमात्रां ।

स्वलीला तुम्ही मही विचरां । दीनोद्धारालागुनी ॥ ४५ ॥

मातेच्या आगमनीं निजबाळा । दृष्टि‍उत्संगीं नित्य नवा सोहळा ।

तुमची यात्रा दीनां सकळां । भोगवी स्वलीळा निजात्मसुख ॥ ४६ ॥

माता सुख दे तें नश्वर । तुमच्या आगमनीं अनश्वर ।

नित्य चित्सुख चिन्मात्र । परात्पर भोगावया ॥ ४७ ॥

तुम्ही भागवतधर्ममार्गगामी । तैंचि तुमची भेटी लाहों आम्ही ।

जैं पुण्यकोटी निष्कामीं । प्रयागसंगमीं केलिया ॥ ४८ ॥

नारदा तूं भगवद्‌रूप । तुझी भेटी करी निष्पाप ।

तुवां कृपा केलिया अल्प । स्वयें चित्स्वरूप ठसावे ॥ ४९ ॥

तुझेनि भक्तीसी महिमा अमूप । तुझेनि वाढला भक्तिप्रताप ।

तुझेनि भक्ति भगवद्‌रूप । तूं चित्स्वरूप निजनिष्ठां ॥ ५० ॥

तूं भक्तिप्रकाशकु दिवटा । कीं भक्तिमार्गींचा मार्गदृष्टा ।

नारदा तुझा उपकार मोठा । भक्तीच्या पेठा वसविल्या तुवां ॥ ५१ ॥

मुख्य भागवतशास्त्र पूर्ण । तुवां व्यासासी उपदेशून ।

प्रगट करविलें दशलक्षण । दीन जन उद्धरावया ॥ ५२ ॥

नारदा तूं देवासमान । हेही उपमा दिसे गौण ।

तेचिविषयीं निरूपण । वसुदेव आपण निरूपी ॥ ५३ ॥

 

भूतानां देवचरितं दुःखाय च सुखाय च ।

सुखायैव हि साधूनां त्वादृशामच्युतात्मनाम्‌ ॥ ५ ॥

 

देवांपासूनि भूतसृष्टी । सुखदुःखें शिणे पोटीं ।

अतिवृष्टी कां अनावृष्टी । भूतकोटी आकांतु ॥ ५४ ॥

त्या देवांपरीस साधु अधिक । हें साचचि मज मानलें देख ।

देवचरिते उठी सुखदुःख । साधु निर्दोख सुखदाते ॥ ५५ ॥

त्यांहीमाजीं तुजसारिखा । जोडल्या कृपाळू निजात्मसुखा ।

तैं पेठ पिके परमार्थसुखा । हा महिमां लोकां कदा न कळेचि ॥ ५६ ॥

दिधल्या सुखाचि मागुती । च्युती हों नेणे कल्पांतीं ।

ते अच्युतात्मस्थिती । तुजपाशी निश्चितीं नारदा ॥ ५७ ॥

तुझिये महिमेपासीं । मुदल देवो नये तुकासी ।

तेंही सांगेन मी तुजपासीं । यथार्थेंसी नारदा ॥ ५८ ॥

देवाचा अवतार होये । दासां सुख दैत्यां भये ।

तेथेही ऐसे विषम आहे । हें न समाये तुजमाजीं ॥ ५९ ॥

तूं देवांचा आप्त होसी । दैत्यही विश्वासती तुजपासीं ।

रावण ने‍ऊनि तुज एकांतासी । निजगुह्यासी स्वयें सांगे ॥ ६० ॥

देव रावणें घातलें बंदीं । तो रावण तुझे चरण वंदी ।

शेखी रामाचा आप्त तूं त्रिशुद्धी । विषम तुजमधीं असेना ॥ ६१ ॥

जरासंधु कृष्णाचा वैरी । तुझी चाल त्याच्या घरीं ।

आणि कृष्णाचे सभेमाझारीं । आप्तत्वें थोरी पैं तुझी ॥ ६२ ॥

नाम घेवों नेदी देवाचें । हें बिरुद हिरण्यकशिपूचें ।

त्यासी कीर्तन तुझें रुचे । विषमत्व साचें तुज नाहीं ॥ ६३ ॥

लांचुगी बुद्धि सदा देवांसी । तैशी नाहीं तुम्हां साधूंसी ।

ऐक त्याही अभिप्रायासी । यथार्थेंसीं सांगेन ॥ ६४ ॥

 

भजन्ति ये यथा देवान्देवा अपि तथैव तान्‌ ।

छायेव कर्मसचिवाः साधवो दीनवत्सलाः ॥ ६ ॥

 

जे जैसे देव यागीं यजिजती । तैसतैसी फळें देव देती ।

न भजत्यांतें विघ्नें सूचिती । ऐसी गती देवांची ॥ ६५ ॥

जैसजैसा पुरुष वेंठे । तैसतैसी छाया नटे ।

तेवीं भजनें देव प्रसन्न मोठे । येरवीं उफराटें विघ्न करिती ॥ ६६ ॥

जंव जंव सूर्य प्रकाशत असे । तंव तंव छाया सरिसी दिसे ।

निजकर्में देवही तैसे । कर्मवशें प्रसन्न ॥ ६७ ॥

सूर्य अस्तमानीं छाया नासे । अभजनें देव क्षोभती तैसे ।

एवं लांचुगे देव ऐसे । तूंही अनायासे जाणसी ॥ ६८ ॥

इतर देवांची कथा कोण । थोरला देव लांचुगा पूर्ण ।

तोही न भेटे जीव घेतल्याविण । भेटल्याचे आपण गर्भवास सोसी ॥ ६९ ॥

त्याचें जीवें सर्वस्वें भजन । केल्या निजांग दे‍ऊनि होये प्रसन्न ।

परी न भजत्याच्या घरा जाण । विसरोनि आपण कदा न वचे ॥ ७० ॥

तैसी नव्हे तुमची बुद्धी । दीनदयाळ त्रिशुद्धी ।

तूं तंव केवळ कृपानिधी । ऐक तो विधी सांगेन ॥ ७१ ॥

तुवां व्यास देखोनि सज्ञान । उपदेशिलें गुह्यज्ञान ।

ध्रुव बाळक अज्ञान । म्हणोनि जाण नुपेक्षिसी ॥ ७२ ॥

प्रल्हाद उपदेशिला जेव्हां । दैत्यपुत्र न म्हणसी तेव्हां ।

तुझिया कृपेचा हेलावा । तो निजविसांवा दीनांसी ॥ ७३ ॥

केवळ वाटपाडा देख । भजनेंवीण एका‍एक ।

महाकवी केला वाल्मीक । अमर आवश्यक वंदिती त्यासी ॥ ७४ ॥

देखोनि ज्याचिया ग्रंथासी । सुख वोसंडे सदाशिवासी ।

ऐसा तूं कृपाळू होसी । अनाथासी कुवांसा ॥ ७५ ॥

वरिवरी दाविसी मिणधा कोप । कोपोनि सांडविशी त्याचें पाप ।

शेखीं सायुज्याचे दीप । दाविशी सद्‌रूप दयाळुवा ॥ ७६ ॥

तुम्ही अच्युतात्मे निजनिर्धारीं । म्हणौनि देवो तुमचा आज्ञाधारी ।

तुम्ही म्हणाल त्यातें उद्धरी । येर्‍हवीं हातीं न धरी आनातें ॥ ७७ ॥

ऐसा तूं दीनदीक्षागुरु । ब्रह्मज्ञाने अति‍उदारु ।

तरी पुसेन तो विचारु । निजनिर्धारु सांगावा ॥ ७८ ॥

 

ब्रह्मन्‌ तथापि पृच्छामो धर्मान्भागवतांस्तव ।

यान्श्रुत्वा श्रद्धया मर्त्यो मुच्यते सर्वतो भयात्‌ ॥ ७ ॥

 

आदरें म्हणे देव‌ऋषी । आजि सकळ पुण्यें आलीं फळासी ।

मायबाप तूं घरा आलासी । निजसुखासी दायक ॥ ७९ ॥

कृपा केली मागील शिष्यां । तेचि कृपेचा घालीं ठसा ।

मज तुझा पूर्ण भरंवसा । सोडवीं भवपाशापासूनि ॥ ८० ॥

तुझेनि दर्शनें कृतकृत्यता । जर्‍ही मज जाली तत्त्वतां ।

तर्‍ही भागवतधर्मकथा । कृपेनें तत्त्वतां सांगावी ॥ ८१ ॥

ऐसे सांगावे भागवतधर्म । जेणें निरसे कर्माकर्म ।

श्रद्धेनें ऐकतां परम । जन्ममरण हारपे ॥८२ ॥

भवभय अति दारुण । त्या भयाचें माया निजकारण ।

तिचें समूळ होय निर्दाळण । ऐसे धर्म कृपेनें सांगावे ॥ ८३ ॥

मज नाही अधिकार पूर्ण । ऐसें विचाराल लक्षण ।

तेविषयींची हे निवारण । सावधान अवधारीं ॥ ८४ ॥

 

अहं किल पुरानन्तं प्रजार्थो भुवि मुक्तिदम्‌ ।

अपूजयं न मोक्षाय मोहितो देवमायया ॥ ८ ॥

 

मज अधिकारु नाहीं पूर्ण । हें मीही जाणतो आपण ।

मागें म्यां केले भगवद्‌भजन । तें तूं कथन अवधारीं ॥ ८५ ॥

म्यां पूर्वीं आराधिलें देवराया । तें भजन ममता नेलें वायां ।

प्रलोभविलों देवमाया । पुत्रस्नेहालागूनि ॥ ८६ ॥

मज देव तुष्टला प्रसन्नपणें । मागसी तूं दे‍ईन म्हणे ।

तेथें मायेनें ठकिलें मजकारणें । माझा पुत्र होणें मी मागें ॥ ८७ ॥

तो हा माझा पुत्र श्रीकृष्ण । परी मज न सांगे ब्रह्मज्ञान ।

तोचि वंदी माझे चरण । म्हणे बाळक पूर्ण मी तुझें ॥ ८८ ॥

यापरी श्रीकृष्णापासीं । ज्ञानप्राप्ति नव्हे आम्हांसी ।

कृष्ण परमात्मा हृषीकेशी । हें निश्चयेंसीं मी जाणें ॥ ८९ ॥

श्रीकृष्ण जन्मला माझिया कुशीं । म्हणौनि श्रद्धा आहे मजपाशीं ।

तेणेंचि तूं तुष्टलासी देव‌ऋषी । तरी निजकृपेंसीं उद्धरी ॥ ९० ॥

जे मायेनें ठकिलो वाडेंकोडें । ते माया समूळ झडे ।

ऐसें सांगिजें रोकडें । बहू बोलोनि पुढें काय काज ॥ ९१ ॥

 

यथा विचित्रव्यसनाद्‌ भवद्‌भिर्विश्वतोभयात्‌ ।

मुच्येम ह्यञ्जसैवाद्धा तथा नः शाधि सुव्रत ॥ ९ ॥

 

मायाजलें भवसागरु । भरला असे अतिदुस्तरु ।

त्याचा उतरावया पैलपारु । होय तूं तारूं मुनिराया ॥ ९२ ॥

याचें सकळ जळ क्षार । माजीं सावजें अनिवार ।

एक‌एकें चराचर । गिळिलें साचार निजशक्तिं ॥ ९३ ॥

लाटांवरी अचाट लाटा । मोहाचिया अतिदुर्घटा ।

आदळती अविवेकतटा । धैर्याचिया कांठा पाडित ॥ ९४ ॥

अहं कुवावो वाजतां थोरु । अवघाचि खवळे सागरु ।

मी माझेनि गजरें घोरु । अतिदुर्धरु गर्जत ॥ ८५ ॥

नाना वासनांचा वळसा । पाहे पां भंवताहे कैसा ।

येथ तरावया धिंवसा । नव्हे सहसा सुरनरां ॥ ९६ ॥

क्रोधाचें प्रबळ भरतें । भरी द्वेषाचिया तरियांतें ।

असूयातिरस्कारांची तेथें । चिडाणी उते अनिवार ॥ ९७ ॥

कामपर्वताचीं शिखरें । विषमें भासती अपारें ।

आशे‍इच्छेचीं वरी थोरें । झाडें विषयांकुरें वाढलीं ॥ ९८ ॥

संकल्पविकल्पांचे मीन । निंदेच्या सुसरी दारुण ।

ब्रह्मद्वेषाचे नक्र पूर्ण । सागरीं जाण तळपती ॥ ९९ ॥

एवढाही हा भवसागरु । शोषितां तूं अगस्ती साचारु ।

तुझेनि भवाब्धीपैलपारु । पावों हा निर्धारु जाहला आम्हां ॥ १०० ॥

याचा विश्वतोभय हेलावा । तो आम्हां न बाधी तुमच्या कणवा ।

अप्रयासें नारददेवा । मरणार्णवा मज तारीं ॥ १०१ ॥

पायी उतरून भवसागरु । साक्षात्‌ पावें परपारु ।

ऐसा भागवतधर्मविचारु । तो निजनिर्धारु प्रबोधीं ॥ १०२ ॥

ऐकोनि वसुदेवाची उक्ती । नारद सुखावला चितीं ।

तोचि अभिप्रावो परीक्षिती । शुक स्वमुखें स्थिति सांगत ॥ १०३ ॥

 

श्रीशुक उवाच ।

राजन्‌ एवं कृतप्रश्नो वसुदेवेन धीमता ।

प्रीतस्तमाह देवर्षिः हरेः संस्मारितो गुणैः ॥ १० ॥

 

सांगतां वसुदेवाचा प्रश्न । श्रीशुक जाहला स्वानंदपूर्ण ।

नारदु वोळला चैतन्यघन । चित्सुखजीवन मुमुक्षां ॥ १०४ ॥

श्रीशुक म्हणे नरदेवा । भावो मीनला नारदाच्या भावा ।

ऐकोनि प्रश्नसुहावा । तो म्हणे वसुदेवा धन्य वाणी ॥ १०५ ॥

परिसतां हा तुझा प्रश्न । चित्सुखें प्रगटे नारायण ।

ऐसें बोलतां नारद जाण । स्वानंदें पूर्ण वोसंडला ॥ १०६ ॥

रोमांच उचलले अंगीं । स्वेद दाटला सर्वांगीं ।

आनंदाश्रु चालिले वेगीं । स्वानंदरंगीं डुल्लतु ॥ १०७ ॥

सप्रेम मीनलिया श्रोता । जैं पूर्ण सुखावेना वक्ता ।

तैं तो जाणावा अवघा रिता । कथासारामृता चवी नेणे ॥ १०८ ॥

ऐकतां वसुदेवाचा प्रश्न । नारद सुखावे पूर्ण ।

मग स्वानंदगिरा गर्जोन । काय आपण बोलत ॥ १०९ ॥

 

श्रीनारद उवाच ।

सम्यक्‌ एतत्‌ व्यवसितं भवता सात्वतर्षभ ।

यत्पृच्छसे भागवतान्‌ धर्मांस्त्वं विश्वभावनान्‌ ॥ ११ ॥

 

नारद म्हणे सात्वत श्रेष्ठा । वसुदेवा परमार्थ निष्ठा ।

धन्य धन्य तुझी उत्कंठा । तूं भावार्थी मोठा भागवतधर्मी ॥ ११० ॥

ज्याचेनि धर्माचे प्रश्नोत्तरें । हें विश्व अवघेंचि उद्धरे ।

हें विचारिलें तुवां बरें । निजनिर्धारें श्रीकृष्णजनका ॥ १११ ॥

तुझेनि प्रश्नोत्तरें जाण । साधक निस्तरती संपूर्ण ।

साधकांचें नवल कोण । महापापी पावन येणें होती ॥ ११२ ॥

 

श्रुतोऽनुपठितो ध्यात आदृतो वानुमोदितः ।

सद्यः पुनाति सद्धर्मो देवविश्वद्रुहोऽपि हि ॥ १२ ॥

 

भागवतधर्माचेनि गुणें । एक उद्धरती श्रवणें ।

एक तरती पठणें । एक निस्तरती ध्यानें संसारपाश ॥ ११३ ॥

एक श्रोतयां वक्तयांतें । देखोनि सुखावती निजचित्तें ।

सद्‌भावें भलें म्हणती त्यांतें । तेही तरती येथें भागवतधर्में ॥ ११४ ॥

हें नवल नव्हे भागवतधर्मा । जो कां देवद्रोही दुरात्मा ।

अथवा विश्वद्रोही दुष्टात्मा । तोही तरे हा महिमा भगवतधर्मी ॥ ११५ ॥

हृदयीं धरितां भागवतधर्म । अकर्म्याचें निर्दळी कर्म ।

अधर्म्याचें निर्दळी धर्म । दे उत्तमोत्तमपदप्राप्ती ॥ ११६ ॥

जेथ रिगाले भागवतधर्म । तेथ निर्दळे कर्माकर्मविकर्म ।

निंदा द्वेष क्रोध अधर्म । अविद्येचें नाम उरों नेदी ॥ ११७ ॥

ते भागवतधर्मी अत्यादर । श्रद्धेनें केला प्रश्न तुवां थोर ।

निजभाग्यें तूं अति उदार । परम पवित्र वसुदेवा ॥ ११८ ॥

तुझें वानूं पवित्रपण । तरी पोटा आला श्रीकृष्ण ।

जयाचेनि नामें आम्ही जाण । परम पावन जगद्वंद्य ॥ ११९ ॥

तो स्वयें श्रीकृष्णनाथ । नित्य वसे तुझियां घरांत ।

तुझिया‍ऐसा भाग्यवंत । न दिसे येथ मज पाहतां ॥ १२० ॥

वसुदेव तुझिया नामतां । "वासुदेव" म्हणती अनंता ।

तें वासुदेव नाम स्मरतां । परमपावनता जगद्वंद्यां ॥ १२१ ॥

 

त्वया परमकल्याणः पुण्यश्रवणकीर्तनः ।

स्मारितो भगवानद्य देवो नारायणो मम ॥ १३ ॥

 

ज्याचेनि श्रवणें वाढे पुण्य । ज्यचेनि नामें झडे भवबंधन ।

तो सद्य स्मरविला तुवां नारायण । तुझी वाचा कल्याण वसुदेवा ॥ १२२ ॥

तुझा आजि ऐकतांचि प्रश्न । पूर्ण प्रगटला नारायण ।

मज तुझा हा उपकार पूर्ण । तूं परम कल्याण वसुदेवा ॥ १२३ ॥

आशंका : ऐकोनि नारदाचें वचन । झणें विकल्प धरील मन ।

यासी पुर्वीं होतें विस्मरण । आतां जाहलें स्मरण वसुदेवप्रश्नें ॥ १२४ ॥

ज्यांची ऐसी विकल्पयुक्ती । ते जाणावे निजात्मघाती ।

तेही अर्थींची उपपत्ती । ऐक निश्चितीं शुक सांगे ॥ १२५ ॥

अग्नि कुंडामाजीं स्वयंभ असे । तो घृतावदानें अति प्रकाशे ।

तेवीं सप्रेम प्रश्नवशें । सुख उल्लासे मुक्तांचें ॥ १२६ ॥

सप्रेम भावार्थे मीनला श्रोता । मुक्तही उल्हासें सांगे कथा ।

तेथील सुखाची सुखस्वादुता । जाणे जाणता सवर्म ॥ १२७ ॥

यालागीं मुक्त मुमुक्षु विषयी जन । भागवतधर्में निवती संपूर्ण ।

तोचि वसुदेवें केला प्रश्न । तेणें नारद पूर्ण सुखावला ॥ १२८ ॥

जे कां पूर्वपरंपरागत । जीर्ण भागवतधर्म येथ ।

सांगावया नारदमुनि निश्चित । उपपादित इतिहासु ॥ १२९ ॥

 

अत्राप्युदाहरन्ति इमं इतिहासं पुरातनम्‌ ।

आर्षभाणां च संवादं विदेहस्य महात्मनः ॥ १४ ॥

 

येच अर्थीं विदेहाचा प्रश्न । संवादती आर्षभ नवजण ।

ते भागवतधर्म जीर्ण । इतिहास संपूर्ण सांगेन ऐक ॥ १३० ॥

आर्षभ कोण म्हणसी मुळीं । त्यांची सांगेन वंशावळी ।

जन्म जयांचा सुकुळीं । नवामाजीं जाहली ब्रह्मनिष्ठा ॥ १३१ ॥

 

प्रियव्रतो नाम सुतो मनोः स्वायम्भुवस्य यः ।

तस्याग्नीध्रस्ततो नाभिः ऋषभस्तत्सुतः स्मृतः ॥ १५ ॥

 

स्वायंभु मनूचा सुतु । जाण नामें ’प्रियव्रतु’ ।

त्याचा ’आग्नीध्र’ विख्यातु । ’नाभी’ त्याचा सुतु सूर्यवंशीं ॥ १३२ ॥

त्या नाभीपासूनि ज्ञानविलासु । ’ऋषभ’ जन्मला वासुदेवांशु ।

मोक्षधर्माचा प्रकाशु । जगीं सावकाशु विस्तारिला ॥ १३३ ॥

 

तमाहुर्वासुदेवांशं मोक्षधर्मविवक्षया ।

अवतीर्णं सुतशतं तस्यासीद्‌ ब्रह्मपारगम्‌ ॥ १६ ॥

 

ऋषभ वासुदेवाचा अंशु । ये लोकीं मोक्षधर्मविश्वासु ।

प्रवर्तावया जगदीशु । हा अंशांशु अवतार ॥ १३४ ॥

त्याचें पंचमस्कंधीं चरित्र । सांगितलें सविस्तर ।

त्यासी जाहले शत पुत्र । वेदशात्रसंपन्न ॥ १३५ ॥

त्यांहीमाजीं ज्येष्ठ पुत्र । अतिशयें परम पवित्र ।

ऐक त्याचे चरित्र । अतिविचित्र सांगेन ॥ १३६ ॥

 

तेषां वै भरतो ज्येष्ठो नारायणपरायणः ।

विख्यातं वर्षमेतद्‌ यन्नाम्ना भारतमद्‌भुतम्‌ ॥ १७ ॥

 

जो ज्येष्ठपुत्र ’भरत’ जाण । तो नारायणपरायण ।

अध्यापि ’भरतवर्ष’ उच्चारण । त्याचेनि नांवें जाण विख्यात ॥ १३७ ॥

जो मनसा-वाचा-कर्मणा । अखंड भजे नारायणा ।

असतांही राज्यधर्मीं जाणा । जो आत्मखुणा न चुके ॥ १३८ ॥

जेवीं मार्गीं चालतां । पा‍उलें वक्रेंही टाकिता ।

दैववशें अडखुळतां । आश्रयो तत्त्वतां भूमिचाचि ॥ १३९ ॥

तेवींचि तयासी असतां । राज्यधर्म चाळितां ।

यथोचित कर्म आचरितां । निजीं निजात्मता पालटेना ॥ १४० ॥

या नाव बोलिजे ’अखंडस्थिती’ । जे पालटेना कल्पांती ।

जेथ असतां सुखी होती । पुनरावृत्ति असेना ॥ १४१ ॥

ऐसें करी सदाचरण । आणि नारायणपरायण ।

आ‍ईक त्याचेंही व्याख्यान । विशद करूनि सांगेन ॥ १४२ ॥

नरांचा समुदाय गहन । त्यासी ’नार’ म्हणती जाण ।

त्याचें ’अयन’ म्हणजे स्थान । म्हणौनि म्हणती ’नारायण’ आत्मयासी ॥ १४३ ॥

त्याच्या ठायीं परायण । म्हणिजे अनन्यत्वें शरण ।

निवटूनियां आपुलें अहंपण । तद्‌रूपें जाण राहिला ॥ १४४ ॥

ऐसा तो ऋषभाचा पुत्र । जयासी नांव ’भरत’ ।

ज्याच्या नामाची कीर्ति विचित्र । परम पवित्र जगामाजीं ॥ १४५ ॥

तो भरतु राहिला हे भूमिकेसी । म्हणौनि ’भरतवर्ष’ म्हणती यासि ।

सकळ कर्मारंभीं करितां संकल्पासी । ज्याचिया नामासी स्मरताति ॥ १४६ ॥

ऐसा आत्माराम जर्‍ही झाला । तर्‍ही विषयसंग नव्हे भला ।

यालागीं त्याचा वृत्तांतु पुढिला । सांगेन सकळां आ‍इकें ॥ १४७ ॥

नामें ख्याती केली उदंड । यालागीं त्यातें म्हणती ’भरतखंड’ ।

आणीकही प्रताप प्रचंड । त्याचा वितंड तो ऐका ॥ १४८ ॥

 

स भुक्तभोगां त्यक्त्वेमां निर्गतस्तपसा हरिम्‌ ।

उपासीनस्तत्पदवीं लेभे वै जन्मभिस्त्रिभिः ॥ १८ ॥

 

तेणें दिग्मंडल जिंतिलें । समुद्रवलयांकित राज्य केलें ।

नानाविध भोग भोगिले । जे नाहीं देखिले सुरवरीं ॥ १४९ ॥

अनुकूळ स्त्रिया पुत्र । अनुकूळ मंत्री पवित्र ।

अनुकूळ राज्य सर्वत्र । ते त्यागिले विचित्र नानाभोग ॥ १५० ॥

ऐसे भोग भोगिलियापाठीं । सांडूनि वलयांकित राज्यसृष्टी ।

स्वयें निघाला जगजेठी । स्वहितदृष्टी हरिभजनीं ॥ १५१ ॥

जे राज्यवैभव भोगिती । त्यांसी कदा नव्हे गा विरक्ती ।

भरतें केली नवलख्याती । सेविला श्रीपती भोगत्यागें ॥ १५२ ॥

तों नेणेंचि जन्में जाण । हो‍आवा मोक्षासी आरोहण ।

परी जाहलें जन्मांतरकारण । तेंही विंदाण सांगेन ॥ १५३ ॥

संनिहितप्रसूतकाळीं । मृगी जळ प्राशितां जळीं ।

ऐकोनि पंचाननाची आरोळी । उडाली तत्काळीं अतिसत्राणें ॥ १५४ ॥

धाकें गर्भु तिचा पडतां जळीं । भरत स्नान करी ते काळीं ।

देखोनि कृपाळु कळवळी । काढी तत्काळी दयाळुत्वें ॥ १५५ ॥

मृगी न येचि परतोन । मातृहीन हें अतिदीन ।

भरत पाळी भूतदयेनें । मृगममता पूर्ण वाढली ॥ १५६ ॥

स्नान संध्या अनुष्ठान । करितां मृग आठवे क्षणक्षण ।

आरंभिल्या जपध्यान । मृगमय मन भरताचें ॥ १५७ ॥

आसनीं भोजनीं शयनीं । मृग आठवे क्षणक्षणीं ।

मृग न देखतां नयनी । उठे गजबजोनि ध्यानत्यागें ॥ १५८ ॥

ममता बैसली मृगापाशीं । मृग वना गेला स्व‌इच्छेंसीं ।

त्याचा खेदु करितां भरतासी । काळ आकर्षी देहातें ।१५९ ॥

यालागी साचचि जाण । ममतेपाशीं असे मरण ।

जो निर्मम संपूर्ण । त्यासि जन्ममरण स्पर्शेना ॥ १६० ॥

भरत तपिया थोर अंगें । तेथ काळ कैसेनि रिघे ।

ममतासंधी पाहोनि वेगें । मृत्यु तद्योगें पावला ॥ १६१ ॥

देहासी येतां मरण । भरतासी मृगाचें ध्यान ।

तेणें मृगजन्म पावे आपण । जन्मांतरकारण जाहलें ऐसें ॥ १६२ ॥

कृपेनें केला जो संगु । तोचि योगियां योगभंगु ।

यालागीं जो निःसंगु । तो अभंगु साधक ॥ १६३ ॥

मृगाचेनि स्मरणें निमाला । यालागीं तो मृगजन्म पावला ।

जो कृष्णस्मरणें निमाला । तो कृष्णुचि जाला देहांतीं ॥ १६४ ॥

अंतकाळीं जे मती । तेचि प्राणियांसी जाण गती ।

यालागी श्रीकृष्ण चित्तीं । अहोरातीं स्मरावा ॥ १६५ ॥

परी मृगदेहीं जाण । भरतासी श्रीकृष्णस्मरण ।

पूर्वीं केलें जें अनुष्ठान । तें अंतर जाण कदा नेदी ॥ १६६ ॥

मागुता तिसरे जन्में पाहें । तो ’जडभरत’ नाम लाहे ।

तेथें तो निर्ममत्वें राहे । तेणें होय नित्यमुक्त ॥ १६७ ॥

बहुतां जन्मींची उणीवी । येणें जन्में काढिली बरवी ।

निजात्मा आकळोनि जीवीं । परब्रह्मपदवी पावला ॥ १६८ ॥

ऋषभपुत्र‌उत्पत्ती । शतबंधु जाण निश्चितीं ।

त्यांत ज्येष्ठाची स्थिती । उरल्यांची गती ते ऐका ॥ १६९ ॥

 

तेषां नव नवद्वीप पतयोऽस्य समन्ततः ।

कर्मतन्त्रप्रणेतार एकाशीतिर्द्विजातयः ॥ १९ ॥

 

नव नवखंडांप्रती । ते केले खंडाधिपती ।

एक्यायशीं जणांची स्थिती । कर्ममार्गी होती प्रवर्तक ॥ १७० ॥

उरले जे नव जण । सकळ भाग्याचें भूषण ।

ब्रह्मज्ञानाचें अधिष्ठान । ऐक लक्षण तयांचें ॥ १७१ ॥

 

नवाभवन्महाभागा मुनयो ह्यर्थशंसिनः ।

श्रमणा वातरसना आत्मविद्याविशारदाः ॥ २० ॥

 

ऋषभकुळीं कुळदीप । स्नेहसूत्रेंवीण देदीप्य ।

नवही जण स्वयें सद्‌रूप । सायुज्यस्वरूप प्रकाशक ॥ १७२ ॥

आत्माभ्यासीं परिश्रम । करून निरसिलें कर्माकर्म ।

यालागीं ते अकृताश्रम । निजनिभ्रम स्वयें जाहले ॥ १७३ ॥

शाब्दबोधें सदोदित । ब्रह्मज्ञानपारंगत ।

शिष्यप्रबोधीं समर्थ । परमाद्‌भुत अतिदक्ष ॥ १७४ ॥

ते ब्रह्मविद्येचें चालतें डिंब । त्यांचे अवेव ते ब्रह्मकोंब ।

हे विद्येचें पूर्णबिंब । स्वयें स्वयंभ परब्रह्म ॥ १७५ ॥

दशदिशा एकूचि दोरा । भरूनि पांघरुणें मुनीश्वरा ।

वारा वळून कडदोरा । बांधिला पुरा ग्रंथीरूप ॥ १७६ ॥

आकाशाच्या ठायीं । अंबरत्व केलें तिहीं ।

ते चिदंबर पाहीं । एकचि नवांही पांघरूण ॥ १७७ ॥

प्राणापान वळूनि दोन्ही । गांठी केली नाभीच्या ठायीं ।

तंव जीवग्रंथी सुटली पाहीं । तेंचि नवांही ब्रह्मसूत्र ॥ १७८ ॥

ऐसे परब्रह्मवैभवें । निडारले निजानुभवें ।

त्यांचीं सांगेन मी नांवें । यथागौरवें तें ऐक ॥ १७९ ॥

ज्यांचे नाम ऐकतां । कांपत काळ पळे मागुता ।

संसार नुघवी माथा । नाम स्मरतां जयांचें ॥ १८० ॥

त्यांचिया नामांची कीर्ती । आ‍ईक सांगेन परीक्षिती ।

ज्यांचेनि नामें आतुडे मुक्ती । जाण निश्चितीं भाविकां ॥ १८१ ॥

 

कविर्हरिरन्तरीक्षः प्रबुद्धः पिप्पलायनः ।

आविर्होत्रोऽथ द्रुमिलश्चमसः करभाजनः ॥ २१ ॥

 

कवि हरि अंतरिक्ष । प्रबुद्ध पिप्पलायन देख ।

आविर्होत्र द्रुमिल सुटंक । चमस निर्दोष करभाजन ॥ १८२ ॥

एवं नवही नांवें जाण । यांचें करितां नामस्मरण ।

सकळ पापा निर्दळण । हे महिमा पूर्ण तयांची ॥ १८३ ॥

त्यांची परमहंसस्थिती । सांगेन मी तुजप्रती ।

ज्यांचेनि पावन होय क्षिती । त्या या नव मूर्ती पुण्य पूज्य ॥ १८४ ॥

 

एते त भगवद्‌रूपं विश्वं सदसदात्मकम्‌ ।

आत्मनोऽव्यतिरेकेण पश्यन्तो व्यचरन्महीम्‌ ॥ २२ ॥

 

ते वेगळे दिसती नवांक । परी भगवद्‌रूपें अवघे एक ।

संतासंत जन अनेक । आपणांसगट देख एकत्वें पाहती ॥ १८५ ॥

त्यांसी तंव असंतता । उरली नाहीं सर्वथा ।

संत म्हणावया पुरता । भेदु न ये हाता चिन्मयत्वें ॥ १८६ ॥

जग परिपूर्ण भगवंतें । आपण वेगळा नुरे तेथें ।

तंव भगवद्‌ रूप समस्तें । भूतें महाभूतें स्वयें देखे ॥ १८७ ॥

हेंही देखतें देखणें । तेंही स्वयें आपण होणें ।

होणें न होणें येणें जाणें । हीं गिळूनि लक्षणें विचरती मही ॥ १८८ ॥

 

अव्याहतेष्टगतयः सुरसिद्धसाध्य ।

गन्धर्वयक्षनरकिन्नर नागलोकान्‌ ।

मुक्ताश्चरन्ति मुनिचारणभूतनाथ ।

विद्याधरद्विजगवां भुवनानि कामम्‌ ॥ २३ ॥

 

वैकुंठ कैलास सुरसिद्धस्थानें । सप्तपाताळादि गमनें ।

एवं श्लोकोक्त चवदा भुवनें । स्व‌इच्छा विचरणें कामनारहित ॥ १८९ ॥

त्यांसी जीवीं नाहीं विषयासक्ती । यालागीं खुंटेना त्यांची गती ।

इच्छामात्रें गमनशक्ती । सुखें विचरती निष्काम ॥ १९० ॥

 

त एकदा निमेः सत्रं उपजग्मुर्यदृच्छया ।

वितायमानमृषिभिः अजनाभे महात्मनः ॥ २४ ॥

 

जेथें मनाचा प्रवेशु नाहीं । त्यांची पायवाट ते ठायीं ।

ऐसे स्व‌इच्छा विचरतां मही । आले ते पाहीं कर्मभूमीसी ॥ १९१ ॥

मही विचरतां वितंड । पातले ’अजनाभ’ खंड ।

तंव विदेहाचा याग प्रचंड । मीनले उदंड ऋषीश्वर ॥ १९२ ॥

याग वेदोक्तविधी निका । कुंडमंडप वेदिका ।

आवो साधोनि नेटका । विधानपीठिका अतिशुद्ध ॥ १९३ ॥

स्रुक्‌-स्रुवा-त्रिसंधानें । विस्तरूनि परिस्तरणें ।

अखंड वसुधारा दंडाप्रमाणें । ऋषिमंडणें होम करिती ॥ १९४ ॥

होम होतां संपूर्ण । पूर्णाहुतीसमयीं जाण ।

येतां देखिले नवही जण । देदीप्यमान निजतेजें ॥ १९५ ॥

 

तान्‌ दृष्ट्वा सूर्यसङ्काशात्‌ महाभागवतान्‌ नृप ।

यजमानोऽग्नयो विप्राः सर्व एवोपतस्थिरे ॥ २५ ॥

 

अमित सूर्याचिया कोटी । हारपती नखतेजांगुष्टीं ।

तो भगवंत जिंहीं धरिला पोटीं । त्यांची तेजाची गोष्टी अलोलिक ॥ १९६ ॥

त्यांचिया अंगप्रभा । सूर्य लोपताहे उभा ।

जिंहीं प्रभेसी आणिली शोभा । चैतन्यगाभा साकार ॥ १९७ ॥

ते भगवद्‌भांववैभव । भगवंताचें निजगौरव ।

भक्तीचे भाग जे नव । ते हे जाण सर्व मूर्तिमंत ॥ १९८ ॥

नवखंड पृथ्वीचे अलंकार । नवविधीचें निजसार ।

नवरत्‍नांचेंही निजभांडार । तें हे साकार नवही जण ॥ १९९ ॥

कीं ते नवही नारायण । स्वयें प्रगटले आपण ।

नवही नृसिंह जाण । देदीप्यमान पैं आले ॥ २०० ॥

आव्हानिले तिन्ही अग्नी । उभे ठेले त्यांतें देखोनी ।

ते हे भागवतीं देखिले नयनीं । इतरांलागुनी दिसेना ॥ २०१ ॥

येतां देखोनि तेजोमूर्ती । ऋत्विज आचार्य उभे ठाकती ।

सा‍उमा धांवे विदेहनृपती । स्वानंदवृत्ती सन्मानी ॥ २०२ ॥

सवेग घाली लोटांगण । मुगुट काढोनि आपण ।

मस्तकीं वंदूनियां चरण । पूर्णादरें जाण आणिता झाला ॥ २०३ ॥

 

विदेहस्तानभिप्रेत्य नारायणपरायणान्‌ ।

प्रीतः सम्पूजयां चक्रे आसनस्थान्यथार्हतः ॥ २६ ॥

 

त्यांतें जाणोनि भगवत्पर । विदेहा आल्हाद थोर ।

त्यांचे पूजेसी अत्यादर । स्वयें सादर पैं झाला ॥ २०४ ॥

श्रद्धायुक्त चरणक्षालन । धूप दीप सुमन चंदन ।

पूजा मधुपर्कविधान । केलें संपूर्ण यथायोग्य ॥ २०५ ॥

 

तान्‌ रोचमानान्‌ स्वरुचा ब्रह्मपुत्रोपमान्नव ।

पप्रच्छ परमप्रीतः प्रश्रयावनतो नृपः ॥ २७ ॥

 

निजांगींच्या निजप्रभा । अंगासी आणिली शोभा ।

काय ब्रह्मविद्येचा गाभा । शोभे नवप्रभा शोभायमान ॥ २०६ ॥

निजहृदयींचें ब्रह्मज्ञान । परिपाकें प्रकाशलें पूर्ण ।

तेंचि निजांगा मंडण । इतर भूषण त्यां नाहीं ॥ २०७ ॥

मुगुट कुंडलें कंकण । मूर्खा‍अंगीं बाणलीं पूर्ण ।

ते शोभा लोपूनि मूर्खपण । बाहेर संपूर्ण प्रकाशे ॥ २०८ ॥

तैसे नव्हती हे ज्ञानघन । ब्रह्मपूर्णत्वें विराजमान ।

तेंचि त्यांसी निजांगा मंडण । इतर भूषण त्यां नाहीं ॥ २०९ ॥

ब्रह्मानुभवें पूर्णत्व पूर्ण । इंद्रियद्वारा विराजमान ।

तें त्यांसी निजशांतिभूषण । मुगुट कंकण तें तुच्छ ॥ २१० ॥

मागां वाखाणिले सनकादिक । त्यांसमान कीं अधिक ।

ऐसा विचारितां परिपाक । त्यां यां वेगळिक दिसेना ॥ २११ ॥

त्यांची यांची एक गती । त्यांची यांची एक स्थिती ।

त्यांची यांची एक शांती । भेदु निश्चितीं असेना ॥ २१२ ॥

त्यांच्या‍ऐसे हे सखे बंधु । त्यांच्या‍ऐसा समान बोधु ।

त्यांच्या‍ऐसा हा अनुवादु । सर्वथा भेदु असेना ॥ २१३ ॥

ते चौघे हे नवजण । अवघ्यां एकचि ब्रह्मज्ञान ।

त्यांची यांची शांती समान । हें विदेहासी पूर्ण कळूं सरले ॥ २१४ ॥

ऐसें परिपूर्णत्व जाणोनी । राजा सुखावे स्थिति देखोनी ।

मग अतिविनीत हो‍ऊनी । मृदु मंजुळ वचनीं विनवीत ॥ २१५ ॥

 

श्रीविदेह उवाच ।

मन्ये भगवतः साक्षात्‌ पार्षदान्‌ वो मधुद्विषः ।

विष्णोर्भूतानि लोकानां पावनाय चरन्ति हि ॥ २८ ॥

 

सार्वभौम चक्रवर्ती । देहीं असोनि विदेहस्थिती ।

तो जनकु आर्षभांप्रती । अतिप्रीतीं विनवितु ॥ २१६ ॥

त्यांच्या भेटीसवें उलथलें सुख । विदेहासी देहेंवीण हरिख ।

तेणें हरिखेंकरूनियां देख । प्रीतीपूर्वक विनवितु ॥ २१७ ॥

तुमचें सामर्थ्य पाहतां येथ । तुम्हीं ईश्वररूप समस्त ।

देहभावें तरी भगवद्‌भक्त । जैसे पार्षद हरीचे ॥ २१८ ॥

देवो आपुला आपण भक्तु । ऐसा जो कां उपनिषदर्थु ।

तो साच करूनि वेदार्थु । निजपरमार्थु अनुभवा ॥ २१९ ॥

’शिव हो‍ऊनि शिवु यजिजे’ । हें लक्षण तुम्हांसीच साजे ।

येरीं हे बोलचि बोलिजे । परी बोलते वोजें अर्थ न लभे ॥ २२० ॥

विष्णुनें सृष्टीं जें जें स्रजणें । तें तें तुम्हीं पवित्र करणे ।

मही विचरायाचीं कारणें । कृपाळूपणे दीनोद्धारा ॥ २२१ ॥

तुम्ही विचरा विश्वकणवा । परी भेटी होय प्राप्ति तेव्हां ।

आजि लाधलों तुमची सेवा । उद्‌भट दैवाथिलों मी ॥ २२२ ॥

आजि माझें धन्य दैव । आजि माझे धन्य वैभव ।

आजि धन्य मी सर्वीं सर्व । हें चरण अपूर्व पावलों ॥ २२३ ॥

 

दुर्लभो मानुषो देहो देहिनां क्षणभङ्गुरः ।

तत्रापि दुर्लभं मन्ये वैकुण्ठप्रियदर्शनम्‌ ॥ २९ ॥

 

सकल देहांमाजीं पहा हो । अतिदुर्लभ मनुष्यदेहो ।

त्याचिया प्राप्तीचा संभवो । तो अभिप्रावो अतिदुर्गम ॥ २२४ ॥

सुकृतदुष्कृत समान समीं । तैं पाविजे कर्मभूमी ।

तेंचि जैं पडे विषमीं । तैं स्वर्गगामी कां नरकीं ॥ २२५ ॥

समानकर्मीं नरदेह जोडे । तरी समस्तां समबुद्धि न घडे ।

त्यां समांमाजीं विषम गाढें । जेणें पडे तें ऐका ॥ २२६ ।

पापाचा एकु महाचिरा । पुण्यें जोखणीं चाराचुरा ।

समान आलिया तुळाभारा । येणें जन्में नरा दृढ पापबुद्धी ॥ २२७ ॥

वाळू आणि सुवर्ण । जोखितां झाल्याही समान ।

सोनियालागीं वेंचिती धन । वाळू ते जाण न घेती फुकट ॥ २२८ ॥

एकाचें पुण्य अत्यंत थोर । पाप लहानसहान एकत्र ।

करूनि जोखितां तुळाभार । समान साचार जैं होय ॥ २२९ ॥

ऐसेनि कर्में जे जन्मती । त्यांसी पुण्यावरी अतिप्रीती ।

पुण्य पाप दोनी झडती । तैं नित्यमुक्ति पाविजे ॥ २३० ॥

ऐशा अतिसूक्ष्म संकटीं । मनुष्यदेहीं होय भेटी ।

तेथेंही अभिमान अति उठी । धन दारा दिठी विषयांच्या ॥ २३१ ॥

मनुष्यदेहींचेनि आयुष्यें । विषयीं सायास करिती कैसे ।

अमृत दे‍ऊनि घे जैसें । तान्हें सावकाशें मृगजळ ॥ २३२ ॥

गंधर्वनगरींचीं ठाणीं । घेतलीं दे‍ऊनि चिंतामणी ।

तैशी लटिकियालागीं आटणी । विषयसाधनीं नरदेहा ॥ २३३ ॥

तोडूनि कल्पतरूंचे उद्यान । सायासीं तें वाहोनि रान ।

तेथें साक्षेपें पेरिली जाण । आणूनि आपण विजया जैशीं ॥ २३४ ॥

तैसें नरदेहा ये‍ऊनि नरां । करिती आयुष्याचा मातेरा ।

पूर्ण व्यवसायो शिश्नोदरां । उपहास निद्रा कां निंदा ॥ २३५ ॥

नित्य प्रपंचाची कटकट । सदा विषयांची खटपट ।

कदा आरायिल्या चोखट । स्वेच्छा सारीपाट खेळणें ॥ २३६ ॥

नाना विनोद टवाळी । नित्य विषयांची वाचाळी ।

त्यासी जपतां रामनामावळी । पडे दांतखिळी असंभाव्य ॥ २३७ ॥

घरा आली कामधेनु । दवडिती न पोसवे म्हणूनु ।

तेवीं श्रीरामनाम नुच्चारूनु । नाडला जनु नरदेहीं ॥ २३८ ॥

करितां नरदेहीं अहंकार । तंव तो देहचि क्षणभंगुर ।

देहीं देहवंता भाग्य थोर । जैं भगवत्पर भेटती ॥ २३९ ॥

ज्यांसी भगवद्‌भक्तीची अति गोडी । त्यांवरी भगवंताची आवडी ।

त्यांची भेटी तैं होय रोकडी । जैं पुण्याच्या कोडी तिष्ठती ॥ २४० ॥

ज्यांचिया आवडीच्या लोभा । भगवंतु पालटें आला गर्भा ।

दशावतारांची शोभा जाहली । पद्मनाभा ज्यांचेनि ॥ २४१ ॥

ऐसे कृष्णकृपासमारंभे । जे भगवंताचे वालभे ।

त्यांची भेटी तैंचि लाभे । जैं भाग्यें सुलभें पैं होती ॥ २४२ ॥

निष्कामता निजदृष्टी । अनन्त पुण्यकोट्यनुकोटी ।

रोकड्या लाभती पाठोवाठीं । तैं होय भेटी हरिप्रियांची ॥ २४३ ॥

व्याघ्रसिंहांचे दूध जोडे । चंद्रामृतही हाता चढे ।

परी हरिप्रियांची भेटी नातुडे । दुर्लभ भाग्य गाढें मनुष्यां ॥ २४४ ॥

व्याघ्रसिंहदुधासाठी । अतिसबळता जोडे पुष्टी ।

परी जन्ममरणांची तुटी । दुधासाठीं कदा नव्हे ॥ २४५ ॥

म्हणती चंद्रामृत जो आरोगी । तो होय नित्य निरोगी ।

मुख्य चंद्रचि क्षयरोगी । त्याचें अमृत निरोगी करी केवीं ॥ २४६ ॥

व्याघ्रसिंहदुग्धाचे शक्तीं । प्राणी जैं अजरामर होती ।

तैं तेणें दुग्धें जयांची उत्पत्ती । ते कां मरती व्याघ्रसिंह ॥ २४७ ॥

जैं हरिभक्तांची भेटी घडे । तैं न बाधी संसारसांकडें ।

जन्ममरण समूळीं उडे । त्यांची भेटी आतुडे अतिभाग्यें ॥ २४८ ॥

आजि मी भाग्यें सभाग्य पूर्ण । लाधलों तुमचें दर्शन ।

तरी "आत्यंतिक क्षेम" कोण । तें कृपा करून मज सांगा ॥ २४९ ॥

 

अत आत्यन्तिकं क्षेमं पृच्छामो भवतोऽनघाः ।

संसारेऽस्मिन्क्षणार्धोऽपि सत्सङ्गः शेवधिर्नृणाम्‌ ॥ ३० ॥

 

म्हणों तुम्ही निष्पाप निर्मळ । तंव तुमचेनि दर्शनें तत्काळ ।

नासती सकळ कलिमळ । ऐसे निजनिर्मळ तुम्ही सर्व ॥ २५० ॥

स्नान केलिया गंगा । पवित्र करी सकळ जगा ।

ते गंगाही निजपापभंगा । तुमचे चरणसंगा वांछीत ॥ २५१ ॥

तुमची दर्शनसंग-चिद्‌गंगा । अत्यंत दाटुगी माजीं जगा ।

दर्शनमात्रें ने भव भंगा । जन्ममरण पैं गा मग कैंचे ॥ २५२ ॥

तेथें कायसा गंगेचा पडिपाडु । नाहीं तीर्थमहिमेसी पवाडु ।

तीर्थां भवदोष अवघडु । त्यांचा करी निवाडु दृष्टिसंगें ॥ २५३ ॥

ऐशी पवित्रता प्रबळ । दृष्टि‍उत्संगी वाढवा सकळ ।

आजि झालों मी अतिनिर्मळ । तुम्हीं दीनदयाळ मीनलेति ॥ २५४ ॥

ऐसे पवित्र आणि कृपामूर्ति । भाग्यें लाधलो हे संगती ।

सत्संगाची निजख्याती । सांगता श्रुति मौनावल्या ॥ २५५ ॥

ब्रह्म निर्धर्म नेणे निजधर्मा । साधुमुखें ब्रह्मत्व ये ब्रह्मा ।

त्या सत्संगाचा महिमा । अतिगरिमा निरुपम ॥ २५६ ॥

सत्संग म्हणों निधीसमान । निधि जोडल्या हारपे जाण ।

सत्संगाचें महिमान । साधकां संपूर्ण सद्‌रूप करी ॥ २५७ ॥

निधि सांपडलिया साङ्ग । अत्यंत वाढे विषयभोग ।

तैसा नव्हे जी सत्संग । निर्विषयें चांग सुखदाता ॥ २५८ ॥

इंद्रियांवीण स्वानंदु । विषयांवीण परमानंदु ।

ऐसा करिती निजबोधु । अगाध साधुनिजमहिमा ॥ २५९ ॥

निमिषार्ध होता सत्संग । तेणें संगें होय भवभंग ।

यालागीं सत्संगाचें भाग्य । साधक सभाग्य जाणती ॥ २६० ॥

संतचरणीं ज्यांचा भावो । भावें तुष्टती संत स्वयमेवो ।

संतसन्निधिमात्रें पहावो । संसार वावो स्वयें होय ॥ २६१ ॥

नाना विकार विषयविधी । संसारु सबळत्वें बाधी ।

त्या संसाराची अवधी । जाण त्रिशुद्धी सत्संग ॥ २६२ ॥

दीपाचिये संगप्राप्ती । निःशेष कापुरत्वाची शांती ।

तेवीं झालिया सत्संगती । संसारनिवृत्ति क्षणार्धें ॥ २६३ ॥

ते तुमची सत्संगती । भाग्यें पावलों अवचितीं ।

"आत्यंतिक क्षेम" कैशा रितीं । प्राणी पावती तें सांगा ॥ २६४ ॥

आत्यंतिक क्षेमाचें वर्णन । जरी म्हणाल भागवतधर्म ।

त्या धर्माचा अनुक्रम । साङ्ग सुगम सांगा जी ॥ २६५ ॥

 

धर्मान्भागवतान्ब्रूत यदि नः श्रुतये क्षमम्‌ ।

यैः प्रसन्नः प्रपन्नाय दास्यत्यात्मानमप्यजः ॥ ३१ ॥

 

परिसावया भागवतधर्मीं । श्रवणाधिकारी असों जरी आम्ही ।

तरी कृपा करूनि तुम्हीं । सांगावे स्वामी सकळ धर्म ॥ २६६ ॥

नवल या धर्मांची ख्याती । सप्रेम आदरितां प्रिती ।

तेणें तुष्टोनियां श्रीपती । दे सेवकां हातीं आपणिया ॥ २६७ ॥

"अजन्मा" या नामाची ख्याती । वेदशास्त्रीं मिरवी श्रीपती ।

तो भागवतधर्माचिया प्रीती । सोशी जन्मपंक्ती भक्तांचिया ॥ २६८ ॥

एवं भागवतधर्मी जाण । जो कोणी अनन्य शरण ।

त्यासी तुष्टोनियां नारायण । निजात्मता पूर्ण स्वयें देतु ॥ २६९ ॥

जी भागवतधर्मश्रवणार्थ । मज अधिकारु जरी नसेल येथ ।

तरी मी अनन्य शरणागत । आणि तुम्ही समस्त कृपाळू ॥ २७० ॥

भूतदयेचें निडारलेपण । तुमच्या ठायीं वोसंडे पूर्ण ।

तुम्ही दयानिधि संपूर्ण । दीनोद्धरण तुमचेनी ॥ २७१ ॥

जेथ तुमची कृपा पूर्ण । तेथ न राहे जन्ममरण ।

सर्वाधिकार संपूर्ण । सहज आपण वोळंगे ॥ २७२ ॥

तंव तुमचे कृपेपरतें । आन सामर्थ्य नाहीं येथें ।

ऐसें जाणोनियां निश्चितें । शरण तुम्हांतें मी आलों ॥ २७३ ॥

कायसी ज्ञातेपणाची लाज । येथें तुमचे कृपें माझें काज ।

ऐसें विदेहें प्रार्थूनि द्विज । चरणरज वंदिलें ॥ २७४ ॥

ऐकोनि विदेहाचा नम्र प्रश्न । संतोषले नवही जण ।

तेंचि श्रीमुखें नारद आपण । करी निरूपण वसुदेवा ॥ २७५ ॥

 

श्रीनारद उवाच ।

एवं ते निमिना पृष्टा वसुदेव महत्तमाः ।

प्रतिपूज्याब्रुवन्प्रीत्या ससदस्यर्त्विजं नृपम्‌ ॥ ३२ ॥

 

जो जगाचि स्थिती गति जाणता । जो हरिहरांचा पढियंता ।

जो निजात्मज्ञानें पुरता । तो झाला बोलता नारदु ॥ २७६ ॥

नारद म्हणे वसुदेवा । विदेहें प्रश्न केला बरवा ।

तेणें परमानंदु तेव्हां । त्या महानुभावां उलथला ॥ २७७ ॥

संतोषोनि नवही मूर्ती । धन्य धन्य विदेहा म्हणती ।

ऋत्विजही सादर परमार्थीं । सदस्य श्रवणार्थीं अतितत्पर ॥ २७८ ॥

ऐसें दे‍ऊनि अनुमोदन । बोलते जाहले नवही जण ।

तेचि कथेचें निजलक्षण । नव प्रश्न विदेहाचे ॥ २७९ ॥

भागवतधर्म भगवद्‌भक्त । माया कैसी असे नांदत ।

तिचा तरणोपाव येथ । केवीं पावत अज्ञानी ॥ २८० ॥

येथ कैचें असे परब्रह्म । कासया नांव म्हणिजे कर्म ।

अवतारचरित्रसंख्या परम । अभक्तां अधमगति कैशी ॥ २८१ ॥

कोणे युगीं कैसा धर्म । सांगावा जी उत्तमोत्तम ।

ऐसे नव प्रश्न परम । जनक सवर्म पुसेल ॥ २८२ ॥

ऐसे विदेहाचे प्रश्न । अनुक्रमें नवही जण ।

उत्तर देती आपण । तयांत प्रथम प्रश्न कवि सांगे ॥ २८३ ॥

 

श्रीकविरुवाच ।

मन्येऽकुतश्चिद्‌ भयमच्युतस्य

पादाम्बुजोपासनमत्र नित्यम्‌ ।

उद्विग्नबुद्धेरसदात्मभावात्‌

विश्वात्मना यत्र निवर्तते भीः ॥ ३३ ॥

 

रायें पुशिलें "आत्यन्तिक क्षेम" । तदर्थीं कवि ज्ञाता परम ।

तो आत्यंतिक क्षेमाचें वर्म । भागवतधर्म प्रतिपादी ॥ २८४ ॥

ऐक राया नवलपरी । आपुला संकल्प आपणा वैरी ।

देहबुद्धी वाढवूनि शरीरीं अतिदृढ करी भवभया ॥ २८५ ॥

जयापाशीं देहबुद्धी । त्यासी सुख नाहीं त्रिशुद्धी ।

ते बुडाले द्वंद्वसंधीं । आधिव्याधिमहार्णवीं ॥ २८६ ॥

जे देहबुद्धीपाशीं । सकळ दुःखांचिया राशी ।

महाभयाचीं भूतें चौपाशीं । अहर्निशीं झोंबती ॥ २८७ ॥

देहबुद्धीचिया नरा । थोर चिंतेचा अडदरा ।

संकल्पविकल्पांचा मारा । ममताद्वारा अनिवार ॥ २८८ ॥

देहबुद्धीमाजीं सुख । अणुमात्र नाहीं देख ।

सुख मानिती ते महामूर्ख । दुःखजनक देहबुद्धी ॥ २८९ ॥

दीपाचे मिळणीपाशीं । केवळ दुःख पतंगासी ।

तरी आलिंगूं धांवे त्यासी । तेवीं विषयांसी देहबुद्धी ॥ २९० ॥

ऐशी असंत देहबुद्धी कुडी । वाढवी विषयांची गोडी ।

तेथें महाभयाची जोडी । जन्ममरणकोडी अनिवार ॥ २९१ ॥

एवढा अनिवार संताप । देहबुद्धीपाशीं महापाप ।

जाणोनि धरी जो अनुताप । विषयीं अल्प गुंतेना ॥ २९२ ॥

धरितां विषयांची गोडी । भोगाव्या जन्ममरणकोडी ।

येणें भयें विषय वोसंडी । इंद्रियांतें कोंडी अतिनेमें ॥ २९३ ॥

इंद्रियें कोंडितां न कोंडती । विषय सांडितां न सांडती ।

पुढतपुढती बाधूं येती । यालागी हरिभक्ती द्योतिली वेदें ॥ २९४ ॥

इंद्रियें कोंडावीं न लगती । सहजें राहे विषयासक्ती ।

एवढें सामर्थ्य हरिभक्तीं । जाण निश्चितीं नृपवर्या । २९५ ॥

योगी इंद्रियें कोंडती । तीं भक्त लाविती भगवद्‌भक्तीं ।

योगी विषय जे त्यागितीं । ते भक्त अर्पिती भगवंतीं ॥ २९६ ॥

योगी विषय त्यागिती । त्यागितां देह दुःखी होती ।

भक्त भगवंतीं अर्पिती । तेणें होती नित्यमुक्त ॥ २९७ ॥

हें नव्हे म्हणती विकल्पक । याचिलागीं येथें देख ।

"कायेन वाचा" हा श्लोक । अर्पणद्योतक बोलिजेला ॥ २९८ ॥

दारा सुत गृह प्राण । करावे भगवंतासी अर्पण ।

हे भागवतधर्म पूर्ण । मुख्यत्वें "भजन" यां नांव ॥ २९९ ॥

अकराही इंद्रियवृत्ती । कैशा लावाव्या भगवद्‌भक्ती ।

ऐक राया तुजप्रती । संक्षेपस्थिती सांगेन ॥ ३०० ॥

’मनें’ करावें हरीचें ध्यान । ’श्रवणें’ करावें कीर्तिश्रवण ।

’जिव्हेनें’ करावे नामस्मरण । हरिकिर्तन अहर्निशी ॥ ३०१ ॥

’करीं’ करावे हरिपूजन । ’चरणीं’ देवालयगमन ।

’घ्राणी’ तुलसी आमोदग्रहण । जिंहीं हरिचरण पूजिले ॥ ३०२ ॥

नित्य निर्माल्य मिरवे शिरीं । चरणतीर्थें अभ्यंतरीं

हरिप्रसाद ज्याचे उदरीं । त्या देखोनि दूरी भवभय पळें ॥ ३०३ ॥

वाढतेनि सद्‌भावें जाण । चढतेनि प्रेमें पूर्ण ।

अखंड ज्यासी श्रीकृष्णभजन । त्यासी भवबंधन असेना ॥ ३०४ ॥

सकल भयांमाजीं थोर । भवभय अतिदुर्धर ।

तेंही हरिभक्तीसमोर । बापुडें किंकर केवीं राहे ॥ ३०५ ॥

करितां रामकृष्णस्मरण । उठोनि पळे जन्ममरण ।

तेथें भवभयाचें तोंड कोण । धैर्यपण धरावया ॥ ३०६ ॥

जेथें हरिचरणभजनप्रीती । तेथें भवभयाची निवृत्ती ।

परम निर्भय भगवद्‌भक्ती । आमुच्या मतीं निजनिश्चयो ॥ ३०७ ॥

कृतनिश्चयो आमुचा जाण । येथें साक्षी वेद-शास्त्र-पुराण ।

सर्वात्मना भगवद्‌भजन । निर्भयस्थान सर्वांसी ॥ ३०८ ॥

असो वेद शास्त्र पुराण । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण ।

मी सर्वथा भाक्ति‍आधीन । भक्तिप्रधान भगवद्वा्क्य ॥ ३०९ ॥

उभवूनियां चारी बाह्या । निजात्मप्राप्तीच्या उपाया ।

"भक्त्याहमेकया ग्राह्यः" । बोलिला लवलाह्यां श्रीकृष्ण ॥ ३१० ॥

 

ये वै भगवता प्रोक्ता उपाया ह्यात्मलब्धये ।

अञ्जः पुंसामविदुषां विद्धि भागवतान्‌ हि तान्‌ ॥ ३४ ॥

 

न करितां वेदशात्रव्युत्पत्ति । ऐशिया अज्ञानां निजात्मप्राप्ती ।

सुगम जोडे ब्रह्मस्थिती । यालागीं हरिभक्ती प्रकाशिली देवें ॥ ३११ ॥

न करितां वेदशात्रपठण । जड मूढ म्हणाल तरले कोण ।

उन्मत्तगजेंद्र‌उद्धरण । गर्भसंरक्षण परिक्षितीचें ॥ ३१२ ॥

अंबरीषगर्भनिवारण । करावया भक्तीच कारण ।

"अहं भक्तपराधीनः" । स्वमुखें नारायण बोलिला ॥ ३१३ ॥

वनचर वानर नेणों किती । उद्धरले भगवद्‌भक्तीं ।

अस्वलें तारावया निश्चितीं । विवरीं जांबवती भक्तीस्तव वरिली ॥ ३१४ ॥

जाण पां अविवेकी केवळ । गौळी गोधनें गोपाळ ।

तेही उद्धरिले सकळ । श्रीकृष्णसखे प्रबळ अनन्यप्रीतीं ॥ ३१५ ॥

शास्त्रविरुद्ध अविवेकस्थिती । जारभावें श्रीकृष्णप्रीती ।

गोपी उद्धरिल्या नेणों किती । अनन्यभक्तिसख्यत्वें ॥ ३१६ ॥

न करितां नाना व्युत्पत्ती । सुगमोपायें ब्रह्मप्राप्ती ।

अबळें तारावया निश्चितीं । भगवंतें निजभक्ति प्रगट केली ॥ ३१७ ॥

तें हें राया भगवत जाण । मुख्यत्वें भक्तिप्रधान ।

भावें करितां भगवद्‌भजन । अज्ञान जन उद्धरती ॥ ३१८ ॥

हें भागवत नव्हे नव्हे । अज्ञानालागीं निजपव्हे ।

भवाब्धि तरावया भजनभावें । महानाव देवें निर्माण केली ॥ ३१९ ॥

भागवताचे महानावे । जे रिघाले भजनभावें ।

त्यांसी भवभयाचे हेलावे । भजनस्वभावें न लागती ॥ ३२० ॥

स्त्रीशूद्रादि आघवे । घालूनियां ये नावे ।

एकेच खेपे स्वयें न्यावे । भजनभावें परतीरा ॥ ३२१ ॥

जे आवलितां भावबळें । तोडी कर्माकर्मक्रूरजळें ।

स्वबोधाचेनि पाणिढाळें । काढिती एक वेळे निजात्मतीरा ॥ ३२२ ॥

वैराग्याचे निजनावाडे । अढळ बसले चहूंकडे ।

विषयांचे आदळ रोकडे । चुकवूनि धडपुडे काढिती कांठा ॥ ३२३ ॥

संचितक्रियमाणांच्या लाटा । मोडोनि लाविती नीट वाटा ।

वेंचूनि प्रारब्धाचा सांठा । निजात्मतटा काढिती ॥ ३२४ ॥

तेथ गुरुवचन साचोकारें । सांभाळित उणेंपुरें ।

भूतदयेचेनि दोरें । निजनिर्धारें वोढिती ॥ ३२५ ॥

तंव एका‌एक एकसरीं । काढिली परात्परतीरीं ।

तंव प्रत्यावृत्ती येरझारी । आत्मसाक्षात्कारीं खुंटली ॥ ३२६ ॥

येथ धरिला पुरे भावो । तैं बुडणेंचि होय वावो ।

मग टाकावो जो ठावो । तो स्वयमेवो आपण होय ॥ ३२७ ॥

येथ पव्हणयावीण तरणें । प्रयासेंवीण प्राप्ति घेणें ।

सुखोपायें ब्रह्म पावणें । यालागीं नारायणें प्रकाशिली भक्ती ॥ ३२८ ॥

भागवतधर्माचिये स्थिती । बाळीं भोळीं भवाब्धि तरती ।

सुखोपायें ब्रह्मप्राप्ती । तेचि श्लोकार्थीं विशद सांगे ॥ ३२९ ॥

 

यानास्थाय नरो राजन्‌ न प्रमाद्येत कर्हिचित्‌ ।

धावन्निमील्य वा नेत्रे न स्खलेन्न पतेदिह ॥ ३५ ॥

 

जो श्रुतिस्मृती नेणता । भावें भजे भगवत्पथा ।

त्यासी विधिनिषेधबाधकता । स्वप्नींही सर्वथा प्रमादु न घडे ॥ ३३० ॥

सद्‌भावेंसीं सप्रेम । आचरितां भागवतधर्म ।

बाधूं न शके कर्माकर्म । भावें पुरुषोत्तम संतुष्ट सदा ॥ ३३१ ॥

श्रुतिस्मृति हे दोन्ही डोळे । येणेंवीण जे आंधळे ।

तेही हरिभजनी धांवतां भावबळें । पडे ना आडखुळें सप्रेमयोगें ॥ ३३२ ॥

प्रेमेंवीण श्रुतिस्मृतिज्ञान । प्रेमेंवीण ध्यानपूजन ।

प्रेमेंवीण श्रवण कीर्तन । वृथा जाण नृपनाथा ॥ ३३३ ॥

माता देखोनि प्रेमभावें । बालक डोळे झांकूनि धांवे ।

तें धांवेसवें झेंपावे । अति सद्‌भावे निजमाता ॥ ३३४ ॥

जैसा सप्रेम जो भजे भक्तु । त्या भजनासवें भगवंतु ।

भुलला चाले स्वानंदयुक्तु । स्वयें सांभाळितु पदोपदीं ॥ ३३५ ॥

ऐसे आचरितां भागवतधर्म । बाधूं न शके कर्माकर्म ।

कर्मासी ज्याची आज्ञा नेम । तो पुरुषोत्तम भजनामाजीं ॥ ३३६ ॥

ऐसा भागवतधर्में गोविंदु । तुष्टला चाले स्वानंदकंदु ।

तेथें केवीं रिघे विधिनिषेधु । भक्तां प्रमादु न कदा बाधी ॥ ३३७ ॥

जेवीं कां स्वामीचिया बाळा । अवरोधु न करवे द्वारपाळा ।

तेवीं भागवतधर्मभजनशीळा । कर्मार्गळा बाधूं न शके ॥ ३३८ ॥

ज्यासी भगवद्‌भजनीं विश्वासु । विधिनिषेधु त्याचा दासु ।

देखोनि निजभजनविलासु । स्वयें जगन्निवासु सुखावे ॥ ३३९ ॥

भागवतधर्में राहे कर्म । तंव तंव सुखावे पुरुषोत्तम ।

सप्रेमभक्ता बाधी कर्म । हा वृथा भ्रम भ्रांतांसी ॥ ३४० ॥

कर्म करूं पावे प्रमादु । तंव प्रमादीं प्रगटे गोविंदु ।

यलागीं विधिनिषेधु । न शकती बाधूं हरिभक्तां ॥ ३४१ ॥

अजामिळा कर्मबाध । यमपाशीं बांधितां सुबद्ध ।

तेथें प्रगटोनि गोविंद । केला अतिशुद्ध नाममात्रें ॥ ३४२ ॥

स्वधर्म कर्म हेच दोनी । निजसत्ता भोयी करूनी ।

जो पहुडे भजनसुखासनीं । तो पडे तैं दंडणी स्वधर्म-कर्मां ॥ २४३ ॥

भजनप्रतापसत्तलक्षणें । स्वधर्मकर्मां ऐसें दंडणें ।

वर्णाश्रमांचा ठावो पुसणें । होळी करणें कर्माची ॥ ३४४ ॥

एवं भागवतधर्में जे सेवक । स्वधर्मकर्म त्यांचें रंक ।

तें राहों न शके त्यांसन्मुख । मा केवीं बाधक हों शकेल ॥ ३४५ ॥

कैसे कैसे भागवतधर्म । केवीं भगवंती अर्पे कर्म ।

अतिगुह्य उत्तमोत्तम । निजभजनवर्म ऐक राया ॥ ३४६ ॥

 

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा

बुद्ध्यात्मना वानुसृतस्वभावात्‌ ।

करोति यद्यत्सकलं परस्मै

नारायणायेति समर्पयेत्तत्‌ ॥ ३६ ॥

 

हेतुक अथवा अहेतुक । वैदिक लौकिक स्वाभाविक ।

भगवंतीं अर्पे सकळिक । या नांव देख "भागवतधर्म" ॥ ३४७ ॥

उदकीं तरंग अतिचपळ । जिकडे जाय तिकडे जळ ।

तैसें भक्ताचें कर्म सकळ । अर्पे तत्काळ भगवंतीं ॥ ३४८ ॥

ये श्लोकींचें व्याख्यान । पहिलें मानसिक अर्पण ।

पाठीं इंद्रियें बुद्धि अभिमान । कायिक जाण श्लोकान्वयें ॥ ३४९ ॥

भागवतधर्माची निजस्थिती । मन बुद्धि चित्त अहंकृती ।

आदिकरूनि इंद्रियवृत्ती । भगवंतीं अर्पिती तें ऐक ॥ ३५० ॥

बाधूं न शके स्वधर्मकर्म । ऐक राया त्याचें वर्म ।

मनीं प्रगटला पुरुषोत्तम । अतिनिःसीम निजबोधें ॥ ३५१ ॥

म्हणोनि संकल्पविकल्प । अवघे झाले भगवद्‌रूप ।

यालागीं भक्त नित्य निष्पाप । सत्यसंकल्प हरिदास ॥ ३५२ ॥

जेवीं बुद्धिबळांचा खेळ । राजा प्रधान गजदळ ।

अवघे काष्ठचि केवळ । तेवीं संकल्प सकळ भगवद्‌रूप ॥ ३५३ ॥

जो जो संपल्प कामी कामु । तो तो होय आत्मारामु ।

तेथ भजनाचा संभ्रमु । अतिनिःसीमु स्वयें वाढें ॥ ३५४ ॥

जागृति सुषुप्ती स्वप्न । तिहीं अवस्थां होय भजन ।

तेथ अखंड अनुसंधान । निजबोधें पूर्ण ठसावलें अंगीं ॥ ३५५ ॥

मना होतां समाधान । समाधानें अधिक भजन ।

पूर्ण बाणलें अनुसंधान । ध्येय-ध्याता-ध्यान समरसें भजे ॥ ३५६ ॥

तूर्या साक्षी उन्मनी । याही लाविल्या भगवद्‌भजनीं ।

जंववरी अवस्थापणीं । आप‌आपणीं मुकल्या नाहीं ॥ ३५७ ॥

ऐसा भावनेवीण उपजे भावो । तो तो तत्काळ होय देवो ।

मग अर्पणाचा नवलावो । न अर्पितां पहा हो स्वयें होय ॥ ३५८ ॥

स्वरूपें मिथ्या केलें स्वप्न । जागृती सोलूनि काढिलें ज्ञान ।

निवडोनि सुषुप्तिसुखसमाधान । तिहींतें पूर्ण एकत्र केलें ॥ ३५९ ॥

तये स्वरूपीं सगळें मन । स्वयेंचि करी निजात्मार्पण ।

तेथींचें सुखसमाधान । भक्त सज्ञान जाणती स्वयें ॥ ३६० ॥

यापरी मानसिक जाण । सहज स्वरूपीं होय अर्पण ।

आतां इंद्रियांचें समर्पण । होय तें लक्षण ऐक राया ॥ ३६१ ॥

दीपु लाविजे गृहाभीतरीं । तोचि प्रकाशे गवाक्षद्वारीं ।

तेवीं मनीं प्रगटला श्रीहरी । तोचि इंद्रियांतरीं भजनानंदु ॥ ३६२ ॥

तेचि इंद्रियव्यापार । सांगिजती सविस्तर ।

स्वाभाविक इंद्रियव्यवहार । भजनतत्पर परब्रह्मीं ॥ ३६३ ॥

जंव दृष्टि देखे दृश्यातें । तंव देवोचि दिसे तेथें ।

यापरी दृश्यदर्शनातें । अर्पी भजनसत्ते दृष्टीचा विषयो ॥ ३६४ ॥

दृश्य द्रष्टा आणि दृष्टी । देखतां तिन्ही एकवटी ।

सहजें ब्रह्मार्पण ते दृष्टी । भक्त जगजेठी यापरी अर्पी ॥ ३६५ ॥

दृश्य प्रकाशी दृश्यपणें । तेंचि दृष्टीमाजीं होय देखणें ।

ऐसेनि अभिन्नपणें । दर्शनार्पणें भजती भक्त ॥ ३६६ ॥

हे एकपणीं तीनही भाग । तिन्हीमाजीं एक अंग ।

ऐसें जें देखणें चांग । त्याचि अर्पणें साङ्ग सहजें अर्पी ॥ ३६७ ॥

नाना पदार्थ प्रांजळे । नीच नवे देखती डोळे ।

परी अर्पणाचे सोहळे । निजात्ममेळें अर्पिती स्वयें ॥ ३६८ ॥

यापरी दृष्टीचें दर्शन । भक्त करिती ब्रह्मार्पण ।

आतां श्रवणाचें अर्पण । अर्पी तें लक्षण ऐक राया ॥ ३६९ ॥

जो बोलातें बोलविता । तोचि श्रवणीं झाला श्रोता ।

तोच अर्थावबोधु जाणता । तेथें ब्रह्मार्पणता सहजेंचि ॥ ३७० ॥

शब्दु शब्दत्वें जंव उठी । तंव शब्दविता प्रगटे पाठींपोटीं ।

तेणें अकृत्रिम भजन उठी । ब्रह्मार्पणमिठी श्रवणीं पडे ॥ ३७१ ॥

शब्दबोलासवें अर्थवाढी । तंव शब्दविता घे शब्दार्थगोडी ।

तेणें हरिभजनीं आवडी । स्वयें उठी गाढी श्रवणार्पणेंसीं ॥ ३७२ ॥

शब्द जंव कानीं पडे । तंव शब्दार्थें भजन वाढें ।

बोलवित्याच्या अंगा घडे । अर्पण उघडें करितांचि ॥ ३७३ ॥

बोलासी जो बोलविता । त्यासीं दृढ केली एकात्मता ।

तें भजन चढे श्रवणाच्या हाता । ब्रह्मार्पणता निजयोगें ॥ ३७४ ॥

सद्‌गुरुवचन पडतां कानीं । मनाचे मनपण विरे मनीं ।

तेंचि श्रवण ब्रह्मार्पणीं । भगवद्‌भजनीं सार्थकता ॥ ३७५ ॥

श्रवणेंचि यापरी श्रवण । करितां उठिलें ब्रह्मार्पण ।

हेतुरहित भगवद्‌भजन । स्वभावें जाण स्वयें होत ॥ ३७६ ॥

भजनें तुष्टला जगन्निवास । होय वासाचा निजवास ।

मग घ्राणद्वारा परेश । भोगी सुवास ब्रह्मार्पणेंसीं ॥ ३७७ ॥

जो सुमना सुमनपण जोडी । तो घ्राणाचेंही घ्राण होय आवडी ।

मग नाना सुवासपरवडी । ब्रह्मार्पणप्रौढीं निजभोग अर्पी ॥ ३७८ ॥

वासाचा अवकाश होय आपण । घ्राणीं ग्राहकपणें जाण ।

तो भोगुचि स्वयें संपूर्ण । कृष्णार्पण सहज होतु ॥ ३७९ ॥

रसना रस सेवूं जाये । तंव रसस्वादु देवचि होये ।

मग रसनेमाजीं ये‍ऊनि राहे । ब्रह्मार्पणें पाहे रसभोगवृत्ती ॥ ३८० ॥

जे जे रसना सेवी गोडी । ते ते हरिरूपें धडफुडी ।

स्वादा ये‍ऊनि रोकडी । ब्रह्मार्पणपरवडी निजभोग अर्पी ॥ ३८१ ॥

रस-रसना-रसस्वादु । त्रिविधभेदें निज‌अभेदु ।

रससेवनीं परमानंदु । स्वानंदकंदु वोसंडे ॥ ३८२ ॥

कटु मधुर नाना रस । रसना सेवी सावकाश ।

परी ते अवघा ब्रह्मरस । स्वादीं सुरस परमानंदु ॥ ३८३ ॥

यापरी रसीं रसना । भोगें रतली कृष्णार्पणा ।

आतां स्पर्शविषयरचना । अर्पे ब्रह्मार्पणा तें ऐक राया ॥ ३८४ ॥

स्पर्श घे‍ईजे निजदेहीं । तंव देहींच प्रगटे विदेही ।

मग स्पर्शी जें जें कांहीं । तो तो भोगु पाहीं ब्रह्मार्पणें उठी ॥ ३८५ ॥

स्पर्शास्पर्शें जें स्पर्शिजे । तंव स्पर्शावया नाडळे दुजें ।

तेणें एकपणाचेनि व्याजें । कृष्णार्पणवोजें भजन प्रगटे ॥ ३८६ ॥

तेथ जो जो घे‍ईजे पदार्थु । तो तो पदार्थु होय समर्थु ।

तेणेंचि भजनें परमार्थु । निजस्वार्थु निजभक्तां ॥ ३८७ ॥

द्यावया कांहीं देवा जाये । तंव देतां भजन कैसें होये ।

देतें घेतें दान स्वयें । देवोचि होये निजांगें ॥ ३८८ ॥

जे‍उतें जे‍उतें चालवी पाये । तो तो मार्गु देवोचि होये ।

मग पा‍उला पा‍उलीं पाहे । निजभजन होये ब्रह्मार्पणेंशीं ॥ ३८९ ॥

चरणा चरणा निजगती । तोचि निजांगें क्षितीची क्षिती ।

चालतां तैशिया युक्ती । सहज ब्रह्मस्थिति निजकर्में अर्पी ॥ ३९० ॥

बोल बोलवितिया वदनीं भेटी । बोलणें लाजे त्याचिया दृष्टी ।

ते लाज गिळून बोलणें उठी । निजभजनपुष्टी ब्रह्मार्पणेंसी ॥ ३९१ ॥

शब्द मावळे निःशब्दीं । निःशब्दचि बोलिजे शब्दीं ।

तोचि अर्पणाचा विधी । जाण त्रिशुद्धी समर्पितेनिशीं ॥ ३९२ ॥

बोलु बोलविता बोला‍आंतु । तो बोलु अर्पणेंसींच येतु ।

ऐसा शब्देंचि भजनार्थु । प्रकटे परमार्थु ब्रह्मार्पणेंसीं ॥ ३९३ ॥

ऐसा मनें-कर्में-वचनें । जो दृढावला भगवद्‍भजनें ।

तेंचि भजन अभिमानें । निजनिर्वाणें दृढ धरी ॥ ३९४ ॥

तरंग समुद्रा‍आंतौता । म्हणे माझेनि मेघु तत्त्वतां ।

जगातें निवविता जीवविता । तृषा हरिता चातकांची ॥ ३९५ ॥

माझेनि सस्यें पिकतीं । माझेनि सरिता उसळती ।

मागुती मजमाजीं मिळती । समरसती सिंधुत्वें ॥ ३९६ ॥

तेवीं मुळींचें पूर्णपण । पावोनि भजे अभिमान ।

त्याचे भजनाचें लक्षण । सावधान अवधारीं ॥ ३९७ ॥

म्हणे मी सकललोककर्ता । कर्म करोनि अकर्ता ।

मी सर्वभोगभोक्ता । नित्य अभोक्ता मी एकु ॥ ३९८ ॥

सकळ लोकीं माझी सत्ता । सकळीं सकळांचा नियंता ।

सकळां सकळत्वें मी प्रकाशिता । होय मी शास्ता सकळिकांचा ॥ ३९९ ॥

सकळां भूतीं मी एकु । मीचि व्याप्य व्यापकु ।

जनिता जनयिता जनकु । न होनि अनेकु जगद्‌रूप मी ॥ ४०० ॥

मी देवांचा आदिदेवो । देवीं देवपणा माझाचि भावो ।

व्ययामाजीं मी अज अव्ययो । अक्षरीं अक्षरभावो माझेनि अंगें ॥ ४०१ ॥

ईश्वरीं जे जे सत्ता । ते ते माझी सामर्थ्यता ।

भगवंतीं भगवंतता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥ ४०२ ॥

मी आपरूपीं आपु । मी प्रकृतिपुरुषांचा बापु ।

सृष्टिरचनेचा संकल्पु । निर्विकल्पु पैं माझा ॥ ४०३ ॥

मी आदीची अनादि आदी । मी समाधीची निजसमाधी ।

निजशुद्धीसी माझेनि शुद्धी । यापरी त्रिशुद्धी अभिमानार्पण ॥ ४०४ ॥

मी अजन्मा न जन्मोनि जन्में । मी अकर्मा न करोनि करीं कर्में ।

माझेनि योगें पुरुषोत्तमें । पाविजे महिमे उत्तमत्वाचे ॥ ४०५ ॥

सच्छब्दें माझें अंग । चिच्छब्दें मीचि चांग ।

न होनिया तिन्ही भाग । आनंद निर्व्यंग तोचि मी ॥ ४०६ ॥

माझेनि सूर्यदृष्टी डोळस । मजमाजीं चिदाकाशाचा अवकाश ।

माझेनि अंगें जगन्निवास । सावकाश नांदतु ॥ ४०७ ॥

अजा अजपणें मी अज । निःशेष निर्बीजां मी बीज ।

माझेनि निजांगें निज । निजभोज स्वयें नाचे ॥ ४०८ ॥

अधिष्ठाना मजमाजीं अधिवासु । मी जगदीशाचा पूर्ण ईशु ।

मी परम पुरुषाचाही पुरुषु । परेशा परेशु मीच स्वयें ॥ ४०९ ॥

असंत माझेनि संत होये । अचित्‌ माझेनि चिदत्व लाहे ।

निजानन्दासीही पाहें । आनंदु निर्वाहे माझेनि ॥ ४१० ॥

मी सकळ सिद्धींची निजसिद्धी । मी सर्वांगदेखणी बुद्धीची बुद्धी ।

मोक्ष म्हणणें तोही उपाधी । जाण त्रिशुद्धी माझेनि ॥ ४११ ॥

मी साचार निजधर्म । मजमाजीं ब्रह्म विसरे कर्म ।

ब्रह्मसमाधीचें परब्रह्म । निजनिःसीम मीच मी ॥ ४१२ ॥

हरि-हर-ब्रह्मा निजनिर्धारीं । हेही माझे अंशांशधारी ।

मि दशावतारांचा अवतारी । माझी निजथोरी मीही नेणें । ॥ ४१३ ॥

ऐशिया नाना विवंचना । अभिमानें भजे भगवद्‌भजना ।

"ब्रह्माहमस्मि" दृढभावना । आपण आपणा पूर्णत्वें अर्पी ॥ ४१४ ॥

जीव घालूनि पुर्णत्वा‍आंतु । जें जें अभिमान कल्पितु ।

तें तें साचचि स्वयें होतु । तेंही पूर्णत्व अर्पितु निजपूर्णत्वीं ॥ ४१५ ॥

"ब्रह्माहमस्मि" नुसधें वचन । ये अहंते नाम भगवद्‌भजन ।

मा हा तंव तद्‌रूप हो‍ऊन । भजे अभिमान ब्रह्मार्पणेंसीं ॥ ४१६ ॥

सांडूनि देहबुद्धीचा केरु । भजनें उठिला अहंकारु ।

तो अपरोक्ष निजसाक्षात्कारु । पावूनि पूर्ण निर्धारु पूर्णत्वें वर्ते ॥ ४१७ ॥

म्हणौनि मनना मीचि मनन । स्मरणा मीचि नित्य स्मरण ।

चित्तासी मी निजचिंतन । चिंत्यधर्मेंवीण सर्वदा ॥ ४१८ ॥

ज्याची सहसा प्राप्ति नव्हे । तें निजचित्तेंचि चिंतावें ।

तंव अप्राप्तीची प्राप्ति पावे । चित्त निजानुभवें सहज भजतां ॥ ४१९ ॥

तेव्हां निश्चितें जें जें चिंती चित्त । तें तें स्वयेंचि होय समस्त ।

या प्रतीतीं चित्त भजत । ब्रह्मार्पणयुक्त निजबोधें ॥ ४२० ॥

नाथिलें चिंती ते "अतिचिंता" । आथिलें ते "निश्चिंतता" ।

आथी नाथी सांडिली चिंता । सहजें न भजतां भजन होये ॥ ४२१ ॥

चित्त चिंत्य आणि चिंतन । यापरी तिहींस जाहलें समाधान ।

तें समाधानही कृष्णार्पण । सहजी संपूर्ण स्वयें होये ॥ ४२२ ॥

ऐसिया भगवद्‌भजनविधीं । भजनशील झाली बुद्धी ।

तैं सकळ कर्मीं समाधी । जाण त्रिशुद्धी स्वयें झाली ॥ ४२३ ॥

कर्माचरणीं समाधी । एक म्हणती न घडे कधीं ।

तें पावले नाहीं निजात्मबोधीं । जाण त्रिशुद्धी विदेहा ॥ ४२४ ॥

ताटस्थ्या नांव समाधी । म्हणे त्याची ठकली बुद्धी ।

ते समाधी नव्हे त्रिशुद्धी । जाणावी नुसधी मुर्छा आली ॥ ४२५ ॥

ताटस्थ्यापासूनि उठिला । तैं तो समाधीस मुकला ।

तेव्हां एकदेशी भावो आला । मंदही या बोला न मानिती सत्य ॥ ४२६ ॥

समाधी आणि एकदेशी । बोलतां बोलणें ये लाजेसी ।

सत्य मानी ते शब्दपिशी । शुद्ध स्वरूपासी अनोळख ॥ ४२७ ॥

येथें प्राचीन अतिसमर्थ । तें मूर्च्छा आणोनि करी तटस्थ ।

वांचूनि चालते बोलते समाधिस्थ । जाण पां निश्चित वसिष्ठादिक ॥ ४२८ ॥

पाहें पां देवर्षि नारदु । विनोदें न मोडे समाधिबोधु ।

याज्ञवल्क्याचा समाधिसंबंधु । ऋषिप्रसिद्धु परिक्षा केली ॥ ४२९ ॥

स्वरूप देखोनि मूर्च्छित जाहला । तो आपणियां आपण तरला ।

स्वयें तरूनि जन उद्धरिला । तो बोधु प्रकाशिला शुकवामदेवीं ॥ ४३० ॥

यालागीं समाधि आणि व्युत्थान । या दोनी अवस्थांसहित जाण ।

बुद्धी होये ब्रह्मार्पण । अखंडत्वें पूर्ण परमसमाधि ॥ ४३१ ॥

अर्जुना दे‍ऊनि निजसमाधी । सवेंचि घातला महायुद्धीं ।

परी तो कृष्ण कृपानिधी । ताटस्थ्य त्रिशुद्धी नेदीच स्पर्शों ॥ ४३२ ॥

सकळ कर्मीं समाधी । हे सद्‌गुरुचि बोधी बुद्धी ।

तरी बुद्धींही त्रिशुद्धी । निजसमाधी न मोडे ॥ ४३३ ॥

बुद्धीं आकळलें परब्रह्म । तैं अहैतुक चाले कर्म ।

हेंचि बुद्धीचें अर्पण परम । इतर तो भ्रम अनुमानज्ञान ॥ ४३४ ॥

स्वरूपीं दृष्टी निवधी । अनवच्छिन्न समानबुद्धी ।

कर्माकर्मीं अज्ञान न बाधी । "परमसमाधी" तिये नांव ॥ ४३५ ॥

निःशेष गेलिया देहबुद्धी । स्वरूपपणें फुंज न बाधी ।

कर्माकर्मीं अज्ञान न बाधी । ते ’परमसमाधी’ निर्दुष्ट ॥ ४३६ ॥

ते स्वरूपीं निरवधी । भजनशीळ झाली बुद्धी ।

ते सकळ कर्मीं समाधी । निजार्पणविधी स्वयें जाहली ॥ ४३७ ॥

जेथें शमली मनाची आधी । ते जाणावी ’परमसमाधी’ ।

समाधी घेणें ते देहबुद्धी । काष्ठ तें त्रिशुद्धी मूर्च्छितप्राय ॥ ४३८ ॥

मनासी ठा‍उकें नसे । इंद्रियीं व्यापारु तरी दिसे ।

कर्म निपजे जें ऐसें । तें जाणिजे आपैसें ’कायिक’ ॥ ४३९ ॥

श्वासोच्छ्वासांचे परिचार । कां निमेषोन्मेषांचे व्यापार ।

तेही नारायणपर । केले साचार निजस्वभावें ॥ ४४० ॥

तरी देहगेहवर्णाश्रमें । स्वभागा आलीं जीं जीं कर्में ।

तीं तीं आचरोनि निजधर्में । पूर्वानुक्रमें अनहंकृती ॥ ४४१ ॥

साखरेचें कारलें प्रौढ । तें देठू-कांटेनशीं सर्वही गोड ।

तेवीं इंद्रियकर्मगूढ । स्वादिष्ठ सदृढ ब्रह्मार्पणें ब्रह्मीं ॥ ४४२ ॥

कर्मकलापु आघवा । आचरोनि आणि गौरवा ।

परी कर्तेपणाचिया गांवा । अहंभावो स्पर्शेना ॥ ४४३ ॥

मजपासून झालें सत्कर्म । माझा आचार अति उत्तम ।

म्यां निरसिलें मरणजन्म । हा स्वभावें देहधर्म उठोंचि नेणे ॥ ४४४ ॥

देहसंगें तरी वर्तणें । परी देहधर्म धरूं नेणे ।

देहस्वभाव लक्षणें । ब्रह्मार्पणें विचरिती ॥ ४४५ ॥

देहधर्माचा नुठे फांटा । ज्ञानगर्वाचा न चढेचि ताठा ।

यालागीं सहज भजनामाजिवटा । झाला तो पैठां अनहंकृती ॥ ४४६ ॥

त्यापासूनि जें जें निपजे । तें तें देवो म्हणे माझें खाजें ।

यालागीं ब्रह्मार्पणवोजें । त्याचे स्वभाव सहजें नार्पितां अर्पिती ॥ ४४७ ॥

परिसाचे कसवटीवर्‍हें । जें जें लागे तें तें साडेपंधरें ।

तेवीं निपजे जें जें शरीरें । तें तें खरें परब्रह्म ॥ ४४८ ॥

त्याचा खेळु तेंचि महापूजन । त्याची बडबड तेंचि प्रिय स्तवन ।

त्याचे स्वभावीं स्वानंदपूर्ण । श्रीनारायण सुखावे ॥ ४४९ ॥

तो जे‍उती वास पाहे । आवडीं देवो ते‍उता राहे ।

मग पाहे अथवा न पाहे । तरी देवोचि स्वयें स्वभावें दिसे ॥ ४५० ॥

तयासी चालतां मार्गें । तो मार्गु हो‍इजे श्रीरंगें ।

तो देवाचिया दोंदावरी वेगें । चाले सर्वांगें डुल्लत ॥ ४५१ ॥

जें जें कर्म स्वाभाविक । तें तें ब्रह्मार्पण अहेतुक ।

या नांव भजन निर्दोख । ’भागवतधर्म’ देख या नांव ॥ ४५२ ॥

स्वाभाविक जे वर्तन । तें सहजें होय ब्रह्मार्पण ।

या नांव शुद्ध आराधन । भागवतधर्म पूर्ण जाण राया ॥ ४५३ ॥

यापरी भगवद्‌भजनपथा । भय नाहीं गा सर्वथा ।

’अभय’ पुशिलें नृपनाथा । तें जाण तत्त्वतां भजनें होय ॥ ४५४ ॥

येथें भयाचें कारण । राया तूं म्हणशील कोण ।

तेंही सांगों सावधान । ऐक श्रवणसौभाग्यनिधी ॥ ४५५ ॥

 

भयं द्वितीयाभिनिवेशतः स्यात्‌

ईशादपेतस्य विपर्ययोऽस्मृतिः ।

तन्माययातो बुध आभजेत्तं

भक्त्यैकयेशं गुरुदेवतात्मा ॥ ३७ ॥

 

आतां पूर्णत्वें सर्वत्र एक । तेथ जो म्हणे मी वेगळा देख ।

तेंचि अज्ञान भयजनक । दुःखदायक अतिद्वंद्वें ॥ ४५६ ॥

भयाचें मूळ दृढ अज्ञान । त्याचें निवर्तक मुख्य ज्ञान ।

तेथ कां लागलें भगवद्‌भजन । ऐसा ज्ञानाभिमान पंडितां ॥ ४५७ ॥

ऐक राया येचि अर्थी । ज्ञानासी कारण मुख्य भक्ती ।

हा कृतनिश्चयो आमुच्या मतीं । तेही उपपत्ती अवधारीं ॥ ४५८ ॥

अज्ञानाचें मूळ माया । जे ब्रह्मादिकां न ये आया ।

गुणमयी लागली प्राणियां । जाण ते राया अति दुस्तर ॥ ४५९ ॥

त्या मायेचें मुख्य लक्षण । स्वस्वरूपाचें आवरण ।

द्वैतांचें जें स्फुरे स्फुरण । "मूळमाया" जाण तिचें नांव ॥ ४६० ॥

ब्रह्म अद्वयत्वें परिपूर्ण । ते स्वरूपी स्फुरे जें मीपण ।

तेंचि मायेचें जन्मस्थान । निश्चयें जाण नृपनाथा ॥ ४६१ ॥

ते मायेच्या निजपोटीं । भयशोकदुःखांचिया कोटी ।

ब्रह्माशिवादींचे लागे पाठी । इतरांची गोठी ते कोण ॥ ४६२ ॥

ते माहामायेची निवृत्ती । करावया दाटुगी भगवद्‌भक्ती ।

स्वयें श्रीकृष्ण येचि अर्थीं । बोलिला अर्जुनाप्रती गीतेमाजीं ॥ ४६३ ॥

 

" मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते " भ. गीता-७.१४

 

माया म्हणिजे भगवच्छक्ती । भगवद्‌भजनें तिची निवृत्ती ।

आन उपाय तेथें न चलती । भक्त सुखें तरती हरिमाया ॥ ४६४ ॥

हरीची माया हरिभजनें । हरिभक्तीं सुखेंचि तरणें ।

हें निजगुह्य अर्जुनाचेनि कारणें । स्वयें श्रीकृष्णें सांगितलें ॥ ४६५ ॥

मायेचि हेचि निजपुष्टी । स्वरूपीं विमुख करी दृष्टी ।

द्वैतभावें अत्यंत लाठी । भ्रमाची त्रिपुटी वाढवी सदा ॥ ४६६ ॥

भयाचें जनक द्वैतभान । द्वैतजनक माया जाण ।

मायानिवर्तक ब्रह्मज्ञान । हें संत सज्ञान बोलती ॥ ४६७ ॥

ऐसें श्रेष्ठ जें ब्रह्मज्ञान । तें भक्तीचें पोसणें जाण ।

न करितां भगवद्‌भजन । ब्रह्मज्ञान कदा नुपजे ॥ ४६८ ॥

जरी जाहले वेदशास्त्रसंपन्न । तिहीं न करितां भगवद्‌भजन ।

मायानिवर्तक ब्रह्मज्ञान । तयांसीही जाण कदा नुपजे ॥ ४६९ ॥

शब्दज्ञानाची व्युत्पत्ती । दाटुगी होय लौकिक स्थिती ।

मायानिवर्तक ज्ञानप्राप्ती । न करितां हरिभक्ती कदा नुपजे ॥ ४७० ॥

हरिगुणांची रसाळ कहाणी । ते ब्रह्मज्ञानाची निजजननी ।

हरिनामाचेनि गर्जनीं । जीव घे‍ऊनि माया पळे ॥ ४७१ ॥

माया पळतां पळों न लाहे । हरिनामधाकें विरोनि जाये ।

यालागीं हरिमाया पाहें । बाधूं न लाहे हरिभक्तां ॥ ४७२ ॥

नामाची परम दुर्धर गती । माया साहों न शके निजभक्ती ।

हरिभक्त माया सुखें तरती । यालागीं श्रीपती बोलिला स्वयें ॥ ४७३ ॥

सायुज्याच्या चारी मुक्ती । अंकीं वाढवी भगवद्‌भक्ती ।

ते न करितां अनन्यगती । शास्त्रज्ञां मुक्ती न घडे कदा ॥ ४७४ ॥

हरिभजनीं जे विमुख । त्यांसी सदा द्वैत सन्मुख ।

महाभयेंसीं दुःखदायक । प्रपंचु देख दृढ वाढे ॥ ४७५ ॥

जेवीं एका‍एकीं दिग्भ्रमु पडे । तो पूर्ण म्हणे पश्चिमेकडे ।

तैसी वस्तुविमुखें वाढे । अतिगाढें मिथ्या द्वैत ॥ ४७६ ॥

द्वैताचिये भेदविहिरे । सुटती संकल्पविकल्पांचे झरे ।

तेथ जन्ममरणांचेनि पूरें । बुडे एकसरे ब्रह्मांडगोळ ॥ ४७७ ॥

जन्ममरणांचिया वोढी । नाना दुःखांचिया कोडी ।

अभक्त सोशिती सांकडीं । हरिभक्तांतें वोढी स्वप्नींही न लगे ॥ ४७८ ॥

भक्तीचें अगाध महिमान । तेथें रिघेना भवबंधन ।

तें करावया भगवद्‌भजन । सद्‌गुरुचरण सेवावे ॥ ४७९ ॥

निजशिष्याची मरणचिंता । स्वयें निवारी जो वस्तुतां ।

तोचि सद्‌गुरु तत्त्वतां । येर ते गुरुता मंत्रतंत्रोपदेशें ॥ ४८० ॥

मंत्रतंत्र उपदेशिते । घरोघरीं गुरु आहेत आ‍इते ।

जो शिष्यासी मेळवी सद्वस्तूतें । सद्‌गुरु त्यांते श्रीकृष्ण मानी ॥ ४८१ ॥

गुरु देवो गुरु माता पिता । गुरु आत्मा ईश्वर वस्तुतां ।

गुरु परमात्मा सर्वथा । गुरु तत्त्वतां परब्रह्म ॥ ४८२ ॥

गुरूचे उपमेसमान । पाहतां जगीं न दिसे आन ।

अगाध गुरूचे महिमान । तो भाग्येंवीण भेटेना ॥ ४८३ ॥

निष्काम पुण्याचिया कोडी । अगाध वैराग्य जोडे जोडी ।

नित्यानित्यविवेक‌आवडी । तैं पाविजे रोकडी सद्‌गुरुकृपा ॥ ४८४ ॥

सद्‌गुरुकृपा हातीं चढे । तेथें भक्तीचें भांडार उघडे ।

तेव्हां कळिकाळ पळे पुढें । कायसें बापुडें भवभय ॥ ४८५ ॥

गुरूतें म्हणो मातापिता । ते एकजन्मीं सर्वथा ।

हा सनातन तत्त्वतां । जाण पा वस्तुतां मायबापु ॥ ४८६ ॥

अधोद्वारें उपजविता । ते लौकिकीं मातापिता ।

अधोद्वारा आतळों नेदिता । तो सद्‌गुरु पिता सत्यत्वें शिष्यां ॥ ४८७ ॥

गुरूतें म्हणों कुळदेवता । तिची कळकर्मीच पूज्यता ।

हा सर्व कामीं अकर्ता । पूज्य सर्वथा सर्वार्थीं ॥ ४८८ ॥

गुरु म्हणो देवासमान । तंव देवांसी याचेनि देवपण ।

मग त्या सद्‌गुरूसमान । देवही जाण तुकेना ॥ ४८९ ॥

गुरु ब्रह्म दोनी समान । हेही उपमा किंचित न्यून ।

गुरुवाक्ये ब्रह्मा ब्रह्मपण । तें सद्‌गुरुसमान अद्वयत्वें ॥ ४९० ॥

यालागी अगाध गुरुगरिमा । उपमा नाहीं निरुपमा ।

ब्रह्मीं-ब्रह्मत्व-प्रमाण-प्रमा । हे वाक्यमहिमा गुरूची ॥ ४९१ ॥

ब्रह्म सर्वांचे प्रकाशक । सद्‌गुरु तयाचाही प्रकाशक ।

एवं गुरूहूनि अधिक । नाहीं आणिक पूज्यत्वें ॥ ४९२ ॥

यालागीं गुरूतें मनुष्यबुद्धीं । पाहों नये गा त्रिशुद्धी ।

ऐशिये भावार्थबुद्धी । सहजें चित्तशुद्धी सच्छिष्यां ॥ ४९३ ॥

ज्यांचा गुरुचरणीं निःसीम भावो । त्यांचा मनोरथ पुरवी देवो ।

गुरु‍आज्ञा देवो पाळी पहा हो । गुरुवाक्यें स्वयमेवो जड मूढ तारी ॥ ४९४ ॥

ब्रह्मभावें जे गुरुसेवक । देवो त्यांचा आज्ञाधारक ।

त्यांसी नित्य पुरवी निजात्मसुख । हे गुरुमर्यादा देख नुल्लुंघी देवो ॥ ४९५ ॥

देवो गुरु‍आज्ञा स्वयें मानी । तंव गुरु देवासी पूज्यत्व आणी ।

एवं उभयतां अभिन्नपणीं । भावार्थियांलागोनी तारक ॥ ४९६ ॥

सद्‌भावो नाहीं अभ्यंतरीं । बाह्य भक्ति भावेंचि करी ।

ते भावानुसारें संसारीं । नानापरी स्वयें ठकती ॥ ४९७ ॥

ठकले ते मनुष्यगती । ठकले ते निःस्वार्थी ।

ठकले ते ब्रह्मप्राप्ती । दंभें हरिभक्ती कदा नुपजे ॥ ४९८ ॥

येथ भावेंवीण तत्त्वतां । परमार्थु न ये हाता ।

सकळ साधनांचे माथां । जाण तत्त्वतां सद्‌भावो ॥ ४९९ ॥

कोरडिये खांबीं धरितां सद्‌भावो । तेथेंचि प्रगटे देवाधिदेवो ।

मा सद्‌गुरु तंव तो पहा वो । स्वयें स्वयमेवो परब्रह्म ॥ ५०० ॥

यालागी गुरुभजनापरता । भजावया मार्गु नाही आयता ।

ज्ञान-भक्ति जे तत्त्वतां । ते जाण सर्वथा सद्‌गुरुभक्ति ॥ ५०१ ॥

गुरुहूनि श्रेष्ठ ब्रह्म । म्हणतां गुरुत्वा आला कनिष्ठ धर्म ।

ऐसा भाव धरितां विषम । ब्रह्मसाम्य शिष्यां नुपजे ॥ ५०२ ॥

आम्हां सद्‌गुरु तोचि परब्रह्म । ऐसा नित्य निजभाव सप्रेम ।

हेचि गुरुसेवा उत्तमोत्तम । शिष्य परब्रह्म स्वयें होये ॥ ५०३ ॥

ऐशिये गुरुसेवे‍आंत । प्रह्लाद झाला द्वंद्वातीत ।

नारद स्वानंदें गात नाचत । ब्रह्मसाम्यें विचरत सुरासुरस्थानें ॥ ५०४ ॥

ऐसीचि गुरुसेवा करितां । चुकली अंबरीषाची गर्भव्यथा ।

ते गर्भ जाहला देवोचि साहता । भक्ता भवव्यथा बाधों नेदी ॥ ५०५ ॥

ऐशिया अभिन्न भावना । सुबुद्धी भजती गुरुचरणां ।

ते पढियंते जनार्दना । त्यांसी भवभावना शिवों नेदी ॥ ५०६ ॥

गुरु ब्रह्म दोनी एक । शिष्यही असे तदात्मक ।

जे भेदें मानिती वेगळिक । तेही मायिक कवि सांगे ॥ ५०७ ॥

 

अविद्यमानोऽप्यवभाति हि द्वयोः

ध्यातुर्धिया स्वप्नमनोरथौ यथा ।

तत्कर्मसङ्कल्पविकल्पकं मनो

बुधो निरुन्ध्याद्‌ अभयं ततः स्यात्‌ ॥ ३८ ॥

 

पुरुषासी जो प्रपंचु दिसे । तो नसतांचि मिथ्या आभासे ।

जेवीं कां एकला निद्रावशें । स्वप्नीं निजमानसें जग कल्पी ॥ ५०८ ॥

असोनि निद्रावश दिसे स्वप्न । जो जागा होवोनि आपण ।

करूं बैसे मनोरथध्यान । तो नसतेंचि जन वन एकत्वीं देखे ॥ ५०९ ॥

हो कां घालोनि आसन । जो करी मूर्तिचिंतन ।

त्यासी ध्येय-ध्याता-उपचार-ध्यान । नसतेंच जाण कल्पित भासे ॥ ५१० ॥

जेवीं धनलोभ्याचें हारपे धन । परी वासना न सांडी धनधान्य ।

धनातें आठवितां मन । धनलोभें पूर्ण पिसें होये ॥ ५११ ॥

मन स्वयें जरी नव्हे धन । तरी धनकोश आठवी मन ।

तंव स्मृती वळघे वन । व्यामोहें पूर्ण पिसें होये ॥ ५१२ ॥

तेवीं व्यामोहाचें पूर्ण भरित । मिथ्या भासे देहादि द्वैत ।

तें अहंभावें मानितां आप्त । भवभय निश्चित आदळे अंगीं ॥ ५१३ ॥

भवभयाचे कारण । मनःकल्पना मुख्य जाण ।

त्या मनाचें करावया निरोधन । सद्‌गुरुवचननिजनिष्ठा ॥ ५१४ ॥

हें जाणोनि सच्छिष्य ज्ञाते । गुरुवाक्यें विश्वासयुक्तें ।

विवेकवैराग्याचेनि हातें । निजमनातें आकळिती ॥ ५१५ ॥

तेचि आकळती हातवटी । संक्षेपें राया सांगेन गोष्टी ।

सद्‌गुरुवाक्य परिपाटी । जे मनातें थापटी निजबोधें ॥ ५१६ ॥

चंचळत्वें विषयध्यान । करितां देखे जें जें मन ।

तें तें होय ब्रह्मार्पण । सद्‌गुरुवचननिजनिष्ठा ॥ ५१७ ॥

धरूनियां विषयस्वार्थु । मनें जो जो घे‍इजे अर्थु ।

तो तो होय परमार्थु । हा अनुग्रहो समर्थु गुरुकृपेचा ॥ ५१८ ॥

जो भु‍ईभेणें पळों जाये । तो जेथें पळे तेथें भू ये ।

मग येणेंजाणें स्वयें राहे । ठायीं ठाये पांगुळला ॥ ५१९ ॥

तैसें मनासी लाविजे वर्म । जें जें देखे तेंचि ब्रह्म ।

जें जें करूं बैसे कर्म । तेथ पुरुषोत्तम स्वयें प्रगटे ॥ ५२० ॥

एवं इंद्रियवृत्ति‍उल्लाळे । मोडिले गुरुवाक्यप्रतीतिबळें ।

निजाधिष्ठानमेळें । कळासलें येके वेळे अखंड कुलुप ॥ ५२१ ॥

ऐसें नेमितां बाह्य कर्म । मनाचा मोडे द्वैत भ्रम ।

तंव बाह्य परब्रह्म । पूर्ण चिद्व्योम कोंदाटे ॥ ५२२ ॥

ऐसें भजनें मन नेमितां स्वयें । न रिघे कल्पांतकाळभये ।

भक्त हो‍ऊनियां निर्भयें । विचरती स्वयें निःशंक ॥ ५२३ ॥

हे अगाध निष्ठा परिपूर्ण । भोळ्याभाळ्या न टके जाण ।

यालागी सुगम साधन । सांगेन आन तें ऐक ॥ ५२४ ॥

 

श्रृण्वन्सुभद्राणि रथाङ्गपाणेः

जन्मानि कर्माणि च यानि लोके ।

गीतानि नामानि तदर्थकानि

गायन्विलज्जो विचरेदसङ्गः ॥ ३९ ॥

 

तरावया भाळेभोळे जन । मुख्य चित्तशुद्धीच कारण ।

जन्मकर्म हरीचे गुण । करावे श्रवण अत्यादरें ॥ ५२५ ॥

चुकल्या पुत्राची शुद्धिवार्ता । जेणें सादरें ऐके माता ।

तेणें सादरें हरिकथा । सार्थकता परिसावी ॥ ५२६ ॥

हरीचीं जन्मकर्में अनंत गुण । म्हणाल त्यांचें नव्हेल श्रवण ।

लोकप्रसिद्ध जें जें पुराण । तें श्रद्धा संपूर्ण ऐकावें ॥ ५२७ ॥

बहु देव बोलिले पुराणीं । तेही लागती ज्याचे चरणीं ।

तो समर्थ चक्रपाणी । जो वेदपुराणीं वंदिजे ॥ ५२८ ॥

त्याचीं जीं जीं जन्मे अति‍अद्‌भुत । जीं जीं कर्मे परमार्थयुक्त ।

स्वमुखें बोलिला भगवंत । तीं तीं ज्ञानार्थ परिसावीं ॥ ५२९ ॥

जें जें केलें पुराणश्रवण । तें तें व्यर्थ होय मननेंविण ।

यालागीं श्रवण-मनन । सावधान करावें ॥ ५३० ॥

मोले घेतली जे गाये । दुभतें खातां विषय होये ।

तेचि दान देतां लवलाहें । दुभती होये परमामृतें ॥ ५३१ ॥

तेवीं केले जें श्रवण । तें मननें परम पावन ।

तेंचि उपेक्षितां जाण । परिपाकीं पूर्ण वांझ होये ॥ ५३२ ॥

हरिनाम पडतां श्रवणीं । एकां गळोनि जाये वदनीं ।

एकां ये कानींचे ते कानीं । जाय निघोनि हरिनाम ॥ ५३३ ॥

हरिनाम पडतां श्रवणीं । ज्याचे रिघे अंतःकरणीं ।

सकळ पापा होवोनि धुणी । हरिचरणीं तो विनटे ॥ ५३४ ॥

यापरी श्रवणीं श्रद्धा । मननयुक्त करितां सदा ।

तैं विकल्प बाधीना कदा । वृत्तिं शुद्धा स्वयें होये ॥ ५३५ ॥

ऐसें मननयुक्त श्रवण । करितां वोसंडे हर्ष पूर्ण ।

तेणें हर्षें हरिकिर्तन । करी आपण स्वानंदें ॥ ५३६ ॥

हरिचरित्रें अगाध । ज्ञानमुद्रा-पदबंध ।

कीर्तनीं गातां विशद । परमानंद वोसंडे ॥ ५३७ ॥

वानिती अजन्मयाचीं जन्में । वानिती अकर्मयाचीं कर्में ।

स्मरती अनामियाचीं नामें । अतिसप्रेमें डुल्लत ॥ ५३८ ॥

साधावया निजकाज । सांडूनि लौकिकाची लाज ।

कीर्तनी नाचती भोज । अतिनिर्लज्ज निःशंक ॥ ५३९ ॥

कीर्तनें निर्दळिले दोष । जप तप ठेले निरास ।

यमलोक पाडिला वोस । तीर्थाची आस निरास जाहली ॥ ५४० ॥

यमनियमां पडती उपवास । मरों टेंकले योगाभ्यास ।

कीर्तनगजरें हृषीकेश । निर्दळी दोष नाममात्रे ॥ ५४१ ॥

कीर्तनाचा घडघडाट । आनंदु कोंदला उद्‌भट ।

हरुषें डोले वैकुंठपीठ । तेणें सुखें नीलकंठ तांडवनाचें नाचतु ॥ ५४२ ॥

यापरी हरिकीर्तन । देत परम समाधान ।

हा भक्ति-राजमार्ग पूर्ण । ये मार्गीं स्वयें रक्षण चक्रपाणी कर्ता ॥ ५४३ ॥

चक्र घे‍ऊनि भक्तांचे ठायीं । म्हणे तुझें कार्य कायी ।

मज जगीं वैरीचि नाहीं । भक्तद्वेषी पाहीं निजशस्त्रें नाशी ॥ ५४४ ॥

चक्रें अभिमानाचा करी चेंदा । मोहममता छेदी गदा ।

शंखें उद्बोधी निजबोधा । निजकमळें सदा निजभक्त पूजी ॥ ५४५ ॥

जेथें चक्रपाणी रक्षिता । तेथें न रिघे भवभयाची कथा वार्ता ।

यापरी कीर्तिवंता । हरि सर्वथा स्वयें रक्षी ॥ ५४६ ॥

ज्यांसी न करवे कथाश्रवण । अथवा न टके हरिकीर्तन ।

तिंहीं करावें नामस्मरण । राम-कृष्ण-गोविंद ॥ ५४७ ॥

अच्युत-नामाची निजख्याती । चेवल्या कल्पांतीं हों नेदी च्युती ।

त्या नामातें जे नित्य स्मरती । ते जाण निश्चितीं अच्युतावतार ॥ ५४८ ॥

रामकृष्णादी नामश्रेणी । अखंड गर्जे ज्यांची वाणी ।

त्यांसी तीर्थें येती लोटांगणीं । सुरवर चरणीं लागतीं स्वयें ॥ ५४९ ॥

बाप नामाचें निजतेज । यम वंदी चरणरज ।

नामापाशीं अधोक्षज । चतुर्भुज स्वयें तिष्ठे ॥ ५५० ॥

नामाचेनि पडिपाडें । कायिसें भवभय बापुडें ।

कळिकाळाचें तोंड कोणीकडे । नामापुढें रिघावया ॥ ५५१ ॥

जेवढी नामाची शक्ती । तेवढें पाप नाहीं त्रिजगतीं ।

नामापाशी चारी मुक्ती । जाण निश्चित्तीं विदेहा ॥ ५५२ ॥

ऐक राया सावधान । नामापरतें सुगम साधन ।

सर्वथा नाहीं नाहीं आन । निश्चय जाण नेमस्त ॥ ५५३ ॥

जन्म-नाम-कर्में श्रीधर । श्रवणें उद्धरती पामर ।

यालागीं हरिलीला सुभद्र । शास्त्रज्ञ नर वर्णिती ॥ ५५४ ॥

ऐसा बाणल्या भक्तियोग । न धरी जाणपणाचा फूग ।

त्यजूनि अहंममतापांग । विचरती निःसंग हरिकीर्तनें ॥ ५५५ ॥

करितां श्रवण स्मरण कीर्ति । तेणें वाढे सप्रेम भक्ति ।

भक्त विसरे देहस्फुर्ति । ऐक तेही स्थिति सांगेन राया ॥ ५५६ ॥

 

एवंव्रतः स्वप्रियनामकीर्त्या

जातानुरागो द्रुतचित्त उच्चैः ।

हसत्यथो रोदिति रौति गायति

उन्मादवत्‌ नृत्यति लोकबाह्यः ॥ ४० ॥

 

हरिनामगुणकीर्तनकीर्ती । अखंड आवडे जागृतीं ।

स्वप्नींही तेचि स्थिती । दृढ हरिभक्ती ठसावे ॥ ५५७ ॥

ऐशियापरी भक्तियुक्त । दृढतर जाहलें ज्याचें व्रत ।

तंव तंव होय आर्द्रचित्त । प्रेमा अद्‌भुत हरिनामकीर्ती ॥ ५५८ ॥

आत्मा परमप्रिय हरी । त्याचे नामकीर्तीचा हर्ष भारी ।

नित्य नवी आवड वरी । सबाह्याभ्यंतरीं हरि प्रगटे ॥ ५५९ ॥

चुकल्या मायपूतां संकटीं । एकाकीं बहुकाळें जाहली भेटी ।

तेणें वोरडे घालोनि मिठी । चाले जेवीं पोटीं अनिवार रुदन ॥ ५६० ॥

तेवीं जीवशिवां अवचटी । भक्तीचे पेठे जाहली भेटी ।

आत्मसाक्षात्कारें पडे मिठी । ते संधीमाजीं उठी अनिवार रुदन ॥ ५६१ ॥

परमात्मयासी आलिंगन । तेणें अनिवार स्फुंदन ।

रोमांचित रुदन । सप्रेम पूर्ण उसासोनि करी ॥ ५६२ ॥

सवेंचि गदगदोनि हांसे । मानी मजमाजींच मी असें ।

चुकलों भेटलों हें ऐसें । देखोनि आपुलें पिसें हांसोंचि लागे ॥ ५६३ ॥

मी अखंडत्वें स्वयें संचलों । अभेदपूर्णत्वें अनादि रचलों ।

तो मी अव्ययो म्हणे जाहलों मेलों । येणें आठवें डोलडोलों हांसोंचि लागे ॥ ५६४ ॥

पळतां दोराच्या सर्पाभेण । पडे अडखळे भयें पूर्ण ।

तोच दोरातें वोळखोन । आपणिया आपण स्वयें हांसे ॥ ५६५ ॥

तेवीं संसाराचा अभावो । देहभाव समूळ वावो ।

तेथें नाथिली ममता अहंभावो । मज होता पहा वो म्हणूनि हांसे ॥ ५६६ ॥

बाप गुरुवाक्य निजनिर्वाहो । देहीं असतां विदेहभावो ।

माझे चारी देह झाले वावो । येणें अनुभवें पहा वो गर्जों लागे ॥ ५६७ ॥

म्हणे धन्य धन्य भगवद्‌भक्ती । जिणें मिथ्या केल्या चारी मुक्ती ।

मी परमात्मा निजनिश्चितीं । येणें उल्हासें त्रिजगती गर्जवी गजरें ॥ ५६८ ॥

धन्य भगवंताचें नाम । नामें केलों नित्य निष्काम ।

समूळ मिथ्या भवभ्रम । गर्जोनि निःसीम हाक फोडी ॥ ५६९ ॥

आतां दुजें नाहींच त्रिलोकीं । दिसे तें तें मीच मी कीं ।

मीच मी तो एकाकी । येणें वाक्यें अलोलिकी हाक फोडी ॥ ५७० ॥

दुर्धर भवबंध ज्याचेनि । निःशेष गेला हारपोनी ।

त्या सद्‌गुरूच्या निजस्तवनीं । गर्जवी वाणी अलोलिक ॥ ५७१ ॥

म्हणे संसार झाला वावो । जन्ममरणांचा अभावो ।

कळिकाळासी नाहीं ठावो । म्हणोनियां पहा वो हाक फोडी ॥ ५७२ ॥

ऐशा हांकावरी हाका । फोडूं लागे अलोलिका ।

सवेंचि गाये निजात्मसुखा । स्वानंदें देखा डुल्लतु ॥ ५७३ ॥

परम सख्याची गोड कथा । तृप्ती न बाणे स्वयें सांगतां ।

तेवीं निजानुभवें हरि गातां । धणी सर्वथा पुरेना ॥ ५७४ ॥

त्याचें गाणें ऐकतां । सुखरूप होय सज्ञान श्रोता ।

मुमुक्षां होय परमावस्था । जरी तो अवचिता गावों लागे ॥ ५७५ ॥

गातां पदोपदीं निजसुख । कोंदाटे अधिका‍अधिक ।

वोसंडितां परम हरिख । स्वानंदें अलोलिक नाचों लागे ॥ ५७६ ॥

सारूनि दुजेपणाचें काज । निरसोनि लौकिकाची लाज ।

अहंभावेंविण सहज । आनंदाचे भोजें अलोलिक नाचे ॥ ५७७ ॥

जो मोलें मदिरा खाये । तो मदिरानंदें नाचे गाये ।

जेणें ब्रह्मानंदु सेविला आहे । तो केवीं राहे आवरला ॥ ५७८ ॥

यालागीं तो लोकबाह्यता । स्वये नाचे ब्रह्म‌उन्मादता ।

लोक मानिती तया पिशाचता । हा बोधु पंडितां सहजा न कळे ॥ ५७९ ॥

त्याचिया निजबोधाची कथा । ऐक सांगेन नृपनाथा ।

एक भगवंतावांचून सर्वथा । त्यासी लौकिकता दिसेना ॥ ५८० ॥

 

खं वायुमग्निं सलिलं महीं च

ज्योतींषि सत्त्वानि दिशो द्रुमादीन्‌ ।

सरित्समुद्रांश्च हरेः शरीरं

यत्किंच भूतं प्रणमेदनन्यः ॥ ४१ ॥

 

ब्रह्म‌उन्मादपरमानंदें । जंव जंव पाहे स्वानंदबोधें ।

तंव तंव चराचर पूर्णानंदें । देखे स्वानंदकंदें दुमदुमित ॥ ५८१ ॥

पृथ्वी आप तेज वायु नभ । देखे हरिरूप स्वयंभ ।

भूतां महाभूतांचें डिंभ । न देखे भिन्न कोंभ अभिन्नत्वें ॥ ५८२ ॥

जेवीं न मेळवितां मेळा । पाहतां जैसा केळीचा कळा ।

स्वयें विकासे फळांदळां । तेवीं वस्तु हे पांचाला भूतभौतिकात्मक ॥ ५८३ ॥

जेवीं कांतोनियां रंध्रसळे । स्फटिकदीपगृह‌अंगमेळें ।

चितारिलीं अश्वगजदळें । तीं भासती सोज्ज्वळें आंतुलेनि दीपें ॥ ५८४ ॥

तेवीं सोमसूर्यादि तेजशक्ती । कां वन्हि नक्षत्रें जे लखलखिती ।

जननयनादि निजदीप्ती । देखे आत्मज्योती सतेज ॥ ५८५ ॥

युक्तीं मेळवितां द्रव्यांतर । अग्नि परी भासे पुष्पाकार ।

तेवीं वस्तु स्वलीला साचार । रविचंद्राकारा नानात्वें भासे ॥ ५८६ ॥

पृथ्वी गंधरूपें स्वयें असे । तो गंधु कस्तूर्यादिकीं भासे ।

तेवीं भगवत्सत्ता सर्वत्र असे । परी सात्त्विकीं दिसे अतिप्रगट ॥ ५८७ ॥

यालागीं सात्त्विकाठायीं सत्त्व । तेथ देखे भवगत्तत्त्व ।

सत्त्वें सत्त्वंतां महत्त्व । अति मान्यत्व हरिरूपें ॥ ५८८ ॥

पृथ्वीसी जळावरण आहे । तेंचि चतुःसमुद्र नांव लाहे ।

तैसें देवाचेंचि अंग पाहे । दिशात्वें वाच्य होये दशदिशां ॥ ५८९ ॥

पूर्वपश्चिमादि योग । दशदिशांचे दिग्विभाग ।

तेही देवाचेंचि अंग । तद्‌रूप श्रीरंग स्वयें भासे ॥ ५९० ॥

तृण दूर्वा दर्भ द्रुम । देखोनि म्हणे हेही हरीचे रोम ।

अनोळखा हें अतिविषम । निजांगीं सर्व सम हरिरूप पाहतां ॥ ५९१ ॥

जैशा आपुल्या अंगोळिया । गणितां दिसती वेगळालिया ।

परी असती लागलिया । स्वयें सगळिया अखंड अंगीं ॥ ५९२ ॥

तेवीं वन-वल्ली-दर्भ-दांग । देखोनि म्हणे हे हरीचें अंग ।

अनन्यभावें लगबग । भिन्नभाग देखेना ॥ ५९३ ॥

म्हणे दूर्व-द्रुम-वन-वल्ली । हेचि अनंत कोटि रोमावळी ।

हरीचेनि अंगें असे वाढली । त्या निजशोभा शोभली हरिरूपत्वें ॥ ५९४ ॥

जेवीं वटाच्या पारंबिया । लोंबोनि वाढती वेगळालिया ।

त्याही वटरूपें संचलिया । वटत्वा मुकलिया म्हणों नये ॥ ५९५ ॥

तेवीं चैतन्यापासोनि वोघ । निघाले सरितारूप अनेग ।

तेही चैतन्यघन चांग । चिद्‌रूपें साङ्ग सदा वाहती ॥ ५९६ ॥

हो कां चंद्रबिंबीं अमृत जैसे । बिंबीं बिंबरूप हो‍ऊनि असे ।

तेवीं भगवंतीं संसारु भासे । भजनविश्वासें भगवद्‌रूप ॥ ५९७ ॥

ऐसे वेगवेगळे भाग । पाहतां उल्हासे जंव चांग ।

तंव अवघें उघडें जग । देवोचि साङ्ग स्वयें झाला ॥ ५९८ ॥

यालागीं सर्व भूतांचे ठायीं । अनन्यशरण कैसा पाहीं ।

लवण जैसें सागरापायीं । ठायीं ठायीं जडोनि ठाके ॥ ५९९ ॥

तेथ मुंगीही देखोनि जाण । हरिरूपीं वंदी आपण ।

मशकासही अनन्यशरण । घाली लोटांगण भगवद्‌रूपें ॥ ६०० ॥

गो-खर-चांडाळ-श्वान । अतिनिंद्य जे हीन जन ।

ते भगवद्‌रूप देखोनि पूर्ण । घाली लोटांगण अनन्यभावें ॥ ६०१ ॥

हरिरूपें देखे पाषाण । भगवद्‌रूपें वंदी तृण ।

जंगमस्थावरादिकां शरण । घाली लोटांगण चिदैक्यभावें ॥ ६०२ ॥

करितां हरिनामस्मरणकीर्ती । एका‍एकी एवढी प्राप्ती ।

झाली म्हणसी कैशा रितीं । ऐकें नृपती तो भावो ॥ ६०३ ॥

करितां पूजाविधिविधान । कां श्रवण स्मरण कीर्तन ।

सर्वदा चिदैक्यभावना पूर्ण । "पूर्ण प्राप्ति" जाण त्यातेंचि वरी ॥ ६०४ ॥

 

भक्तिः परेशानुभवो विरक्तिः

अन्यत्र चैष त्रिक एककालः ।

प्रपद्यमानस्य यथाश्नतः स्युः

तुष्टिः पुष्टिः क्षुदपायोऽनुघासम्‌ ॥ ४२ ॥

 

आ‍इके विदेहा चक्रवर्ती । ऐशी जेथें भगवद्‌भक्ती ।

तीपाशीं विषयविरक्ती । ये धांवती गोवत्स न्यायें ॥ ६०५ ॥

हें असो जेवीं जावळीं फळें । हों नेणें येरयेरां वेगळें ।

तेवीं भक्ति विरक्ति एके काळें । भक्त तेणें बळें बळिष्ठ होती ॥ ६०६ ॥

जेथ भक्ती आणि विरक्ती । नांदो लागती सहजस्थिती ।

तेथेंचि पूर्णप्राप्ती । दासीच्या स्थितीं सर्वदा राबे ॥ ६०७ ॥

यापरी भगवद्‌भक्ती । पूर्ण दाटुगी त्रिजगती ।

भक्तांघरीं नांदे प्राप्ती । भक्तिविरक्तिनिजयोगें ॥ ६०८ ॥

भक्ति विरक्ति अनुभवप्राप्ती । तिन्ही एके काळें होती ।

ऐक राया तेही स्थिती । विशदोक्तीं सांगेन ॥ ६०९ ॥

जैसी कीजे भगवद्‌भक्ती । तैसीच होय विषयविरक्ती ।

तदनुसारें अनुभवस्थिती । ती भक्त पावती तेचि क्षणीं ॥ ६१० ॥

जेवीं कां भुकेलियापाशीं । ताट वाढिलें षड्रसीं ।

तो पुष्टि तुष्टि क्षुधानाशासी । जेवीं ग्रासोग्रासीं स्वयेंचि पावे ॥ ६११ ॥

जितुका जितुका घे‍इजे ग्रास । तितुका तितुका क्षुधेचा नाश ।

तितुकाचि पुष्टिविन्यास । सुखोल्लास तितुकाचि ॥ ६१२ ॥

पुष्टि तुष्टि क्षुधानाशनी । जेवीं एके काळें येती तिनी ।

भोक्ता पावे स्वयें भोजनीं । तेवीं भगवद्‌भजनीं भक्त्यादि त्रिकु ॥ ६१३ ॥

सद्‌भावें करितां भगवद्‌भक्ती । भक्ति-विरक्ति-भगवद्प्राप्ती ।

तिनी एके काळें होती । ऐशिया युक्तीं जाणिजे राया ॥ ६१४ ॥

भक्ती म्हणिजे सर्व भूतीं । सप्रेम भजनयुक्ती ।

प्राप्ती म्हणिजे अपरोक्षस्थिती । भगवत्स्फूर्ती अनिवार ॥ ६१५ ॥

विरक्ति म्हणिजे ऐशी पहा हो । स्त्रीपुत्रदेहादि अहंभावो ।

समूळ जेथें होय वावो । विरक्ति निर्वाहो या नांव राया ॥ ६१६ ॥

यापरी भजनाचे पोटीं । भक्ति-विरक्ति-प्राप्ति त्रिपुटी ।

ऐक्यभावें सद्‌भक्तां उठी । हरिभजनदिठी एकेचि काळीं ॥ ६१७ ॥

यालागीं राया निजहितार्थीं । आदरें करावी हरिभक्ती ।

तेणें अवश्य भगवत्प्राप्ती । उपसंहारार्थी कवि सांगे ॥ ६१८ ॥

 

इत्यच्युताङ्‌घ्रिं भजतोऽनुवृत्त्या

भक्तिर्विरक्तिर्भगवत्प्रबोधः ।

भवन्ति वै भागवतस्य राजन्‌

ततः परां शान्तिमुपैति साक्षात्‌ ॥ ४३ ॥

 

यापरी अनन्य भक्ती । जे सर्वदा सर्वभूतीं करिती ।

ते भक्ती-विरक्ती-भगवत्प्राप्ती । सहजें पावती अनायासें ॥ ६१९ ॥

राया हरिभक्तिदिव्यांजन । तें ले‍ऊनि भक्त सज्जन ।

साधिती भगवन्निधान । निजभजनमहायोगें ॥ ६२० ॥

करितां ऐक्यभावें निजभक्ती । उत्कृष्ट उपजे पूर्ण शांती ।

तेणें होये असतांची निवृत्ती । भक्तां पूर्णप्राप्ति परमानंदें ॥ ६२१ ॥

यालागीं धन्य भगवद्‌भक्त । इंद्रियीं वर्तता विषयी विरक्त ।

देहीं असोनि देहातीत । नित्यमुक्त हरिभजनें ॥ ६२२ ॥

भावें करितां भगवद्‌भक्ती । भक्त मुक्तीही न वंछिती ।

तरी त्यांपाशी चारी मुक्ती । दास्य करिती सर्वदा ॥ ६२३ ॥

हा भागवतांचा निजमहिमा । अनुपम नाहीं उपमा ।

भावें भजोनि पुरुषोत्तमा । परमात्मगरिमा पावले ॥ ६२४ ॥

अगाध भगवंताची भक्ती । भक्तांची उत्कृष्ट प्राप्ती ।

ऐकतां विदेहचक्रवर्ती । आश्चर्यें चित्तीं चमत्कारला ॥ ६२५ ॥

म्हणे धन्य धन्य भगवद्‌भजन । हरिखें कवीस लोटांगण ।

घालितां चालिलें स्फुंदन । रोमांचित नयन अश्रुपूर्ण जाहले ॥ ६२६ ॥

आनंदस्वेदें कांपत । नावेक राहिला तटस्थ ।

सवेंचि जाहला सावचित्त । म्हणे झणीं महंत न पुसतां जाती ॥ ६२७ ॥

ऐशिया अतिकाकुलतीं । नेत्र उघडोनि पाहे नृपती ।

बैसली देखोनि मुनिपंक्ती । अतिशयें चित्तीं सुखावला ॥ ६२८ ॥

तेणें संतोषें डोलत । म्हणे पूर्णप्राप्त भगवद्‌भक्त ।

जगीं कैसे कैसे विचरत । तीं चिन्हें समस्त पुसों पाहों ॥ ६२९ ॥

 

श्रीराजोवाच ।

अथ भागवतं ब्रूत यद्धर्मो यादृशो नृणाम्‌ ।

यथाचरति यद्ब्रूते यैर्लिङ्गैर्भगवत्प्रियः ॥ ४४ ॥

 

भक्तां ’पूर्णप्राप्ति’ सुगम । ऐकतां राजा निवाला परम ।

तो भक्तचिन्हानुक्रम । समूळ सवर्म पूसत ॥ ६३० ॥

विदेह म्हणे स्वामी मुनी । पूर्ण प्राप्ति आकळोनी ।

ते भक्त कैसे वर्तती जनीं । तीं लक्षणें श्रवणीं लेववी मज ॥ ६३१ ॥

भक्तलक्षणभूषण । तेणें मंडित करा श्रवण ।

सावध ऐकतां संपूर्ण । हो‍इजे आपण भगवत्प्रिय ॥ ६३२ ॥

त्यांचा कोण धर्म कोण कर्म । कैसे वर्तती भक्तोत्तम ।

हृदयीं धरोनि पुरुषोत्तम । त्यांचें बोलतें वर्म तें कैसें ॥ ६३३ ॥

कोणेपरी कैशा स्थितीं । हरिभक्त हरीस प्रिय होती ।

ऐशिया लक्षणांचिया पंक्ती । समूळ मजप्रती सांगिजे स्वामी ॥ ६३४ ॥

विदेहाच्या प्रश्नावरी । संतोषिजे मुनीश्वरीं ।

कविधाकुटा जो कां हरी । तो बोलावया वैखरी सरसावला ॥ ६३५ ॥

 

श्रीहविरुवाच ।

सर्वभूतेषु यः पश्येद्‌ भगवद्‌भावमात्मनः ।

भूतानि भागवत्यात्मन्येष भागवतोत्तमः ॥ ४५ ॥

 

हरि म्हणे रायाप्रती । अमित भक्तलक्षणस्थिती ।

एक दिगंबरत्वें वर्तती । एक स्वाश्रमस्थिती निजाचरें ॥ ६३६ ॥

एक सदा पडले असती । एकांची ते उन्मादस्थिती ।

एक सदा गाती नाचती । एक ते होती अबोलणे ॥ ६३७ ॥

एक गर्जनीं हरिनामें । एक निर्दाळिती निजकर्में ।

एक भूतदयाळू दानधर्में । एक भजननेमें राहती ॥ ६३८ ॥

ऐशा अनंत भक्तस्थिती । सांगतां सांगावया नाकळे वृत्ती ।

त्यांमाजीं मुख्य संकलितीं । राया तुजप्रती सांगेन ॥ ६३९ ॥

पूर्णप्राप्तीचा मुख्य ठावो । सर्वां भूतीं भगवद्‌भावो ।

हाचि पूर्णभक्तीचा निजगौरवो । तोचि अभिप्रावो हरि सांगे ॥ ६४० ॥

सर्व भूतीं मी भगवंत । सर्व भूतें मज‌आंत ।

भूतीं भूतात्मा मीचि समस्त । मीचि मी येथ परमात्मा ॥ ६४१ ॥

ऐसें जें पूर्णत्वाचें मीपण । तेणें वाढे आत्माभिमान ।

सहजें निजनिरभिमान । तें शुद्ध लक्षण ऐक राया ॥ ६४२ ॥

शुद्ध भक्तांचें निजलक्षण । प्रत्यगात्मयाचें जें मीपण ।

तेंही मानूनियां गौण । भावना पूर्ण त्यांची ऐसी ॥ ६४३ ॥

सर्वां भूती भगवंत । भूतें भगवंती वर्तत ।

भूतीं भूतात्मा तोचि समस्त । मी म्हणणे तेथ मीपणा न ये ॥ ६४४ ॥

सर्व भूतीं भगवंत पाहीं । भूतें भगवंताचे ठायीं ।

हें अवघें देखे जो स्वदेहीं । स्वस्वरूप पाहीं स्वयें होय ॥ ६४५ ॥

तो भक्तांमाजीं अतिश्रेष्ठ । तो भागवतांमाजीं वरिष्ठ ।

त्यासी उत्तमत्वाचा पट । अवतार श्रेष्ठ मानिती ॥ ६४६ ॥

तो योगियांमाजीं अग्रगणी । तो ज्ञानियांचा शिरोमणी ।

तो सिद्धांमाजीं मुगुटमणीं । हें चक्रपाणी बोलिला ॥ ६४७ ॥

जैशा घृताचिया कणिका । घृतेंसीं नव्हती आणिका ।

तेवीं भूतें भौतिकें व्यापका । भिन्न देखा कदा नव्हती ॥ ६४८ ॥

हे उत्तम भक्तांची निजस्थिती । राया जाणावी सुनिश्चितीं ।

आतां मध्यम भक्त कैसे भजती । त्यांची भजनगती ऐक राया ॥ ६४९ ॥

 

ईश्वरे तदधीनेषु बालिशेषु द्विषत्सु च ।

प्रेममैत्रीकृपोपेक्षा यः करोति स मध्यमः ॥ ४६ ॥

 

ईश्वर मानी उत्तमोत्तम । तद्‌भक्त मानी मध्यम ।

अज्ञान तो मानी अधम । द्वेषी ते परम पापी मानी ॥ ६५० ॥

ईश्वरी ’प्रेम’ पवित्र । भक्तांसी ’मैत्री’ मात्र ।

अज्ञानी तो कृपापात्र । उपेक्षा निरंतर द्वेषियांची ॥ ६५१ ॥

हे मध्यम भक्तांची भक्ती । राया जाण ऐशिया रितीं ।

आतां प्राकृत भक्तांची स्थिती । तेही तुजप्रती सांगेन ॥ ६५२ ॥

 

अर्चायामेव हरये पूजां यः श्रद्धयेहते ।

न तद्‌भक्तेषु चान्येषु स भक्तः प्राकृतः स्मृतः ॥ ४७ ॥

 

पाषाणप्रतिमा हाचि देवो । तेथेंचि ज्याचा पूर्ण भावो ।

भक्त-संत-सज्जनांसी पहा वो । अणुमात्र देहो लवों नेदी ॥ ६५३ ॥

ते ठायीं साधारण जन । त्याची वार्ता पुसे कोण ।

त्यांसी स्वप्नींही नाही सन्मान । यापरी भजन प्राकृताचें ॥ ६५४ ॥

ऐशिया स्थितीं जो जड भक्तु । तो जाणावा मुख्य प्राकृतु ।

प्रतिमाभंगें अंतु । मानी निश्चित्य देवाचा ॥ ६५५ ॥

यापरी त्रिविध भक्त । सांगितले भजनयुक्त ।

परी उत्तमांचीं लक्षणें अद्‌भूत । ती सांगावया चित्त उदित माझें ॥ ६५६ ॥

 

गृहीत्वापीन्द्रियैरर्थान्‌ यो न द्वेष्टि न हृष्यति ।

विष्णोर्मायामिदं पश्यन्‌ स वै भागवतोत्तमः ॥ ४८ ॥

 

> इंद्रियें विषयांतें सेविती । परी सुखदुःख नुमटे चित्तीं ।

विषय मिथ्यात्वें देखती । ते जाण निश्चितीं उत्तम भक्त ॥ ६५७ ॥

मृगजळीं जेणें केलें स्नान । तो नाहतां कोरडाचि जाण ।

तेवीं भोगीं ज्यांसी अभोक्तेपण । ते भक्त पूर्ण उत्तमोत्तम ॥ ६५८ ॥

उत्तम भक्त विषय सेविती । हा बोलु रूढला प्राकृतांप्रती ।

त्यांसी विषयीं नाहीं विषयस्फूर्ती । त्यागिती भोगिती दोनी मिथ्या ॥ ६५९ ॥

स्वप्नींचें केळें रायभोगें । जागा हो‍ऊनि खावों मागे ।

तेणें हातु माखे ना तोंडी लागे । तेवीं विषयसंगें हरिभक्त ॥ ६६० ॥

येथवरी मिथ्या विषयभान । तरी सेवावया त्यांसी काय कारण ।

येथ प्रारब्ध बळी पूर्ण । तें अवश्य जाण भोगवी ॥ ६६१ ॥

परी मी एक विषयभोक्ता । ही स्वप्नींही त्यास नुमटे कथा ।

यालागीं उत्तम भागवतता । त्यासीच तत्त्वतां बाणली ॥ ६६२ ॥

यापरी विषयासक्तीं । वर्तिजे उत्तम भक्तीं ।

याहून अगाध स्थिती । सांगेन तुजप्रती ते ऐक ॥ ६६३ ॥

 

देहेन्द्रियप्राणमनोधियां यो

जन्माप्ययक्षुत्‌ भयतर्षकृच्छ्रैः ।

संसारधर्मैरविमुह्यमानः

स्मृत्या हरेर्भागवतप्रधानः ॥ ४९ ॥

 

देह-इंद्रिय-मन-बुद्धि-प्राण । हेंचि बंधाचें पंचायतन ।

क्षुधा तृषा भय क्लेश पूर्ण । जन्ममरण इत्यादि ॥ ६६४ ॥

या पांचां स्थानीं अपार श्रम । या नांव म्हणिजे संसारधर्म ।

निजभक्तां प्रसन्न आत्माराम । त्यांसी भवभ्रम स्वप्नींही नाहीं ॥ ६६५ ॥

क्षुधा लागलिया दारुण । आन्न‌आकांक्षें पीडे प्राण ।

भक्तां क्षुधेची नव्हे आठवण । ऐसें अगाध स्मरण हरीचें ॥ ६६६ ॥

भावें करितां भगवद्‌भक्ती । क्षुधेतृषेची नव्हे स्फूर्ती ।

एवढी पावले अगाध प्राप्ती । ते भवभयें निश्चितीं डंडळतीना ॥ ६६७ ॥

मनामाजीं भवभयभरणी । तें मन रातलें हरिचरणीं ।

आतां भयातें तेथ कोण मानी । मन मनपणीं असेना ॥ ६६८ ॥

मनीं स्फुरे द्वैताची स्फूर्ती । तेथ भवभयाची दृढस्थिती ।

ते मनीं जाहली हरीची वस्ती । यालागीं भवभयनिवृत्ती द्वैतेंसीं ॥ ६६९ ॥

देहबुद्धीमाजीं जाणा । नानापरी उठती तृष्णा ।

ते बुद्धी निश्चयें हरीच्या स्मरणा । करितां परिपूर्णा विनटली स्वयें ॥ ६७० ॥

जेथें जें जें स्फुरे तृष्णास्फुरण । तेथें स्वयें प्रगटे नारायण ।

तेव्हां तृष्णा होय वितृष्ण । विरे संपूर्ण पूर्णामाजीं । ६७१ ॥

यापरी गा तृष्णारहित । हरिस्मरणें भगवद्‌भक्त ।

इंद्रियक्लेशां भक्त अलिप्त । तोही वृत्तांत ऐक राया ॥ ६७२ ॥

मुख्य कष्टाचें अधिष्ठान । इंद्रियकर्मीं राया जाण ।

ते इंद्रियकर्मीं ब्रह्मस्फुरण । हरिभक्तां पूर्ण हरिभजनें ॥ ६७३ ॥

दृष्टीनें घे‍ऊं जातां दर्शन । दृश्यमात्रीं प्रगटे नारायण ।

श्रवणीं शब्द घेतां जाण । शब्दार्थीं पूर्ण विराजे वस्तु ॥ ६७४ ॥

घ्राणीं घेतां नाना वासु । वासावबोधें प्रगटे परेशु ।

रसना सेवी जो जो रसु । रसीं ब्रह्मरसु निजस्वादें प्रगटे ॥ ६७५ ॥

देहीं लागतां शीत-उष्ण । अथवा कां मृदु-कठीण ।

तेथें स्पर्श ज्ञानें जाण । चिन्मात्र पूर्ण प्रगटे स्वयें । ६७६ ॥

आतां कर्मेंद्रियप्रवृत्ती । तेथही स्फुरे ब्रह्मस्फुर्ती ।

घेणें देणें गमनस्थिती । इंद्रियां गती आत्मारामें ॥ ६७७ ॥

ऐसे करितां इंद्रियें कष्ट । ते कष्टीं होय निजसुख प्रगट ।

तेणें इंद्रियां विश्रांति चोखट । पिकली स्वानंदपेठ हरिभक्तां ॥ ६७८ ॥

जेणें इंद्रियां कष्ट होती । तेणेंचि इंद्रिया सुखप्राप्ती ।

हे भगवद्‌भजनीं निजयुक्ती । भोगिजे हरिभक्ती हरीचेनि स्मरणें ॥ ६७९ ॥

जन्म आणि मरण । हें देहाचे माथां जाण ।

भक्त देहीं विदेही पूर्ण । ध्यातां हरिचरण हरिरूप जाहले ॥ ६८० ॥

यालागीं देहाची अहंता । कदा नुपजे भगवद्‌भक्तां ।

ते भक्तपूर्णतेची कथा । ऐक नृपनाथा सांगेन ॥ ६८१ ॥

देह धरिल्या पंचाननें । भक्त न डंडळी जीवें प्राणें ।

वंध्यापुत्र सुळीं देणें । देहाचें मरणें तेवीं देखे ॥ ६८२ ॥

छाया पालखीं बैसावी । ऐसें कोणी चिंतीना जीवीं ।

तैशी देहासी पदवी यावी । हा नुठी सद्‌भावीं लोभ भक्तां ॥ ६८३ ॥

देहासी आलिया नाना विपत्ती । भक्तां खेदु नुमटे चित्तीं ।

जेवीं आकाश शस्त्रघातीं । न ये काकुळती तैसे ते ॥ ६८४ ॥

जननीजठरीं देहो जन्मला । भक्तु न म्हणे मी जन्मा आला ।

रवि थिल्लुरीं प्रतिबिंबला । थिल्लुर मी जाहला कदा न म्हणे ॥ ६८५ ॥

सायंप्रातः सूर्य प्रकाशे । अभ्रीं गंधर्वनगर आभासे ।

देह प्रतिपाळी अदृष्ट तैसें । म्यां केलें ऐसें स्फुरेना ॥ ६८६ ॥

भक्तदेहासी येतां मरण । हेतुरहित हरीचें स्मरण ।

यालागीं देह निमाल्या आपण । न मरतां पूर्ण पूर्णत्वें उरें ॥ ६८७ ॥

थिल्लुरा समूळ नाशु झाला । तरी रवि न म्हणे तो निमाला ।

तेवीं देहो गेलिया भक्त उरला । सद्‌रूपें संचला हरिस्मरणें ॥ ६८८ ॥

आधीं काय सर्पु मारावा । मग दोरातें दोरु करावा ।

तो न पालटतां निजगौरवा । दोरूचि अघवा दोररूपें ॥ ६८९ ॥

तेवीं हरिभक्तां देहाच्या अभावो । मा काळ कवणा घालील घावो ।

आतां आम्ही ते आम्हीच आहों । तें आम्हीपणही वावो आमुचेनि आम्हां ॥ ६९० ॥

एत्यादि संसारदेहधर्म । ज्यासी स्पर्शों न शके कर्माकर्म ।

मोहें नव्हेचि भवभ्रम । तो भक्तोत्तम प्रधानत्वें ॥ ६९१ ॥

राया आणिकही एक खूण । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।

ज्याचा काम होय नारायण । तें भक्तलक्षण अवधारीं ॥ ६९२ ॥

 

न कामकर्मबीजानां यस्य चेतसि सम्भवः ।

वासुदेवैकनिलयः स वै भागवतोत्तमः ॥ ५० ॥

 

हृदयीं चिंतितां आत्माराम । तद्‌रूप जाहला हृदयींचा काम ।

त्यासी सर्व कर्मी पुरुषोत्तम । देवदेवोत्तम तुष्टोनि प्रगटे । ६९३ ॥

तेथें ज्या ज्या वासना हृदयवासी । त्याही पडकल्या हरिमुखासी ।

एवं वासना जडल्या हरिरूपाशीं । हरि आश्रयो त्यांसी दृढ जाहला ॥ ६९४ ॥

तेथ जो जो भक्तांसी कामु । तो तो होय आत्मारामु ।

वासनेचा निजसंभ्रमु । पुरुषोत्तमु स्वयें होये ॥ ६९५ ॥

जगीं हरिभक्ति उत्तमोत्तम । भक्त कामेंचि करी निष्काम ।

चाळितां वासना-अनुक्रम । निर्वासन ब्रह्म प्रकाशे स्वयें ॥ ६९६ ॥

ग्रासोग्रासीं रामस्मरण । तें अन्नचि होय ब्रह्म पूर्ण ।

भक्त भोगी मुक्तपण । या रीतीं जाण विदेहा ॥ ६९७ ॥

ऐसा जो निष्कामनिष्ठ । तोचि भागवतांमाजीं श्रेष्ठ ।

त्यासीच प्रधानत्वपट । जाण तो वरिष्ठ उत्तमत्वें ॥ ६९८ ॥

उत्तम भक्त कैसे विचरती । त्या भक्तांची विचरणस्थिती ।

ते सांगितली राया तुजप्रती । यथानिगुती तीं श्लोकीं ॥ ६९९ ॥

उत्तम भक्त कोणें लिंगेंसी । आवडते जाहले भगवंतासी ।

तें लक्षण सांगावयासी । अति‍उल्हासीं हरि बोले ॥ ७०० ॥

 

न यस्य जन्मकर्मभ्यां न वर्णाश्रमजातिभिः ।

सज्जतेऽस्मिन्नहंभावो देहे वै स हरेः प्रियः ॥ ५१ ॥

 

प्राकृतां देहीं देहाभिमान । तेणें गुरुकृपा करितां भजन ।

पालटे अभिमानाचें चिन्ह । अहं नारायणभावनायुक्त ॥ १ ॥

अहं देह हें समूळ मिथ्या । अहं नारायण हें सत्य सत्त्वतां ।

ऐशी भावना दृढ भावितां । ते भावना‍आंतौता अभिमान विरे ॥ २ ॥

अभिमान हरिचरणीं लीन । तेव्हां भक्त होय निरभिमान ।

तेंचि निरहंतेचें लक्षण । हरि संपूर्ण सांगत ॥ ३ ॥

निरहंकाराचीं लक्षणें । तो जन्मोनि मी जन्मलों न म्हणे ।

सुवर्णाचें केलें शुनें । तरी सोनें श्वान हों नेणे तदाकारें असतां ॥ ४ ॥

तेवीं जन्मादि अहंभावो । उत्तम भक्तां नाहीं पहा हो ।

कर्मक्रियेचा निर्वाहो । अहंकर्ता स्वयमेवो मानीना ५ ॥

तो कर्म करी परी न म्हणे मी कर्ता । जेवीं गगनीं असोनि सविता ।

अग्नि उपजवी सूर्यकांता । तेवीं करोनि अकर्ता निजात्मदृष्टीं ॥ ६ ॥

सूर्ये सूर्यकांतीं अग्निसंग । तेणें होतु याग कां दाघ ।

तें बाधूं न शके सूर्याचें अंग । तेवीं हा चांग करूनि अकर्ता ॥ ७ ॥

अचेतन लोह चुंबकें चळे । लोहकर्में चुंबक न मैळे ।

तेवीं हा कर्में करूनि सकळें । अनहंकृतिबळें अकर्ता ॥ ८ ॥

देहींचीं कर्में अदृष्टें होती । मी कर्ता म्हणतां तीं बाधती ।

भक्तां सर्व कर्मीं अनहंकृती । परमात्मप्रतीती भजनयोगें ॥ ९ ॥

एवं देहींचीं कर्में निपजतां । पूर्णप्रतीती भक्त अकर्ता ।

कर्माकर्माची अवस्था । नेघे तो माथां अनहंकृती ॥ १० ॥

जरी जाहला उत्तमवर्ण । तरी तो न म्हणे मी ब्राह्मण ।

स्फटिक कुंकुमें दिसे रक्तवर्ण । । "मी लोहीवा पूर्ण" स्फटिक न म्हणे ॥ ११ ॥

ज्यासी नाही देहाभिमान । तो हाती न धरी देहाचा वर्ण ।

तैसाचि आश्रमाभिमान । भक्त सज्ञान न धरी कदा ॥ १२ ॥

अंगीं बाणला संन्यासु । परी तो न म्हणे मी परमहंसु ।

जेवी नटा‍अंगीं रजविलासु । तो राज‌उल्हासु नट न मानी ॥ १३ ॥

तेवीं आश्रमादि अवस्था । भक्त न धरीच सर्वथा ।

तैशीच जातीचीही कथा । न घे माथां भक्तोत्तम ॥ १४ ॥

जाती उंच नीच असंख्य । परी तो न म्हणे हे माझीचि एक ।

जेवीं गंगातीरीं गांव अनेक । परी गंगा माझा एक गांव न म्हणे ॥ १५ ॥

तेवीं जन्म-कर्म-वर्णा-श्रम-जाती । पूर्ण भक्त हातीं न धरिती ।

चहूं देहांची अहंकृती । स्वप्नींही न धरिती हरिभक्त ॥ १६ ॥

आशंका ॥ तरी काय वर्णाश्रम-जाती । भक्त निःशेष सांडिती ।

त्यांत असोनि नाहीं अहंकृती । ते हे उपपत्ति बोलिलो राया ॥ १७ ॥

तो जेव्हां पावे जन्मप्राप्ती । तेव्हां त्यासवें नाहीं वर्णाश्रम-जाती ।

जन्म‌अभिमानें माथां घेती । हे कुळगोत-जाति पैं माझी ॥ १८ ॥

ऐशा नाथिल्या अहंकृती । ब्रह्मादिक गुंतले ठाती ।

वाढविता वर्णाश्रम जाती । सज्ञान गुंतती निजाभिमानें ॥ १९ ॥

ऐशी अहंतेची अतिदुर्धर गती । येथें ब्रह्मादिकां नव्हे निवृत्ती ।

सोडूं नेणे गा कल्पांती । सज्ञान ठाकिजेती निजाभिमानें ॥ २० ॥

येथें भक्तांच्या भाविक स्थितीं । अभिमान तुटे भगवद्‌भक्तीं ।

ते निरभिमान भक्तस्थिती । राया तुजप्रती दाविली स्वयें ॥ २१ ॥

समूळ देहाभिमान झडे । तो देहीचि देवासी आवडे ।

ते भक्त जाण वाडेकोडें । लळेवाडे हरीचे ॥ २२ ॥

ते जें जें मागती कौतुकें । तें देवोचि होय तितुकें ।

त्यांचेनि परम संतोखें । देव सुखावला सुखें दोंदिल होये ॥ २३ ॥

तो जिकडे जिकडे जाये । देव निजांगें ते‍उता ठाये ।

भक्त जे‍उती वास पाहे । देव ते ते होय पदार्थ ॥ २४ ॥

त्यासी झणीं कोणाची दृष्टी लागे । यालागीं देवो त्या पुढें मागें ।

त्या सभोवता सर्वांगें । भक्तीचेनि पंगें भुलला चाले ॥ २५ ॥

निरभिमानाचेनि नांवें । देव निजांगें करी आघवें ।

जेवीं कां तान्हयाचेनि जीवें । जीवें भावें निजजननी ॥ २६ ॥

एवं राखतां निजभक्तांसी । तरी देव धाके निजमानसीं ।

जरी हा मजसीं आला ऐक्यासी । तरी हे प्रीति कोणासीं मग करावी ॥ २७ ॥

कोणासी पाहों कृपादृष्टीं । कोणापें सांगों निजगोष्टी ।

कोणासी खेवें देवों मिठी । ऐशी आवडी मोठी प्रेमाची ॥ २८ ॥

या काकुळतीं श्रा‍अनंतु । ऐक्यभावें करी निजभक्तु ।

मग देवो भक्त दोहींआंतु । देवोचि नांदतु स्वानंदें ॥ २९ ॥

एवं आपुली आपण भक्ती । करीतसे अनन्यप्रीतीं ।

हेंचि निरूपण वेदांतीं । अद्वैतभक्ति या नांव ॥ ३० ॥

त्यासी चहूं भुजीं आलिंगितां । हांव न बाणेचि भगवंता ।

मग रिघोनियां आंतौता । परमार्थता आलिंगी ॥ ३१ ॥

ऐसें खेंवाचें मीस करी । तेणें भक्त आणी आपणाभीतरीं ।

मग आपण त्या‍आंतबाहेरी । अतिप्रीतीवरी कोंदाटे ॥ ३२ ॥

नवल आवडीचा निर्वाहो । झणीं लागे काळाचा घावो ।

यालागीं निजभक्तांचा देहो । देवाधिदेवो स्वयें होये ॥ ३३ ॥

ऐसा जो पढियंता परम । तो भागवतांमाजीं उत्तमोत्तम ।

यापरी भागवतधर्म । पुरुषोत्तम वश्य करी ॥ ३४ ॥

ऐशिया उत्तम भक्ता । भेदाची समूळ नुरे वार्ता ।

हेचि अभेदभक्तकथा । ऐक नृपनाथा सांगेन ॥ ३५ ॥

 

न यस्य स्वः पर इति वित्तेष्वात्मनि वा भिदा ।

सर्वभूतसमः शान्तः स वै भागवतोत्तमः ॥ ५२ ॥

 

अद्वैतभजनाचे वोजें । मी माझें तूं आणि तुझें ।

ज्यासी नुरेचि सहज निजें । तो भक्त मानिजे उत्तमत्वें ॥ ३६ ॥

यापरी ज्याचे चित्ताचे ठायीं । भेदु निःशेष उरला नाहीं ।

तेथ माझें तुझें हें कांहीं । तें निमालें पाहीं जेथींच्या तेथें ॥ ३७ ॥

जेवीं अग्नीशीं जें जें टेंके । तें तें अग्नीचि हो‍ऊनि ठाके ।

तेवीं अभेदभक्त जें जें देखे । तें तें यथासुखें स्वस्वरूप होये ॥ ३८ ॥

निजवित्त आणिकापाशीं देतां । आवांकू नुपजे त्याचिया चित्ता ।

न देखे पारकेपणाची वार्ता । विकल्प घालितां तरी उपजेना ॥ ३९ ॥

डावे हातींचे पदार्था । उजवे हातीं स्वयें देतां ।

येथें कोण देता कोण घेता । तेवीं एकात्मता सर्वभूतीं ॥ ४० ॥

आपणासकट सर्व देहीं । भक्तां भगवंतावांचूनि नाहीं ।

यालागीं शांति त्याचे ठायीं । स्वानंदें पाहीं निःशंक नांदे ॥ ४१ ॥

ऐशिया निजसमशांतीं । भगवद्‌भक्त क्रीडा करिती ।

यालागीं उत्तमत्वाची प्राप्ती । सुनिश्चितीं पावले ॥ ४२ ॥

हरिभक्तांची निरपेक्षता । ऐक सांगेन नृपनाथा ।

उत्तम भक्तांची सांगतां कथा । अति‍उल्हासता हरीसी ॥ ४३ ॥

निरपेक्ष तो मुख्य भक्त । निरपेक्ष तो अति विरक्त ।

निरपेक्ष तो नित्यमुक्त । सत्य भगवंत निरपेक्षी ॥ ४४ ॥

 

त्रिभुवनविभवहेतवेऽप्यकुण्ठ

स्मृतिरजितात्मसुरादिभिर्विमृग्यात्‌ ।

न चलति भगवत्पदारविन्दात्‌

लवनिमिषार्धमपि यः स वैष्णवाग्र्यः ॥ ५३ ॥

 

सप्रेमभावें करितां भक्ती । हरिचरणीं ठेविली चित्तवृत्ती ।

निजस्वार्थाचिये स्थितीं । अतिप्रीतीं निजनिष्ठा ॥ ४५ ॥

तेथें त्रिलोकींच्या सकल संपत्ती । कर जोडूनि वरूं प्रार्थिती ।

तरी क्षणार्ध न काढी चित्तवृत्ती । भक्त परमार्थी अतिलोभी ॥ ४६ ॥

क्षणार्ध चित्तवृत्ती काढितां । त्रिभुवनविभव ये हाता ।

एवढिया सांडूनि स्वार्था । म्हणाल हरिभक्तां लाभ कोण ॥ ४७ ॥

हरिचरणीं अपरोक्षस्थिति । तेथील क्षणार्धाची जे प्राप्ती ।

त्यापुढें त्रिभुवनसंपत्ती । भक्त मानिती तृणप्राय ॥ ४८ ॥

सकळ जगाचा स्रजिता । ब्रह्मा पितामहो तत्त्वतां ।

त्रैलोक्यराज्यसमर्थता । वोळगे वस्तुतां अंगणीं ज्याचे ॥ ४९ ॥

त्रिभुवनवैभवाचे माथां । ब्रह्मपदाची समर्थता ।

तो ब्रह्माही निजस्वार्था । होय गिंवसिता हरिचरण ॥ ५० ॥

त्यागोनि ब्रह्मवैभवसंपत्ती । ब्रह्मा बैसोनि एकांतीं ।

अहर्निशीं हरिचरण चिंती । तरी त्या प्राप्ति सहसा नव्हे ॥ ५१ ॥

सहसा न पवे हरिचरण । यालागीं ब्रह्मा साभिमान ।

तेणें अभिमानेंचि जाण । नेलीं चोरून गोपाल-वत्सें ॥ ५२ ॥

तेथें न कष्टता आपण । न मोडतां कृष्णपण ।

गोपाल-वत्सें जाहला संपूर्ण । पूर्णत्वें पूर्ण स्वलीला ॥ ५३ ॥

अगाध हरिलीला पूर्ण । पाहतां वेडावलें ब्रह्मपण ।

तेव्हां सांडोनि पदाभिमान । अनन्यशरण हरिचरणीं ॥ ५४ ॥

कैलासराणा शूलपाणी । ब्रह्मा लागे ज्याचे चरणीं ।

तोहि निजराज्य सांडोनी । महाश्मशानीं हरिचरण चिंती ॥ ५५ ॥

कौपीनभस्मजटाधारी । चरणोदक धरोनि शिरीं ।

हरिचरण हृदयामाझारीं । शिव निरंतरीं चिंतीत ॥ ५६ ॥

एवं ब्रह्मा आणि शंकर । चरणांचे न पवती पार ।

तेथें त्रैलोक्यवैभव थोर । मानी तो पामर अतिमंदभाग्य ॥ ५७ ॥

हरिचरणक्षणार्धप्राप्ती । त्रैलोक्यराज्यसंपत्ती ।

भक्त ओंवाळूनि सांडिती । जाण निश्चितीं निंबलोण ॥ ५८ ॥

हरिचरणसारामृतगोडी । क्षणार्ध जैं जोडे जोडी ।

तैं त्रैलोक्यवैभवाच्या कोडी । करी कुरवंडी निजभक्त भावें ॥ ५९ ॥

एवं हरिचरणांपरतें । सारामृत नाहीं येथें ।

यालागीं चित्तें वित्तें जीवितें । जडले सुनिश्चितें चरणारविंदी ॥ ६० ॥

निमिषार्ध त्रुटी लव क्षण । जे न सोडिती हरिचरण ।

ते वैष्णवांमाजीं अग्रगण । राया ते जाण "उत्तम भक्त" ॥ ६१ ॥

जे त्रिभुवनविभवभोग भोगिती । तेही पावले अनुतापवृत्ती ।

त्यांच्या तापाची निजनिवृत्ती । हरिचरणप्राप्ती तें ऐक ॥ ६२ ॥

 

भगवत उरुविक्रमाङ्‌घ्रिशाखा

नखमणिचन्द्रिकया निरस्ततापे ।

हृदि कथमुपसीदतां पुनः स

प्रभवति चन्द्र इवोदितेऽर्कतापः ॥ ५४ ॥

 

थोर हरिचरणाचा पराक्रम । पदें त्रैलोक्य आवरी त्रिविक्रम ।

ब्रह्मांड भेदोनि पदद्रुम । वाढला परमसामर्थ्यें ॥ ६३ ॥

ते पदद्रुमींचिया दशशाखा । त्याचि दशधा दशांगुलिका ।

अग्रीं अग्रफळचंद्रिका । नखमणि देखा लखलखित ॥ ६४ ॥

ते नखचंद्रिकेचे चंद्रकांत । चरणचंद्रामृतें नित्य स्रवत ।

भक्तचकोर ते सेवित । स्वानंदें तृप्त सर्वदा ॥ ६५ ॥

त्यांसी कामादि त्रिविधतापप्राप्ती । सर्वथा बाधूं न शके पुढती ।

जेवीं सूर्याची संतप्त दीप्ती । चंद्रबिंबा‍आंतौती कदा न रिघे ॥ ६६ ॥

जे हरिचरणचंद्रचकोर । स्वप्नींही संसारताप न ये त्यांसमोर ।

ऐसा चरणमहिमा अपार । हरि मुनीश्वर हर्षें वर्णी ॥ ६७ ॥

’देहे वै स हरेः प्रियः’ । येणें श्लोकें गा विदेह्या ।

दाविली भक्तिलिंगक्रिया । जाण तू राया सुनिश्चित ॥ ६८ ॥

’न यस्य स्वः पर इति’ । येणें त्याची धर्मस्थिती ।

राया सांगितली तुजप्रती । यथानिगुतीं यथार्थ ॥ ६९ ॥

’यादृश’ म्हणे कैसे असती । भगवद्‌भजनें स्वानंदतृप्ति ।

त्रिविध तापांची निवृत्ती । करोनि असती हरिभक्त । ७० ॥

आतां त्यांची बोलती परी । नामें गर्जती निरंतरीं ।

तेचि ते संक्षेपाकारीं । उपसंहारीं हरि सांगे ॥ ७१ ॥

सकळ लक्षणांची सारस्थिति । प्रेमळाची परमप्रीती ।

उल्लंघूं न शके श्रीपती । तेही श्लोकार्थीं हरि सांगे ॥ ७२ ॥

 

विसृजति हृदयं न यस्य साक्षात्‌

हरिरवशाभिहितोऽप्यघौघनाशः ।

प्रणयरसनया धृताङ्‌घ्रिपद्मः

स भवति भागवतप्रधान उक्तः ॥ ५५ ॥

इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे परमहंसायां संहितायां एकादशस्कन्धे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

 

अवचटें तोंडा आल्या हरी । सकळ पातकें संहारी ।

तें हरिनाम निरंतरीं । जे निजगजरीं गर्जती ॥ ७३ ॥

ऐसें ज्यांचे जिव्हेवरी । नाम नाचे निरंतरीं ।

तें धन्य धन्य संसारीं । स्वानंदें हरि गर्जति ॥ ७४ ॥

सप्रेम सद्‌भावें संपूर्ण । नित्य करितां नामस्मरण ।

वृत्ति पालटती आपण । तेंही लक्षण ऐक राया ॥ ७५ ॥

नामासरिसाच हरी । रिघे हृदयामाझारीं ।

तेणें धाकें अभ्यंतरीं । हों लागे पुरी हृदयशुद्धी ॥ ७६ ॥

तेव्हां प्रपंच सांडोनि वासना । जडोनि ठाके जनार्दना ।

’अहं’कारु सांडोनि अहंपणा । सोहं सदनामाजीं रिघे ॥ ७७ ॥

चित्त विसरोनि चित्ता । जडोनि ठाके भगवंता ।

मनाची मोडली मनोगतता । संकल्प विकल्पता करूं विसरे ॥ ७८ ॥

कृतनिश्चयेंसीं बुद्धी । हो‍ऊनि ठाके समाधी ।

ऐशी देखोनि हृदयशुद्धी । तेथोनि त्रिशुद्धी न रिघे हरी ॥ ७९ ॥

हरिनामप्रेमप्रीतीवरी । हृदयीं रिघाला जो हरी ।

तो रिघों विसरे बाहेरी । भक्तप्रीतिकरीं कृपाळू ॥ ८० ॥

भक्तें प्रणयप्रीतीची दोरी । तेणें चरण धरोनि निर्धारीं ।

निजहृदयीं बांधिला हरी । तो कैशापरी निघेल ॥ ८१ ॥

भगवंत महा अतुर्बळी । अदट दैत्यांतें निर्दळी ।

तो कोंडिला हृदयकमळीं । हे गोष्टी समूळीं मिथ्या म्हणती ॥ ८२ ॥

जो शुष्क काष्ठ स्वयें कोरी । तो कोंवळ्या कमळामाझारीं ।

भ्रमर गुंतला प्रीतीवरी । केसर माझारीं कुचंबो नेदी ॥ ८३ ॥

तेवीं भक्ताचिया प्रेमप्रीतीं । हृदयीं कोंडिला श्रीपती ।

तेथ खुंटल्या सामर्थ्यशक्ती । भावार्थाप्रती बळ न चले ॥ ८४ ॥

बाळ पालवीं घाली पिळा । तेणें बाप राहे थोकला ।

तरी काय तो निर्बळ जाहला । ना तो स्नेहें भुलला ढळेना ॥ ८५ ॥

तेवीं निजभक्त लडेवाळ । त्याचें प्रेम अत्यंत गोड ।

निघावयाची विसरोनि चाड । हृदयीं सुरवाड हरि मानी ॥ ८६ ॥

ऐसें ज्याचें अंतःकरण । हरि न सांडी स्वयें आपण ।

तैसेचि हरीचे श्रीचरण । जो सांडिना पूर्ण प्रेमभावें ॥ ८७ ॥

हरीचे ठायीं प्रीति ज्या ऐशी । हरीची प्रीति त्या तैसी ।

जे अनन्य हरीपाशीं हरि । त्यांसी अनन्य सदा ॥ ८८ ॥

ऐसे जे हरिचरणीं अनन्य । तेचि भक्तांमाजीं प्रधान ।

वैष्णवांत ते अग्रगण । राया ते जाण ’भागवतोत्तम’ ॥ ८९ ॥

गौण करूनि चारी मुक्ती । जगीं श्रेष्ठ भगवद्‌भक्ती ।

त्या उत्तम भक्तांची स्थिती । संक्षेपें तुजप्रती बोलिलों राया ॥ ९० ॥

पूर्ण भक्तीचें निरूपण । सांगतां वेदां पडलें मौन ।

सहस्रमुखाची जिव्हा पूर्ण । थकोनि जाण थोंटावे ॥ ९१ ॥

ते भक्तीची एकांशता । तुज म्यां सांगितली हे कथा ।

यावरी परिपूर्णता । राया स्वभावतां तूं जाणशी ॥ ९२ ॥

हरीसारिखा रसाळ वक्ता । सांगतां उत्तमभक्त कथा ।

तटस्थ पडिलें समस्तां । भक्तभावार्थता ऐकोनी ॥ ९३ ॥

तंव रावो रोमांचित जाहला । रोममूळीं स्वेद आला ।

श्रवणसुखें लांचावला । डोलों लागला स्वानंदें ॥ ९४ ॥

पूर्ण संतोषोनि मनीं । म्हणे भलें केलें मुनी ।

थोर निवालों निरूपणीं । श्रवणाची धणी तरी न पुरे ॥ ९५ ॥

ऐकोनि हरीचें वचन । राजा म्हणे हे अवघे जण ।

अपरोक्षज्ञानें ज्ञानसंपन्न । वक्ते पूर्ण अवघेही ॥ ९६ ॥

भिन्न भिन्न करोनि प्रश्न । आकर्णूं अवघ्यांचें वचन ।

ऐशिया श्रद्धा राजा पूर्ण । अनुपम प्रश्न पैं करील ॥ ९७ ॥

रायासी कथेची पूर्ण चाड । पुढां प्रश्न करील गोड ।

जे ऐकतांचि पुरे कोड । श्रोते वाड सुखावती ॥ ९८ ॥

त्या प्रश्नाचें गुह्य ज्ञान । श्रवणीं पाववीन संपूर्ण ।

वदनीं वक्ता जनार्दन । यथार्थ पूर्ण अर्थवी ॥ ९९ ॥

पांवा नाना मधुर ध्वनी गाजे । परी तो वाजवित्याचेनि वाजे ।

तेवीं एका जनार्दनीं साजे । ग्रंथार्थवोजें कवि कर्ता ॥ ८०० ॥

इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे परमहंस संहितायां

एकाकार टीकायां निमिजायंतसंवादे द्वितीयोऽध्यायः ॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ५५ ॥ ओव्या ॥ ८०० ॥