॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय एकोणिसावा

 

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‍गुरु त्र्यंबका । ब्रह्मगिरिनिवासनायका ।

त्रिगुणत्रिपुरभेदका । कामांतका गिरिजेशा ॥ १ ॥

तुझा अनाहताचा डमरु । सर्व शब्दें करी गजरु ।

वेदानुवादें निरंतरु । त्रिकांडीं थोरु गर्जत ॥ २ ॥

तुझें हातींचें खट्वांग । करी जीवाचा जीवभंग ।

अनंगेंसीं जाळूनि अंग । अंगसंग तैं देशी ॥ ३ ॥

त्रिनयना त्र्यंबकलिंगा । तुजपासोनि प्रवाहे चिद्‍गंगा ।

ते पवित्रपणें उद्धरी जगा । प्रकाशगर्भा शंकरा ॥ ४ ॥

प्रत्यक्ष दिसती दोन्ही लोचन । तिसरा गुप्त ज्ञाननयन ।

यालागीं तूं त्रिलोचन । नयनेंवीण दीसशी ॥ ५ ॥

निजांगें वाहसी बोधचंद्र । यालागीं तूं चंद्रशेखर ।

चंद्रसूर्यादि चराचर । तुझेनि साचार प्रकाशे ॥ ६ ॥

’ भव ’ या नांवाची ख्याती । भवप्रकाशक तुझी चिच्छ्क्ती ।

तूंचि विष्णु प्रजापती । रुद्र तूं अंतीं संहर्ता ॥ ७ ॥

मोडूनियां नामरूपमुद्रा । जीव आणिशी एकाकारा ।

अत्यंत प्रळयींच्या प्रळयरुद्रा । चित्समुद्रा शिवरूपा ॥ ८ ॥

शिव शिव जी गुरुराया । निजभावें लागतां पायां ।

तंव गुरुशिष्यत्व गेलें लया । दावूनियां निजरूप ॥ ९ ॥

तें निजरूप देखतां दृष्टीं । कैंचा जीव कैंची सृष्टी ।

निमाली त्रिगुणेंसीं त्रिपुटी । पडली मिठी स्वानंदीं ॥ १० ॥

त्या स्वानंदाचे उद्‍गार । सांवरतां नावरती थोर ।

त्या स्वानंदाचें निजसार । सत्य साचार एकादश ॥ ११ ॥

त्याहीमाजीं अतिगहन । सुखस्वानंदनिरूपण ।

तो हा एकुणिसावा अध्याय जाण । परमकारण शास्त्रार्थीं ॥ १२ ॥

जें ऐकतां निरूपण । परमानंद उथळे जाण ।

एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ १३ ॥

सत्रावे अठरावे अध्यायांप्रती । स्वधर्मकर्में ब्रह्मप्राप्ती ।

वर्णाश्रमस्थितिगती । उद्धवाप्रती सांगीतली ॥ १४ ॥

एकुणिसावे अध्यायीं जाण । जेणें ज्ञानें साधिलें निजज्ञान ।

त्या ज्ञानाचें त्यागलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १५ ॥

कर्म-कर्तव्यता-कारण । जीवन्मुक्तासी नाहीं जाण ।

उद्धवाचे यमादि प्रश्न । हेही श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १६ ॥

शास्त्रयुक्त पांडित्यज्ञान । प्रपंचाचें मिथ्या निरूपण ।

तें ’आनुमानिक’ पुस्तकज्ञान । सत्यपण त्या नाहीं ॥ १७ ॥

पूर्वे आहे माझें गमन । हें पूर्वील शुद्ध स्मरण ।

परी दिग्भ्रम पडिल्या जाण । पश्चिमे आपण पूर्व मानी ॥ १८ ॥

तैसें शाब्दिक शास्त्रज्ञान । बोले आन करी आन ।

तेणें नव्हे समाधान । सर्वथा जाण साधकां ॥ १९ ॥

जेवीं कां दिग्भ्रम मोडे । तैं पूर्वेचा चाले पूर्वेकडे ।

तेवीं अपरोक्षज्ञान जैं जोडे । तैं साधक पडे स्वानंदीं ॥ २० ॥

जें जें ऐके वेदांतश्रवण । तें अंगें होत जाण आपण ।

हें अपरोक्षाचें लक्षण । सत्यत्वें जाण अतिशुद्ध ॥ २१ ॥

ऐसें नव्हतां अपरोक्षज्ञान । सांडूं नये श्रवणमनन ।

अवश्य करावें साधन । प्रत्यगावृत्ती जाण अत्यादरें ॥ २२ ॥

झालिया अपरोक्षज्ञान । प्रपंचाचें मिथ्या भान ।

विषयांसी पडलें शून्य । कल्पना जाण निमाली ॥ २३ ॥

तेणेंचि पुरुषें आपण । त्यागावें गा ज्ञानसाधन ।

हेंचि निरूपणीं निरूपण । देव संपूर्ण सांगत ॥ २४ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

यो विद्याश्रुतसंपन्न आत्मवात्रानुमानिकः ।

मायामात्रमिदं ज्ञात्वा ज्ञानं च मयि संन्यसेत्‌ ॥ १ ॥

 

वेदशास्त्रार्थीं परिनिष्ठित । श्रवणमननाभ्यासयुक्त ।

ज्यासी ब्रह्मविद्या प्राप्तः । सुनिश्चित स्वानुभवें ॥ २५॥

तोचि अनुभव ऐसा । दोरा‌अंगी सर्पु जैसा ।

न मारितां नाशे आपैसा । भवभ्रम तैसा त्या नाहीं ॥ २६ ॥

जेवीं कां नटाची रावो राणी । दोघें खेळती लटिकेपणीं ।

तेवीं प्रकृतिपुरुष‍उभवणी । मिथ्यापणीं जो जाणे ॥ २७ ॥

जैशीं भिंतीमाजीं नानाकार । चित्रें लिहिलीं विचित्र ।

ते भिंतीचि एक साचार । तेंवी ऐक्यें चराचर जो देखे ॥ २८ ॥

स्वप्नींचीं नाना कर्में जाण । त्याचें जागृतीं नव्हे बंधन ।

तेवीं मिथ्या निजकर्माचरण । जीवीत्वेंसीं प्राण जो देखे ॥ २९ ॥

ऐशी साचार ज्याची स्थिती । त्या नांव शुद्ध ’आत्मप्राप्ती’ ।

’निजानुभव’ त्यातें म्हणती । हें जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३० ॥

आणिक एक तेथींची खूण । ’विषयावीण स्वानंद पूर्ण’ ।

हें अनुभवाचें मुख्य लक्षण । सत्य जाण सात्वता ॥ ३१ ॥

ऐसा अनुभव नसतां देख । केवळ ज्ञान जें शाब्दिक ।

त्यातें म्हणिजे ’आनुमानिक’ । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥ ३२ ॥

ज्याच्या अनुभवाभीतरीं । नाहीं अनुमानासी उरी ।

जो अपरोक्षसाक्षात्कारीं । निरंतरी नांदत ॥ ३३ ॥

ऐसा जो पुरुष जाण । तेणें ज्ञानाचें साधन ।

आणि वृत्तिरूप जें ज्ञान । तेंही आपण त्यागावें ॥ ३४ ॥

तें न त्यागितां लवलाहें । सहजचि त्याचा त्याग होये ।

जेवीं सूर्योदयीं पाहें । सचंद्र तेज जाये तारागणाचें ॥ ३५ ॥

जेवीं हनुमंत देखोनि येतां । नवचंडी पळे तत्त्वतां ।

मा राहावया येरां भूतां । उरी सर्वथा उरेना ॥ ३६ ॥

तेवीं माझे साक्षात्कारीं । त्यासी बद्धता नाहीं खरी ।

मा ज्ञान तियेचे निवृत्तीवरी । कैशापरी राहेल ॥ ३७ ॥

माझिया अनुभवाच्या ठायीं । बंधमोक्ष मिथ्या पाहीं ।

तेथ साधनज्ञानाचा कांहीं । उपेगु नाहीं उद्धवा ॥ ३८ ॥

परमात्मस्वरूपाच्या ठायीं । बंधमोक्ष मायिक पाहीं ।

तेथें ज्ञानध्यान जें कांहीं । न त्यागितां पाहीं त्यागिलें ॥ ३९ ॥

त्यागोनियां ज्ञानध्यान । ज्ञानियांसी माझी प्रीति गहन ।

तेंचि प्रीतीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४० ॥

 

ज्ञानिनस्त्वहमेवेष्टः स्वार्थो हेतुश्च संमतः ।

स्वर्गश्चैवापवर्गश्च नान्योऽर्थो मदृते प्रियः ॥ २ ॥

 

जो मी अद्वयानंदस्थिती । त्या माझी ज्ञानियांसी प्रीती ।

ते प्रीतीची उपपत्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ४१ ॥

ज्ञानियांसी अतिवल्लभ । जो मी परमात्मा स्वयंभ ।

ज्ञानियांचा परम लाभ । मी पद्मनाभ निजधन ॥ ४२ ॥

ज्ञानियांसी जो स्वर्ग चांग । तो मज वेगळा नाहीं मार्ग ।

ज्ञानियांचा जो मोक्षभाग । तो मी श्रीरंग निजात्मा ॥ ४३ ॥

ज्ञानियांचें स्वधर्मसाधन । तें मी परमात्मा नारायण ।

मजवेगळें कांहीं आन । ज्ञात्यांसी जाण असेना ॥ ४४ ॥

ज्ञात्यांसी स्वर्गमोक्षसुख । मजवेगळें उरलें नाहीं देख ।

मी चिदात्मा निजव्यापक । भावें निष्टंक पावले ॥ ४५ ॥

ज्ञात्यांचा अर्थ स्वार्थ परमार्थ । मी पुरुषोत्तम गा समस्त ।

आद्य अव्यय अनंत । माझें निजसुख प्राप्त त्यां जाहलें ॥ ४६ ॥

ऐशी ज्ञानियांसी माझी प्रीती । तेही तैसेच मज प्रिय होती ।

तेंचि स्वयें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥ ४७ ॥

 

ज्ञानविज्ञानसंसिद्धाः पदं श्रेष्ठं विदुर्मम ।

ज्ञानी प्रियतमोऽतो मे ज्ञानेनासौ बिभर्ति माम्‌ ॥ ३ ॥

 

ज्ञानविज्ञाननिजसंपत्ती । जाहलियावीण माझी प्राप्ती ।

कोणासी नव्हे स्वरूपस्थिती । मत्पदीं गती ज्ञानविज्ञानें ॥ ४८ ॥

करितां गुरुमुखें शास्त्रशुद्धश्रवण । तेणें जाहलें तें म्हणिजे ’ज्ञान’ ।

त्याचा अनुभव तेंचि ’विज्ञान’ । ऐक लक्षण त्याचेंही ॥ ४९ ॥

स्वयें स्वयंपाक केला जाण । न जाणे कटु मधुर लवण ।

जंव चाखिला नाहीं आपण । ते दशा सज्ञान ’ज्ञान’ म्हणती ॥ ५० ॥

केलिया रसाचें रसस्वादन । स्वयें गोडी सेवी आपण ।

ऐशी जे दशा तें ’विज्ञान’ । उद्धवा जाण निश्चितीं ॥ ५१ ॥

एवं विज्ञानज्ञाननिजसंपत्तीं । माझ्या उत्तमपदाची पदप्राप्री ।

माझें वास्तवस्वरूप जे जाणती । त्यांची मज प्रीती अनन्यत्वें ॥ ५२ ॥

वेद-शास्त्र-युक्तिबळें । माझें स्वरूप का‌इसेनि न कळे ।

तें ज्यासी वस्तुतां आकळे । मज त्यावेगळें प्रिय नाहीं ॥ ५३ ॥

तेंचि अतिप्रीतीचें लक्षण । त्याच्या पा‍उलापा‌उलीं जाण ।

सर्वांग वोडवीं मी आपण । करीं निंबलोण । सर्वस्वें ॥ ५४ ॥

त्यासी जे वेळे जें लागे । तें मी न मागतां पुरवीं वेगें ।

त्यासी विरुद्ध ये जेणें मार्गें । तें मी निजांगें निवारीं ॥ ५५ ॥

त्यासी झणीं संसारवारा लागे । यालागीं मीच मी पुढेंमागें ।

सभंवतां राहें सर्वांगें । अतिप्रीतिपांगें पांगलों ॥ ५६ ॥

जेणें ज्ञानें ज्ञानी प्रिय होती । त्या ज्ञानाची पवित्र कीर्ती ।

देवो सांगे उद्धवाप्रती । यथार्थस्थिती निजबोधें ॥ ५७ ॥

 

तपस्तीर्थं जपो दानं पवित्राणीतरणि च ।

नालंकुर्वन्ति तां सिद्धिं या ज्ञानकल्या कृता ॥ ४ ॥

 

सकळ साधनां नव्हे जे शुद्धी । ते ज्ञानलेशें होय त्रिशुद्धी ।

ऐक उद्धवा सुबुद्धी । ते ज्ञानशुद्धीचा महिमा ॥ ५८ ॥

’तप’ जें परार्क पंचाग्नी । ’तीर्थ’ गंगादि सविता त्रिवेणी ।

’जपु’ जे नाना मंत्रश्रेणी । गो-भू-तिल ’दानीं’ सुवर्णादि ॥ ५९ ॥

आणिकही इतर ’पवित्रें’ । जें ’स्वधर्मकर्मादि’ स्वाचारें ।

नाना ’याग’ अग्निहोत्रें । पवित्रकरें अतिशुद्ध ॥ ६० ॥

एवं तपादिक जें साधन । या सकळांची शुद्धी गहन ।

ते ज्ञानलेशासमान । पवित्रपण तुळेना ॥ ६१ ॥

ज्ञाननिष्ठा अर्धक्षणें । जे पवित्रता स्वयें लाहणें ।

तें तपादि नाना साधनें । नाहीं पावणें कल्पांतीं ॥ ६२ ॥

ऐसें जें ’पवित्रज्ञान’ । तें मुख्यत्वें धरोनि जाण ।

माझे करावें भजन । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ६३ ॥

 

तस्माञ्ज्ञानेन सहितं ज्ञात्वा स्वात्मानमुद्धव ।

ज्ञानविज्ञानसंपन्नो भज मां भक्तिभावितः ॥ ५ ॥

 

याकारणें गा उद्धवा । ऐसा पवित्र ज्ञानाचा यावा ।

तेथ प्रक्षाळूनि निजभावा । जीवु तो वोळखावा परमात्मत्वें ॥ ६४ ॥

जीवु परमात्मा दोनि एक । ऐसें जाणणें तें ’ज्ञान’ देख ।

ऐक्यें भोगणें परमात्मसुख । ’विज्ञान’ सम्यक त्या नांव ॥ ६५ ॥

ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । हो‍ऊन करावें माझें भजन ।

त्या निजभजनाची खूण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥ ६६ ॥

तेव्हां जेथें देखे जें कांहीं । तें मीवांचूनि आन नाहीं ।

मग अनन्यभावें तिये ठायीं । भजे पाहीं भावार्थें ॥ ६७ ॥

ऐशिया माझ्या भजनाहातीं । उसंत नाहीं अहोरातीं ।

जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । माझी निजभक्ती न मोडे ॥ ६८ ॥

विसरोनि जावें जेथें । तेथेंचि देखे मातें ।

मरण आलें विस्मरणातें । स्मरणही तेथें हारपलें ॥ ६९ ॥

यापरी ज्ञानविज्ञानसंपन्न । मजवेगळें न देखती आन ।

तैसेंचि माझें अनन्य भजन । ’शुद्धभक्ति’ जाण या नांव ॥ ७० ॥

मागां मुनीश्वरीं याचि गतीं । माझी करोनि अनन्य भक्ती ।

मज पावले जैशा रीतीं । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ७१ ॥

 

ज्ञानविज्ञानयज्ञेन मामिष्ट्वाऽऽत्मानमात्मनि ।

सर्वयज्ञपतिं मां वै संसिद्धिं मुनयोऽगमन्‌ ॥ ६ ॥

 

जे ज्ञानधनें अतिसंपन्न । परम पवित्र विज्ञानें जाण ।

ऐसे ब्रह्मभूत जे ब्राह्मण । यज्ञद्वारा यजन करिती माझें ॥ ७२ ॥

हृदयाच्या निजभुवनीं । विकल्पाची भूमि खाणोनी ।

शम-दम-विरक्ती कुंडें तिन्ही । केलीं आवो साधुनी श्रद्धेचा ॥ ७३ ॥

तेथ क्षराक्षर अरणी दोन्ही । गुरुमंत्रें दृढ मंथूनी ।

काढिला सूक्ष्म निर्धूमाग्नी । कुंडीं स्थापूनी पेटविला ॥ ७४ ॥

शुद्धसत्त्वाचें घृत तेथ । रजतमद्रव्येंसीं मिश्रित ।

वैराग्यस्त्रुवेनें आहुती देत । मंत्र तेथ युक्तीचे ॥ ७५ ॥

घे‌ऊनि विद्याशस्त्र लखलखित । संकल्पपशूचा करूनि घात ।

तेणें यज्ञपति श्री‌अनंत । केला तृप्त निजबोधें ॥ ७६ ॥

तेथ पूर्णाहुतीस कारण । घालितां जीवभावाचें अवदान ।

यज्ञभोक्ता मी श्रीनारायण । परमात्मा जाण सुखी झालों ॥ ७७ ॥

यापरी माझें यजन । करूनियां मुनिगण ।

निवारूनि जन्ममरण । माझी सिद्धि जाण पावले ॥ ७८ ॥

मुनीश्वरीं साधिली सिद्धी । तेचि उद्धवालागीं त्रिशुद्धी ।

व्हावया कृष्ण कृपानिधी । प्रपंचनिषेधीं वस्तु सांगे ॥ ७९ ॥

 

त्वय्युद्धवाश्रयति यस्त्रिविधो

विकारो मायान्तराऽऽपतति नाद्यपवर्गयोर्यत्‌ ।

जन्मादयोऽस्य यदमी तव तस्य

किं स्युराद्यन्तयोर्यदसतोऽस्ति तदेव मध्ये ॥ ७ ॥

 

’मी उद्धव’ ऐसें म्हणतां । तूं कोण आहेसी तत्त्वतां ।

ऐक त्या स्वरूपाची कथा । तुज मी आतां सांगेन ॥ ८० ॥

जन्म स्थिति आणि निधन । त्रिविधविकारेंसीं त्रिगुण ।

त्यांची अधिष्ठात्री माया जाण । तिसी चळण तुझेनी ॥ ८१ ॥

मायादि गुणकार्यां समस्तां । तूं आश्रयो पैं सबाह्यतां ।

तुझेनि अंगें यासी चपळता । तूं यापरता चिदात्मा ॥ ८२ ॥

’माझेनि गुणकर्मा चळणता । तैं प्रपंचासी आली सत्यता’ ।

हें मायामय गा तत्त्वतां । मृगजळता आभासु ॥ ८३ ॥

सकळ प्रपंचाचें जें भान । तें तंव मृगजळासमान ।

दिसे तेंही मिथ्या दर्शन । वस्तुत्वें जाण सत्य नव्हे ॥ ८४ ॥

तूं जन्ममरणापरता । त्रिगुणांतें नातळता ।

प्रपंचासी अलिप्तता । तुझी तत्त्वतां तूं ऐक ॥ ८५ ॥

तेचि प्रपंचाची अलिप्त युक्ती । ऐशी आहे परम प्रतीती ।

उत्पत्तिस्थितिप्रळयांतीं । प्रपंचाची वस्ती सत्यत्वें नाहीं ॥ ८६ ॥

उत्पत्ति आदीं प्रपंच नसे । अंतीं कांहीं उरला न दिसे ।

मध्यें जो कांहीं आभासे । तो मायावशें मिथ्याभूत ॥ ८७ ॥

प्रपंचा‌आदीं परब्रह्म । अंतीं तेंचि उरे निरुपम ।

मध्यें स्थितिकाळीं तेंचि ब्रह्म । मिथ्या भवभ्रम भ्रांतासी ॥ ८८ ॥

सूर्या‌आदीं मृगजळ नसे । अस्तमानीं उरलें न दिसे ।

मध्यें जें काहीं आभासे । तेथही नसे जळलेश ॥ ८९ ॥

सर्पा‌आदीं दोरत्वें दोरु । अंतीं दोर उरे साचारु ।

मध्यें भ्रमें भासे सर्पाकारु । तोही दोरु दोररूपें ॥ ९० ॥

यापरी आद्यंतीं विचारिता । वस्तु सत्य प्रपंच मिथ्या ।

हें उद्धवा जाण तत्त्वतां । वेदशास्त्रार्थां संमत ॥ ९१ ॥

ऐशी या प्रपंचाची घडामोडी । होतां जन्ममरणकोडी ।

उद्धवा तुज न लागे वोढी । तूं परापरथडीं नित्यमुक्त ॥ ९२ ॥

निर्गुण निःसंग निर्विकार । अज अव्यय अक्षर ।

ब्रह्म अनंत अपरंपार । तें तूं साचार उद्धवा ॥ ९३ ॥

हे ऐकोनि देवाची गोष्टी । उद्धवें बांधिली शकुनगाठीं ।

हरिखें आनंदु न जिरे पोटीं । एकला सृष्टीं न समाये ॥ ९४ ॥

’तूं ब्रह्म’ म्हणतां यदुराजें । तेणें हरिखाचेनि फुंजें ।

उद्धव नाचे स्वानंदभोजें । वैकुंठराजे तुष्टले ॥ ९५ ॥

स्वमुखें तुष्टोनि श्रीकृष्ण । मज म्हणे ’तूं ब्रह्म पूर्ण’ ।

आजि मी सभाग्य धन्य धन्य । धांवोनि श्रीचरण वंदिले ॥ ९६ ॥

’तूंचि अंगें परब्रह्म’ । ऐसें बोलिला मेघश्याम ।

तेचि अर्थींचें निजवर्म । उद्धव सप्रेम पूसत ॥ ९७ ॥

 

उद्धव उवाच-

ज्ञानं विशुद्धं विपुलं यथैतद्वैराग्यविज्ञानयुतं पुराणम्‌ ।

आख्याहि विश्वेश्वर विश्वमूर्ते त्वद्‍भक्तियोगं च महद्विमृग्यम्‌ ॥ ८ ॥

 

विष्वक्सेना विश्वेश्वरा । विश्वमूर्ती विश्वंभरा ।

जेणें पाविजे ब्रह्मसाक्षात्कारा । त्या ज्ञाननिर्धारा मज सांगा ॥ ९८ ॥

नुसधें सांगती ज्ञान । ते केवळ मूढ जाण ।

सांग तूं वैराग्ययुक्ति तीक्ष्ण । जें छेदी बंधन जीवांचें ॥ ९९ ॥

ज्ञानेंवीण वैराग्य आंधळें । तें अरडीदरडी आदळे ।

वैराग्येंवीण ज्ञान पांगळें । युक्ति देखे परी न चले पुरुषार्थ ॥ १०० ॥

विवेक वैराग्य दोनी । प्रवेशल्या हृदयभुवनीं ।

तों विषयावस्था निरसूनी । सोहंपणीं जीव वर्तें ॥ १ ॥

जंव ज्ञानासी न भेटे विज्ञान । तंव न निरसे जीवपण ।

यालागीं सांगावें विज्ञान । जें जीवशिवपण निवारी ॥ २ ॥

असंभावनादोषशून्य । तें बोलिजे ’शुद्ध ज्ञान’ ।

जें विपरीतभावनेवीण । त्यातें सज्ञान ’विपुल’ म्हणती ॥ ३ ॥

ऐसें विशुद्ध-विपुल-ज्ञान । तद्युक्त वैराग्य-विज्ञान ।

त्यांमाजींही श्रेष्ठ तुझें भजन । कृपा करून सांगिजे ॥ ४ ॥

ज्ञान-विज्ञान-वैराग्यस्थितीं । जुनाट तुझी भगवद्‍भक्ती ।

मज सांगावी सुनिश्चितीं । कृपामूर्ती श्रीकृष्णा ॥ ५ ॥

तुझे उत्तमभक्तिकारणें । साधु पडले गवेषणें ।

धरणें बैसले जीवेंप्राणें । ते भक्ती सांगणें मजलागीं ॥ ६ ॥

तुझी करितां उत्तम भक्ती । त्रिविध ताप क्षया जाती ।

आपुली लाभे निजमुक्ती । उद्धव ते अर्थीं विनवीत ॥ ७ ॥

 

तापत्रयेणाभिहतस्य घोरे सन्तप्यमानस्य भवाध्वनीश ।

पश्यामि नान्यच्छरणं तवाङ्‍घ्रि द्वन्द्वातपत्रादमृताभिवर्षात्‌ ॥ ९ ॥

 

जे त्रिविध तापें तापले । जे कामक्रोधीं जर्जर केले ।

आशातृष्णा विसंचिले । जे निर्बुजले जन्ममरणें ॥ ८ ॥

संसारमार्ग अतिघोर । दुःखें नुल्लंघवे दुस्तर ।

ऐसे श्रमले जे नर । त्यांसी निजछत्र हरिपादपद्म ॥ ९ ॥

तुझ्या चरणारविंदापरतें । शरण्य न देखों अणिकांतें ।

यालागीं कायावाचाचित्तें । शरण भावार्थें तुज आलों ॥ ११० ॥

छत्र निवारी केवळ ताप । चरणछत्राचें भिन्न रूप ।

त्रिविध तापेंसीं संताप । निरसोनि निष्पाप करी जन ॥ ११ ॥

एक शरण निजचित्तें । एक वैरें मिसळले तूतें ।

एक ते भजनभावार्थें । एक ते भयार्तें स्मरले तूतें ॥ १२ ॥

एक ते सुहृदत्वें सगोत्र । एकाचें केवळ स्नेहसूत्र ।

एका अंगसंग कामतंत्र । एक आज्ञाधारक नेमस्त ॥ १३ ॥

एवं नानापरी विचित्र । जिंहीं ठाकिलें चरणच्छत्र ।

भवभय जें महाघोर । तें त्यांसमोर हों न शके ॥ १४ ॥

भक्त वैरी आणि सुहृद । अवघ्यां देणें निज ऐक्यपद ।

बाप उदारता अगाध । तूं स्वानंदबोध सर्वांचा ॥ १५ ॥

होमें जें दीजे अग्नीवरी । तें अग्नी आपुल्या‌ऐसें करी ।

मा अवचटें पडिल्यावरी । तेंही करी तैसेंचि ॥ १६ ॥

एवं नानायोगें गोविंदा । जे मीनले तुझिया संबंधा ।

त्यांची निरसोनि संसारबाधा । समत्वें निजपदा तूं नेसी ॥ १७ ॥

त्या तुझें चरणछत्र येथें । निवारी त्रिविध तापांतें ।

सदा वर्षे परमामृतें । शरण चरणांतें यालागीं ॥ १८ ॥

ज्या संसारभयाभेण । तुझ्या चरणा आलों शरण ।

त्या भवभयाचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ १९ ॥

 

दष्टं जनं संपतितं बिलेऽस्मिन्‌ कालाहिना क्षुद्रसुखोरुतर्षम्‌ ।

समुद्धरैनं कृपयाऽऽपवर्ग्यैर्वचोभिरासिञ्च महानुभाव ॥ १० ॥

 

संसारकुहरामाजीं जन । गृहदाराकूपीं पडले जाण ।

त्याहीमाजीं दुःख गहन । काळसर्पें दारुण डंखिलें ॥ १२० ॥

त्या काळसर्पाचें विख । क्षणक्षणां चढे देख ।

अभिमानें भुलले लोक । विषयसुख वांछिती ॥ २१ ॥

नवल काळसर्पाचा पडिपाडु । विषप्राय विषय केले गोडु ।

गोडांचा गोड परमार्थ दृढु । तो केला कडू जीवेंभावें ॥ २२ ॥

विखाहूनि विषय अधिक । विख एक वेळां मारक ।

विषयो पुनः पुनः घातक । काळसर्पें लोक भुलविले ॥ २३ ॥

विषय तो केवळ विख । त्यालागीं भुलले मूर्ख ।

विषयांची तृष्णा देख । अधिकाधिक वाढविती ॥ २४ ॥

ऐसे दुःखनिमग्न जे जन । त्यांचें करावें जी उद्धरण ।

म्हणशील ’हे करितील साधन । तैं उद्धरण करीन मी’ ॥ २५ ॥

स्वामी तुझी कृपा न होतां । कोट्यानुकोटी साधन तें वृथा ।

तुझी कृपा जाहलिया अच्युता । भवव्यथा स्पर्शेना ॥ २६ ॥

ऐकें कृपाळुवा श्री‌अनंता । तुझ्या मोक्षफळरूप ज्या कथा ।

तेणें अमृतें शिंपोनि कृष्णनाथा । जनां समस्तां उद्धरीं ॥ २७ ॥

तुझे मुखींचें कथापीयूख । बिंदुमात्र लाभतां देख ।

भवसर्पाचें उतरे विख । उपजवी सुख स्वानंदें ॥ २८ ॥

’सकळ जनांच्या विषयीं’ । म्हणसी आग्रह कां तुझ्या ठायीं ।

जन मातें प्रार्थीत नाहीं । देवा ऐसें कांहीं कल्पिसी ॥ २९ ॥

अंधळें अंधकूपीं पडतां । देखणेनीं लावावें सत्पथा ।

तेवीं ज्ञानांध दुःखी बुडतां । उद्धरावया तत्त्वतां मी प्रार्थितसें ॥ १३० ॥

जन अंध कां जाहले म्हणसी । संसारसर्पें ग्रासिलें त्यांसी ।

यालागीं विसरोनि निजसुखासी । विषयसुखासी लोधले ॥ ३१ ॥

ऐशिया दीनांतें श्री‌अनंता । कृपेनें उद्धरावें तत्त्वतां ।

म्हणोनि चरणीं ठेविला माथा । श्रीकृष्णनाथा प्रार्थिलें ॥ ३२ ॥

ऐकोनि भक्ताची विनंती । संतोषला भक्तपती ।

उत्तम सभेची ज्ञानस्थिती । उद्धवाप्रती सांगेल ॥ ३३ ॥

जे सभेसी मुख्यत्वें हृषीकेशी । देवर्षी आणि ब्रह्मर्षी ।

तेथ मीनले राजर्षी । तपोराशी ज्ञाननिधी ॥ ३४ ॥

ते सभेचा ज्ञानमथितार्थ । उद्धवासी सांगेल श्रीकृष्णनाथ ।

श्रोतीं अवधान द्यावें तेथ । एका विनवीत जनार्दनु ॥ ३५ ॥

ज्ञान आणि पुरातन । वक्ता भगवंत आपण ।

श्रोता उद्धव सावधान । काय श्रीकृष्ण बोलिला ॥ ३६ ॥

 

श्रीभगानुवाच-

इत्थमेतत्पुरा राजा भीष्मं धर्मभृतां वरम्‌ ।

अजातशत्रुः पप्रच्छ सर्वेषां नोऽनुश्रृण्वताम्‌ ॥ ११ ॥

 

तुवां पुशिलें जैशा रीतीं । तैसियाचि गा उपपत्तीं ।

धर्में पुशिले भीष्माप्रती । देहांतीं शरपंजरीं ॥ ३७ ॥

ऐक त्या धर्माची थोरी । ज्यासी शत्रु नाहीं संसारीं ।

सत्यवादी निजनिर्धारीं । जो ऋषिमंत्रीं जन्मला ॥ ३८ ॥

करावया पांडवनिर्दळण । वज्रदेही व्हावया आपण ।

वर्म पुसतां दुर्योधन । धर्म असत्य वचन न बोले ॥ ३९ ॥

ऐसा राजा युधिष्ठिर । निर्मत्सर परम पवित्र ।

तेणें करूनि अत्यादर । भीष्म महावीर विनविला ॥ १४० ॥

जो परम धार्मिक निजनिर्धारीं । जो स्वधर्मनियमें व्रतधारी ।

जो यावज्जन्म ब्रह्मचारी । जो महाशूरीं वंदिजे ॥ ४१ ॥

न मोडतां गुरुत्वाची पायरी । जो परशुरामेंसीं युद्ध करी ।

परी काशीश्वराची कुमरी । जो न करीच नोवरी ब्रह्मचर्यें ॥ ४२ ॥

धनुर्विद्येसी गुरु परशुराम । तो रणीं जिंतिला करूनि नेम ।

तेणें संतोषोनि परम । आपुलें नाम आंकणां घातलें ॥ ४३ ॥

अधिक संतुष्टे परशुराम । माझ्या ब्रह्मचर्याचा व्रतनेम ।

भीष्मा तुज कदा बाधिना काम । वर परम दीधला ॥ ४४ ॥

जनकसंतोषाकारणें । आपुलें तारुण्य दीधलें जेणें ।

वार्धक्य घे‌ऊनि आपणें । सुखी करणें शंतनु ॥ ४५ ॥

पित्यानें दीधलें आशीर्वादा । ’ऐक भीष्मा अतिप्रबुद्धा ।

वार्धकीं क्षीणशक्तीची आपदा । ते तुज कदा बाधेना’ ॥ ४६ ॥

यालागीं जंव जंव म्हातारपण । तंव तंव त्याचा प्रताप गहन ।

काळाची शक्ति खुंटली जाण । ज करवे क्षीण भीष्मासी ॥ ४७ ॥

यालागीं तोडरीं काळ काम । आंकणा रिघाला परशुराम ।

हाचि धर्मिष्ठीं ’वरिष्ठधर्म’ । हें साजे नाम भीष्मासी ॥ ४८ ॥

ज्याचिये प्रतिज्ञेच्या निर्धारीं । देवासी लावूनियां हारी ।

निःशस्त्रा करी शस्त्रधारी । एवढी थोरी प्रतिज्ञेची ॥ ४९ ॥

न मोडतां भजनमर्यादा । युद्धीं मिसळोनि गोविंदा ।

हारी लावूनियां मुकुंदा । चरणारविंदा लागला ॥ १५० ॥

आण वाहूनि निर्धारीं । शस्त्रास्त्रें सांडिलीं दूरीं ।

पुढती बाण भेदितां जिव्हारीं । शस्त्र करीं न धरीच ॥ ५१ ॥

बाणीं खडतरलें जिव्हार । विकळता देखोनि थोर ।

भीष्में करूनि निजनिर्धार । जाहला तत्पर देहत्यागा ॥ ५२ ॥

हें दक्षिणायन अतिघोर । भीष्में ऐकतां उत्तर ।

काळासी करूनियां दूर । स्वशरीर राखिलें ॥ ५३ ॥

मग निजात्मनिर्धारीं । भीष्म पहुडे शरपंजरीं ।

त्यातें युधिष्ठिर प्रश्न करी । महा‌ऋषीश्वरीं परिवारिला ॥ ५४ ॥

आम्हां सकळां देखतां । जाहला युधिष्ठिर पुसता ।

तेचि पुरातन कथा । तुज मी आतां सांगेन ॥ ५५ ॥

 

निवृत्ते भारते युद्धे सुहृन्निधनविह्वलः ।

श्रुत्वा धर्मान्‌ बहून्पश्चान्मोक्षधर्मानपृच्छत ॥ १२ ॥

 

मी संधि करितां श्रीकृष्ण । तें न मानीच दुर्योधन ।

व्यासें वर्जितां आपण । तरी दृप्तपण युद्धासी ॥ ५६ ॥

एवं दैवबळें कुरुक्षेत्रीं । कौरवपांडवां झुंजारीं ।

सापत्‍न दुर्योधनादि वैरी । सपरिवारीं मारिले ॥ ५७ ॥

युद्ध निवर्तल्यापाठीं । धर्म बैसल्या राज्यपटीं ।

तेणें अभिमान घेतला पोटीं । महादोषी सृष्टीं मी एक ॥ ५८ ॥

मी राज्यीं बैसवितां आपण । म्हणें म्यां मारिला गुरु ब्राह्मण ।

म्यां मारिला कर्ण दुःशासन । राजा दुर्योधन म्यां मारिला ॥ ५९ ॥

उत्पत्तिस्थितिप्रलयकर्ता । येथ ईश्वरु जाण तत्त्वतां ।

तें सांडोनियां सर्वथा । ’अहं कर्ता’ म्हणे धर्म ॥ १६० ॥

देहाभिमानाचे खटाटोपीं । थोर हो‍ऊनियां अनुतापी ।

गोत्रहंता मी महापापी । ऐसें आरोपी निजमाथां ॥ ६१ ॥

त्यासी द्यावया समाधान । समयो भीष्माचें निर्याण ।

तेथें म्यां ने‌उनियां जाण । धर्में केले प्रश्न ते ऐका ॥ ६२ ॥

राजधर्म दानधर्म । पुशिला तेणें आपद्धर्म ।

मुख्यत्वें पुशिला ’मोक्षधर्म’ । उत्तमोत्तम परियेसीं ॥ ६३ ॥

 

तानहं तेऽभिधास्यामि देवव्रतमुखाच्छ्रुतान्‌ ।

ज्ञानवैराग्यविज्ञान श्रद्धाभक्त्युपबृंहितान्‌ ॥ १३ ॥

 

ते भीष्ममुखींचे मोक्षधर्म । म्यां परिशिले अति‌उत्तम ।

जे निरसिती भवभ्रम । सकळ कर्मदाहक ॥ ६४ ॥

ज्ञान विज्ञान श्रद्धा भक्ती । अनित्य नासे वैराग्यस्थिती ।

भीष्में सांगितली धर्माप्रती । ते मी निश्चितीं सांगेन ॥ ६५ ॥

म्हणणें भीष्मासी ’देवव्रत’ । तेणें देवावरी ठेवूनि चित्त ।

शरपंजरीं सुनिश्चित । निजात्मयुक्त पहुडला ॥ ६६ ॥

तेणें सांगितला मोक्षधर्म । त्यांत मुख्यत्वें ’ज्ञान’ प्रथम ।

तें ज्ञान सांगे पुरुषोत्तम । अति‌उत्तम अवधारीं ॥ ६७ ॥

 

नवैकादश पञ्च त्रीन्‌ भावान्‌ भूतेषु येन वै ।

ईक्षेताथैकमप्येषु तञ्ज्ञानं मम निश्चितम्‌ ॥ १४ ॥

 

प्रकृति पुरुष महत्तत्त्व । पंचतन्मात्रा सूक्षस्वभाव ।

अहंकारासकट ’नव’ । तत्त्ववैभव हे संख्या ॥ ६८ ॥

’एकादश’ बोलिजेतें । तें अकराही इंद्रियें येथें ।

’पंच’ ते पंचमहाभूतें । ’तिनी’ ते निश्चित तीन गुण ॥ ६९ ॥

हे तत्त्वसंख्या उणखूण । गणितां अठ्ठावीस जाण ।

इयें सर्व भूतीं समसमान । तत्त्वें जाण वर्तती ॥ १७० ॥

हिरण्यगर्भादि स्थावरान्त । तत्त्वें समान गा समस्त ।

अधिक उणें नाहीं येथ । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ७१ ॥

तैसेंचि गा जीवचैतन्य । प्रतिबिंबलेंसे समसमान ।

जें नाम रूप अभिमान । सर्वांसी जाण प्रकाशक ॥ ७२ ॥

थिल्लरीं विहिरीं सागरीं । चंद्रमा प्रतिबिंब समचि धरी ।

तेवीं ब्रह्मादि मशकवरी । जीवत्व शरीरीं समसाम्यें ॥ ७३ ॥

भूतें समसमान चैतन्य । एकात्मता देखणें जाण ।

या नांव गा ’शुद्धज्ञान’ । माझाही जाण हा निश्चय ॥ ७४ ॥

आतां विज्ञानाचें लक्षण । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।

ते श्लोकार्धें निरूपण । स्वयें नारायण सांगत ॥ ७५ ॥

 

एतदेव हि विज्ञानं न नथैकेन येन यत्‌ ॥

 

पूर्वीं देखतेनी स्वभावें । व्यापक वस्तूनियें सर्वें ।

व्यापिलीं असती देहादि तत्त्वें । हें मानी जीवेंभावें निश्चित ॥ ७६ ॥

जेवीं कां घटमात्रास । सबाह्य व्यापक आकाश ।

तेवीं सकळ प्रपंचास । चिदाभास व्यापक ॥ ७७ ॥

ऐसें जें कां शुद्ध ज्ञान । तें ज्ञेयप्राप्तीचें कारण ।

ज्ञेय पावलिया ज्ञान । हारपे जाण वृत्तींसीं ॥ १८ ॥

ज्ञानैकगम्य वस्तु जे । यालागीं त्या ’ज्ञेय’ म्हणिजे ।

ज्ञेय पावलिया ज्ञान लाजे । जेवीं कां सूर्यतेजें खद्योत ॥ ७९ ॥

जळीं रिघल्या लवण । लवणपणा मुके जाण ।

तेवीं ज्ञेय पावलिया ज्ञान । ज्ञातेपण हारवी ॥ १८० ॥

ज्ञेय पावलिया सम्यक । स्वरूपीं चिन्मात्रैक एक ।

तेथ मिथ्या व्याप्यव्यापक । साधक बाधक असेना ॥ ८१ ॥

जेवीं उदेलिया गभस्ती । सतारा लोपे रोहिणीपती ।

तेवीं जगेंसीं ज्ञानसंपत्ती । ज्ञेयाचे प्राप्तीपुढें लोपे ॥ ८२ ॥

ऐसें अपरोक्ष नव्हतां साङ्ग्‌ । देहादि प्रपंचाचें लिंग ।

आत्म्यवेगळें देखे जग । शब्दें लगबग ब्रह्मज्ञाना ॥ ८३ ॥

शुद्ध शब्दिक जें ब्रह्मज्ञान । तेहीं गुणात्मक जाण ।

वस्तु निराकार निर्गुण । जन्ममरण तिशी नाहीं ॥ ८४ ॥

त्रिगुण तितुकें नाशवंत । येचि विखीं प्रस्तुत ।

सांगाताहे श्रीकृष्णनाथ । अंतवंत साकार ॥ ८५ ॥

 

(उत्तरार्ध) स्थित्युत्पत्त्यप्ययान्पश्येद्‍भावानां त्रिगुणात्मनाम्‌ ॥ १५ ॥

 

जरी नसतें नाशवंत । तरी सगुण मानूं येतें सत्य ।

उत्पत्तिस्थितिनिदानवंत । जाण येथ त्रिगुणाचि ॥ ८६ ॥

रजोगुणें होय उत्पत्ति । सत्वगुणें कीजे स्थिती ।

तमोगुण नाशी अंतीं । हा गुणप्रवृत्ती-स्वभावो ॥ ८७ ॥

या गुणांमाजीं वस्तु असे । जिचेनि गुणकर्म प्रकाशे ।

परी जन्ममरणादि दोषें । अलिप्त वसे अविनाशी ॥ ८८ ॥

जे तिनी गुणां आश्रयभूत । जिचेनि गुणकर्में वर्तत ।

ती वस्तु त्रिगुणातीत । तेचि सांगत श्रीकृष्ण ॥ ८९ ॥

 

आदावन्ते च मध्ये च सुज्यात्सृज्यं यदन्वियात्‌ ।

पुनस्तत्प्रतिसंक्रामे यच्छिष्येत तदेव सत्‌ ॥ १६ ॥

 

गुणां आदि-मध्य-अवसानीं । सृष्टि‌उत्पत्ति-स्थिति-निदानीं ।

जें असे अविनाशपणीं । तें मी मानें संतत्वें ॥ १९० ॥

तेंचि संतत्व गा ऐसें । ज्याचेनि आधारें जग वसे ।

जें जगा सबाह्य भरलें असे । जग प्रकाशे ज्याचेनी ॥ ९१ ॥

हें जगचि होय जाये । परीं तें संचलेंचि राहे ।

ऐशी जे निजवस्तु आहे । ते तूं पाहे संतत्वें ॥ ९२ ॥

जैसे घटमठ होती जाती । आकाश राहे सहजगती ।

तेवीं ब्रह्मांडा लयोत्पत्ती । वस्तूची स्थिती संचली ॥ ९३ ॥

जेवीं अलंकारपूर्वीं सोनें । अलंकारीं सोनें सोनेंपणें ।

अलंकारनाशीं नासों नेणे । जेवीं कां सोनें निजस्थिती ॥ ९४ ॥

तेवीं आकळोनि चराचर । वस्तु असे अखंडाकार ।

होतां जातां आकारविकार । वस्तु अणुमात्र विकारेना ॥ ९५ ॥

ऐशी जे वस्तु अखंडपणें । तिच्या ठायीं चार प्रमाणें ।

इहीं प्रामार्णीं वस्तु जाणणें । प्रपंच देखणें मिथ्यात्वें ॥ ९६ ॥

 

श्रुतिः प्रत्यक्षमैतिह्यमनुमानं चतुष्टयम्‌ ।

प्रमाणेष्वनवस्थानाद्विकल्पात्स विरज्यते ॥ १७ ॥

 

एक अद्वैत ब्रह्म पाहीं । दूसरें आणिक कांहीं नाहीं ।

प्रपंच विथ्या वस्तूचे ठायीं । हें प्रमाण पाहीं ’वेदवाक्य’ ॥ ९७ ॥

’प्रत्यक्ष’ देखिजे आपण । देहादिकांचें नश्वरपण ।

हें दुसरें परम प्रमाण । जें क्षणिकत्व जाण प्रपंचा ॥ ९८ ॥

मार्कंडेयो आणि भुशुंडी । इंहीं प्रपंचाची राखोंडी ।

देखिली गा रोकडी । वेळां कोडी कल्पांतीं ॥ ९९ ॥

महाजनप्रसिद्ध हें श्रवण । प्रपंचासी क्षणिकपण ।

हें तिसरें गा प्रमाण । उद्धवा जाण ’ऐतिह्य’ ॥ २०० ॥

शास्त्रप्रसिद्धी अनुमान । मिथ्या प्रपंचाचें भान ।

दिसे मृगजळासमान । वस्तुतां जाण असेना ॥ १ ॥

दोर दोरपणें साचार । भ्रमें भासे नानाकार ।

काष्ठ सर्प कीं मोत्यांचा हार । ना हे जळधार जळाची ॥ २ ॥

तेवीं वस्तु एक चिद्‍घन । तेथ भ्रमें मतवाद गहन ।

हें शून्य किंवा सगुण । कर्मधर्माचरण तें मिथ्या ॥ ३ ॥

यापरी करितां ’अनुमान’ । मिथ्या प्रवृत्तिप्रपंचज्ञान ।

हें वेदान्तमत प्रमाण । सत्य जाण उद्धवा ॥ ४ ॥

तंतूवेगळा पट कांहीं । योजेना आणीकिये ठायीं ।

तेंवी ब्रह्मावेगळा पाहीं । प्रपंचु नाहीं सत्यत्वें ॥ ५ ॥

चहूं प्रमाणीं प्रपंचस्थिती । मिथ्या साधिली निश्चितीं ।

ते प्रपंचीं विषयासक्ती । सांडूनि विरक्ती धरावी ॥ ६ ॥

येचिविखींचें निरूपण । स्वयें सांगताहे नारायण ।

उभय लोकीं विषयध्यान । तें मिथ्या जाण अमंगळ ॥ ७ ॥

 

कर्मणां परिणामित्वादाविरिञ्चादमङ्गलम्‌ ।

विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत्‌ ॥ १८ ॥

 

करूनि कर्मांचें साधन । पाविजे लोक तो नश्वर जाण ।

आदिकरूनि ब्रह्मसदन । नश्वरत्वें जाण अमंगळ ॥ ८ ॥

जें ते लोकींचें सुख गहन । तें विखें रांधिलें जैसें अन्न ।

खातां गोड परिपाकें मरण । तेवीं अधःपतन स्वर्गस्था ॥ ९ ॥

जैसा देखिला हा लोक येथ । तैसाचि स्वर्गभोग तेथ ।

जे दोन्ही जाण अंतवंत । नाश प्राप्त दोंहीसी ॥ २१० ॥

काळें पांढरें दोनी सुणीं । जेवीं सम अपवित्रपणीं ।

तेवीं इहपरलोक दोन्ही । नश्वरपणीं समान ॥ ११ ॥

इहामुत्र भोगासक्ती । यांवरी धरावी विरक्ती ।

या नांव ’वैराग्यस्थिती’ । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १२ ॥

मागील तुझी प्रश्नस्थिती । पुशिली होती माझी भक्ती ।

ते मी सांगेन तुजप्रती । यथानिगुतीं निजबोधें ॥ १३ ॥

 

भक्तियोगः पुरैवोक्तः प्रीयमाणाय तेऽनघ ।

पुनश्च कथयिष्यामि मद्‍भक्तेः कारणं परम्‌ ॥ १९ ॥

 

पूर्वीं भक्तीची महत्ख्याती । तुज सांगितली निजस्थिती ।

ते भक्तीची तुज अति प्रीती । तरी मी मागुतीं सांगेन ॥ १४ ॥

ऐक उद्धवा पुण्यमूर्ती । ज्यासी आवडे माझी भक्ती ।

तो मज पढिया त्रिजगतीं । भजनें परम प्राप्ती मद्‍भक्तां ॥ १५ ॥

ते भक्तीचें निजलक्षण । प्रथम भूमिका आरंभून ।

देवो सांगताहे आपण । येथें सावधान व्हावें श्रोतां ॥ १६ ॥

 

श्रद्धामृतकथायां मे शश्वन्मदनुकीर्तनम्‌ ।

परिनिष्ठा च पूजायां स्तुतुभिःस्तवनं मम ॥ २० ॥

 

अमृतरूपा ज्या माझ्या कथा । श्रद्धायुक्त श्रवण करितां ।

फिकें करूनियां अमृता । गोडी भक्तिपंथा तत्काळ लागे ॥ १७ ॥

अमर अमृतपान करिती । तेही शेखीं मरोनि जाती ।

माझें कथामृत जे सेविती । ते नागवती कळिकाळा ॥ १८ ॥

सेवितां कथासारामृत । अतिशयें जाहले उन्मत्त ।

मातले मरणातें मारित । धाकें पळे समस्त संसारु ॥ १९ ॥

सेवितां कथामृतसार । मद्‍भावीं रंगलें अंतर ।

तैं माझे गुण माझें चरित्र । गाती सादर उल्हासें ॥ २२० ॥

माझे नाम माझीं पदें । नाना छंदें अद्वैतबोधें ।

कीर्तनीं गाती स्वानंदें । परमानंदें डुल्लत ॥ २१ ॥

सप्रेम संभ्रमाचे मेळीं । गर्जती नामाच्या कल्लोळीं ।

नामासरिसी वाजे टाळी । जाहली होळी महापापां ॥ २२ ॥

ऐशिया कीर्तनाचे आवडीं । जाहलीं प्रायश्चित्तें देशधडी ।

तीर्थें हो‍ऊनि ठेलीं बापुडीं । फिटलीं सांकडीं जपतपांचीं ॥ २३ ॥

ऐकोनि कीर्तनाचा गजर । ठेला यमलोकींचा व्यापार ।

रिकामें यमकिंकर । यमें पाशभार लपविला ॥ २४ ॥

देखोनि कीर्तनाचे गोडी । देव धांवे लवडसवडीं ।

वैकुंठींहूनि घालीं उडी । अतितांतडीं स्वानंदें ॥ २५ ॥

ऐसा कीर्तनाचा गजर । करितां नित्य निरंतर ।

त्या अधीन मी श्रीधर । भुललों साचार कीर्तनें ॥ २६ ॥

जैसें कीर्तन तैशीच पूजा । आदरें पूजी गरुडध्वजा ।

पुष्पादिसंभारसमाजा । अतिवोजा घमघवीत ॥ २७ ॥

अतिनिष्ठा सावधान । यापरी करी माझें पूजन ।

माझी स्तुति माझें स्तवन । रिकामा अर्ध क्षण जावों नेदी ॥ २८ ॥

 

आदरः परिचर्यायां सर्वाङ्गैरभिवन्दनम्‌ ।

मद्‍भक्तपूजाऽभ्यधिका सर्वभूतेषु मन्मतिः ॥ २१ ॥

 

’इंद्रिये’ वेंचिलीं पूजाविधानें । ’वाचा’ वेंचली हरिकीर्तनें ।

’हृदय’ वेंचलें माझोनि ध्यानें । ’अष्टांग’ नमनें वेंचले ॥ २९ ॥

ऐसा अत्यादरे वाडेंकोडें । सबाह्य वेंचला मजकडे ।

माझे भक्त देखिल्या पुढें । हरिखें मजकडे येवोंचि विसरे ॥ २३० ॥

माझे भक्त भाग्यें येती घरा । तैं पर्वकाळ दिवाळी दसरा ।

तेथें तीर्थें धांवती माहेरा । जेवीं सासराहूनि कुमारी ॥ ३१ ॥

पहावया भक्तपूजेची आवडी । सनकादिकांची पडे उडी ।

नारदप्रल्हादादि भक्तकोडी । चढोवढी धांवती ॥ ३२ ॥

तेथ सिद्ध येती गा अलोटें । सुरवरांचे टेक फुटे ।

महानुभवांचा ढीग दाटे । पितर नेटेंपाटें धांवती ॥ ३३ ॥

वेदांसी रिघावा न घडे । विधि निर्बुजला मागें मुरडे ।

माझ्या भक्तपूजेचेनि कोडें । दारापुढें थाट दाटे ॥ ३४ ॥

मद्‍भक्तपूजेचिया उल्हासा । मज टक पडे हृषीकेशा ।

इतरांचा पाड का‌इसा । भक्तपूजनीं ऐसा महिमा आहे ॥ ३५ ॥

मागां सांडूनि माझी पूजा । जेणें मद्‍भक्त पूजिले वोजा ।

तेणें मज पूजिलें अधोक्षजा । परिवारसमाजासमवेत ॥ ३६ ॥

प्रतिमा माझ्या अचेतन व्यक्ती । भक्त माझ्या सचेतन मूर्ति ।

त्यांसी पूजिल्या मीं श्रीपती । यथानिगुतीं संतोषें ॥ ३७ ॥

जैसा मद्‍भाव मद्‍भक्तीं । तोचि भावो सर्वांभूतीं ।

नानाकार भूताकृती । परी आत्मस्थिती अविकार ॥ ३८ ॥

दिसे देहाकृती मुंडली । तीतें म्हणती हे रांडली ।

परी आत्म्याची रांड नाहीं जाहली । असे संचली आत्मस्थिति ॥ ३९ ॥

दीर्घ वक्र आणि वर्तुळ । दिसती भिन्न इंगळ ।

परी अग्नि एकचि केवळ । तेवीं भूतें सकळ मद्‌रूपें ॥ २४० ॥

चित्रांमाजीं नानाकृती । पाहतां अवघी एकचि भिंती ।

तेवीं मी चिदात्मा सर्वभूतीं । निजभावें निश्चितीं जाणावा ॥ ४१ ॥

सांडूनि अहंकार दुजा । सर्व भूतीं भावो माझा ।

हे उत्तमोत्तम माझी पूजा । मज अधोक्षजा पढियंती ॥ ४२ ॥

ऐशी जो माझी पूजा करी । तो मज पढियंता गा भारी ।

मी सर्वांगे राबें त्याच्या घरीं । तो मजवरी मिराशी ॥ ४३ ॥

त्याच्या चेष्टांची जे गती । तेचि माझी भजनस्थिती ।

हेंचि स्वमुखें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगता ॥ ४४ ॥

 

मदर्थेष्वङ्गचेष्टा च वचसा मद्‍गुणेरणम्‌ ।

मय्यर्पणं च मनसः सर्वकामविवर्जनम्‌ ॥ २२ ॥

 

लौकिक शरीर कर्मगती । तद्वारा निपजे माझी भक्ती ।

अभिनव माझी भजनस्थिती । सांगों किती उद्धवा ॥ ४५ ॥

बैसोनियां हाटवटीं । सांगतां लौकिकीही गोष्टी ।

त्यांमाजीं माझे कीर्तन उठी । मद्‍गुणें गोमटी गर्जे वाचा ॥ ४६ ॥

स्वधर्मकर्मक्रिया करणें । तेही अर्पी मजकारणें ।

मजवेगळें कांहीं करणें । करूं नेणे अणुमात्र ॥ ४७ ॥

सर्वेंद्रियांचिये स्थितीं । सहजें निपजे माझी भक्ती ।

माझें नाम माझी कीर्ती । वाचा रिती राहो नेणे ॥ ४८ ॥

मनासी आवडे जें जें कांहीं । ते तें अर्पी मजचि पाहीं ।

शेखीं आपुलें मन तेंही । माझ्या ठायीं समर्पीं ॥ ४९ ॥

माझे स्वरूपाचे ठायीं जाण । केवीं घडे मनाचें अर्पण ।

तेचिविषयींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २५० ॥

 

मदर्थेऽर्थपरित्यागो भोगस्य च सुखस्य च ।

इष्टं दत्तं हुतं जप्तं मदर्थं यद्व्रतं तपः ॥ २३ ॥

 

मी परमात्मा परम स्वार्थ । ऐसा करूनि निश्चितार्थ ।

वेंचिती धन धान्य सर्वार्थ । निजपरमार्थ साधावया ॥ ५१ ॥

परमार्थ साधावया अव्यंग । साचार पोटींचा विराग ।

मी भेटावया श्रीरंग । सकळ भोग सांडिती ॥ ५२ ॥

छत्र चामर हस्ती घोडे । त्यागून होती गा उघडे ।

ऐसें वैराग्य धडपुडें । मज रोकडें पावायया ॥ ५३ ॥

माझें पावावया निजसुख । द्रव्यदारापुत्रादिक ।

त्यागूनि सांडिती निःशेख । यापरी देख अनुतापी ॥ ५४ ॥

आवडीं करितां माझें भजन । विसरे भोगाची आठवण ।

माझे प्राप्तीलागीं जाण । रिता क्षण जावों नेदी ॥ ५५ ॥

माझोनि उद्देशें परम । करी श्रौतस्मार्त स्वकर्म ।

अग्निहोत्रादि याग परम । व्रत नेम भजलागीं ॥ ५६ ॥

माझें ठाकावया चिद्‌रूप । गायत्रादि मंत्रजप ।

माझें पावावया निजस्वरूप । दुष्कर तप आचरती ॥ ५७ ॥

मी विश्वात्मा विश्वतोमुखी । विश्वंभर होतसें सुखी ।

यालागीं तो दीनमुखीं । करी आवश्यकीं अन्नदान ॥ ५८ ॥

हृदयीं मी स्वतःसिद्ध जाण । त्या माझें करूनि आवाहन ।

आपण करी जें भोजन । तेंही मदर्पण तो करी ॥ ५९ ॥

कवळकवळीं हरिस्मरण । तें अन्नचि होय ब्रह्म पूर्ण ।

यापरी माझे भक्त जाण । कर्म मदर्पण स्वयें करिती ॥ २६० ॥

ऐशीं सर्व कर्में कृष्णार्पण । सर्वदा जो करी जाण ।

त्यांचे मन होय मदर्पण । तेंचि निरूपण देवो सांगे ॥ ६१ ॥

 

एवं धर्मैर्मनुष्याणामुद्धवात्मनिवेदिनाम्‌ ।

मयि सञ्जायते भक्तिः कोऽन्योऽर्थोऽस्यावशिष्यते ॥ २४ ॥

 

सर्व कर्में मदर्पण । करितां शुद्ध होय मन ।

जेवीं लोह कमावितां जाण । होय दर्पण सोज्ज्वळ ॥ ६२ ॥

पुटीं घालितां सुवर्ण । अधिक तेज चढे जाण ।

करितां वस्त्राचें क्षाळण । स्वच्छपण धोवटी ॥ ६३ ॥

तैसीं सर्व कर्में मदर्पण । करितां निर्मळ होय मन ।

ते काळीं मनाचें अर्पण । मद्‌रूपीं जाण हों लागे ॥ ६४ ॥

पूर दाटलिया सरितांसी । सवेग ठाकती सिंधूसी ।

तेवीं निर्मळत्वें मनासी । माझ्या स्वरूपासी पावणें ॥ ६५ ॥

माझे स्वरूपीं मनाचे स्थिती । तैं आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी ।

हे तीनही ते काळीं हारपती । माझी भक्ती चौथी उल्हासे ॥ ६६ ॥

माझें भांडवल मज एक भक्ती । तेथ दुजी तिजी आणि चौथी ।

हे साधकांची साधनभ्रांती । बहुता भक्ती मज नाहीं ॥ ६७ ॥

तेचि माझी मुख्य भक्ती । येणें साधनें होय प्राप्ती ।

जे भक्तीस्तव भक्त म्हणविती । ब्रह्मा उमापती सनकादिक ॥ ६८ ॥

निःशेष मावळल्या अहंकृती । भूतें निजात्मरूप दिसती ।

माझ्या स्वरूपाची ’सहजस्थिती’ । ते माझी मुख्य भक्ती उद्धवा ॥ ६९ ॥

ये भक्तीच्या लेशस्थितीं । आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी ।

प्रकाशले गा वर्तती । निजस्वार्थी साधक ॥ २७० ॥

हेचि आर्ताच्या विषयीं । आर्तीतें प्रकाशी पाहीं ।

मग ’आर्त’ ऐसे त्याच्या ठायीं । नांवाची नवायी उपतिष्ठे ॥ ७१ ॥

रोगिया नांव आर्तता । हें व्याख्यान नव्हे परमार्था ।

भगवत्प्राप्तीची तीव्र व्यथा । ते आर्तता परमार्थी ॥ ७२ ॥

जो भगवंताचे प्राप्तीलागीं । कडां घालूं धांवे वेगीं ।

कां रिघों पाहे जळते आगीं । तो ’आर्ता’ सावेगीं बोलिजे ॥ ७३ ॥

आर्ताची स्थिति ऐसी । जिज्ञासु निवारी त्यासी ।

मनुष्यदेह ब्रह्मप्राप्तीसी । तो आत्महत्येसी नको योजूं ॥ ७४ ॥

मागील भक्त कोणें रीतीं । जाणोनि पावले भगद्‍भक्ती ।

जीवेंभावें त्या विवरी युक्ती । ’जिज्ञासा’ निश्चितीं या नांव ॥ ७५ ॥

मज जाणावयाची ऐशी जे आशा । तीतें म्हणती शुद्ध ’जिज्ञासा’ ।

तेही प्रकाशक माझ्या प्रकाशा । मी जिज्ञासु ऐसा तेणें जाणें ॥ ७६ ॥

ब्रह्मप्रापक युक्तीचा ठसा । या नांव ’शुद्ध-जिज्ञासा’ ।

वेदशास्त्रजाणीववळसा । ’लौकिक-जिज्ञासा’ त्या नांव ॥ ७७ ॥

सर्वां अर्थीं मीचि अर्थना । शुद्ध ’अथार्थी’ या नांव जाणा ।

म्हणती अर्थार्थीं द्रव्यकामना । ते मंद व्याख्याना प्रवर्तती ॥ ७८ ॥

दृष्टी पडे नाना अर्थीं । जो विवंचोनि लावी परमार्थीं ।

त्या नांव बोलिजे ’अर्थार्थीं’ । त्यातेंही निजभक्ती प्रकाशे माझी ॥ ७९ ॥

एवं आर्त-जिज्ञासु-अर्थार्थी । त्यांतें प्रकाशे माझी ’सहजभक्ती’ ।

तीतें भक्त चतुर्धा मानिती । अधिकारस्थितिविभागें ॥ २८० ॥

भक्त कल्पनेचिया भ्रांती । माझी भक्ति चतुर्धा मानिती ।

ते मिथ्या गा वदंती । माझी निजभक्ती एकली ॥ ८१ ॥

ऐशिये निजभक्तीची प्राप्ती । आत्मनिवेदनाची स्थिती ।

उद्धवा म्यां तुजप्रती । यथानिगुतीं निरूपिली ॥ ८२ ॥

माझिये निजभक्तीचें सार । भक्त पावले जे साचार ।

त्यांचे सर्वही व्यापार । मदाकार हो‍ऊनि ठाकती ॥ ८३ ॥

तो जे‌उती वास पाहे । ते दिशाचि मी हो‍ऊनि ठायें ।

तो जे‌उतें चालवी पाये । ते धरा मी होयें धराधर ॥ ८४ ॥

तो करूं बैसल्या भोजन । षड्रस होय मी आपण ।

त्यासी करावया प्राशन । निजजीवन मी होयें ॥ ८५ ॥

त्यासी चालतां निजपदीं । बोधें दृष्याची निवारीं मांदी ।

शांति पायघड्या घाली आधीं । करी पदोपदीं निंबलोण ॥ ८६ ॥

शम दम आज्ञाधारी । हात जोडूनि उभे द्वारीं ।

ऋद्धिसिद्धी दासी घरीं । विवेक कामारी घरींचा सदा ॥ ८७ ॥

त्याचा बैसता अवकाश । अंगें मी होय हृषीकेश ।

तो निजावया सावकाश । समाधि मी त्यास आंथुरीं ॥ ८८ ॥

तो जे कांहीं बोल बोले । ते निःशब्द ब्रह्म-शब्दा आलें ।

यालागीं श्रोत्यांसी वहिलें । होय भलें समाधान ॥ ८९ ॥

तो अवलीला बोले वोठीं । शब्दासवें माझी गोठी उठी ।

श्रोत्यांची तेथ पडे मिठी । स्वभावें गोठी ऐकतां ॥ २९० ॥

चढतां परेचे उपरी । वैकुंठ कैलास पायरी ।

उन्मनी घालोनि बाहेरी । सुखशेजारीं तो पहुडे ॥ ९१ ॥

मिळोनियां मुक्ती चारी । पाणी वाहती त्याच्या घरीं ।

श्रीसहित राबें मी श्रीहरी । येरांची थोरी कोण पुसे ॥ ९२ ॥

अवचटें ये त्याच्या मुखासी । म्हणे ज्यासी ’तूं उद्धरिलासी’ ।

तो माथां वाहें मी हृषीकेशी । शब्दें निजधामासी पाववीं वेगीं ॥ ९३ ॥

जे पावले माझी ’सहजभक्ती’ । त्यांचे लळे पाळीं मी या रीतीं ।

त्यांची मज अनन्य प्रीती । सांगों किती उद्धवा ॥ ९४ ॥

बहुत बोलीं काय कारण । मी देहो तो आत्मा जाण ।

तो माझा जीवप्राण । हे जाणती खूण निजभक्त ॥ ९५ ॥

नांदतां ’सहजभक्ती’ आंत । मी देवो तो माझा भक्त ।

येरवीं मी सगळा त्या‌आंत । तो समस्त मजमाजीं ॥ ९६ ॥

निजभक्त मजभीतरीं । मी तया आंतबाहेरी ।

ऐसे सामरस्यें नांदों भारी । वेगळे बाहेरीं नाममात्र ॥ ९७ ॥

माझिया सायुज्या जे आले । ते मीचि हो‍ऊनियां ठेले ।

परी मी हो‍ऊनि मज भजलें । ते ’भक्त’ मानिले म्यां ऐसे ॥ ९८ ॥

सायुज्यापरीस भक्ति गोड । याचि निरूपणांचे कोड ।

उद्धवा तुझी जाणोनि चाड । विशद निवाड सांगितला ॥ ९९ ॥

ऐशिया माझ्या निजभक्तांसी । अवशेष अर्थ नुरेचि त्यांसी ।

मी तुष्टलों गा हृषीकेशी । निज भावासी सर्वस्वें ॥ ३०० ॥

’भक्तिप्राधान्य भागवतशास्त्र’ । तें निजभक्तीचें निजसार ।

तुज मी सांगितले साचार । अत्यादरपूर्वक ॥ १ ॥

उद्धवा तुझे प्रीतीचेनि व्याजें । मज गुह्यांचें निजगुह्य हें जें ।

तें भक्तीचें करूनियां खाजें । तुज म्यां वोजें दीधलें ॥ २ ॥

म्यां सांगितलें जैशा रीतीं । तैशी सेवावी माझी निजभक्ती ।

ऐसें बोलत श्रीपती । उद्धव प्रीतीं उचलिला ॥ ३ ॥

मागां टाकूनि पीतांबरें । सांडोनियां शंखचक्रें ।

उद्धव उचलिला श्रीधरें । तरी प्रेम न सांवरे देवाचें ॥ ४ ॥

हांव न बाणेचि दों करीं । मग चारी भुजा पसरी ।

उद्धवातें हृदयावरी । प्रीतीं थोरीं आलिंगी ॥ ५ ॥

हृदयीं हृदय एक जाहलें । ये हृदयींचें ते हृदयीं घातिलें ।

कृष्णें सर्वस्व जें आपुलें । तें हृदयीं सूदलें उद्धवाचे ॥ ६ ॥

देव आवाप्तकाम निचाड । त्यासीही भक्तीची ऐसी चाड ।

अतिशयें उद्धव लागला गोड । स्वानंदें कोड पुरवी त्याचें ॥ ७ ॥

उद्धव प्रेमाचा लवलाहो । आलिंगन सोडूं विसरे देवो ।

कृष्णहृदया हृदय जडल्या पहा हो । उद्धवा उद्धवो विसरला ॥ ८ ॥

ऐसे स्वानंदीं वाडाकोडा । दोघेहि मिसळले निचाडचाडा ।

भक्तिसुखाचा सुरवाडा । उद्धव गाढा मीनला ॥ ९ ॥

कृष्णें सर्वस्व आपुलें । उद्धवाचे हृदयीं सूदलें ।

हें उद्धवा कळों नाहीं दीधलें । लाघव केलें गोविंदें ॥ ३१० ॥

हा अर्थ कळल्या उद्धवासी । हा ये‍ईल मजसी ऐक्यासी ।

पुढील कथा सुरस ऐसी । मग कोणापाशीं सांगावी ॥ ११ ॥

उद्धवा मज वाडेंकोडें । अखंड हेंचि बोलों आवडे ।

परी तैसा श्रोता न जोडे । हें थोर सांकडें मजलागीं ॥ १२ ॥

भक्तिसुखाचा सुरवाड । सांगतां माझें पुरे कोड ।

ऐसा श्रोता कैंचा गोड । यालागीं उद्धवा आड प्रेम सूये ॥ १३ ॥

सूर्यापासूनि फांकती किरण । तैसें सुटलें आलिंगन ।

कृष्ण उद्धव जाहले भिन्न । परी अभिन्नपण मोडे ना ॥ १४ ॥

पुढील कथेची संगती । दूर ठेली श्लोकसंगती ।

श्रोतां विरुद्ध न घ्यावें चित्तीं । समूळार्थ निश्चितीं विचारावा ॥ १५ ॥

मूळींचें पद संकोचित । तेथ उत्तम भक्तिभावार्थ ।

स्वयें बोलिला श्रीकृष्णनाथ । तोचि म्यां अर्थ विस्तरिला ॥ १६ ॥

नारळांतल्या वस्त्राची घडी । उकलितां थोर वाढे वाढी ।

तेवीं मूळपदाची घडामोडी । कथा एवढी विस्तारली ॥ १७ ॥

मूळपदाचा पदपदार्थ । श्लोकीं पहावा सावचित्त ।

श्लोकौत्तरार्धीं भगवंत । ध्वनितार्थ बोलोनि गेला ॥ १८ ॥

त्याचि ध्वनिताचे पोटीं । होती भक्तिरहस्याची पेटी ।

ते म्यां उघडूनि दाविली दिठीं । वृथा चावटी झणें म्हणाल ॥ १९ ॥

तंव श्रोते म्हणती नवल येथ । मूळींचें पद होतें गुप्त ।

तें काढिलें भक्तिसारामृत । सुहृदयस्थ हरीचें ॥ ३२० ॥

तुझे हृदयीं श्रीकृष्णनाथ । प्रकटोनि आपुलें हृद्‍गत ।

ग्रंथीं असे बोलवित । हें सुनिश्चित कळलें आम्हां ॥ २१ ॥

आम्हा ऐकतां भक्तिसारामृत । चित्तीं चैतन्य उथळत ।

होशी देखणा सुनिश्चित । ग्रंथ यथार्थ अर्थिला ॥ २२ ॥

हें ऐकोनि संतांचे वचन । हरिखला एकाजनार्दन ।

मस्तकीं वेदिले श्रीचरण । पुढील निरूपण अवधारा ॥ २३ ॥

निजभक्तीचे दृढीकरण । आदरें करिताहे श्रीकृष्ण ।

सांगितलें तेंचि निरूपण । पुढती जाण सांगता ॥ २४ ॥

 

यदाऽऽत्मन्यर्पितं चित्तं शान्तं सत्त्वोपबृंहितम्‌ ।

धर्मं ज्ञान सवैराग्यमैश्वर्यं चभिपद्यते ॥ २५ ॥

 

आपुलें जें कां अंतःकरण । तें करितां गा मदर्पण ।

माझी निजभक्ति उल्हासे जाण । जिचें निरूपण म्यां केलें ॥ २५ ॥

मद्‌रूपीं अर्पावया मन । सुगम वर्म सांगेन जाण ।

माझें करितां नामस्मरण । पापनिर्दळण तेणें होय ॥ २६ ॥

सकाम स्मरतां नाम । नाम पुरवी सकळ काम ।

निर्विकल्पें स्मरतां नाम । करी भस्म पापाचें ॥ २७ ॥

होतां पापाचें क्षालण । रज तम जिणोनि जाण ।

सहजें वाढे सत्त्वगुण । धर्मपरायण धार्मिक ॥ २८ ॥

स्वधर्मनिष्ठ सत्त्वगुणें । अढळ पडे वैराग्याचें ठाणें ।

वैराग्यें विषय निर्दळणें । निजज्ञान तेणें प्रकाशे ॥ २९ ॥

वाढल्या सविवेक ज्ञान । लागे स्वरूपाचें अनुसंधान ।

चढे शांतीचें समाधान । तैं मदर्पण मन होये ॥ ३३० ॥

मन जाहल्या मदर्पण । निजभक्ति उल्हासे जाण ।

जिचें गतश्लोकीं निरूपण । म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ ३१ ॥

निजभक्ति पावल्या संपूर्ण । भक्तें न मागतां जाण ।

अष्ट महासिद्धी आपण । त्याचें आंगण वोळंगती ॥ ३२ ॥

जो सिद्धींकडे कदा न पाहे । त्यासी अवशेष कोण अर्थ राहे ।

माझी संपूर्ण पदवी लाहे । मदैक्य होये मद्‍भक्तां ॥ ३३ ॥

ऐशी न जोडतां माझी भक्ती । न लाभतां आत्मस्थिती ।

वर्तणें जैं विषयासक्तीं । तैं अनर्थप्राप्ती अनिवार ॥ ३४ ॥

 

यदर्पितं तद्विकल्पे इंद्रियैः परिधावति ।

रजस्वलं चासन्निष्ठं चित्तं विद्धि विपर्ययम्‌ ॥ २६ ॥

 

जो सत्य न मानी वेदशास्त्रार्थ । साच न म्हणे तो परमार्थ ।

जो ग्रहदाराद्रव्यासक्त । लोलंगत विषयांसी ॥ ३५ ॥

तेणें अत्यंत समळमेळें । दारुण रजोगुण खवळे ।

तेणें चित्त होय ज्ञानांधळें । विपरीत कळे ज्ञानार्थ ॥ ३६ ॥

ज्यासी विषयांच्या युक्ती गहन । त्यासी म्हणती अतिसज्ञान ।

जो करी युक्तीचें छळण । होय मान्य पंडितपणें ॥ ३७ ॥

ज्यासी प्रपंचाचा अतिविस्तार । त्यास म्हणती भाग्य थोर ।

जो नाना भोगीं पाळी शरीर । सुकृती नर त्या म्हणती ॥ ३८ ॥

जो अनुपाती परमार्थविखीं । त्यासी म्हणती परम दुःखी ।

जो नाना विषयांतें पोखी । त्यांते महासुखी मानिती ॥ ३९ ॥

ज्याचेनि बोलें मनुष्य मरे । त्याचें सिद्धत्व मानिती खरें ।

जो उदास राहटे अनाचारें । मुक्त निर्धारे तो म्हणती ॥ ३४० ॥

ज्याचा दांभिक आचार । त्यातें म्हणती पवित्र नर ।

जे स्त्रियादि शूद्रां देती मंत्र । ते ज्ञाते थोर मानिती ॥ ४१ ॥

जो कां अनुतापी वैरागी । त्यानें म्हणती अति‌अभागी ।

जो उघड विषयांतें भोगी । तो राजयोगी मानिती ॥ ४२ ॥

स्वयें द्रव्याचा अभिलाखी । द्रव्य वेंची त्यातें मूर्ख लेखी ।

न वेंची त्यातें म्हणती विवेकी । धर्मज्ञ लोकीं हा एक ॥ ४३ ॥

ज्याचे गांठी बहुसाल धन । तो सर्वांसी अवश्य मान्य ।

तोचि पवित्र तोचि सज्ञान । ऐसें विपरीत ज्ञान हों लागे ॥ ४४ ॥

आपण सर्वात्मा सर्वेश । हें विसरोनियां निःशेष ।

अधर्मी अकर्मी अनीश । मी अज्ञान पुरुष हें मानी ॥ ४५ ॥

तेथ कैं उपजे माझी भक्ती । कैसेनि हो‌ईल माझी प्राप्ती ।

ऐसे भ्रमले नेणों किती । संसार‍आवर्ती वर्ततां ॥ ४६ ॥

परमात्मप्राप्तीचीं कारणें । अतिगुह्य चारी लक्षणें ।

पोटंतुल्या कृपागुणें । उद्धवाकारणें हरि सांगे ॥ ४७ ॥

धर्माची भजन भोय । ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य ।

माझी प्राप्ती अवश्य होय । ते चारी उपाय अवधारीं ॥ ४८ ॥

 

धर्मो मद्‍भक्तिकृत्प्रोक्तो ज्ञानं चैकात्म्यदर्शनम्‌ ।

गुणेष्वसङ्गो वैराग्यमैश्वर्यं चाणिमादयः ॥ २७ ॥

 

ऐक उद्धवा निजवर्म । गुह्य सांगेन मी परम ।

माझी भक्ति जे सप्रेम । उत्तम ’धर्म’ तो जाण ॥ ४९ ॥

ऐक्यें एकात्मता निजबोध । परतोनि कदा नुपजे भेद ।

या नांव गा ’ज्ञान’ शुद्ध । कृष्ण परमानंद सांगत ॥ ३५० ॥

धनधान्य रत्नांच्या राशी । उर्वशी आल्या शेजारासी ।

तें अवघें तृणप्राय ज्यासी । ’वैराग्य’ त्यासी आम्ही म्हणों ॥ ५१ ॥

ऐक उद्धवा सुबुद्धी । माझ्या ज्या अष्ट महासिद्धी ।

त्या मजवेगळ्या दूरी कधीं । जाण त्रिशुद्धी न ढळती कदा ॥ ५२ ॥

माझे निजभक्तीच्या निर्धारीं । जो माझी पदवी घे ऐक्येंकरीं ।

माझ्या सिद्धी त्याच्या घरीं । होती किंकरी निजदासी ॥ ५३ ॥

सिद्धी सेवा करिती । हेंचि नवल सांगों किती ।

श्रियेसहित मी श्रीपती । भक्तांची भक्ती सर्वस्वें करीं ॥ ५४ ॥

’ऐश्वर्याचें मुख्य लक्षण’ । अतिशयेंसी संपूर्ण ।

भगवत्पदवी घेणें आपण । अतिसंपन्न ऐश्वर्यें ॥ ५५ ॥

म्यां हे सांगितली जे बोली । ते निजगुह्यभांडाराची किल्ली ।

येणें उघडूनि स्वानंदखोली । भोगीं आपुली सुखसिद्धी ॥ ५६ ॥

चहूं पदांचीं उत्तरें । वाखाणिलीं अतिगंभीरें ।

ऐकोनि उद्धव चमत्कारें । अत्यादरें विस्मित ॥ ५७ ॥

धर्मादि चहूं पदांचा अर्थ । अलोलिक सांगे श्रीकृष्णनाथ ।

तरी यमादिकांचा उत्तमार्थ । देवासी प्रत्यक्ष पुसो पां ॥ ५८ ॥

गुह्यार्थ सांगेल श्रीकृष्ण । यालागीं यमादिकांचे प्रश्न ।

उद्धव पुसताहे आपण । परमार्थ पूर्ण आकळावया ॥ ५९ ॥

पांच श्लोक पंचतीस प्रश्न । उद्धवें केलें ज्ञानगहन ।

ज्याचें ऐकतां प्रतिवचन । समाधान जीवशिवां ॥ ३६० ॥

पहिल्या श्लोकींचे सहा प्रश्न । दुसर्‍यामाजीं नव जाण ।

तिसरा चौथा आठ आठ पूर्ण । चारी प्रश्न पंचमीं ॥ ६१ ॥

 

उद्धव उवाच-

यमः कतिविधः प्रोक्तो नियमो वाऽरिकर्शन ।

कः शमः को दमः कृष्ण का तितिक्षा र्थतिः प्रभो ॥ २८ ॥

 

अहंरिपुनिर्दळणा श्रीपती । ’यम’ ’नियम’ प्रकार किती ।

’शम’ ’दम’ ’कोण म्हणीजेती तितिक्षा’ ’धृती’ ते कैशी ॥ ६२ ॥

 

किं दानं किं तपः शौर्यं किं सत्यमृतमुच्यते ।

कस्त्यागः किं धनं चेष्टं को यज्ञः का च दक्षिणा ॥ २९ ॥

 

कोण ’दान’ कोण ’तप’ येथ । ’शौर्य’ कोण कैसें तें ’सत्य’ ।

’ऋत’ जें कां म्हणिजेत । तेंही निश्चित सांगावें ॥ ६३ ॥

कोणता जी ’त्याग’ येथें । इष्ट ’धन’ कोण पुरुषातें ।

’यज्ञ’ कशातें म्हणिजेतें । ’दक्षिणा’ तेथें ते कायी ॥ ६४ ॥

 

पुंस किंस्विद्‍बलं श्रीमन्‌ दया लाभश्च केशव ।

का विद्या ह्रीः परा का श्रीः किं सुखं दुःखमेव च ॥ ३० ॥

 

पुरुषासी ’बळाची’ कोण शक्ती । ’दया’ बोलिजे कोणे स्थितीं ।

’लाभ’ तो कोण गा श्रीपती । सांग कृपामूर्ती केशवा ॥ ६५ ॥

’विद्या’ म्हणावें कशातें । ’लज्जा’ कोणे ठायीं वर्ते ।

उत्कृष्ट ’लक्ष्मी’ कोण येथें । तेही अनंतें सांगावी ॥ ६६ ॥

येथील कोण पां कैसें ’सुख’ । मज सांगावें कृपापूर्वक ।

सुखाचे सांगाती जें ’दुःख’ । त्याचेंही रूपक सांगावें ॥ ६७ ॥

 

कः पण्डितः कश्च मूर्खः कः पन्था उत्पथश्च कः ।

कः स्वर्गो नरकः कः स्वित्को बन्धुरुत किं गृहम्‌ ॥ ३१ ॥

 

’पण्डिताचें’ काय लक्षण । ’मूर्ख’ म्हणावया कोण गुण ।

’सुमार्ग’ म्हणावया तो कोण । सांगे निरूपण ’उन्मार्गाचें’ ॥ ६८ ॥

’स्वर्ग’ कशातें बोलिजे । ’नरक’ कैसा वोळखिजे ।

सखा ’बंधु’ कोण म्हणिजे । ’गृह’ माझें तें कोण ॥ ६९ ॥

 

क आढ्यः को दरिद्रो वा कृपणः कः क ईश्वरः ।

एतान्‌ प्रश्नान्मम ब्रूहि विपरीतांश्च सत्पते ॥ ३२ ॥

 

’आढ्य’ कैसेनि म्हणिजे । ’दरिद्री’ कैसेनि जाणिजे ।

’कृपण’ कोणातें बोलिजे । ’ईश्वर’ वोळखिजे तो कैसा ॥ ३७० ॥

हे माझे प्रश्न जी समस्त । यांचा सांगावा विशदार्थ ।

जो लौकिकाहूनि विपरीत । उपयुक्त परमार्थ ॥ ७१ ॥

लौकिकाहूनि विपरीतार्थ । त्यातें बोलती गा ’विपरीत’ ।

या अवघियांचा मथितार्थ । परमार्थयुक्त प्रश्न सांगा ॥ ७२ ॥

ज्ञानें सज्ञान संतमूर्ती ॥ त्यांचा स्वामी तूं निश्चितीं ।

यालागीं तूतें गा ’सत्पत्ती’ । सज्ञान म्हणती शास्त्रार्थें ॥ ७३ ॥

माझ्या प्रश्नांची प्रश्नोक्ती । परमार्थप्राप्तीलागीं श्रीपती ।

मज सांगावें यथार्थस्थिती । देवासी विनंती उद्धवें केली ॥ ७४ ॥

ऐकोनि भक्ताची विनवण । कृपा द्रवला नारायण ।

परमार्थरूप त्याचे प्रश्न । स्वयें श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ७५ ॥

प्रथम तीं श्लोकीं यम नियम । विशद सांगेल पुरुषोत्तम ।

इतर प्रश्न अति‌उत्तम । सांगे मेघश्याम अध्यायांतीं ॥ ७६ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

अहिंसा सत्यमस्तेयमसङ्गो ह्रीरसञ्चयः ।

आस्तिक्यं ब्रह्मचर्यं च मौनं स्थैर्यं क्षमाभयम्‌ ॥ ३३ ॥

 

प्रथम श्लोकींचा उभारा । यमाचीं लक्षणें बारा ।

पुशिल्या प्रश्नानुसारा । प्रति‌उत्तरा हरि बोले ॥ ७७ ॥

पुढां प्रश्न आहेत फार । यालागीं यमनियमांचें उत्तर ।

आवरूनि संक्षेपाकार । स्वयें श्रीधर सांगत ॥ ७८ ॥

’अहिंसा’ कायावाचामनें । परपीडात्याग करणें ।

’सत्य’ यें यथार्थ बोलणें । ’अचौर्य’ लक्षणें तीं ऐक ॥ ७९ ॥

हातें चोरी नाहीं करणें । परी परद्रव्याकारणें ।

मनीं अभिलाष नाहीं धरणें । ’अस्तेय’ लक्षण त्या नांव ॥ ३८० ॥

असतां देहगेहसंगती । ज्याचे पोटीं नाहीं आसक्ती ।

जेवीं यात्रेमाजीं लोक येती । परी संगासक्ती त्यां नाहीं ॥ ८१ ॥

स्फटिक ठेविला ज्या रंगावरी । त्यासारिखा दिसे बाहेरी ।

आपण निर्विकार अंतरीं । तेवीं जो शरीरीं ’असंगता’ ते ॥ ८२ ॥

निंद्य कर्माकारणें । पोटांतूनि कंटाळणें ।

लौकिकीं निंद्य कर्मा लाजणें । ’ह्रीं’ म्हणणें या नांव ॥ ८३ ॥

इहलोकीं संग्रह करूं नेणें । जाणे दैवाधीन देहाचे जिणें ।

स्वर्गसुख भोगाकारणें । नाहीं संग्रहणें पुण्यातें ॥ ८४ ॥

पुण्यें स्वर्गभोगप्राप्ती । पुण्यक्षयें होय पुनरावृत्ती ।

जेणें क्षयो पावे पुण्यसंपत्ती । तें न संचिती निजभक्त ॥ ८५ ॥

या नांव गा ’असंचयो’ । ऐक ’आस्तिक्याचा’ निर्वाहो ।

सर्वत्र माझा ब्रह्मभावो । कोठेंही अभावो घे‌ऊं नेणें ॥ ८६ ॥

’ब्रह्मचर्य’ ऐसें येथ । जैसे आश्रमप्रयुक्त ।

बोलिलें शास्त्रीं यथोचित । तेंचि निश्चित करावें ॥ ८७ ॥

’मौनिं’ न बोलावें इतुकें जाण । मिथ्यालाप असंभाषण ।

नित्य करावें वेदपठण । गायत्रीस्मरण कां हरिनाम ॥ ८८ ॥

स्तिरवृत्ति आत्मारामीं । कां असावी निजधर्मीं ।

भावार्थें संतसमागमीं । ’स्थिरता’ उपक्रमीं या नांव ॥ ८९ ॥

स्वदेह दंडिलें कां वंदिलें । परी क्षमा सम दोंही काळें ।

देहाचा भोग तो दैवमेळें । येणें विवेकमेळें क्षमावंत ॥ ३९० ॥

या नांव ’क्षमा’ म्हणिजे । अभय तें ऐसें जाणिजे ।

जें जें पारिखें देखिजे । तें तें हो‌इजे आपणचि ॥ ९१ ॥

आत्मा एक पंचभूतें एक । दुजें पाहतां नाहीं देख ।

निमालें भयाचें महादुःख । ’अभय’ निःशेख या नांव ॥ ९२ ॥

निमाल्या दुजयाच्या गोठी । वोखदासी भय न मिळे सृष्टीं ।

अभयाची स्वानंदपुष्टी । निजदृष्टीं ठसावें ॥ ९३ ॥

या नांव गा बाराही ’यम’ । उद्धवा सांगितले सवर्म ।

आतां जयाचें नाम ’नेम’ । तेंही सुगम अवधारीं ॥ ९४ ॥

 

शौचं जपस्तपो होमः श्रद्धाऽऽतिथ्यं मदर्चनम्‌ ।

तीर्थाटनं परार्थेहा तुष्टिराचार्यसेवनम्‌ ॥ ३४ ॥

 

शौचाची ऐशी परी । अंतरीं शुचि विवेकेंकरीं ।

बाह्य तें वेदाज्ञेवरी । ’शौच’ करीं मृज्जलें ॥ ९५ ॥

परिसें ’जपाचा’ विचार । ज्यासी जैसा अधिकार ।

तैसा जपावा नाममंत्र । कां स्वतंत्र गुरुनाम ॥ ९६ ॥

ब्राह्मणाचा जप वेदोच्चार । संन्यासी जपे ओंकार ।

द्विजन्म्यासी आगममंत्र । कां नाममंत्र सर्वांसी ॥ ९७ ॥

तपाचा जो मुख्य प्रकार । जेणें शुद्ध होय अभ्यंतर ।

तो स्वधर्मीं गा सादर । अत्यादर करावा ॥ ९८ ॥

शरीरशोषणा नांव तप । हा मूर्खाचा खटाटोप ।

हृदयीं श्रीहरि चिंतणें सद्‌रूप । परम ’तप’ या नांव ॥ ९९ ॥

ऐक होमाचा विचार । देवाचे मुख वैश्वानर ।

पंचमहायज्ञ अग्निहोत्र । ’होम’ साचार या नांव ॥ ४०० ॥

भजनाची अति‌आवडी । कां धर्माची अधिक गोडी ।

या नांव ’श्रद्धा’ रोकडी । जाण धडपडी उद्धवा ॥ १ ॥

नसतांही अन्नधनें । आतिथ्यें दे समाधानें ।

मस्तकीं वंदूनियां दीनें । निववी वचनें सुखरूपें ॥ २ ॥

दीन देखोनि तत्त्वतां । अतिनम्र विनीतता ।

यथाशक्ति अर्पणें अर्था । ’आतिथ्य’ तत्त्वतां या नांव ॥ ३ ॥

पोटींच्या कळवळेंनि वोजा । अत्यादरें गरुडध्वजा ।

सांङ्ग साजिरी करणें पूजा । श्रद्धा समाजासंभारीं ॥ ४ ॥

मेळवूनि ब्राह्मणसंभार । श्रद्धायुक्त षोडशोपचार ।

पूजितां संतोषें मी श्रीधर । ’पूजा’ पवित्र ब्राह्मणांची ॥ ५ ॥

शुद्ध व्हावया अंतःकरण । करावें गा तीर्थगमन ।

तीर्थयात्रीं श्रद्धा गहन । ’तीर्थाटन’ या नांव ॥ ६ ॥

पदोपदीं माझें नाम । गर्जतां स्मरती माझें कर्म ।

यात्रा करणें निजनिष्काम । ’तीर्थयात्रा’ परम या नांव ॥ ७ ॥

परोपकारार्थ पर्वत । जेंवी कां सामग्री वाहत ।

तेवीं क्रियामात्रें उपकारार्थ । सदा वर्तत उपकारीं ॥ ८ ॥

जेवीं का चंद्राचे किरण । लागतंचि निवनिती जाण ।

तेवीं जयाचें आचरण । ’उपकारें’ जन सुखी करी ॥ ९ ॥

जें प्राप्त जाहलें अदृष्टीं । तेणें काळ यथासुखें लोटी ।

कदा समासम नाहीं पोटीं । ’यथालाभसंतुष्टी’ या नांव ॥ ४१० ॥

कायावाचामनें धनें । जो विनटला गुरूकारणें ।

त्याचें उठे संसारधरणें । ’गुरुसेवा’ म्हणणें या नांव ॥ ११ ॥

उभय शौचाचे दोनी गुण । जपादि येर दशलक्षण ।

हे बारा ’नेम’ जाण । देवो आपण बोलिला ॥ १२ ॥

 

एते यमाः सनियमा उभयोर्द्वादश स्मृताः ।

पुंसामुपासितास्तात यथाकामं दुहन्ति हि ॥ ३५ ॥

 

दोंही श्लोकीं यम नियम । निरूपिले उत्तमोत्तम ।

बारा बारा यांचें वर्म । गुह्य परम शास्त्रार्थी ॥ १३ ॥

पुरुष यांचें उपासन । जरी करी सकामन ।

तैं कामधेनूच्या ऐसें जाण । करिती पूर्ण सकळ काम ॥ १४ ॥

हेचि पैं गा यम नेम । पुरुष उपासी निष्काम ।

तैं त्यासी माझें निजधाम । अतिसुगम निजप्राप्ती ॥ १५ ॥

आतां शमदमादिक तुझे प्रश्न । जेणें हाता पावे ब्रह्मज्ञान ।

तें सांगेन गुह्य निरूपण । सावधान उद्धवा ॥ १६ ॥

प्रश्नोत्तर सांगेल श्रीकृष्ण । तें अवधारितां सावधान ।

तत्काळ होय ब्रह्मज्ञान । हें परम प्रमाण अतिगुह्य ॥ १७ ॥

तृप्त व्हावया बालकासी । निजकरें माता ग्रास दे त्यासी ।

तेवीं श्रीकृष्ण उद्धवासी । ब्रह्मज्ञानासी देतसे ॥ १८ ॥

जो रसु गोड लागे पित्यासी । तो बळेंचि पाजी बालकासी ।

तेवीं श्रीकृष्ण उद्धवासी । ब्रह्मरसासी देतसे ॥ १९ ॥

आधींचि तानयाचें प्रेम मोठें । वरी लागतां त्याचें मुखवटें ।

मग स्वानंदाचेनि नेटें । पान्हा लोटे अनिवार ॥ ४२० ॥

तेवीं स्वयें श्रीकृष्ण । दाटूनि देतसे ब्रह्मज्ञान ।

तेथें उद्धवें पुशिलें प्रश्न । तेणें अधिक जाण तुष्टला ॥ २१ ॥

आधींच पर्जन्य खरा । वरी मीनलासे वीजवारा ।

मग अनिवार वर्षे धारा । खणोनि धरा वाहतसे ॥ २२ ॥

तेवीं द्यावया ब्रह्मज्ञान । मिष उद्धवाचे प्रश्न ।

स्वानंदें तुष्टला श्रीकृष्ण । ब्रह्म पूर्ण देतसे ॥ २३ ॥

निमोले देतां मिठाचे खडे । चिंतामणी हातीं चढे ।

कां विटेसाठीं परीस जोडे । न घे तो नाडे निजस्वार्था ॥ २४ ॥

तेवीं उद्धवाचे थोडे प्रश्न । तेणें आतुडे ब्रह्म पूर्ण ।

एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ २५ ॥

उद्धवाचे चौतीस प्रश्न । त्यांत यम नियम जाहले जाण ।

उरले बत्तीस गुण । तेंही विवंचन अवधारा ॥ २६ ॥

प्रश्नीं दयेचें प्रति‌उत्तर । न सांगेचि शारंगधर ।

त्या अर्थीं भावगर्भ सार । षड्‍गुणैश्वर्य बोलिलें ॥ २७ ॥

एही विखींचें व्याख्यान । पुढें सांगेल श्रीकृष्ण ।

दयेच्या ठायीं भाग्य संपूर्ण । कोण कारण सांगावया ॥ २८ ॥

एवं उरले एकतीस प्रश्न । आधिक एक सांगेल श्रीकृष्ण ।

’कर्मस्वसंगम शौच’ जाण । कार्यकारणसंबंधा ॥ २९ ॥

ऐसे हे तेहतीस प्रश्न । व्याख्यान सांगेल श्रीकृष्ण ।

तें करतळीं ब्रह्मज्ञान । उद्धवासी जाण देतसे ॥ ४३० ॥

 

शमो मन्निष्ठता बुद्धेर्दम इन्द्रियसंयमः ।

तितिक्षा दुःखसंमर्षो जिह्वोपस्थजयो धृतिः ॥ ३६ ॥

 

बुद्धि जे कां विवेकवंती । असार सांडूनि सार धरिती ।

तिणें मनाच्या सकळ वृत्ती । विवेकस्थिती आवरोनि ॥ ३१ ॥

त्या वृत्तीसमवेत आपण । बुद्धि परमात्मीं मिळे जाण ।

जेवीं सागरासी लवण । दे आलिंगन भावार्थें ॥ ३२ ॥

समुद्रीं मिळतां लवण । समुद्रचि होय आपण ।

तेवीं आत्मनिश्चयें बुद्धि पूर्ण । चैतन्यघन स्वयें होय ॥ ३३ ॥

ऐसा बुद्धीचा उपरम । त्यानें म्हणिजे गा ’शम’ ।

यापूर्वी करावया दम । तोही अनुक्रम अवधारीं ॥ ३४ ॥

शत्रूचें जें दुर्दमन । तो दमु येथें नव्हे जाण ।

करावें इंद्रियदमन । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ३५ ॥

जेणें सहाय होती शमासी । त्या युक्तीं राखणें इंद्रियांसी ।

विधीवेगळें नेदी भोगासी । आवरी अहर्निशीं वैराग्यें ॥ ३६ ॥

ऐसें इंद्रियांचें निग्रहण । त्या नांव गा ’दम’ गुण ।

आतां तितिक्षेचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ३७ ॥

महासुख आलें होये । तें जेणें उल्हासें अंगीं वाहे ।

तेणेंचि उल्हासे पाहे । दुःखही साहे निजांगीं ॥ ३८ ॥

तेज आणि महा अंधारी । नभ समत्वें अंगीं धरी ।

तेवीं जो अविकारी । सुखदुःखपरी साहता ॥ ३९ ॥

गोफणेचा सुवर्णपाषाण । लागे तो दुःखी होय पूर्ण ।

तेचि वोळखिलिया सुवर्ण । दुःख जा‌ऊन सुख वाटे ॥ ४४० ॥

तैसें द्वंद्वांचें निजस्वरूप । वोळखिलिया सद्‌रूप ।

तेव्हा द्वंद्वें होती चिद्‌रूप । हें मुख्य स्वरूप तितिक्षेचें ॥ ४१ ॥

सांडूनियां देह‍अहंते । सुखदुःखांहीपरतें ।

देखणें जें आपणातें । तेचि येथें ’तितिक्षा’ ॥ ४२ ॥

स्वप्नींचे दरिद्र आणि सधनता । जागृतीसी दोन्ही मिथ्या ।

तेवीं सुखदुःखापरता । देखणें तत्त्वतां ते ’तितिक्षा’ ॥ ४३ ॥

जिव्हा आणि दुसरें शिश्न । यांचा जयो करावा आपण ।

या नांव ’धृति’ संपूर्ण । विद्याधारण धृती नव्हे ॥ ४४ ॥

जेवीं कृष्णसर्प धरिजे हातीं । हे दोनी धरिजे तैशिया रीतीं ।

अळुमाळ ढिलावतां धृती । परतोनि खाती धरित्यासी ॥ ४५ ॥

ज्यासी द्रव्यदारासक्ती । तेथ कदा न रिगे हे धृती ।

द्रव्यदारा‌अनासक्ती । त्याचे घरीं धृती पोषणी सदा ॥ ४६ ॥

 

दण्डन्यासः परं दानं कामत्यागस्तपः स्मृतम्‌ ।

स्वभावविजयः शौर्यं सत्यं च समदर्शनम्‌ ॥ ३७ ॥

 

सर्व भूतांसी न द्यावें दुःख । याचे पोटीं आलें सुख ।

’महादान’ तें हेंचि देख । द्यावें सुख सर्वांसी ॥ ४७ ॥

दुःख निरसूनि भूतांसी । सुख देणें गा सर्वांसी ।

हेंचि उत्तम दान पृथ्वीसी । आन यासी तुकेना ॥ ४८ ॥

जन्ममरणाचें दुःख । निरसूनि द्यावें निजसुख ।

याचि नांवें ’दान’ देख । अलौकिक उद्धवा ॥ ४९ ॥

या नांव गा ’परमदान’ । उद्धवा निश्चयेंसीं जाण ।

ऐक तपाचें लक्षण । तुज संपूर्ण सांगेन ॥ ४५० ॥

करूनियां कामाचा त्याग । तप करणें तें अतिचांग ।

हृदयीं असतां कामदाघ । तपाचें लिंग शोभेना ॥ ५१ ॥

सकाम वना जाय तपासी । तो वनींही चिंती वनितेसी ।

तें तपचि बाधक होय त्यासी । काम आंगेंसीं वर्ततां ॥ ५२ ॥

त्यागोनि कामाची कामस्थिती । तैं तपाची उत्तम गती ।

अखंड लागे माझी स्मृती । ’शुद्धतप’ प्राप्ती या नांव ॥ ५३ ॥

माझ्या ठायीं अनुताप । त्या नांव गा ’शुद्ध’ तप ।

कां हृदयीं चिंतितां चित्स्वरूप । हें ’परमतप’ तपांमाजीं ॥ ५४ ॥

ऐक शौर्याचा विचार । रणीं मर्दूनि अरिवीर ।

जिंतिला शत्रूंचा संभार । तो एथ शूर मानेना ॥ ५५ ॥

प्रवाहरूपें अनिवार । जीवभाव लागला थोर ।

त्यातें जिंके जो महावीर । तो ’परम शूर’ बोलिजे ॥ ५६ ॥

”माझा सदाचार निर्वाहो । मी सज्ञान निःसंदेहो ।

माझा पवित्र ब्राह्मणदेहो” । हा ’जीवभावो’ जीवाचा ॥ ५७ ॥

देहाचे माथां वर्णाश्रम । आश्रमाचे माथां कर्म ।

तो कर्माभिमान ज्यां परम । त्यांसी देहभ्रम अनिवार ॥ ५८ ॥

जिणोनि जीवाचे स्वभाव । चिदानंदाची राणीव ।

भोगिजे स्वराज्यवैभव । हें परम गौरव शौर्याचें ॥ ५९ ॥

ज्या नांव बोलिजे निजसत्य । तें मी सांगेन निश्चित ।

सम ब्रह्म देखणें संतत । तें ’परम सत्य’ उद्धवा ॥ ४६० ॥

वस्तु न देखतां सर्वसम । जें जें देखणें गा विषम ।

तेंचि असत्य अतिदुर्गम । ’सत्य’ तें ब्रह्म समसाम्य ॥ ६१ ॥

केवळ जें सत्य भाषण । तें निजसत्य नव्हे जाण ।

तेचिविखींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६२ ॥

 

ऋतं च सूनृता वाणी कविभिः परिकीर्तिता ।

कर्मस्वसङ्गमः शौचं त्यागः संन्यास उच्यते ॥ ३८ ॥

 

इतर कवींची वदंती । ’ऋत’ या नांव सत्य म्हणती ।

हें सत्य मानावें प्रवृत्तीं । सम ब्रह्म निवृत्तीमाजीं सत्य ॥ ६३ ॥

ऋत म्हणिजे तें ऐसें येथ । सत्य वाचा जें श्रोत्यांचें हित ।

तेंही दुःखसंबंधरहित । ’ऋत’ निश्चित या नांव ॥ ६४ ॥

चित्रीं पाहतां दिसे विषम । त्यामाजीं भिंती सदा सम ।

तेवीं जग देखतां विषम । ज्यां ब्रह्म सम निजबोधें ॥ ६५ ॥

या नांव गा ’सत्य’ जाण । उद्धवें केला नाहीं जो प्रश्न ।

त्या शौचाचें निरूपण । देवो आपण सांगत ॥ ६६ ॥

नव्हतां शुद्ध अंतःकरण । त्याग संन्यास न घडे जाण ।

अंतरशुद्ध्यर्थ शौच पूर्ण । स्वधर्माचरण हरि सांगे ॥ ६७ ॥

अंतरीं कर्ममळाचें बंधन । त्याचें स्वधर्में करावें क्षालन ।

कर्मे कर्माचें निर्दळण । करूनि आपण निष्कर्म व्हावें ॥ ६८ ॥

ते स्वधर्मीं फळाशा सुटता । कर्मबंधनें तुटती सर्वथा ।

यालागीं फळनिराशता । अंतरशौचता अतिशीघ्र ॥ ६९ ॥

नैराश्यें स्वधर्माचरण । तेणें अंतरमळाचें क्षालन ।

या नांव गा शौच जाण । ’शौच’ संपूर्ण नैराश्यें ॥ ७० ॥

’शौच’ शुद्ध‍अंतःकरणीं । ते भूमिका संन्यासग्रहणीं ।

यालागीं शौच अप्रश्नीं । सारंगपाणी बोलिला ॥ ७१ ॥

सकळ संकल्पांचा त्याग । हाचि पैं ’संन्यास’ चांग ।

ऐसें बोलिला तो श्रीरंग । ’त्याग’ तो चांग या नांव ॥ ७२ ॥

मी देह हे दृढता जीवीं । संकल्पें तगमग नित्य नवी ।

बाह्य दंड कमंडलु भगवीं । हें संन्यासपदवी लौकिक ॥ ७३ ॥

 

धर्म इष्टं धनं नॄणां यज्ञोऽहं भगवत्तमः ।

दक्षीणा ज्ञानसंदेशः प्राणायामः परं बलम्‌ ॥ ३९ ॥

 

धन धान्य पशु रत्न । हें प्राण्यासी नव्हे इष्ट धन ।

मोक्षामार्गीं सबळ जाण । इष्ट धन तो धर्म ॥ ७४ ॥

घरीं जें पुरिलें धन । तें घरींच राहे जाण ।

धर्म तो स्वयें चालतें धन । अंगा बंधन येवो नेदी ॥ ७५ ॥

धर्मिष्ठायेवढा कृपण । न देखें मी आणिक जाण ।

मरतांही स्त्रीपुत्रां वंचून । अवघेंचि धन सवें ने ॥ ७६ ॥

धार्मिकीं धर्मार्थ वेंचूनि धन । मी भांडारी केला नारायण ।

जे समयीं जें जें लागे जाण । तें मी आपण स्वयें पुरवीं ॥ ७७ ॥

यालागीं धर्म तो इष्ट धन । हें सत्य सत्य माझें वचन ।

ऐक यज्ञाचें व्याख्यान । यथार्थ जाण सांगतों ॥ ७८ ॥

अग्नि तो माझें मुख जाण । यज्ञभोक्ता मी नारायण ।

अवघा यज्ञचि मी श्रीकृष्ण । परम प्रमाण वेदोक्त ॥ ७९ ॥

तेथें माझें स्वरूप ब्राह्मण । मद्दीक्षादीक्षित जाण ।

सद्‍भावें करूनियां यजन । माझें सुख संपूर्ण पावले ॥ ४८० ॥

तेथ अधर्मद्रव्याचेनि कोडें । अविधी दांभिक याग घडे ।

तोही मज मुखींच पडे । परी ते कोरडे खडखडीत ॥ ८१ ॥

अविधी जाहले पशुघातकी । तेणें अवदानें मी नव्हें सुखी ।

दंभे पडले कुंभिपाकीं । महानरकीं रौरवीं ॥ ८२ ॥

सर्व भूतांच्या भूतमुखीं । अर्पी तें पावे यज्ञपुरुखीं ।

हे दीक्षा नेणोनि याज्ञिकीं । जाहले नारकी हिंसादोषें ॥ ८३ ॥

जो मद्‍भावें दीक्षित जाण । विश्वतोमुखीं ज्यांचे यजन ।

तयांचा ’यज्ञ’ तो मी नारायण । दक्षीणा कोण ते ऐका ॥ ८४ ॥

यज्ञासी मोल नाहीं देख । ज्यासी ज्ञानदक्षिणा अमोलिक ।

हातां येतांचि याज्ञिक । महासुख पावले ॥ ८५ ॥

दक्षिणा आल्या ज्ञानघन । याज्ञिक होती अतिसंपन्न ।

कल्पांतीं वेंचेना तें धन । निजीं समाधान जीवशिवां ॥ ८६ ॥

सर्वांमाजीं प्राण सबळ । प्राणबळें बळी सकळ ।

प्राणयोगें मन चपळ । अतिचंचळ प्राणस्पंदे ॥ ८७ ॥

यापरी गा बळिष्ठ प्राण । प्राणा‌अधीन सदा मन ।

तो प्राण जिंकावा आपण । ’बळवंतपण’ या नांव ॥ ८८ ॥

गज उपडिजे पायीं धरून । घायीं चूर कीजे पंचानन ।

प्राण न जिंकतां जाण । शूरांचें प्रमाण नव्हे बळ ॥ ८९ ॥

प्राणा‌अधीन जीव मन । त्या प्राणाचें करूनि दमन ।

तो स्वयें कीजे गा स्वाधीन । ’अतिबळ’ जाण या नांव ॥ ४९० ॥

दृढ प्राणायाम साधिल्यापाठीं । थोरला देवो धांवे भेटी ।

भेटलिया न सुटे मिठी । ऐसा ’बळी’ सृष्टीं प्राणायामी ॥ ९१ ॥

 

भगो म ऐश्वरो भावो लाभो मद्‍भक्तिरुत्तमः ।

विद्याऽऽत्मनि भिदाबाधो जुगुप्सा ह्रीरकर्मसु ॥ ४० ॥

 

उद्धवें पुशिला दयेचा प्रश्न । तें न सांगोनि श्रीकृष्ण ।

परम भाग्याचें निरूपण । स्वयें आपण सांगत ॥ ९२ ॥

केवळ भाग्येंवीण । दया तितुकी वांझ जाण ।

यालागीं भाग्यनिरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ९३ ॥

म्हणसी कृपणाचें भाग्य । तो असतेनि धनें अभाग्य ।

परम भाग्य त्याचें चांग । जो दयेतें साङ्ग प्रतिपाळी ॥ ९४ ॥

त्या परम भाग्याचें लक्षण । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।

ऐक तेथींची उणखूण । उदारपण भाग्याचें ॥ ९५ ॥

’ज्ञान’ आणि ’वैराग्य’ पूर्ण । ’लक्ष्मी’ आणि ’औदार्य’ गुण ।

’ऐश्वर्य’ आणि ’यश’ गहन । हे षड्‍गुण जाण महाभाग्य ॥ ९६ ॥

हे षड्‍गुण माझें भाग्य । भाग्यें पावे जो सभाग्य ।

तोचि दयेतें पाळी साङ्ग । अति‌अव्यंग पूर्णत्वें ॥ ९७ ॥

जो षड्‍गुणेंशीं संपन्न । तोचि दीनदयाळू जाण ।

दे‌ऊं जाणे दान सन्मान । दरिद्रविच्छिन्न करूं शके ॥ ९८ ॥

ऐशिया सभाग्याची भेटी । होय तें भाग्य पाहिजे ललाटीं ।

माझ्या भाग्यास सृष्टीं । आणिक दृष्टीं दिसेना ॥ ९९ ॥

ऐसोनि ऐश्वर्यें संपन्न । तो दयेचें माहेर जाण ।

तिसी सोहळे करिती आपण । दया संपन्न त्याचेनि ॥ ५०० ॥

यालागीं दयेचे पोटीं । म्यां सांगितली भाग्याची गोठी ।

भूतदया जयाच्या पोटीं । तो अभाग्य सृष्टीं कदा नोहे ॥ १ ॥

तुवां पुशिला लाभ तो कोण । ऐक त्याचेंही लक्षण ।

माझी उत्तम भक्ति जाण । ’लाभ’ संपूर्ण त्या नांव ॥ २ ॥

माझी करिता उत्तम भक्ती । चारी मुक्ती पायां लागती ।

सुरवर लोटांगणीं येती । लाभ श्रीपति मी लाभें ॥ ३ ॥

हा लाभ न येतां हातीं । धनादिकांची जे प्राप्ती ।

तो नाडु जाण निश्चितीं । नरकगतिदायक ॥ ४ ॥

यालागीं परम लाभ माझी भक्ती । जेणें मी लाभें श्रीपती ।

ऐक विद्येची व्युत्पत्ती । यथानिगुतीं सांगेन ॥ ५ ॥

दृढ वासनेचिया संबंधा । शुद्धास आणी जीवपदा ।

अभेदीं उपजवी भेदा । ’अविद्याबाधा’ या नांव ॥ ६ ॥

देहाचे माथां वर्णाश्रम । आश्रमाचे माथां कर्म ।

त्या कर्माचा अभिमान परम । तो ’जीवधर्म’ देहबुद्धी ॥ ७ ॥

ते छेदोनि जीवाची बाधा । तो मेळविजे चिदानंदा ।

ती नांव शुद्ध ’आत्मविद्या’ । येर ते अविद्या सर्वही ॥ ८ ॥

जे निरसी गा अविद्या । ते बोलिजे शुद्ध विद्या ।

येरी शास्त्रादि चौदा विद्या । ते जाण अविद्या पाल्हेली ॥ ९ ॥

जे निरसी जीवाची बाधा । ते बोलिजे शुद्ध आत्मविद्या ।

आ‌इक ह्रीच्या संबंधा । लाजावें सदा निंद्यकर्मी ॥ ५१० ॥

केवळ अवयव झांकणें । ते लज्जा येथ कोण म्हणे ।

गेलियाही जीवेंप्राणें । अकर्म न करणें ते ’लज्जा’ ॥ ११ ॥

 

श्रीर्गुणा नैरपेक्ष्याद्याः सुखं दुःखसुखात्ययः ।

दुःखं कामसुखापेक्षा पण्डितो बन्धमोक्षवित्‌ ॥ ४१ ॥

 

सकळ साम्राज्यवैभवेंसीं । चतुर्दशभुवनविलासेंसीं ।

अंगीं लक्ष्मी आलिया जयापाशीं । परी थुंकोनि तिसी पाहेना ॥ १२ ॥

ऐशी ज्याचे निरपेक्षता । ते उत्कृष्ट ’श्री’ तत्त्वतां ।

त्यासी मी श्रीकृष्ण वंदीं माथां । इतरांची कथा कायसी ॥ १३ ॥

ज्यासी लक्ष्मीची निरपेक्षता । त्याची नित्य वस्ती माझे माथां ।

त्याहीहोनि पढियंता । आणिक सर्वथा मज नाहीं ॥ १४ ॥

सुख आणि महादुःख । दोनींतें ग्रासोनियां देख ।

प्रकटे स्वानंद स्वाभाविक । या नांव ’सुख’ उद्धवा ॥ १५ ॥

जेथ दुजयाची चाड नाहीं । इंद्रियांचा पांग न पडे कांहीं ।

विषयावीण आनंद हृदयीं । ’निजसुख’ पाहीं या नांव ॥ १६ ॥

विसरोनि हें निजसुख । कामापेक्षा करणें देख ।

याचि नांव गा परम ’दुःख’ । केवळ ते मूर्ख सेविती ॥ १७ ॥

नित्य होतां कामप्राप्ती । कदा नव्हे कामतृप्ती ।

कामापेक्षा पाडी दुःखावर्ती । दुःख निश्चितीं कामापेक्षा ॥ १८ ॥

हा बंध हा मोक्ष चोख । जाणणें जें अलौकिक ।

कदा नव्हे आनुमानिक । ’पंडित’ देख या नांव ॥ १९ ॥

ऐशी न जोडतां अवस्था । आम्ही सज्ञान वेदशास्त्रतां ।

ऐशी अभिमानि पंडितता । ते न ये सर्वथा उपेगा ॥ ५२० ॥

ज्यासी शांति आणि समाधान । साचार बंधमोक्षाचें ज्ञान ।

तो ’महापंडित’ जाण । ऐसें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ २१ ॥

 

मूर्खो देहाद्यहंबुद्धीः पन्था मन्निगमः स्मृतः ।

उत्पथश्चित्तविक्षेपः स्वर्गः सत्त्वगुणोदयः ॥ ४२ ॥

 

वेदशास्त्र नेणता एक । त्यासी मूर्ख म्हणती लोक ।

ते मूर्खता येथें न मने देख । केवळ मूर्ख देहाभिमानी ॥ २२ ॥

केवळ नश्वर देह देख । तो मी म्हणोनि मानी हरीख ।

देहाभिमानें भोगी नरक । यापरता मूर्ख कोण आहे ॥ २३ ॥

विटाळें देहाचा संभवो । विटाळें देहाचा उद्‍भवो ।

विटाळेंचि निधन पहा हो । विटाळासी ठावो देहापाशीं ॥ २४ ॥

देहाचें निजरूप येथ । अस्थि चर्म विष्ठा मूत्र ।

तो मी म्हणवूनि जो श्लाघत । ’मूर्ख’ निश्चित तो जाण ॥ २५ ॥

ऐशी जे कां देह‍अहंता । ती नांव परममूर्खता ।

चालणें माझ्या वेदपंथा । ’सन्मार्गता’ ती नांव ॥ २६ ॥

ज्यासी जाहली चित्तविक्षेपता । तो निंदी गुरुदेवता ।

जो न मानी वेदशास्त्रार्था । तो उत्पथामाजीं पडे ॥ २७ ॥

जो गुरुदोषदर्शी समत्सरता । जो क्रोध करी सुहृद‌आप्तां ।

जो धिक्कारी मातापिता । ’चित्तविक्षेपता’ त्या नांव ॥ २८ ॥

जो सन्मानालागीं पाही । साधुसज्जनांतें करी द्रोही ।

जो दोष देखे ठायीं ठायीं । ’चित्तविक्षेप’ पाहीं या नांव ॥ २९ ॥

जो वदे परापवादा । जो करूं रिघे परनिंदा ।

जो विश्वासे स्त्रियेचे शब्दा । ’चित्तविक्षेपबाधा’ । ती नांव ॥ ५३० ॥

जो सन्मार्गापासूनि चेवता । पडे अधर्म‍अकर्म‍उत्पथा ।

तेही ’चित्तविक्षेपता’ । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ३१ ॥

आपण तत्त्वतां परब्रह्म । जाणणें हा ’वेदमार्ग’ उत्तम ।

हें नेणोनि वर्तणें सकाम । तोचि परम ’उन्मार्ग’ ॥ ३२ ॥

स्वर्गशब्दाची व्युप्तत्ती । ते सत्त्वगुणाची उत्पत्ती ।

जेणें निजसुखाची होय प्राप्ती । परी इंद्रलोकगति तो स्वर्ग नोहे ॥ ३३ ॥

अमरभुवना जे जे गेले । ते परतोनि पतना आले ।

शुद्धसत्त्वीं जे मिसळले । ते पावले निजसुख ॥ ३४ ॥

ऐसा जो कां सत्त्वगुण । तोचि येथें ’स्वर्ग’ जाण ।

आतां नरकाचें लक्षण । तुज संपूर्ण सांगेन ॥ ३५ ॥

 

नरकस्तम‍उन्नाहो बंधुर्गुरुरहं सखे ।

गृहं शरीरं मानुष्यं गुणाढ्यो ह्याढ्य उच्यते ॥ ४३ ॥

 

कामक्रोधलोभ‍उद्रेक । तेणें खवळे महामोह देख ।

तो बुडवी सज्ञान विवेक । एकलें एक तम वाढे ॥ ३६ ॥

अरुणोदयीं दाट कुहर । निबिड पडे अंधकार ।

न कळे दिवसनिशाव्यवहार । सूर्यचंद्र दिसेना ॥ ३७ ॥

यापरी गा निजचित्तीं । अंधमते वाढे वृत्ती ।

कर्तव्याकर्तव्यस्थिती । एकही स्फूर्ति स्फुरेना ॥ ३८ ॥

ऐसा तमाचा उन्नाह उद्रेक । त्या नांव जाण ’महानरक’ ।

परी यमयातना जें दुःख । तो नरक म्हणों नये ॥ ३९ ॥

यमयातनां पाप झडे । महामोहें पाप वाढे ।

याम्य नरक ते बापुडे । अतिनरक गाढे महामोहीं ॥ ५४० ॥

काम क्रोध लोभ देख । हेचि तीनी निरयदायक ।

तेथ महामोहो आवश्यक । जें होय एक अंधतम ॥ ४१ ॥

इतुका मिळे जेथ समुदावो । त्यांते बोलिजे ’तम‍उन्नाहो’ ।

ऐसा जेथ घडे भावो । तो पुरुष पहा हो नरकरूप ॥ ४२ ॥

जो घोरनरकाप्रती जाये । त्याचा तेथूनि उद्धार होये ।

’तम‍उन्नाह’ ज्या प्राप्त होये । त्याचा निर्गम नोहे महाकल्पांतीं ॥ ४३ ॥

ऐशी तम‍उन्नाहाची ख्याती । ऐकोनि उद्धव कंटाळे चितीं ।

ऐसे बुडते जीव तमोवृत्तीं । त्यांची उद्धारगति कोण करी ॥ ४४ ॥

ऐसा उद्धवाचा भावो । जाणोनि बोलिला देवाधिदेवो ।

बुडतयातें उद्धरी पहा हो । गुरुरावो निजसखा ॥ ४५ ॥

ऐसा गुरु तो तूं कोण म्हणशी । मी नित्य लागें ज्याच्या पायांशीं ।

जो दे चिन्मात्र पूर्णब्रह्मासी । ’गुरु’ नाम तयासी बोलिजे ॥ ४६ ॥

त्या ब्रह्मापरीस अधिकता । गुरूसी आलिसे तत्त्वतां ।

ब्रह्म ब्रह्मत्वें हा प्रतिपादिता । येर्‍हवीं ब्रह्माची वार्ता कोण पुसे ॥ ४७ ॥

अज अव्यय अनंत । अच्छेद्य अभेद्य अपरिमित ।

हे ब्रह्ममहिमा समस्त । सद्‍गुरूंनीं येथ विस्तारिली ॥ ४८ ॥

ऐशी ऐकतां सद्‍गुरुकीर्ती । जडजीव उद्धरती ।

’गुरु’ नामाची महाख्याती । ऐकोनि कांपती यमकाळ ॥ ४९ ॥

त्या सद्‍गुरूचें महिमान । करी बुडत्याचें उद्धरण ।

निवारी जन्ममरण । शिष्यसमाधान निजदाता ॥ ५५० ॥

सुहृद आप्त सखा बंधु । शिष्याचे सद्‍गुरु प्रसिद्धु ।

निवारूनि नरकसंबंधु । परमानंदु सुखदाता ॥ ५१ ॥

आतां गृहाचें लक्षण । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।

माड्या गोपुरें धवलारें जाण । गृहप्रमाण तें नव्हे ॥ ५२ ॥

मनुष्यदेह तो गृहाश्रम । जेथें नित्य वसें मी पुरुषोत्तम ।

तेथील करितां स्वधर्मकर्म । आत्माराम उल्हासे ॥ ५३ ॥

ज्या नरदेहाचिये प्राप्ती । इंद्रादिक देव वांछिती ।

वेद वानी ज्या देहाची कीर्ति । निजमोक्षप्राप्ती नरदेहीं ॥ ५४ ॥

निज ’गृह’ जें साचार । तें जाणावें नरशरीर ।

आतां आढ्यपणाचा विचार । तोही प्रकार अवधारीं ॥ ५५ ॥

जो ज्ञानगुणीं अतिसंपन्न । जें कल्पांतींही न वेंचे धन ।

तोचि ’आढ्यतम’ जाण । येर तें धन नश्वर ॥ ५६ ॥

नश्वर धनाची आढ्यता । अवश्य नेत अधःपाता ।

ज्ञानधने जे आढ्यता । तेणें ये हाता परब्रह्म ॥ ५७ ॥

 

दरिद्रो यस्त्वसंतुष्टः कृपणो योऽजितेन्द्रियः ।

गुणेष्वसक्तधीरीशो गुणसङ्गो विपर्ययः ॥ ४४ ॥

 

ऐक दरिद्राचें लक्षण । गांठीं असतां कोटी धन ।

ज्याचें संतुष्ट नाहीं मन । परम ’दरिद्री’ जाण या नांव ॥ ५८ ॥

ज्याचे गांठीं नाहीं कांचवटी । परी संतुष्टता नित्य पोटीं ।

तोचि संपन्न सकळ सृष्टीं । सत्य गोष्टी हे उद्धवा ॥ ५९ ॥

गांठीं असोनियां धन । जो पोटा न खाय आपण ।

सदा लोलिंगत मन । दरिद्रलक्षण या नांव ॥ ५६० ॥

यापरी जें कृपणपण । ऐक त्याचेंही लक्षण ।

जेवीं राजा बांधी सेवकजन । तेवीं इंद्रियांअधीन जो होय ॥ ६१ ॥

निर्धारितां निजरूप जाण । सर्वांचा राजा तो आपण ।

तें विसरोनि होय दीन । इंद्रियांअधीन हो‍ऊनि ठाके ॥ ६२ ॥

मन तयाचें आज्ञाधार । मनाचीं इंद्रियें किंकर ।

त्यांचाही हा होय डिंगर । अजितेंद्रियें होय थोर ’कृपणत्व’ ऐसें ॥ ६३ ॥

निज किंकराचीं किंकरें । त्या इंद्रियांचीं हा वोळंगे द्वारें ।

अजितेंद्रियत्वें अतिखरें । निजांगीं सुभरे कृपणत्व ॥ ६४ ॥

या नांव गा ’कृपणपण’ । तुज म्यां सांगितले जाण ।

आतां ईश्वराचें सुलक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥ ६५ ॥

कनक आणि कामिनी । ज्यासी नावडे मनींहुनी ।

तोचि ’ईश्वर’ त्रिभुवनीं । सत्य सत्य हे वाणी उद्धवा ॥ ६६ ॥

तुवां जितुके केले प्रश्न । तितुके ज्यासी वोळंगती गुण ।

त्यांसीही ज्याचें अलिप्तपण । ईश्वरत्व संपूर्ण त्या नांव ॥ ६७ ॥

कनक आणि कामिनी । यांचा पंगिस्त मनींहूनी ।

तोचि ’अनीश्वरु’ जनीं । हें सत्य मानीं उद्धवा ॥ ६८ ॥

शमादि सांगितले प्रश्न । त्यांचें जें विपरित लक्षण ।

तेंचि अनीश्वरत्व जाण । अशमादि गुण जे ठायीं ॥ ६९ ॥

 

एत उद्धव ते प्रश्नाः सर्वे साधु निरूपिताः ।

किं वर्णितेन बहुना लक्षणं गुणदोषयोः ॥ ४५ ॥

 

उद्धवा तुझे सकळ प्रश्न । म्यां निरूपिले सुलक्षण ।

जेणें हो‌इजे ब्रह्मसंपन्न । तैसें व्याख्यान सांगितले ॥ ५७० ॥

संसारीं गुणदोषलक्षण । सांगता अपरिमित जाण ।

यालागीं धरावें गा मौन । परम कठिण गुणदोष ॥ ७१ ॥

गुणदोष नायकावे कानीं । गुणदोष न देखावे नयनीं ।

गुणदोष न बोलावे वदनीं । गुणदोष मनीं न धरावे ॥ ७२ ॥

ब्रह्मज्ञानाचें मुख्य लक्षण । तेंही बहुत नाहीं निरूपण ।

श्लोकार्धें श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ ७३ ॥

 

गुणदोषदृशिर्दोषो गुणस्तूभयवर्जितः ॥ ४६ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे एकोनविंशोऽध्यायः ॥ १९ ॥

 

 

ब्रह्म एक परिपूर्ण । तेथें कैंचे दोष कैंचे गुण ।

अविद्या क्षोभली ते जाण । गुणदोषलक्षण वाढवी ॥ ७४ ॥

जो देखों लागे दोषगुण । त्याची अविद्या क्षोभली जाण ।

जो न देखे गुणदोषभान । तो ’ब्रह्मसंपन्न’ उद्धवा ॥ ७५ ॥

पराचा देखावा दोषगुण । हाचि दोषांमाजीं महादोष जाण ।

गुणदोष न देखावा आपण । हा उत्तम गुण सर्वार्थीं ॥ ७६ ॥

ब्रह्मीं नाहींत दोषगुण । हें सर्वार्थीं सत्य जाण ।

जो देखे गा दोषगुण । ब्रह्मत्व जाण तेथें नाहीं ॥ ७७ ॥

जे गुणदोष देखों लागले । त्यांचें ब्रह्मत्व कैसेनि गेलें ।

त्यांपाशीं तें वोस जाहलें । कीं रुसूनि गेलें तेथूनी ॥ ७८ ॥

जेवीं रविबिंबा राहु ग्रासी । तैं दिवसा देखिजे नक्षत्रांसी ।

तेवीं अविद्या ब्रह्मत्व जैं प्राशी । तैं गुणदोषांसी देखिजे ॥ ७९ ॥

आदरें सांगे श्रीकृष्ण । उद्धवा न देखावे दोषगुण ।

हे माझे जीवींची निजखूण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितली ॥ ५८० ॥

जनीं चौर्‍यांशीं लक्षयोनी । त्यांत गुणदोष एके स्थानीं ।

न देखावे मनुष्ययोनीं । तूं इतुकेनी नित्यमुक्त ॥ ८१ ॥

म्हणसी स्वाचारपरिपाठीं । गुणदोष देखावे दृष्टीं ।

उद्धवा हे गोष्टी । स्वधर्मराहाटी ते भिन्न ॥ ८२ ॥

निजदोष निरसावयाकारणें । स्वधर्मकर्म आचरणें ।

तेणें गुणदोष देखणें । तैं नागवी धांवणें तैसें जाहलें ॥ ८३ ॥

साळी पिकावया शेतीं । तृण जाळूनि दाढ करिती ।

तेथ पिकली साळी जैं जाळिती । तैं तोंडीं माती पडली कीं ॥ ८४ ॥

व्हावया दोषनिवृत्ती । वेदें द्योतिली धर्मप्रवृत्ती ।

तेणें स्वधर्में जैं दोष देखती । तैं निजप्राप्ती नागवले ॥ ८५ ॥

जेवीं कां सोंगें नटनटी । दाविती हावभाव नाना गोठी ।

परी तो भाव नाहीं त्यांचे पोटीं । स्वधर्म त्या दृष्टीं करावा ॥ ८६ ॥

न देखोनि दोषगुण । स्वधर्म-मर्यादा नोसंडून ।

करावें गा स्वधर्माचरण । हें मुख्य लाक्षण कर्मांचें ॥ ८७ ॥

ऐशिया स्वधर्मगती । कर्ममळ निःशेष जाटी ।

साधकां निजपदप्राप्ती । गुणदोषस्थिती सांडितां ॥ ८८ ॥

गुणदोष देहाचे ठायीं । आत्मा नित्य विदेही ।

गुणदोष त्याच्या ठायीं । सर्वथा नाहीं उद्धवा ॥ ८९ ॥

साधकें न देखावे दोषगुण । सिद्धासी सहजचि नाहीं जाण ।

जरी दिसों लागले दोषगुण । तरी आली नागवण दोघांसी ॥ ५९० ॥

साधकाची प्राप्ती बुडे । सिद्धाची सिद्धी तत्काल उडे ।

एवं गुणदोषांचें सांकडें । दोंहीकडे उद्धवा ॥ ९१ ॥

गुणदोषीं भरली सृष्टी । तेथ न ठेवावी निज-दृष्टी ।

हे कळवळोनियां पोटीं । श्रीकृष्णें गोष्टी सांगितली ॥ ९२ ॥

गुणदोष विविधभेद । ऐसे आहेत निषिद्ध ।

तरी कां पां स्वमुखें श्रीगोविंद । बोलिला प्रसिद्ध वेदानुवादें ॥ ९३ ॥

येचि अर्थींचा प्रश्न । पुढें उद्धव करील जाण ।

तेंचि व्यासाचें निरूपण । विसावा जाण जीवशिवां ॥ ९४ ॥

तेथ सकाम आणि निष्काम भक्त । यांचे अधिकार अभिव्यक्त ।

स्वयें सांगेल भगवंता । कथा अद्‍भुत ते आहे ॥ ९५ ॥

संतीं द्यावें अवधान । श्रोतां व्हावें सावधान ।

एका विनवी जनार्दन । रसाळ निरूपण पुढें आहे ॥ ५९६ ॥

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवद्‌उद्धवसंवादे

एकाकारटीकायां एकोनविंशोऽध्यायः ॥१९॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥४६॥ ओव्या ॥५९६॥