॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय नववा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु अमरपती । अनुभवु तोचि ऐरावती ।
स्वानंदमदें भद्रजाती । उन्मत्तस्थितीं डुल्लत ॥१॥
उपदेशाचें वज्र तिख । छेदी संकल्पविकल्पपांख ।
जडजीव ते पर्वत देख । निजस्थानीं सम्यक स्थापिसी ॥२॥
विवेकाचे पारिजात । वैराग्यसुमनीं घमघमित ।
मुमुक्षभ्रमर रिघोनि तेथ । आमोद सेविती चित्सुख ॥३॥
उपशम तोचि बृहस्पती । विश्वासें तुझा निकटवर्ती ।
त्यासी मानिसी अतिप्रीतीं । तो सभेप्रती सदस्य ॥४॥
कृपाकामधेनूंचीं खिल्लारें । श्रद्धावत्साचेनि हुंकारें ।
वोळल्या वोरसाचेनि भरें । तें दुभतें पुरे भागवतां ॥५॥
सतेज चिंतामणीचे खडे । सभोंवतीं लोळती चहूंकडे ।
भक्त न पाहती तयांकडे । चरणसुरवाडें सुखावले ॥६॥
स्वर्गांगना अष्टमा सिद्धी । तुजपुढें नाचती नाना छंदीं ।
त्यांतें दास न पाहती त्रिशुद्धी । मंदबुद्धि भाळले ॥७॥
समसाम्यें समान । अढळ तुझें सिंहासन ।
सच्चिदानंदाची गादी जाण । तेथें सुखासन पैं तुझें ॥८॥
पावावया तुझिया पदाप्रती । साधनचतुष्टयसंपत्ती ।
जोडोनियां याजक यजिती । प्रत्यगावृत्तीचेनि यागें ॥९॥
जे मन होमिताति सावधानीं । ऐसें भक्तभजन देखोनि ।
तेणें भावार्थयोगें संतोषोनी । निजपददानी तूं होशी ॥१०॥
त्यांसी निजात्मता देऊनि । बैसविसी निजासनीं ।
मरणेंवीण अमर करूनी । अपतनीं स्थापिसी ॥११॥
इंद्रा अहल्येशीं व्यभिचारु । तुज वृंदेशीं दुराचारु ।
इंद्र जाहला सहस्रनेत्रु । तूं सर्वांगे सर्वत्रु देखणा ॥१२॥
इंद्रासी दैत्य करिती दीन । त्याचें पद घेती हिरोन ।
तुज भक्त करिती प्रसन्न । पद चिद्घन ते घेती ॥१३॥
ककुत्स्थ बैसला इंद्राचे स्कंधीं । दुर्वास बैसला तुझ्या खांदीं ।
इंद्र वर्ते विष्णूचे बुद्धीं । तूं भक्तच्छंदीं वर्तसी ॥१४॥
रावणें बंदीं घातलें इंद्रासी । तुज बळीनें राखिलें द्वारासी ।
इंद्र याची यागअवदानासी । तूं भूमिदानासी याचिता ॥१५॥
इंद्रासी अग्निमुखें प्राप्ती । तुज विश्वतोमुखीं तृप्ती ।
ऐसा सद्गुरु तूं कृपामूर्तीं । अमरचक्रवर्ती गुरुराया ॥१६॥
तुझी करावी विनवणी । तंव तेथें न रिघे वाणी ।
वाणीप्रकाश तुझेनी । वक्ता वदनीं तूं सत्य ॥१७॥
एका एक जनार्दनीं । तो जनार्दन वक्ता वदनीं ।
ऐसा वचनामाजीं प्रवेशोनी । ग्रंथकरणी करविता ॥१८॥
तेथें मूळीं निमाली अहंता । अहं दवडूनि तूं कवि कर्ता ।
एका जनार्दनु अभंगी सूता । अभंगता गुरुचरणीं ॥१९॥
त्या गुरुचरणप्रसादें । गुरूचीं लक्षणें विनोदें ।
वाखाणिलीं यथाबोधें । यदुसंवादें अवधूतें ॥२०॥
मागें अष्टमाध्यायाच्या अंतीं । असतां पिंगलेसी एकांतीं ।
विवेक-वैराग्य-निवृत्तीं । निजसुखप्राप्ती पावली ॥२१॥
जंव जंव अपरिग्रह होणें । तंव तंव निजसुख पावणें ।
हेंचि प्रस्तुत बोलणें । तेणें ब्राह्मणें बोलिजे ॥२२॥
श्रीब्राह्मण उवाच ।
परिग्रहो हि दुःखाय यद् यत्प्रियतमं नृणाम् ।
अनन्तं सुखमाप्नोति तद्विद्वान् यस्त्वकिञ्चनः ॥ १ ॥
ब्राह्मण म्हणे रायासी । परिग्रहो जयापाशीं ।
वाढतें दुःख तयासी । अहर्निशीं चढोवढी ॥२३॥
कुटुंबपरिग्रहाचे आसक्ती । कपोता निमाला दुर्मती ।
आतां एकाकी परिग्रहो करिती । तेही पावती दुःखातें ॥२४॥
गृहपरिग्रहें गृहस्था । पाषाणमृत्तिकेची ममता ।
काडीकारणें कलहो करितां । सुहृदता सांडिती ॥२५॥
निःसंगा परिग्रहो लागला कैसा । शिष्यसंप्रदायें घाली फांसा ।
शास्त्रपुस्तकसंग्रहवशा । वाढवी आशा मठाची ॥२६॥
त्या मठशिष्यांचें सांत्वन । करितां अत्यंत होय दीन ।
मग परिग्रहाचें उपशमन । अपरिग्रही जाण करिताति ॥२७॥
त्या मठाचिया आशा । शिष्यसंप्रदायवशा ।
कलहो लागे आपैसा । विरोधु संन्यासा परिग्रहें ॥२८॥
परिग्रहो जिणोनि गाढा । लंगोटी त्यजूनि जाहला उघडा ।
नागवे माथां घेऊनि घडा । लाविल्या झाडा शिंपित ॥२९॥
त्या वृक्षाचें कोणी पान तोडी । त्यासी आक्रोशें कलह मांडी ।
थोर परिग्रहाची सांकडी । दुःखें पीडी सर्वांतें ॥३०॥
आवडीं केला जो परिग्रहो । तो तो उपजवी दुःखकलहो ।
हा होतांही अनुभवो । वैराग्य पहा हो उपजेना ॥३१॥
ऐशी परिग्रहाची कथा । देखोनि देखणा जो ज्ञाता ।
आसक्ती सांडोनि सर्वथा । अकिंचनपंथा लागला ॥३२॥
प्रपंच अनित्य नाशवंत । तेथील संग्रह काय शाश्वत ।
ऐसें विवंचूनि समस्त । अकिंचनचित्त ते जाहले ॥३३॥
परिग्रहामाजीं गाढा । देहपरिग्रहाचा खोडा ।
मिथ्यात्वें फोडी रोकडा । तो विवेकें गाढा ज्ञाता पैं ॥३४॥
जेथ देहपरिग्रह मिथ्या जाहला । तो अनंत सुखाच्या घरा आला ।
ज्या सुखासी अंत न वचे केला । त्या पावला निजसुखा ॥३५॥
परिग्रहो दुःखवंतु । हा ’कुररी’ गुरुत्वें वृत्तांतु ।
तुज सांगेन साद्यंतु । उपहासें अवधूतु बोलिला ॥३६॥
तंव राजा मनीं चमत्कारला । म्हणे मी राज्यपरिग्रहें गुंतला ।
देहपरिग्रहें बंदी पडला । पाहिजे केला हा त्यागु ॥३७॥
ऐसा राजा सवैराग्यु । करूं पाहे सर्वत्यागु ।
श्रवणें जाहला तो सभाग्यु । होय योग्यु निजज्ञाना ॥३८॥
कुररी-गुरुत्वें जाणा । परिग्रहत्यागविवंचना ।
आणावया जी मना । सादर श्रवणा करीतसे ॥३९॥
सामिषं कुररं जघ्नुर्बलिनो ये निरामिषाः ।
तदामिषं परित्यज्य स सुखं समविन्दत ॥ २ ॥
’कुरर’ बोलिजे टिटवा । पावला आमिषकवळु बरवा ।
तेणें तेथेंची भक्षवा । तो लोभस्वभावा ठेविला ॥४०॥
तें आमिष देखोनियां फार । बळी जे निरामिष कुरर ।
ते धांविन्नले अतिसत्वर । लहान थोर मिळोनि ॥४१॥
हिरोनि घेऊं पाहती बळें । हें जाणोनियां तो पुढें पळे ।
पळतां देखोनि एक वेळे । त्वरें तत्काळें वेढिला ॥४२॥
त्या आमिषाचिया चाडा । थोर मांडला झगडा ।
मारूं लागले फडफडां । चहूंकडा निष्ठुर ॥४३॥
एक झडपिती पांखीं । एक चपेटे हाणिती नखीं ।
एक विदारिती मुखीं । परम दुःखी होतसे ॥४४॥
आमिष-कवळें गुंतलें मुख । मारितां देऊं न शके हाक ।
खस्तावेस्त करितां देख । बोलावया मुख त्या नाहीं ॥४५॥
हे माझे स्वजाती पहा हो । सांडोनियां सुहृदभावो ।
मज कां करूं आले अपावो । तो अभिप्रावो विवंची ॥४६॥
म्हणे माझिया दुःखासी मूळ । मजपाशील आमिष-कवळ ।
तो त्यजोनियां तत्काळ । सुखी सुनिश्चळ बैसला ॥४७॥
जेथ आमिषकवळु पडे । तेथ कलहाचा गोंधळ मांडे ।
परस्परें फुटती मुंडें । ठेंचिती तोंडे येरयेरां ॥४८॥
आमिष त्यजोनि बैसला देख । तो पाहे कलहाचें कौतुक ।
मूळ परिग्रहो तेथें दुःख । परम सुख त्यागितां ॥४९॥
माड्या गोपुरें धवळारा । धनधान्य नाना अंबरा ।
रत्नें प्रवाल धन-पुत्र-दारा । हा समुदायो खरा परिग्रहो ॥५०॥
या समस्त परिग्रहाचें मूळ । देहबुद्धि गा केवळ ।
तेहीं अभिमानें सबळ । एवं सर्वांस मूळ अभिमानु ॥५१॥
तो अभिमानु जैं सांडे । तैं प्रपंचाचें मूळ खंडे ।
मूळ छेदिल्या जेवीं उलंडे । अतिप्रचंडे तरुवर ॥५२॥
अभिमान देहबुद्धिजीवन । देहबुद्धि संगास्तव गहन ।
उभयसंगु तो आयतन । निवासस्थान परिग्रहो ॥५३॥
एवं अन्योन्य सापेक्षक । येरयेरा आवश्यक ।
याचे त्यागीं परम सुख । अतिदुःख तो परिग्रहो ॥५४॥
परिग्रहत्यागाचें मूळ जाण । आधीं त्यजावा अभिमान ।
तेणेंवीण त्यागु तो विटंबन । केल्या जाण होईल ॥५५॥
अभिमानसहित सकळ सांडे । तैं पडती सुखाचे पायमांडे ।
तें सुख न बोलवे तोंडें । शब्द मुरडे लाजोनि ॥५६॥
अभिमान जाऊन वर्तन । कैसें राया म्हणसी जाण ।
तें अर्भक-गुरुत्वलक्षण । तुज संपूर्ण सांगेन ॥५७॥
न मे मानापमानौ स्तो न चिन्ता गेहपुत्रिणाम् ।
आत्मक्रीड आत्मरतिः विचरामीह बालवत् ॥ ३ ॥
बाल माझें तुझें न म्हणे । उंच नीच कांही नेणे ।
यालागीं मानापमान तेणें । सुखें साहणें सर्वथा ॥५८॥
तिमासांचेनि बाळकें । मानु कोण हें नोळखे ।
अपमानु तोही न देखे । आपुलेनि सुखें क्रीडत ॥५९॥
दुजेपणातें नातळे । बालक आपुलियाचि लीळें ।
आपआपणियाशींच खेळें । आपुलेनि मेळें आपण ॥६०॥
देहगेहांची चिंता । बाळासि नातळे सर्वथा ।
स्वभावेंचि निश्चिंतता । चिंताकथा त्या नाहीं ॥६१॥
न देखतां दुजी स्थिती । बाळका आपुली आपणिया प्रीती ।
आपुली आपणिया अतिरती । तैसी गती योगिया ॥६२॥
योगियासी प्रपंचाचें भान । सत्यत्वें नाहीं जाण ।
यालागीं मानापमान । दोन्ही समान तयासी ॥६३॥
चित्रींचेनि सापें खादला । तो चित्रींचेनि अमृतें वांचला ।
तेवीं जिण्या मरण्या मुकला । निश्चळ ठेला निर्द्वंद्वें ॥६४॥
गृहदारापुत्रचिंता । हे समूळ मिथ्या वार्ता ।
स्वदेहो सत्यत्वें असता । तरी करूं लाहता चिंतेतें ॥६५॥
भवमूळ कल्पना जाण । ते कल्पना मनाआधीन ।
तें मन स्वरूपीं जाहलिया लीन । तेव्हां वस्तु-चिद्घन सर्वत्र ॥६६॥
तेणें स्वरूपानुसंधानें । सुखें क्रीडतु चिद्धनें ।
क्रीडा दैवयोगें करणें । देहाभिमानें विरहित ॥६७॥
पावोनि निजसुखप्राप्ती । मनआदि इंद्रियें उपरमती ।
अणुभरी स्फुरेना वृत्ती । ’समाधि’ बोलती या नांव ॥६८॥
तेचि स्वरूपीं ठेवूनि मन । बाह्यस्फूर्तीचें स्फुरे भान ।
ते दशा गा ’व्युत्थान’ । साधुजन बोलती ॥६९॥
उंबर्यावरी ठेविला दिवा । तो जेवीं देखे दोंही सवा ।
तैसी व्युत्थानदशा जीवभावा । उभय स्वभावा देखणी ॥७०॥
लवण-जळा समरसता । तेवीं स्वरूपीं विरवूनि चित्ता ।
समाधिव्युत्थाना हाणी लाथा । निजीं निजस्वरूपता पावोनि ॥७१॥
त्यासी कोणाचा मानापमान । गृहपुत्रचिंता करी कोण ।
स्वरूपीं हारपलें मन । निजसमाधान पावला ॥७२॥
मनेंवीण जें विहरण । तें बालकाच्या ऐसें जाण ।
दैवयोगें चलनवलन । वृत्तिशून्य वर्तत ॥७३॥
द्वावेव चिन्तया मुक्तौ परमानन्द आप्लुतौ ।
Wयो विमुग्धो जडो बालो यो गुणेभ्यः परं गतः ॥ ४ ॥
थोर् चिंतेचा आवर्त् । जेथ् ब्रह्मादिक् बुडत् ।
ते आवर्तीं दोघे मुक्त् । परीस् निश्चित् यदुवीरा ॥७४॥
दोघां नाहीं द्वैतभान् । दोघे नेणती मानापमान् ।
दोघे सुखें सुखसंपन्न् । दोघे मनेंवीण् वर्तती ॥७५॥
एकासी पुढे भेटेल् दुःख् । दुजेनि जिंतिलें सुखदुःख् ।
एकासी मुग्धतेचें सुख् । दुज्या देख् निजज्ञान् ॥७६॥
पाहतां बाळकाचे ठायीं । गुप्तवासना असे देहीं ।
ते अंकुरीजोनि पाही । अवश्य् अपायीं घालील् ॥७७॥
तैसा नव्हे योगिया गुणातीत् । जो पूर्णानंदें पूर्णभरित् ।
त्यासी सुखदुःखाची मात् । नाहीं जगांत् सर्वथा ॥७८॥
देहीं दिसे जीव् वर्तत् । तो केवीं झाला गुणातीत् ।
ऐसे म्हणसी तो वृत्तांत् । ऐक् साद्यंत् सांगेन् ॥७९॥
साधकें सेवूनि साधुजन् । वाढविला सत्त्वगुण् ।
वाढलेनि सत्त्वें जाण् । ज्ञानसाधन् साधिलें ॥८०॥
साधिलेनि ज्ञानसाधनें । छेदी रजतमांचीं विंदानें ।
जें मोहममतेचीं दारुणें । उभय् भोगजन्यें कर्मठां ॥८१॥
एवं वाढलेनि सत्त्वोत्तमें । निर्दळलीं रजतमें ।
सत्त्व् एकलेपणें निमे । स्वयें उपशमें तें जाणा ॥८२॥
जंव् जंव् काष्ठसंभार् असे । तंव् तंव् अग्नि जाळी उल्हासें ।
सरलेनि काष्ठलेशें । अग्नि प्रवेशे निजतेजीं ॥८३॥
ऐसी जिणोनि गुणावस्था । योगी पावला गुणातीतता ।
त्यासी न् बाधी भवव्यथा । प्रलयकल्पता झालिया ॥८४॥
ज्या सुखासी नाहीं अंत् । तें सुख् स्वरूपें झालें प्राप्त् ।
ते देहीं वर्ततां देहातीत् । चिंताआवर्त् त्यां नाहीं ॥८५॥
एकाकी जाहल्यावीण् तत्त्वतां । ते अवस्था न् चढे हाता ।
येचिविशीं नृपनाथा । ’कुमारी’ गुरुकथा सांगेन् ॥८६॥
क्वचित् कुमारी त्वात्मानं वृणानान् गृहमागतान् ।
स्वयं तानर्हयामास् क्वापि यातेषु बन्धुषु ॥ ५ ॥
कोणी एके कुमारीसी । घरीं राखण ठेवूनि तिसी ।
पिता माता स्वगोत्रेसीं । गेली यात्रेसी कुळदेवा ॥८७॥
ते कुमारीचें विवाहलग्न । पूर्वीं नेमिलें होतें जाण ।
त्या निश्चयालागीं ब्राह्मण । घरा संपन्न पैं आले ॥८८॥
पुसती घरीं आहे कोण । लाजे नोवरी धरी मौन ।
त्यांसी न देतां दर्शन । पूजाविधान ते मांडी ॥८९॥
वातायनद्वारा आसनें । दिधलीं समस्तांकारणें ।
गंधाक्षता सुमनें पानें । दिधले मौनें उपचार ॥९०॥
देखोनि पूजेचें विधान । जाणों सरले ते ब्राह्मण ।
घरीं नोवरीचि आहे जाण । हें चतुरलक्षण तियेचें ॥९१॥
त्यांच्या पाहुणेराची चिंता । उशिरां येईल माझी माता ।
ते काळीं साळीं सडितां । विलंबु सर्वथा होईल ॥९२॥
तेषामभ्यवहारार्थं शालीन् रहसि पार्थिव ।
अवघ्नन्त्याः प्रकोष्ठस्थाश्चक्रुः शङ्खाः स्वनं महत् ॥ ६ ॥
ऐसें विचारूनि जाण । साळी कांडूं रिघे आपण ।
ते कंडणकाळींचे विंदान । चतुरलक्षण परियेसीं ॥९३॥
घावो घालितां कांडणा । उठी झणत्कार करकंकणा ।
तेणें नादें लाजोनि जाणा । विचारु मनामाजीं करी ॥९४॥
सा तज्जुगुप्सितं मत्वा महती व्रीडिता ततः ।
बभञ्जैकैकशः शङ्खान् द्वौ द्वौ पाण्योरशेषयत् ॥ ७ ॥
या शंखवलयांचा ध्वनि । पडेल पाहुण्यांचें कानीं ।
ते अत्यंत लाज मजलागुनि । नववधु कांडणीं बैसली ॥९५॥
त्यांच्या कानीं ध्वनि न पडे । कांडण तरी चाले पुढे ।
ऐसें विचारोनि रोकडें । कंकणाकडे पाहिलें ॥९६॥
पाहतां दिसे ते अबला । विचार वृद्धाहोनि आगळा ।
करीचा कंकणखळाळा । युक्तीं वेल्हाळा विभागी ॥९७॥
जरी कंकण फोडूं आतां । तरी ते मुहूर्तींच अशुभता ।
शतायु हो माझा भर्ता । न फोडी सर्वथा या हेतु ॥९८॥
अति बुद्धिमंत ते कुमारी । हळूचि कंकणें उतरी ।
ते ठेवी जतनेवरी । राखे दों करीं दोनी ॥९९॥
दोनी कंकणें उरवूनी । कांडूं बैसली कांडणीं ।
दोंहीमाजीं उठे ध्वनी । ऐकोनि कानीं लाजिली ॥१००॥
उभयोरप्यभूद् घोषो ह्यवघ्नन्त्याः स्वशङ्खयोः ।
तत्राप्येकं निरभिददेकस्मान्नाभवद्ध्वनिः ॥ ८ ॥
म्हणे दोघांचा संगु एके स्थानीं । तेथें सर्वथा न राहे ध्वनी ।
दोंतील एक वेगळें काढोनी । बसे कांडणीं कुमारी ॥१॥
एकपणीं कांडितां । ध्वनि नुठेचि तत्त्वतां ।
तो उपदेशु नृपनाथा । झालों शिकता मी तेथ ॥२॥
अन्वशिक्षमिमं तस्या उपदेशमरिन्दम ।
लोकाननुचरन्नेतान् लोकतत्त्वविवित्सया ॥ ९ ॥
जिणोनि प्रतिस्पर्धी भूपाळ । किंकर केले राजे सकळ ।
तूं अरिमर्दन सबळ । मिथ्या केवळ तो गर्व ॥३॥
कामक्रोधादि अरिवर्ग । न जिणतां सकळ साङ्ग ।
’अरिमर्दन’ हा बोल व्यंग । होईल चांग ये अर्थी ॥४॥
कामादिक सहा वैरी । येणें उपदेशशस्त्रधारीं ।
जिणोनि घालितां तोडरीं । मग संसारी अरि नाहीं ॥५॥
लोकांवेगळा अवधूतु । म्हणसी कुमारी ते घरांआंतु ।
तो एकांतींचा वृत्तांतु । कैसेनि प्राप्तु तुज झाला ॥६॥
राहोनियां विजनस्थानीं । विश्वासोनि गुरुवचनीं ।
दृढ बैसोनि आसनीं । निजतत्त्व ध्यानीं आकळिलें ॥७॥
त्याचि तत्त्वनिश्चयालागुनी । मी विचरतसें ये मेदिनी ।
निजात्मभावो जनीं वनीं । दृढ करोनि पाहतसें ॥८॥
होतां दृश्येंसीं भेटी । दृश्य दृश्यत्वें न पडे मिठी ।
द्रष्टेपणही घालोनि पोटीं । ऐशिया दृष्टीं विचरत ॥९॥
अंगीकारितां गुरुत्वगुण । देखतां जगाचें दर्शन ।
मज होतसे चैतन्यभान । ऐसेन जाण मी विचरत ॥११०॥
ऐशिया निजदृष्टीं वीरा । मज विचरतां चराचरा ।
अवचटें कुमारीमंदिरा । त्याचि अवसरा मी आलों ॥११॥
करितां कंकणविवंचना । निजस्वार्थाचिया खुणा ।
पाहोनि घेतलें ज्या लक्षणा । ते विचक्षणा परियेसीं ॥१२॥
वासे बहूनां कलहो भवेद् वार्ता द्वयोरपि ।
एक एव चरेत्तस्मात् कुमार्या इव कङ्कणः ॥ १० ॥
जेथ होय बहुतांची वस्ती । तेथ अनिवार कलहप्राप्ती ।
दोघे बैसल्या एकांतीं । वार्ता करिती बहुविधा ॥१३॥
जेथें गोष्टीखालीं काळु जाये । तेथें निजस्वार्थु हों न लाहे ।
यालागीं मी पाहें । विचरत आहें एकाकी ॥१४॥
एकाकी एकाग्रता । साधिल्या थोर लाभु ये हाता ।
येचविषयीं शरकर्ता । गुरु तत्त्वतां म्यां केला ॥१५॥
मन एकत्र संयुज्याज्जितश्वासो जितासनः ।
वैराग्याभ्यासयोगेन ध्रियमाणमतन्द्रितः ॥ ११ ॥
वैराग्येंवीण अभ्यासु घडे । तेथ विषयचोर उठती गाढे ।
कामाचा घाला पडे । मुद्दल बुडे निजज्ञान ॥१६॥
विवेकदीप करूनि धुरे । निरसी अज्ञानाचें अंधारें ।
वैराग्याचें बळ पुरें । महामुद्रेचेनि योगें ॥१७॥
प्राणापानाची चुकामुकी । झाली होती बहुकाळ कीं ।
ते अभ्यासबळें एकाएकीं । केली वोळखी दोघांसी ॥१८॥
वोळाखीसवेंचि जाण । पावली जुनाट पहिली खूण ।
दोघां पडिलें आलिंगन । समाधान समसाम्यें ॥१९॥
दृढ बैसोनि आसनीं । ऐशी प्राणापान मिळणी ।
करूनि लाविली निशाणी । ब्रह्मस्थानीं रिघावया ॥१२०॥
ब्रह्मगिरीचिया कडा । शमदमें घालोनियां वेढा ।
प्रत्याहाराचा झगडा । पुढिले कडां लाविला ॥२१॥
प्राणापानांच्या विवरीं । पहिली ओळखी होती खरी ।
माळ लाविली अभेदकरीं । मन एकाग्रीं राखोनि ॥२२॥
एकाग्रतेचेनि कल्लोळें । पुढारें न ढळवे चालिले बळें ।
उल्हाटयंत्राचेनि मेळें । षट्चक्रपाळें भेदिलें ॥२३॥
वैराग्याचीं वज्रकवचें । निधडे वीर लेऊनि साचे ।
एकाग्रताबळें बळाचें । झळके ध्यानाचें करीं खड्ग ॥२४॥
नवल खड्गांचा वाहो । लहान थोर निवटी पहा हो ।
संमुख आलिया संदेहो । न लगतां घावो छेदित ॥२५॥
निर्दाळूनि आळसासी । दासी केलें निद्रेसी ।
ऐसें सावधान अहर्निशीं । योगदुर्गासी झोंबती ॥२६॥
रणरंगींचे वीर गाढे । निजबळें चालिले पुढें ।
सत्रावीचें पाणीयाडें । जिंतिलें रोकडें महावीरीं ॥२७॥
तेथ युद्ध झालें चांग । कामादिक अरिषड्वर्ग ।
रणीं पाडिले अमोघ । सतेज खड्ग झळकत ॥२८॥
ऐसे वैरी पाडूनि रणीं । प्राशिलें सत्रावीचें पाणी ।
तंव अनुहताची सुडावणी । दुर्गामधोनि ऊठली ॥२९॥
तेथ सोहंवीराची एकाग्रता । होतां भीतरील भेदु आला हाता ।
दुर्गराखती । अहंममता । मरों सर्वथा टेंकली ॥१३०॥
यस्मिन्मनो लब्धपदं यदेत
च्छनैः शनैर्मुञ्चति कर्मरेणून् ।
सत्त्वेन वृद्धेन रजस्तमश्च
विधूय निर्वाणमुपैत्यनिन्धनम् ॥ १२ ॥
कामक्रोधादि महाशूर । पुत्र रणीं पडले थोर ।
तेणें दुःखें अतिजर्जर । मरणतत्पर दिसताति ॥३१॥
ऐसी ऐकोनि दुर्गाची वार्ता । उल्हासु वीरांचिया चित्ता ।
उठावा दीधला मागुता । दुर्ग सर्वथा घ्यावया ॥३२॥
निजधैर्ये वीर अदट । निजसत्त्वें अतिउद्भट ।
पुढें निर्धारितां वाट । थोर अचाट देखिलें ॥३३॥
कर्मरेणूंचे दुर्धर घाट । विधिवादें अवघड वाट ।
हळूहळू उल्लंघितां अचाट । समूळ सपाट तो केला ॥३४॥
पुढां रजतमाचें आगड । खोलपणें अत्यंत गूढ ।
घालूनि निवृत्तीचे दगड । सत्त्वें सुदृढ बूजिलें ॥३५॥
सांचलू नव्हतां बाहेरी । जिणोनि मनकर्णिकावोवरी ।
माळ* न चढविली ब्रह्मगिरी । ब्रह्मरंध्रीं उसळले ॥३६॥ [*दोराची शीडी]
तेथ जैताची एक घायी । अनुहत निशाण लागलें पाहीं ।
शोधितां पारखें कोणी नाहीं । केलें ठायीं स्ववश ॥३७॥
तेथ रजतमाच्या वाटा । सहजें झाल्या सपाटा ।
हरिखें रामराज्याचा चोहटा । धेंडे दारवंटा पीटिले ॥३८॥
पारिखें कोणी न पडे दृष्टी । ध्यानखड्गाची सोडिली मुष्टी ।
वैराग्यकवचाचिया गांठी । समदृष्टीं सोडिल्या ॥३९॥
ध्येय ध्यान ध्याता । त्रिपुटी न दिसे पाहतां ।
ध्यानखड्ग तत्त्वतां । न धरी सर्वथा या हेतू ॥१४०॥
दारुण युद्धसामग्री । सत्त्वें केली होती भारी ।
ते साधने सांडिलीं दुरी । कोणी वैरी असेना ॥४१॥
तन्मयतेचें छत्र धरूनी । समसाम्यसिंहासनीं ।
बैसला सहज समाधानी । त्यागी वोंवाळुनी जीवभावो ॥४२॥
शोधित वाढला सत्त्वगुण । तेणें सर्वस्वें केलें निंबलोण ।
पायां लागोनि आपण । स्वयें जाण उपरमला ॥४३॥
जैसा अग्नि असे काष्ठांच्या मेळीं । मंथिल्या काष्ठाची करी होळी ।
काष्ठ नाशूनि तत्काळीं । त्यजूनि इंगळीं उपशमे ॥४४॥
तैसें वाढोनि सत्त्व उत्तम । नाशूनि सांडी रजतम ।
पाठीं सत्त्वाचाही संभ्रम । स्वयें उपरम पावला ॥४५॥
तेथें निमालें जीवाचें जीवपण । ज्ञातृत्वेंसीं निमालें ज्ञान ।
निमालें प्रपंचाचें भान । चिन्मात्र पूर्ण कोंदलें ॥४६॥
तदैवमात्मन्यवरुद्धचित्तो
न वेद किञ्चिद् बहिरन्तरं वा ।
यथेषुकारो नृपतिं व्रजन्त
इषौ गतात्मा न ददर्श पार्श्वे ॥ १३ ॥
ऐसी चिन्मात्र परिपूर्णता । तेथ निरोधूनि आणितां चित्ता ।
चित्त पावे चैतन्यता । जाण सर्वथा नरवीरा ॥४७॥
तेव्हां अंतरीं चैतन्यघन । बाह्य चिन्मात्र परिपूर्ण ।
आणिक न दिसे गा जाण । वृत्तीनें आण वाहिली ॥४८॥
पाहतां ध्येय ध्याता ध्यान । जेथ उल्हासें विगुंतलें मन ।
ते ’संप्रज्ञातसमाधी’ जाण । गुणेंवीण भोगिती ॥४९॥
तेथ निःषेष समरसे मन । झाला सुखरूप चिद्घन ।
ते समाधी परम कारण । विचक्षण बोलती ॥१५०॥
ब्रह्म इंद्रियां गोचर नसे । गुण गेलिया डोळां दिसे ।
हे अनुभव्यासीचि भासे । बोलावें ऐसें तें नव्हे ॥५१॥
येथ शास्त्रें विषम झालीं वादें । ’नेति नेति’ म्हणितलें वेदें ।
थोटावलीं योगिवृंदें । अनुभवी निजबोधें जाणती ॥५२॥
तेथ हेतु-मातु-दृष्टांतु । समूळ बुडाला समस्तु ।
अद्वैतवादाची मातु । ज्या ठायांतु लाजिली ॥५३॥
सबाह्य समदर्शन । हे अनुभवाची निर्वाणखूण ।
’शरकार’ गुरु केला जाण । हेंचि लक्षण लक्षूनि ॥५४॥
तावूनि उजू करितां बाण । दृढ लागलें अनुसंधान ।
इतुकेन प्रपंचाचें भान । खुंटलें जाण तयाचें ॥५५॥
निशाण भेरी वाजंतरें । रथ गज सैन्य संभारें ।
राजा गेला अतिगजरें । नेणिजे शरकारें शरदृष्टीं ॥५६॥
मागूनि रायाचा हडपी आला । तो पुसे ये मार्गी राजा गेला ।
येरु म्हणे नाहीं देखिला । गेला कीं न गेला कोण जाणे ॥५७॥
तो शरकारू देखिला दृष्टीं । हे ऐकोनि तयाची गोष्टी ।
जगीं एकाग्रता मोठी । प्रपंच दृष्टीं येवों नेदी ॥५८॥
हेंचि साधावया साधन । गृहारंभेंवीण एकपण ।
’सर्प’ गुरु केला जाण । हेंचि लक्षण देखोनि ॥५९॥
एकचार्यनिकेतः स्याद् अप्रमत्तो गुहाशयः ।
अलक्ष्यमाण आचारैर्मुनिरेकोऽल्पभाषणः ॥ १४ ॥
सर्प सांघातु न साहे । एकाकी सुखें विचरत जाये ।
सदा सावधान राहे । श्वासु वाये जावों नेदी ॥१६०॥
तैसीच योगियाची गती । न साहे द्वैताची संगती ।
एकाकी वसे एकांतीं । जनाप्रती अलक्ष्य ॥६१॥
विषमाचा संगु न करी । परी समाचाही संगु न धरी ।
निघे देह संगाबाहेरी । त्वचेचे परी सर्पाचे ॥६२॥
सदा सावधानबुद्धी । लवनिमेष वायां जावों नेदी ।
अनुसंधान त्रिशुद्धी । तुटों नेदी सर्वथा ॥६३॥
सर्प बिळामाजीं रिघें बळें । मार्गीं मागू देखती सकळें ।
धाला भुकेला हें त्यां न कळे । गेला कळे सर्वांसी ॥६४॥
तैसाचि योगियाही योगबळें । न राहे जनांमाजीं जनमेळें ।
गुहेमाजीं पडिला लोळे । एकला खेळे एकपणीं ॥६५॥
हो का योगियांचा आचार । करितां देखती लहान थोर ।
सविकल्पनिर्विकल्प विचार । न कळे साचार कोणासी ॥६६॥
एक म्हणती कर्मठ । एक म्हणती कर्मभ्रष्ठ ।
एक म्हणती आत्मनिष्ठ । कळेना स्पष्ट कोणासी ॥६७॥
सर्पास बोलणेंचि नाहीं । बोले तरी अल्प कांहीं ।
तैसाच योगिया पाहीं । वाग्वादीं नाहीं सादर ॥६८॥
आंतुले कृपेचेनि बळें । बोले मृदु मंजुळ कोंवळें ।
श्रवणासी दोंदें एकवेळे । तेणें वचनमेळें निघालीं ॥६९॥
बोलणें तरी अतिअल्प । परी छेदी संकल्पविकल्प ।
त्याच्या बोलाचे स्वरूप । सत्यसंकल्प जाणती ॥१७०॥
जो एकाकी उदास । ज्याचें परमार्थीं मानस ।
तेणें गृहारंभाची आस । वृथा प्रयास न करावे ॥७१॥
गृहारम्भोऽति दुःखाय विफलश्चाध्रुवात्मनः ।
सर्पः परकृतं वेश्म प्रविश्य सुखमेधते ॥ १५ ॥
मूळीं गृहारंभ तें दुःख । कष्ट करितां दुःखकारक ।
निपजविलें त्रिमाळिक । तें अध्रुव देख सर्वथा ॥७२॥
जेथें संसारचि नाशवंत । देह प्रत्यक्षाकारें असंत ।
तेथींचें गृह काय शाश्वत । मूर्ख मानित सत्यत्वें ॥७३॥
जें गर्भीच निमालें । तें उपजतां जातक केलें ।
मृताचें जन्मनांव ठेविलें । तैसें गृह केलें असंत ॥७४॥
तोही असंतु आरंभ कुडा । मृत्तिकेसाठीं लावी झगडा ।
भांडवी दगडासाठीं कां लांकुडा । सुहृदभिडा सांडोनि ॥७५॥
वोळंबा घर करी सायासें । त्यामाजीं सर्प राहे सावकाशें ।
न शिणतां अप्रयासें । परघरवासें संतुष्ट ॥७६॥
तैसाचि योगियाही जाण । न धरी देहगेह अभिमान ।
परगृहीं वसे निरभिमान । सुखसंपन्न सर्वदा ॥७७॥
एकही गृह न करावें । हें सत्य मानिलें जीवें ।
एवढी सृष्टि केली देवें । बाधूं न पवे त्या केवीं ॥७८॥
सृष्टि रचिली कैसेनी । निपजली कोणापासूनी ।
येचि अर्थी गुरु कांतिणी । लक्षण लक्षुनी म्यां केली ॥७९॥
एको नारायणो देवः पूर्वसृष्टं स्वमायया ।
संहृत्य कालकलया कल्पान्त इदमीश्वरः ॥ १६ ॥
नरांचे आश्रयस्थान । यालागीं बोलिजे ’नारायण’ ।
जीवाचें तोचि जीवन । स्वामी नारायण सर्वांचा ॥१८०॥
ऐसा एक नारायण । तेणें पूर्वी जग सृजिलें जाण ।
उपकरणसामग्रीवीण । केलें निर्माण जगांचे ॥८१॥
एकलेनि सामग्रीवीण । केवीं केलें जग संपूर्ण ।
स्वमायाक्षोभवूनि जाण । करी निर्माण जगाचें ॥८२॥
ते निजमायेच्या पोटीं । असंख्य जीवसामग्रीच्या कोटी ।
ते माया अवलोकिली दृष्टीं । तोचि उठाउठी निजकाळु ॥८३॥
ऐसी निजमाया अवलोकिली । ते निजांगावरी नांदविली ।
परी अंगीं लागों नाहीं दिधली । हे अलिप्तता केली तो जाणे ॥८४॥
धुई दाटली आकाशीं । आकाश नातळे धुईसी ।
तैसी निजांगे वाढवूनि मायेसी । अलिप्त तियेसी वर्ततु ॥८५॥
उदकें कमळिणी वाढविली । ते जळ आवरी निजदळीं ।
तैसी माया आनंद आकळी । चित्सत्ता मोकळी सदंशेंसीं ॥८६॥
स्वमायेसी जो अधिष्ठान । मायेसी नांदावया तोचि भुवन ।
एवं मायानियंता नारायण । सत्य जाण सर्वथा ॥८७॥
रजोगुण सृजी सृष्टीसी । सत्त्वगुण प्रतिपाळी तिसी ।
कल्पांतीं क्षोभवोनि तमोगुणासी । काळरूपेंसीं संहारी ॥८८॥
हे मायेची क्षोभक शक्ती । असे नारायणाचे हातीं ।
यालागीं संहारिता अंतीं । ईश्वरु म्हणती या हेतू ॥८९॥
एक एवाद्वितीयोऽभूदात्माधारोऽखिलाश्रयः ।
कालेनात्मानुभावेन साम्यं नीतासु शक्तिषु ।
सत्त्वादिष्वादिपुरुषः प्रधानपुरुषेश्वरः ॥ १७ ॥
परावराणां परम आस्ते कैवल्यसंज्ञितः ।
केवलानुभवानन्द सन्दोहो निरुपाधिकः ॥ १८ ॥
एवं संहारोनि कार्यकारण । एक अद्वितीय नारायण ।
एकपणें परिपूर्ण । गुणागुण निरसोनि ॥१९०॥
एकला एकु नारायण । हेंही तेथ म्हणे कोण ।
हें अद्वितीय लक्षण । भेदशून्य अवस्था ॥९१॥
’विजातीयभेद’ ते ठायीं । नसे ’सजातीयभेद’ कांहीं ।
’स्वगतभेदु’ तोही नाहीं । भेदशून्य पाहीं ये रीतीं ॥९२॥
ऐसा अभेदु जो साचारु । तोचि प्रकृतिपुरुषांचा ईश्वरु ।
नियंता तो परावरु । तोही निर्धारु परियेसीं ॥९३॥
प्रकृति पुरुष हे दोन्ही । कल्पिलीं जेणें अमन-मनीं ।
तो ईश्वर होय भरंवसेनी । त्याचे सामर्थ्येंकरूनि वर्तती ॥९४॥
प्रकृतीतें चेतविती सत्ता । तेचि याची पुरुषता ।
यालागीं प्रकृतीचा भर्ता । होय सर्वथा हाचि एकु ॥९५॥
’पर’ जे अज-प्रमुख । ’अवर’ मनुमुख्य स्थावरांतक ।
यांचा नियंता तो देख । सर्वचाळक सर्वांचा ॥९६॥
ज्याचे आज्ञेवरी पाहें । सैरा वायु जाऊं न लाहे ।
समुद्र वेळेमाजीं राहे । सूर्य वाहे दिनमान ॥९७॥
ज्याची आज्ञा करूनि प्रमाण । बारा अंगुळें विचरे प्राण ।
परता जाऊं न शके जाण । आज्ञेभेणें सर्वथा ॥९८॥
आज्ञा जाणोनि धडफुडी । मेरु बैसका न सोडी ।
चेतना आज्ञा करी गाढी । अचेतन कुडी चेतवी ॥९९॥
तो स्वयें तंव निराधार । परी झाला विश्वासी आधार ।
जेवीं सर्पाभासा दोर । दिसे साचार आश्रयो ॥२००॥
सत्त्वादिका ज्या गुणशक्ती । आवरूनि निजकाळगती ।
समत्वा आणिल्या स्थिती । निजप्रकृतीमाझारीं ॥१॥
तेहि प्रकृती उपरमोनी । राहिली असे निर्गुणस्थानीं ।
जेवीं वट बीजीं सामावोनि । केवळपणीं राहिला ॥२॥
तैसा उपाधि गिळूनि सकळ । निरुपाधिक केवळ ।
जेवीं काढिलिया मंदराचळ । राहे निश्चळ क्षीराब्धी ॥३॥
नाना अलंकार ठसे । घातलिया जेवीं मुसे ।
पूर्वरूप सोनें जैसें । होय तैसें केवळ ॥४॥
नाना नक्षत्रावलोकु । निजतेजें लोपी अर्कु ।
तैसा उपाधि गिळूनि एकु । निरुपाधिकु उरलासे ॥५॥
हो कां ग्रीष्माच्या अंतीं । बीजें लीन होतीं क्षितीं ।
तैशी लीन होऊनि प्रकृति । केवळ सुखमूर्ती उरलासे ॥६॥
ऐसा निरुपाधिक केवळ । सुखस्वरूपानंदकल्लोळ ।
चिन्मात्रतेजें बहळ । नित्यनिर्मळ सदंशें ॥७॥
तेणें ज्ञानस्वरूपें अनंतें । सृजनकाळ अवस्थेतें ।
सृजिता झाला सृष्टीतें । तेंही निरुतें अवधारीं ॥८॥
केवलात्मानुभावेन स्वमायां त्रिगुणात्मिकाम् ।
सङ्क्षोभयन्सृजत्यादौ तया सूत्रमरिन्दम ॥ १९ ॥
तामाहुस्त्रिगुणव्यक्तिं सृजन्तीं विश्वतोमुखम् ।
यस्मिन्प्रोतमिदं विश्वं येन संसरते पुमान् ॥ २० ॥
तेणें निजात्मकाळसत्तें । अवलोकिलें निजमायेतें ।
ते क्षोभोनियां तेथें । निजसूत्रातें उपजवी ॥९॥
तेचि बोलिली ’क्रियाशक्ती’ । करिती झाली त्रिगुणव्यक्ती ।
अहंकारद्वारा सृतिजी । जगउत्पत्तीतें मूळ ॥२१०॥
तेथें गुणागुणविभाग । सुर नर आणि पन्नग ।
अध ऊर्ध्व मध्यभाग । रचिलें जग तत्काल ॥११॥
ब्रह्मांडीं सूत्र जाण । पिंडू वर्तवी प्राण ।
पिंडब्रह्मांडविंदान । कर्त्री जाण ’क्रियाशक्ति’ ॥१२॥
जीव करावया संसारी । षड्विकार वाढवी शरीरीं ।
षडूर्मी त्यामाझारीं । जीव संसारीं संचरवी ॥१३॥
एवढी संसारउत्पत्ती । करावया इची व्युत्पत्ती ।
यालागीं नांवें ’क्रियाशक्ती’ । सांख्यसंमतीं बोलिजे ॥१४॥
या क्रियाशक्तिसूत्राचे ठायीं । जग ओतिलें असे पाहीं ।
आडवेतिडवे ठायींचे ठायीं । गोंवून लवलाहीं वाढत ॥१५॥
दृढबंध देहाभिमाना । देऊन संसारी करी जना ।
उपजवी अनिवार वासना । योनीं नाना जन्मवी ॥१६॥
पित्याचेनि रेतमेळें । रजस्वलेचेनि रुधिरबळें ।
उकडतां जठराग्निज्वाळें । बहुकाळें गोठलें ॥१७॥
तेथ निघाले अवयवांकुर । करचरणादिक लहान थोर ।
देह झाला जी साकार । तरी अपार यातना ॥१८॥
जठरीं गर्भाची उकडतां उंडी । नाना दुःखांची होय पेंडी ।
रिघे विष्ठा कृमी नाकींतोंडी । तेणें मस्तक झाडी पुरे पुरे ॥१९॥
थोर गर्भींची वेदना । आठवितां थरकांपु मना ।
भगद्वारें जन्म जाणा । परम यातना जीवासी ॥२२०॥
ऐसें जन्मवूनि जनीं । घाली स्वर्गाच्या बंदीखानीं ।
कां पचती अधःपतनीं । देहाभिमानेंकरूनियां ॥२१॥
ऐसी सुखदुःखांची कडी । घालोनि त्रिगुणीं दृढ बेडी ।
भोगवी दुःखांच्या कोडी । तरी न सोडी अविद्या ॥२२॥
हा थोर मायेचा खटाटोपु । राया तुज नाहीं भयकंपु ।
तुवां दृढ धरोनि अनुतापु । अभिमानदर्पु छेदिला ॥२३॥
तुझी पालटली दिसे स्थिती । हृदयीं प्रगटली चिच्छक्ती ।
मावळली अविद्येची राती । बोधगभस्ति उगवला ॥२४॥
जेथ छेदिला अभिमान । तेथें कामादि वैरी निमाले जाण ।
जेवीं शिर छेदिल्या करचरण । सहजें जाण निमाले ॥२५॥
यापरी तूं ’अरिमर्दन’ । बोलिलों तें सत्य जाण ।
ऐकोनि अवधूतवचन । सुखसंपन्न नृप झाला ॥२६॥
म्हणे धन्य धन्य मी सनाथ । मस्तकीं ठेविला हस्त ।
प्रेमें वोसंडला अवधूत । हृदयीं हृदयांत आलिंगी ॥२७॥
दोघां निजात्मबोधें जाहली भेटी । यालागीं खेवा पडली मिठी ।
तेणें आनंदें वोसंडे सृष्टी । सभाग्यां भेटी सद्गुरूसी ॥२८॥
बालका कीजेति सोहळे । तेणें निवती जननीचे डोळे ।
शिष्यासी निजबोधु आकळे । ते सुखसोहळे सद्गुरूसी ॥२९॥
करितां दोघांसी संवादु । वोसंडला परमानंदु ।
पुढील कथेचा संवादु । अतिविशदु सांगत ॥२३०॥
यथोर्णनाभिर्हृदयाद् ऊर्णां सन्तत्य वक्त्रतः ।
तया विहृत्य भूयस्तां ग्रसत्येवं महेश्वरः ॥ २१ ॥
’ऊर्णनाभि’ म्हणजे कांतिणी । हृदयतंतु मुखेंकरूनी ।
विस्तारी बाहेर काढूनी । निजगुणीं स्वभावे ॥३१॥
त्या विस्तारिल्या तंतूंवरी । तळीं आणि उपरी ।
आपणचि क्रीडा करी । नानापरी स्वलीला ॥३२॥
तंतुविस्तारें खेळती लीला । प्रत्यक्ष देखतांचि डोळां ।
ग्रासूनि ने हृदयकमळा । अद्वैतकळा दाखवी ॥३३॥
याचि रीतीं सर्वेश्वरु । एकला रची संसारु ।
अंतीं करूनि संहारु । उरे निर्विकारु निजात्मा ॥३४॥
या लक्षणाचा निर्धारु । धरूनि ऊर्णनाभी केला गुरु ।
आतां सारूप्यतेचा विचारु । पेशस्कारु गुरु म्यां केला ॥३५॥
यत्र यत्र मनो देही धारयेत्सकलं धिया ।
स्नेहाद् द्वेषाद् भयाद् वापि याति तत्तत्स्वरूपताम् ॥ २२ ॥
काया वाचा आणि मन । पुरुषें एकाग्र करून ।
जे जे वस्तूचें करी ध्यान । तद्रूप जाण तो होय ॥३६॥
स्नेहें द्वेषें अथवा भयें । दृढ ध्यान जेणें होय ।
तेणेंचि तद्रूपता लाहे । उभवूनि बाहे सांगतु ॥३७॥
देह गेलिया तद्रूपता । होईल हें वचन वृथा ।
येणेंचि देहें येथ असतां । तद्रूपता पाविजे ॥३८॥
कीटः पेशस्कृतं ध्यायन् कुड्यां तेन प्रवेशितः ।
याति तत्सात्मतां राजन् पूर्वरूपमसन्त्यजन् ॥ २३ ॥
भिगुरटी कीटकीतें धरी । कोंडी भिंतीमाजिले घरीं ।
ते मरणभयें ध्यान करी । निरंतरीं भ्रमरीचें ॥३९॥
तेणें तीव्रध्यानें ती कीटी । होऊनि ठाके भिंगुरटी ।
गगनीं चढे उठाउठी । प्रत्यक्ष दृष्टीं देखिजे ॥२४०॥
भिंगुरटी जड असंत । मूढ कीटी तिचें ध्यान करीत ।
तेणें तद्रूपता प्राप्त । तैसा भगवंत तंव नव्हे ॥४१॥
तो अजड चिद्रूप सुखदाता । ज्ञाता अधिकारी ध्यान करिता ।
तेथ तद्रूपता पावतां । विलंबू सर्वथा पैं नाहीं ॥४२॥
कीटकीस भ्रमरत्व जोडे । हें ’तीव्रध्यानें’ न घडतें घडे ।
विचारितां दोन्ही मूढें । जड जडें वेधिलें ॥४३॥
भगवद्ध्यान नव्हे तैसें । ध्याता भगवद्रूपचि असे ।
ध्याने भ्रममात्र नासे । अनायासें तद्रूप ॥४४॥
येणें देहें याचि वृत्तीं । आपुली आपण न जाणे मुक्ती ।
नेघवे भगवत्पदप्राप्ती । तैं वृथा व्युत्पती नरदेहीं ॥ ४५ ॥
वृथा त्याचें ज्ञान ध्यान । वृथा त्याचें यजन याजन ।
वृथा त्याचें धर्माचरण । चैतन्यघन जरी नोहे ॥४६॥
एवं गुरुभ्य एतेभ्य एषा मे शिक्षिता मतिः ।
स्वात्मोपशिक्षितां बुद्धिं श्रृणु मे वदतः प्रभो ॥ २४ ॥
अवधूत म्हणे यदूसी । इतुकिया गुरूंपाशी ।
मी शिकलों जें जें मतीशीं । तें तुजपाशीं सांगितलें ॥४७॥
निजबुद्धीचिया व्युत्पत्ती । कांहींएक शिकलों युक्ती ।
तेंही सांगेन तुजप्रती । अनन्यप्रीती-स्वभावे ॥४८॥
चोवीस गुरूंचाही गुरु । विवेकवैराग्यविचारु ।
हा नरदेहीं लाधे सधरु । यालागीं मुख्य गुरु नरदेहो ॥४९॥
देहो गुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतुः
बिभ्रत्स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्युदर्कम् ।
तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि
पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्गः ॥ २५ ॥
देहासी जें गुरुत्व जाणा । तें दों प्रकारीं विचक्षणा ।
सांगेन त्याच्या लक्षणा । संरक्षणा परमार्था ॥२५०॥
देहाऐसें वोखटें । पृथ्वीमाजीं नाहीं कोठें ।
देहाऐसें गोमटें । पाहतां न भेटे त्रिलोकीं ॥५१॥
वोखटें म्हणोनि त्यागावें । तैं मोक्षसुखासी नागवावें ।
हो कां गोमटें म्हणोनि भोगावें । तैं अवश्य जावें नरकासी ॥५२॥
तरी हें त्यागावें ना भोगावें । मध्यभागें विभागावें ।
आत्मसाधनीं राखावें । निजस्वभावें हितालागीं ॥५३॥
जैसें भाडियाचें घोडें । आसक्ति सांडोनि पुढें ।
पेणेंवरी नेणें घडे । स्वार्थचाडेलागूनि ॥५४॥
हेतू ठेवूनि परमार्था । गेहीं वस्तीकरू जेवीं उखिता ।
देहआसक्तीची कथा । बुद्धीच्या पंथा येवों नेदी ॥५५॥
देहाची नश्वर गती । नश्वरत्वें उपजे विरक्ती ।
नाशवंताची आसक्ती । मुमुक्षु न करिती सर्वथा ॥५६॥
जेणें उपजे विरक्ती । तो विवेक जाणावा निश्चितीं ।
एवं विवेकवैराग्यप्राप्ती । निजयुक्तीं नरदेहीं ॥५७॥
इतर देहांच्या ठायीं । हा विचारूचि नाहीं ।
केवळ शिश्नोदर पाहीं । व्यवसावो देहीं करिताति ॥५८॥
यालागीं नरदेह निधान । जेणें ब्रह्मसायुज्यीं घडे गमन ।
देव वांच्छिती मनुष्यपण । देवाचें स्तवन नरदेहा ॥५९॥
म्हणसी नरदेह पावन । परी तो अत्यंत निंद्य जाण ।
योनिद्वारें ज्याचें जनन । पाठींच मरण लागलेंसे ॥२६०॥
जंव जन्मलेंचि नाहीं । तंव मरण लागलें पाहीं ।
गर्भाच्याचि ठायीं । मरणघायीं धाकती ॥६१॥
एवं या देहासरिसा । नित्य मृत्यु लागला कैसा ।
पोषूनियां बालवयसा । तारुण्यसरिसा लागला ॥६२॥
विसरोनियां आत्ममरण । तारुण्य चढलें जी दारुण ।
चतुर शाहणा सज्ञान । बळें संपूर्ण मी एकु ॥६३॥
त्या तारुण्याची नवाळी । देंठ न फेडितां काळ गिळी ।
मग जरा जर्जरित मेळी । मरणकाळीं पातली ॥६४॥
धवलचामरेंसीं आलें जाण । जरा मृत्यूचें प्रस्थान ।
मागूनि यावया आपण । वेळा निरीक्षण करीतसे ॥६५॥
सर्वांगीं कंपायमान । तो आला मृत्युव्यजन ।
मान कांपे तो जाण । डोल्हारा पूर्ण मृत्यूचा ॥६६॥
दांत पाडूनि सपाट । काळें मोकळी केली वाट ।
मृत्युसेनेचा घडघडाट । वेगीं उद्भट रिघावया ॥६७॥
पाठी झाली दुणी । तेचि मृत्यूची निशाणी ।
दोनी कानीं खिळे देउनी । सुबद्ध करूनि बांधिली ॥६८॥
येतिया मृत्यूसी पुढारें । नयनतेज धांवे सामोरें ।
मग न्याहाळतीना अक्षरें । अंजनोपचारें शिणतांही ॥६९॥
उभळीचा उजगरा । उबगु सेजारिल्या घरा ।
म्हणती न मरे हा म्हातारा । बाळाची निद्रा मोडितो ॥२७०॥
देखोनि मृत्यूची धाडी । पायां वळतसे वेंगडी ।
जिव्हेसी चालली बोबडी । तुटल्या नाडी सर्वांगीं ॥७१॥
मरण न येतां जाण । थोर जरेचें विटंबन ।
विमुख स्त्रीपुत्रजन । अतिदीन ते करी ॥७२॥
जन्मवरी सायासीं । प्रतिपाळिंले जयांसी ।
तींचि उबगलीं त्यासी । जरेनें देहासी कवळिल्या ॥७३॥
जरा लागलिया पाठीं । कोणी नाइके त्याची गोष्टी ।
विटावों लागलीं धाकुटीं । कुतरीं पाठीं भुंकती ॥७४॥
शाहणीं सांगती अबलांसी । ’बागुल’ आला म्हणती वृद्धासी ।
निसुर पडों नेदी ढांसी । कासाविसी होतसे ॥७५॥
’म्हातारा हो’ हा आशीर्वाद । दीधला तेहीं केलें द्वंद्व ।
जरेएवढें विरुद्ध । आणि द्वंद्व तें नाहीं ॥७६॥
ऐसी जरेची जाचणी । देखोनियां तरुणपणीं ।
हेचि दशा मजलागूनी । हात धरूनि येईल ॥७७॥
देहो तितुका षड्विकारी । कोटि अनर्थ एकेके विकारीं ।
षडूर्मी लागल्या त्या भीतरी । जेवीं अग्नीवरी घृतधारा ॥७८॥
या दुःखाचें जें मूळ । तें देहाचें आळवाळ ।
देहो वाढवितां दुःख प्रबळ । उत्तरफळ महादुःख ॥७९॥
एवं देहाची जे संगती । ते निरंतर दुःखप्राप्ती ।
यापरी सांडावी आसक्ती । या हेतु विरक्ती देहगुरु ॥२८०॥
या देहाचेनि साधनें । अविनाश पद पावणें ।
याहीपरी येणें गुणें । गुरुत्व म्हणणे देहासी ॥८१॥
देह उपकारी अपकारी । यासी गुरुत्व दोन्हीपरी ।
येथ विवंचूनिं चतुरीं । निजहित करी तो धन्य ॥८२॥
करितां तत्त्वविवंचन । देहाचें मूळ तें अज्ञान ।
निजरूपाचें अदर्शन । तेंचि भान प्रकृतीचें ॥८३॥
प्रकृतीस्तव त्रिगुणसूत्र । त्रिगुणीं त्रिविध अहंकार ।
येथूनि महद्भूतविकार । इंद्रियव्यापार देहेंसी ॥८४॥
एवं पिंडब्रह्मांडखटाटोप । हा अवघाचि ’आरोप’ ।
दोरु जाहला नाहीं साप । भ्रमें सर्प तो म्हणती ॥८५॥
पाहतां देहाचें मूळ । भासे जैसें मृगजळ ।
भ्रमाची राणीव प्रबळ । हा आरोपचि केवळ वस्तूचे ठायीं ॥८६॥
नसतें देह आभासे जेथें । ’आरोपु’ म्हणणें घडे त्यातें ।
आतां सांगेन ’अपवादाते’ । सावचित्ते परियेसीं ॥८७॥
देह पांचभौतिक प्रसिद्ध । तो ’मी’ म्हणणें हें अबद्ध ।
देहो मलिन मी शुद्ध । अतिविरुद्ध या आम्हां ॥८८॥
पृथ्वी मी नव्हे जडत्वें । जळ मी नव्हे द्रवत्वें ।
तेज मी नव्हें दाहकत्वें । चंचलत्वें नव्हें वायु ॥८९॥
नभ मी नव्हे शून्यत्वें । अहं मी नव्हें दृश्यत्वें ।
जीव नव्हें मी परिच्छिन्नत्वें । माया मिथ्यात्वें मी नव्हें ॥२९०॥
देह नव्हें मी नश्वरत्वें । विषय नव्हे मी बाधकत्वें ।
या तत्त्वां आणि मातें । संबंधू येथें असेना ॥९१॥
’ब्रह्माहमस्मि’ अभिमान । हंसपरमहंसांसी मान्य ।
तें सत्त्वावस्थेचें साधन । तोही अभिमान मी नव्हें ॥९२॥
जितुका तत्त्वांचा अनुवादु । तितुका मजवरी ’अपवादु’ ।
हा माझा बुद्धीचा बोधु । तुज म्यां यदु सांगितला ॥९३॥
हें माझें गुप्त ज्ञान । तुझें देखोनि अनन्यपण ।
केलें गा निरूपण । भावें संपूर्ण तूं भावार्थी ॥९४॥
येरवीं करावया हे कथा । मज चाड नाहीं सर्वथा ।
परी बोलवीतसे तुझी आस्था । नृपनाथा सभाग्या ॥९५॥
ऐशिया संवादाच्या मेळीं । अद्वैतबोधें पिटिली टाळी ।
दोघे आनंदकल्लोळीं । ब्रह्मसुकाळीं मातले ॥९६॥
ऐसा उपकारी देखा । या देहासारिखा नाहीं सखा ।
म्हणसी राखावा नेटका । तंव तो पारका मुळींचि ॥९७॥
यासी अत्यंत करितां जतन । दिसे विपरीत निदान ।
श्वानशृगालांचें भोजन । कां होय भक्षण अग्नीचें ॥९८॥
या दोंही गतींवेगळें पडे । तरी सुळबुळीत होती किडे ।
चौथी अवस्था यासी न घडे । हें तूंही रोकडें जाणशी ॥९९॥
यालागीं देहाची आसक्ती । मी न धरींच गा नृपती ।
निःसंगु विचरतसें क्षितीं । आत्मस्थितीचेनि बोधें ॥३००॥
देहासी उपभोगसाधनें । तितुकीं जाण पां बंधनें ।
दृढ वासना तेणें । अनिवारपणें वाढते ॥१॥
जायात्मजार्थपशुभृत्यगृहाप्तवर्गान्
पुष्णाति यत्प्रियचिकीर्षया वितन्वन् ।
स्वान्ते सकृच्छ्रमवरुद्धधनः स देहः
सृष्ट्वास्य बीजमवसीदति वृक्षधर्मः ॥ २६ ॥
देहभोगीं मुख्य गोडी । स्त्रीभोगाची अतिआवडी ।
सर्वस्व वेंचोनि जोडी । आणी रोकडी योषिता ॥२॥
स्त्री हातीं धरितां देख । वाढे प्रपंचाचें थोर दुःख ।
गृह पाहिजे आवश्यक । भोगार्थ देख स्त्रियेच्या ॥३॥
त्या गृहाचे गृहसिद्धीं । पाहिजे धनधान्यसमृद्धी ।
झाली प्रजांची वृद्धी । तेणें अतिआधी अनिवार ॥४॥
त्या प्रजांचा अतिलालसु । दासदासी मेळवी पशु ।
थोर कष्टांचा पडे सोसु । सुखलेशु पैं नाहीं ॥५॥
व्याही जांवयांच्या वोढी । आप्तवर्गाचिया कोडी ।
पडे उचिताचिया सांकडीं । सोशितां कोरडी देहाची ॥६॥
पोसावया पोष्यांसी । रची नाना उपायराशी ।
हिंडे स्वदेशीं परदेशीं । अहर्निशीं व्याकुळ ॥७॥
देहासी द्यावया सुख । शतधा वाढवी दुःख ।
देहाभिमानें जन मूर्ख । वृथाभिलाख वाढविती ॥८॥
देहसुखाचिया चाडा । पडे परिग्रहाचे खोडां ।
दारागृहलोभें केला वेडा । न देखे पुढां निजस्वार्थु ॥९॥
देहें वाढविली प्रीती । गृह दारा पुत्र संपत्ती ।
तेचि वासना होय देहांतीं । देहांतराप्रती निजबीज ॥३१०॥
जैसा जोंधळा कणिसा चढे । कणसींचा क्षितीवरी झडे ।
वाढी वाढलें झाड मोडे । तें बीज गाढें उरलेंसे ॥११॥
तेंचि बीज जलभूमीचे संगतीं । सवेंचि झाड वाढे पुढतीं ।
तैसी वासना उरे देहांतीं । देहांतराप्रती न्यावया ॥१२॥
त्या वृक्षाचिया परी । वासनाबीज शरीरीं ।
उरवूनि स्वर्गसंसारीं । योनिद्वारीं जन्मवी ॥१३॥
देहीं वासना केवीं वाढे । तेंही सांगेन तुज पुढें ।
विषय सेवितां वाडेंकोडें । वासना वाढे अनिवार ॥१४॥
जिह्वैकतोऽमुमपकर्षति कर्हि तर्षा
शिश्नोऽन्यतस्त्वगुदरं श्रवणं कुतश्चित् ।
घ्राणोऽन्यतश्चपलदृक् क्व च कर्मशक्तिः
बह्व्यः सपत्न्य इव गेहपतिं लुनन्ति ॥ २७ ॥
जिव्हा रसाकडे वोढी । तृषा प्राशनालागीं तोडी ।
शिश्नासी रतिसुखाची गोडी । तें चरफडी रमावया ॥१५॥
त्वचा पाहे मृदुपण । उदर वांछी पूर्ण अन्न ।
श्रवण मागती गायन । मधुरध्वन आलापु ॥१६॥
घ्राण उद्यत परिमळा । रूप पहावया वोढी डोळा ।
हस्त वांछिती खेळा । नाना लीळा स्वभावें ॥१७॥
पाय वांछिती गती । ऐशीं इंद्रियें वोढा वोढिती ।
जेवीं एका गेहपती । बहुतां सवती तोडिती ॥१८॥
एवं इंद्रियांसी विषयासक्ती । तेणें वासना दृढ होती ।
त्या देहदेहांतराप्रती । पुरुषासी नेती सर्वथा ॥१९॥
यालागीं करावया विषयत्यागु । अवश्य छेदावा देहसंगु ।
इये अर्थी मनुष्यदेह चांगु । ज्ञानविभागु ये देहीं ॥३२०॥
सृष्ट्वा पुराणि विविधान्यजयाऽऽत्मशक्त्या
वृक्षान् सरीसृपपशून् खगदन्दशूकान् ।
तैस्तैरतुष्टहृदयः पुरुषं विधाय
ब्रह्मावलोकधिषणं मुदमाप देवः ॥ २८ ॥
हेचि जाणावया निजरूपातें । पूर्वीं तेणें श्रीअनंतें ।
निजमायेचेनि हातें । केलीं बहुतें शरीरें ॥२१॥
एकें केलीं भूचरें । एकें तें केलीं खेचरें ।
एकें केली जळचरें । चरें अचरें तीं एकें ॥२२॥
वृक्ष सर्प पशु दंश । राक्षस पिशाच बक हंस ।
मत्स्यकच्छादि अशेष । सृजी बहुवस योनिंतें ॥२३॥
ऐसा चौर्यांशीं लक्ष योनी । सृजूनि पाहे परतोनी ।
तंव निजप्राप्तीलागोनी । न देखे कोणी अधिकारी ॥२४॥
ऐशिये देखोनि सृष्टीतें । सुख न वाटेचि देवातें ।
मग मानवी प्रकृतीतें । आदरें बहुतें निर्मिलें ॥२५॥
बाहुल्यें मनुष्यदेहीं । निजज्ञान घातलें पाहीं ।
जेणें ज्ञानें देहीं । विदेह पाहीं पावती ॥२६॥
आहार-निद्रा-भय मैथुन । सर्वा योनींसी समसमान ।
मनुष्यदेहींचें ज्ञान । अधिक जाण सर्वांशीं ॥२७॥
देखोनि मनुष्यदेहासी । सुख झालें भगवंतासी ।
अधिकार ब्रह्मज्ञानासी । येणें देहेंसीं मत्प्राप्ती ॥२८॥
पावोनियां मनुष्यपणा । जो न साधी ब्रह्मज्ञाना ।
तो दाढीचा मेंढा जाणा । विषयाचरणा विचरतु ॥२९॥
मनुष्यदेहींचेनि ज्ञानें । सच्चिदानंदपदवी घेणें ।
एवढा अधिकार नारायणें । कृपावलोकनें दीधला ॥३३०॥
मनुष्यदेहीं ब्रह्मज्ञान । पुढील जन्मीं मी करीन ।
म्हणे तो नागवला जाण । सोलींव अज्ञान त्यापासीं ॥३१॥
लब्ध्वा सुदुर्लभमिदं बहुसम्भवान्ते
मानुष्यमर्थदमनित्यमपीह धीरः ।
तूर्णं यतेत न पतेदनुमृत्यु यावन्
निःश्रेयसाय विषयः खलु सर्वतः स्यात् ॥ २९ ॥
चौर्यांशीं लक्षयोनींप्रती । जैं कोटिकोटी फेरे होती ।
तैं नरदेहाची प्राप्ती । अवचटें लाहती निजभाग्यें ॥३२॥
जो मनुष्यदेही जन्मला । तो परमार्थासी लिगटला ।
एवढा अलभ्य लाभ झाला । पितरीं मांडिला उत्साहो ॥३३॥
झालिया मनुष्यदेहप्राप्ती । परमार्थ साधूं भोगाअंतीं ।
एवढी येथ नाहीं निश्चिती । मृत्युप्राप्ति अनिवार ॥३४॥
मृत्यु न विचारी गुण-दोष । न म्हणे देश-विदेश ।
न पाहे रात्र-दिवस । करीत नाश तत्काळ ॥३५॥
देह जैंपासोनि झाला । तैंपासूनि मृत्यु लागला ।
जेवीं सापें बेडूक धरिला । गिळूं लागला लवनिमिषें ॥३६॥
साप बेडुकातें गिळी । बेडूक मुखें माशातें कवळी ।
तैशीं मृत्युमुखीं पडलीं । विषयभुलीं झोंबतीं ॥३७॥
येथ आळसु जेणें केला । तो सर्वस्वें नागवला ।
थिता परमार्थ हातींचा गेला । आवर्ती पडला भवचक्रीं ॥३८॥
ऐसें जाणोनि यदुराया । देहाचिया लवलाह्या ।
परमार्थ साधावया । ब्रह्मोपाया उद्यत व्हावें ॥३९॥
छेदोनियां आळसासी । दवडूनियां निद्रेसी ।
आत्मचिंतन अहर्निशीं । अविश्रमेंसीं साधावें ॥३४०॥
रणीं रिघालिया शूरासी । न जिणतां परचक्रासी ।
विसांवा नाहीं क्षत्रियांसी । तेणें वेगेंसीं साधावें ॥४१॥
साधावया आत्मलग्न । सावधान बिजवराचें मन ।
तेणें साक्षेपें आपण । सायुज्यलग्न साधावें ॥४२॥
रायाचें एकुलतें एक । चुकल्या अवचटें बाळक ।
तो जेवीं शोधी सकळ लोक । तेवीं निजसुख साधावें ॥४३॥
काळाचा चपेटघात । जंव वाजला नाहीं येथ ।
तंव साधावया परमार्थ । आयुष्य व्यर्थ न करावें ॥४४॥
नरदेहींचेनि आयुष्यें । प्रपंचाचेनि आवेशें ।
विषयाचेनि विलासें । भोगपिसे नर झाले ॥४५॥
पश्वादियोनींच्या ठायीं । विषयांवांचोनि आन नाहीं ।
तेचि विषयो नरदेहीं । वाढविल्या कायी हित झालें ॥४६॥
विचारितां विवेकदृष्टीं । विषयांसी प्रारब्धें भेटी ।
वृथा करितां आटाटी । मुद्दलतुटी नरदेहा ॥४७॥
नरदेह परम पावन । पावोनि न साधी ब्रह्मज्ञान ।
तो लांडा गर्दभ जाण । पुच्छेंवीण दुपायी ॥४८॥
अपरोक्षज्ञानेंवीण वांझट । उदरार्थ दंभ खटपट ।
जेवीं मदिरापानी मर्कट । उडे उद्भट तडतडां ॥४९॥
ब्रह्मज्ञानेंवीण शास्त्रज्ञ । ते अंधारींचे खद्योत जाण ।
अज्ञाननिशीमाजीं तेज गहन । सूर्योदयीं कोण त्यां देखे ॥३५०॥
ब्रह्मज्ञानेंवीण संन्यासी । नटाच्या ऐसें मुंडण त्यांसी ।
सोकले मिष्टान्नभिक्षेसी । वृथा गेरूसी नाशिलें ॥५१॥
मनीं विषयांचें अभिलाषण । धरूनि करिती वेदाध्ययन ।
ते वर्षाकाळींचे दर्दुर जाण । कर्दमपानें जल्पती ॥५२॥
विषयप्राप्तीलागीं मौन । तें बकाचें बकध्यान ।
विषयबुद्धी जें गायन । तें खरी देखोन खर भुंके ॥५३॥
विषयालागीं उपन्यास । नाना युक्तींचे विलास ।
जेवीं पिंड देखोनि वायस । करिती बहुवस अतिशब्द ॥५४॥
पोट भरावया भांड । सैरा वाजविती तोंड ।
तैसें विषयांलागीं वितंड । शास्त्रपाखंड बोलती ॥५५॥
विषयवासना धरूनि थोर । बाह्य मिरविती आचार ।
जेवीं कागाचा शौचाचार । विष्ठातत्पर मानसीं ॥५६॥
हृदयीं धरूनि जीविका चांग । करिती अग्निहोत्रयाग ।
जेवीं वेश्या विकोनि अंग । चालवी साङ्ग संसारा ॥५७॥
नरदेहींचा हाचि स्वार्थ । साधावा चौथा पुरुषार्थ ।
तो न करितां जो का अर्थ । तो अनर्थ जाणावा ॥५८॥
साधीना देहीं ब्रह्मज्ञान । तो श्वानसूकरांसमान ।
अथवा त्याहोनि हीन । तें विवेचन परियेसीं ॥५९॥
पशूसी हाणिल्या लाथा । द्वेष न धरी सर्वथा ।
मनुष्यासी ’तूं’ म्हणतां । जीवघाता प्रवर्ते ॥३६०॥
पशूसी लोभ नाहीं संग्रहता । एक आहार होय भक्षिता ।
मग उरलिया अर्था । त्यागी सर्वथा तत्काळ ॥६१॥
मनुष्याचें लोभिष्ठपण । गांठीं असल्या कोटि धन ।
पोटा न खाय आपण । मा त्यागितां प्राण त्यजील ॥६२॥
सायंप्रातर्चिंता । पशूसी नाहीं सर्वथा ।
मनुष्याची चिंता पाहतां । जन्मशतां न राहे ॥६३॥
अमित धन असतां गांठीं । तरी चिंता अनिवार मोठी ।
नाथिलेंचि भय घे पोटीं । अविश्वासी सृष्टीं नरदेही ॥६४॥
जरी मरों टेंकलें शरीर । तरी व्यवहारीं साधी वृत्तिक्षेत्र ।
पाया शोधोनि बांधी घर । पुत्रपौत्र नांदावया ॥६५॥
ऐसी दुस्तर चिंता । पशूसी नाहीं सर्वथा ।
आतां मैथुनाची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥
पशूसी ऋतुकाळीं मैथुन । मग स्त्रियेसी नातळे आपण ।
पुरुषासी नित्य स्त्रीसेवन । गरोदरही जाण न सोडी ॥६७॥
काम क्रोध सलोभता । चिंता निंदा अतिगर्वता ।
हें मनुष्याचेचि माथां । पशूसी सर्वथा असेना ॥६८॥
न साधितां आत्मज्ञान । केवळ जे विषयी जन ।
ते श्वानसूकरांपरीस हीन । माणुसपण त्यां नाहीं ॥६९॥
विषयाचें जें सुख जाण । तें स्वर्गी नरकीं समान ।
जें इहलोकीं भोगी श्वान । तें स्वर्गी जाण इंद्रासी ॥३७०॥
मनुष्यदेहावांचोनी । पशुपक्ष्यादि नाना योनी ।
त्या विषयभोगालागोनी । विषयच्छेदनीं नरदेह ॥७१॥
तो नरदेह कैसेनि जोडे । ते प्राप्तीचें कठिण गाढें ।
तें सांगेन तुजपुढें । परिस निवाडें विभागु ॥७२॥
अत्यंत सुकृतें स्वर्गी चढे । अत्यंत पापें अधोगती घडे ।
पापपुण्य निःशेष झडे । तैं आतुडे निजमुक्ति ॥७३॥
जैं पापपुण्य समान समीं । तैं मनुष्यदेह आक्रमी ।
जन्म पावे कर्मभूमीं । आश्रमधर्मी सुमेधा ॥७४॥
साक्षेपें मनुष्यदेह जोडे । ऐसें करितां तंव न घडे ।
अवचट हाता चढे । भाग्य चोखडें जयाचें ॥७५॥
मोलें अनर्घ्य रत्नें येती । तैसा चिंतामणी न ये हातीं ।
बहुत योनिये जन्म होती । परी मनुष्यदेहप्राप्ती दुर्लभ ॥७६॥
ऐसा नरदेह पावोनि देख । जो न साधीचि ब्रह्मसुख ।
तो जनांमाजीं परम मूर्ख । विश्वासघातक देवाचा ॥७७॥
निजात्मप्राप्तीलागोनी । देवें केली मनुष्ययोनी ।
तो देवाचा विश्वास बुडवूनी । विषयसेवनीं निजपतन ॥७८॥
होतें पितरांचें मनोगत । पुत्र होईल हरिभक्त ।
कुळ उद्धरील समस्त । विषयीं प्रतिहत तें केलें ॥७९॥
हो का सकळ भाग्याचें फळ । मनुष्यदेह गा केवळ ।
तें करावया सफळ । वैराग्य अढळ म्यां केलें ॥३८०॥
एवं सञ्जातवैराग्यो विज्ञानालोक आत्मनि ।
विचरामि महीमेतां मुक्तसङ्गोऽनहङ्कृतः ॥ ३० ॥
देहो निजात्मसाधनीं साधक । तोचि विषयभोगीं बाधक ।
ऐसें देखोनियां देख । केलें निष्टंक वैराग्य ॥८१॥
त्या वैराग्याचेनि बळें । गुरुकृपावचनमेळें ।
विषयइंद्रियांचे पाळे । एकेचि वेळें विभांडिले ॥८२॥
अविद्या जंव घ्यावी जीवें । तंव ’अविद्या’ येणें नांवें ।
स्वांगें मी विद्यमान नोहे । हेंही अनुभवें जाणितलें ॥८३॥
ऐशी मिथ्यात्वें अविद्या आतां । चित्प्रकाश पूर्ण लाभे हाता ।
तेणें स्वदेहस्थ अहंता । गेली सर्वथा निःशेष ॥८४॥
ज्ञानसाधन जो निजदेहो । तयाच्या ठायीं वैराग्य पहा हो ।
मा देहसंबंधाचा स्नेहो । कैसेनि राहों शकेल ॥८५॥
ऐसेनि अनुभवें पाहीं । निःसंग मी विचरें मही ।
अहंता स्वदेहीं नाहीं । पुशिलें तें पाहीं सांगितलें राया ॥८६॥
जैं पुरुषाची अहंता गळे । तैं देह अदृष्टयोगें चळे ।
जेवीं सुकलें पान वायुबळें । पडिलें लोळे सर्वत्र ॥८७॥
यालागीं ब्रह्मसाक्षात्कारा । वृत्ति लय पावे जंव वीरा ।
तंववरी जो वैराग्यें खरा । अभंग पुरा पुरुषार्थी तो ॥८८॥
म्हणसी एका गुरूचे ठायीं । तुज सर्वथा विश्वास नाहीं ।
ये अर्थीं सावध होईं । विशद पाहीं सांगेन ॥८९॥
गुरूनें सांगतांचि कानीं । ज्याची वृत्ति जाय विरोनी ।
जेवीं मिळतां लवणपाणी । अभिन्नपणीं समरसे ॥३९०॥
केल्यासी साधकबाधकताबाध । हें बोलणें अतिअबद्ध ।
जेवीं निमालियासी वोखद । न पाजवे दुग्ध गर्भस्था ॥९१॥
यापरी त्यासी कर्तव्यता । नाहीं नाहीं गा सर्वथा ।
परी ऐसी हे अवस्था । ज्यासी तत्त्वतां न लभेचि ॥९२॥
गुरूनें सांगितलें कानीं । स्वरूपाबोध झाला मनीं ।
परी तें न राहेचि निश्चळपणीं । बाह्यदर्शनीं विक्षेपु ॥९३॥
आसनीं बैसल्या स्वरूपस्थितीं । आसन सोडिल्या प्रपंचस्फूर्ती ।
ऐशी एकदेशी स्थिती । नातळती निजयोगी ॥९४॥
देह आसनीं निश्चळ । अथवा कर्मीं हो चंचळ ।
परी वृत्ति सर्वदा निश्चळ । तेचि निर्मळ निजयोगी ॥९५॥
परशुरामेंसीं रणांगणीं । भीष्म भिडला निर्वाणबाणीं ।
तोडरीं घातिला जिणोनी । वृत्ति समाधानीं अचंचळ ॥९६॥
करितां निर्वाणयुद्धीं । ज्याची न मोडे समाधी ।
हेंचि साधावया त्रिशुद्धी । चोवीस गुरु विधीं वंदिलें म्यां ॥९७॥
देहनिश्चळत्वें वृत्ति निश्चळ । देहचंचळत्वें वृत्ति चंचळ ।
तरी ते देहबुद्धीचि सबळ । नव्हे केवळ निजबोधु ॥९८॥
होतां प्रपंचदर्शन । वृत्तीसी विक्षेप होय जाण ।
तो विक्षेप करावया छेदन । बहुगुरुसाधन म्यां केलें ॥९९॥
निजगुरूंनीं सांगितल्या अर्था । त्या साधावया परमार्था ।
नाना प्रपंचपदार्था । गुरुसंस्था म्यां केली ॥४००॥
जेथोनिया विक्षेपता । तेचि लाविली गुरुत्वपथा ।
ऐसेनि साधनें साधितां । जग स्वभावतां परब्रह्म ॥१॥
पूर्वी गुरूंनीं बोधिलें नाहीं । तरी पृथ्व्यादिकें बोधितील कायी ।
तोचि निजार्थ साधावया पाहीं । गुरूउपायीं प्रवर्तलों ॥२॥
न ह्येकस्माद् गुरोर्ज्ञानं सुस्थिरं स्यात्सुपुष्कलम् ।
ब्रह्मैतदद्वितीयं वै गीयते बहुधर्षिभिः ॥ ३१ ॥
गुरूनें सांगितलें निजज्ञान । हृदयीं प्रकाशलें चिद्भान ।
तें विद्युत्प्राय चंचळ जाण । स्थैर्यपण त्या नाहीं ॥३॥
जें मूळींचि चंचळ । तें कदा नव्हे पुष्कळ ।
क्षणां भासे क्षणां चपळ । तेणें तळमळ साधका ॥४॥
जैसें मुखींचें आमिष जाये । तेणें सर्प डंवखाइला राहे ।
तैसी वेदना साधकां होये । वियोगु न साहे सर्वथा ॥५॥
येरवीं ब्रह्म अद्वितीय नित्य । हें सकळ ऋषींचें संमत ।
त्यांसीही पुसों जातां बहुत । विक्षेप तेथ उठती ॥६॥
एक म्हणती ब्रह्म सगुण । एक म्हणती तें निर्गुण ।
ऐसे वाद करिती दारुण । युक्तिखंडण अभिमानें ॥७॥
एक म्हणती ब्रह्म सप्रपंच । एक म्हणती निष्प्रपंच ।
मिळोनियां पांचपांच । शब्दकचकच वाढविती ॥८॥
प्रपंचदर्शन विक्षेपता । तेथ साधावया निजऐक्यता ।
सुबुद्धीनें नाना पदार्था । गुणग्राहकता गुरुरूपें ॥९॥
तेथ साधकांचे प्रश्न । सहसा न पवती समाधान ।
यालागीं पुसावया मन । न रिघे जाण ते ठायीं ॥४१०॥
जेथूनि विक्षेपता वाढे । तेथेंचि ऐक्यता जोडे ।
तें नानागुरुत्वें रोकडें । साधन चोखडें योजिलें ॥११॥
जीं जीं सांगितलीं गुरुलक्षणें । तीं तीं निजबुद्धीचीं साधनें ।
समूळ विक्षेपु तेणें । तीव्र धारणें छेदिला ॥१२॥
तेणें चंचलत्वें निश्चल । फावलें निजबोधाचें मूळ ।
दृश्य देखतां केवळ । भासे सकळ चिन्मात्र ॥१३॥
जें माझ्या निजगुरूंनीं । पूर्वी दिधलें होतें बोधुनी ।
तेंचि नाना गुरुत्वें साधूनी । विक्षेप छेदुनी पावलों ॥१४॥
निजगुरु तो एकुचि जाण । इतर गुरु साधकत्वें साधन ।
हें यथातथ्य लक्षण । तुज निरूपण म्यां केलें ॥१५॥
येथ प्रपंचाचें भानाभान । कर्म करितां न कळे जाण ।
लाधली निजबोधाची खूण । समदर्शन सर्वदा ॥१६॥
दृश्य देखतां दृष्टीं । नव्हे दृश्येंसीं भेटी ।
हारपली कर्मत्रिपुटी । बोधकसवटी अभिनव ॥१७॥
यथेष्ट करितां भोजन । उष्टेना निराहारलक्षण ।
जगेंसीं वागतां जाण । एकलेपण मोडेना ॥१८॥
तरंग सागरामाजीं क्रीडतां । न मोडे उदकाची एकात्मता ।
तेवीं जगामाजीं वर्ततां । दुजी वार्ता मज नाहीं ॥१९॥
नवल सद्गुरूची नवायी । सर्वी सर्व तोचि पाहीं ।
गुरूवेगळें रितें कांहीं । उरलें नाहीं सर्वथा ॥४२०॥
आतां माझें जें मीपण । तें सद्गुरु झाला आपण ।
बोलतें तुझें जें तूंपण । तेंही जाण सद्गुरुचि ॥२१॥
याहीपरी पाहतां । माझा गुरु एक एकुलता ।
तेथें दुजेपणाची वार्ता । नाहीं सर्वथा यदुराया ॥२२॥
ऐशी सद्गुरुकथा । तुज सांगिली परमार्था ।
हरिखें आलिंगिलें नृपनाथा । दोघां ऐक्यता निजबोधें ॥२३॥
जीवीं जीवा पडली मिठी । आनंदें वोसंडली सृष्टी ।
तेणें वाचेसी पडली बेलवटी । बोलों उफराटी विसरली ॥२४॥
हरिखु न संठवे हृदयभवनी । बाहेर वोसंडे स्वेदेजोनी ।
आनंदघन वोळला नयनीं । स्वानंदजीवनीं वर्षतु ॥२५॥
तुटली अहंकाराची बेडी । पावलों भवार्णवपरथडी ।
म्हणौनि रोमांची उभविली गुढी । जिंतिली गाढी अविद्या ॥२६॥
समूळ देह भावो पळाला । यालागीं गात्रकंपु चळचळा ।
संकल्पविकल्प निमाला । मनेंसीं बुडाला मनोरथु ॥२७॥
जीवभावो उखिता । यदूनें अर्पिला गुरुनाथा ।
तें चिह्न बाहेरीं तत्त्वतां । दावी सर्वथा निजांगीं ॥२८॥
तो अवधूत जाण दत्तात्रेया । तेणें आलिंगूनि यदुराया ।
निजरूपाचा बोधु तया । अनुभवावया दीधला ॥२९॥
दत्तात्रेयशिष्यपरंपरा । सहस्रार्जुन यदु दुसरा ।
तेणें जनार्दनु तिसरा । शिष्य केला खरा कलियुगीं ॥४३०॥
गुरुप्राप्तीलागीं सर्वथा । थोर जनार्दनासी चिंता ।
विसरला तिन्ही अवस्था । सद्गुरु चिंतितां चिंतनीं ॥३१॥
देवो भावाचा भोक्ता । दृढ जाणोनि अवस्था ।
येणें जाहलें श्रीदत्ता । तेणें हातु माथां ठेविला ॥३२॥
हातु ठेवितांचि तत्काळ । बोधु आकळिला सकळ ।
मिथ्या प्रपंचाचे मूळ । स्वरूप केवळ स्वबोधें ॥३३॥
कर्म करूनि अकर्ता । तोचि अकर्तात्मबोधु जाहला देता ।
देहीं असोनि विदेहता । तेही तत्त्वतां आकळिली ॥३४॥
गृहाश्रमु न सांडितां । कर्मरेखा नोलांडितां ।
निजव्यापारीं वर्ततां । बोधु सर्वथा न मैळे ॥३५॥
तो बोधु आकळतां मना । मन मुकलें मनपणा ।
अवस्था नावरेचि जनार्दना । मूर्च्छापन्न पडियेला ॥३६॥
त्यासी सावध करूनि तत्त्वतां । म्हणे प्रेमा आहे सत्त्वावस्था ।
तोही गिळोनि सर्वथा । होयीं वर्तता निजबोधें ॥३७॥
पूजाविधी करोनियां । जंव जनार्दनु लागला पायां ।
तंव अदृश्य जाहला दत्तात्रेया । योगमायाचेनि योगें ॥३८॥
कथेसी फांकलों सर्वथा । तो कोपु न मनावा श्रोतां ।
प्रसंगें गुरुविवंचना होतां । मीही गुरुकथा बोलिलों ॥३९॥
मज तंव चुकी पडिली मोठी । चुकूनि सांगितली गुरुगोठी ।
तेही संस्कृत नव्हे मराठी । वृथा चावटी न म्हणावी ॥४४०॥
जो असेल गुरुभक्त । तो हें जाणेल मनोगत ।
जो गुरुस्मरणीं सदोदित । त्यासी हें हृद्गत कळेल ॥४१॥
ज्यांसी गुरुचरणीं श्रद्धा गाढी । ज्यांसी गुरुभजनीं अतिआवडी ।
जिंहीं गुरुप्रेम जोडिलें जोडी । हे गोडी जाणती ॥४२॥
ज्या सद्गुरूचें नांव घेतां । चारी मुक्ती वोडविती माथा ।
मुक्ति नावडे गुरुभक्तां । नित्यमुक्तता गुरुचरणीं ॥४३॥
ज्याचें घेतां चरणतीर्थ । चारी मुक्ती पवित्र होत ।
पायां लागती पुरुषार्थ । धन्य गुरुभक्त त्रिलोकीं ॥४४॥
चैतन्य नित्य निराधार । निर्धर्मक निर्विकार ।
त्याचा केला जीर्णोद्धार । सत्य साचार जगद्गुरु ॥४५॥
सद्गुरुकृपा नव्हतां । नव्हती देवाची कथावार्ता ।
देवासी देवपणीं स्थापिता । सत्य सर्वथा सद्गुरु ॥४६॥
सद्गुरु कृपेवीण पाहीं । देवो असतुचि झाला होता नाहीं ।
त्यासी देवपणीं ठेवूनि ठायीं । भजविता पाहीं गुरुरावो ॥४७॥
त्या सद्गुरूची कथा । चुकोनि झालों बोलता ।
थोर अपराधु हा माझे माथां । क्षमा श्रोतां करावी ॥४८॥
वृथा बोलिलों नाहीं जाण । झालें बोलावया कारण ।
दत्तात्रेयशिष्यकथन । करितां जनार्दन आठवला ॥४९॥
मी जरी नाठवीं जनार्दनासी । परी तो विसरों नेदीच आपणासी ।
हटें देतुसे आठवणेंसी । अहर्निशीं सर्वदा ॥४५०॥
जिकडे मी विसरों जायें । तिकडेचि तो येऊनि राहे ।
मी जरी त्याजकडे न पाहें । तें न पाहणें होये तो माझें ॥५१॥
घटु सांडूं पाहे आकाशासी । तंव आकाश न सांडी घटासी ।
तेवीं जनार्दनु आम्हांसी । अहर्निशीं लागला ॥५२॥
मी न करीं त्याची कथा । तंव तोचि होये मुखीं वक्ता ।
ऐसेंनि बलात्कारें बोलविता । काय म्यां आतां करावें ॥५३॥
दृश्य मी देखावया बैसें । तंव दृश्या सबाह्य जनार्दनु दिसे ।
श्रवणीं ऐकतां सौरसें । शब्दीं प्रवेशे जनार्दनु ॥५४॥
आतां नाइकें न पाहें । म्हणौनि मी उगा राहें ।
तंव उगेपणाचेनि अन्वयें । जनार्दनु पाहे लागला ॥५५॥
ऐसा अडकलों त्रिशुद्धी । जनार्दनु उगंडूं नेदी ।
श्रोता सांगावी जी बुद्धी । मी अपराधी सर्वथा ॥५६॥
श्रोते म्हणती नवलावो । येथ न देखों अहंभावो ।
पाहतां बोलाचा अभिप्रावो । प्रेम पहा हो लोटत ॥५७॥
येथील विचारितां बोल । क्षीराब्धीहून सखोल ।
नवल प्रेमाची वोल । येताति डोल स्वानंदें ॥५८॥
जें त्वां केलें गुरुनिरूपण । तें सप्रेम ब्रह्मज्ञान ।
थोर निवविलों जाण । नाहीं दूषण निरूपणा ॥५९॥
नित्य करावें गुरुस्मरण । तें गुरूनें केलें निजकथन ।
करितां अमृताचें आरोगण । पुरे कोण म्हणेल ॥४६०॥
जनार्दनीं दृढ भावो । हाही कळला अभिप्रावो ।
निरूपणाचा नवलावो । रसाळ पहा हो वोडवला ॥६१॥
तूं मूळकथा निरूपिसी । अथवा आडकथा सांगसी ।
परी गोडी या निरूपणाऐसी । न देखों आणिकांसी सर्वथा ॥६२॥
शुद्ध निरूपणें गुरु वर्णिसी । वर्णूनि अपराधी म्हणविसी ।
ऐक्यें घोळली बुद्धी कैसी । मानु श्रोत्यांसी वाढविला ॥६३॥
तुझी जे अपराधबुद्धी । ते प्रवेशली भगवत्पदीं ।
जाहली अपराधाची शुद्धी । देखणा त्रिशुद्धी तूं होसी ॥६४॥
गुरुस्तवनीं रतसी । तेव्हां मूळकथा विसरसी ।
प्रेमाची जाती ऐसी । कळलें आम्हांसी सर्वथा ॥६५॥
श्रोते म्हणती आतां । विस्मयो दाटला चित्ता ।
वेगीं चालवावें ग्रंथा । पूर्वकथा मूळींची ॥६६॥
हें संतवचन मानूनि माथां । चरण वंदूनि तत्त्वतां ।
सावधान व्हावें चित्ता । पुढील कथा सांगेन ॥६७॥
यापरी तो अवधूतु । यदूसी सांगे परमार्थु ।
संवादें निवाला परमाद्भूतु । मग निवांतु राहिला ॥६८॥
श्रीभगवानुवाच ।
इत्युक्त्वा स यदुं विप्रस्तमामन्त्र्य गभीरधीः ।
वन्दितोऽभ्यर्चितो राज्ञा ययौ प्रीतो यथागतम् ॥ ३२ ॥
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । रायासी सांगोनि ब्रह्मज्ञान ।
जाहलें देखोनि समाधान । मग पुसोन निघाला ॥६९॥
राजा धांवोनि लागला चरणां । परम प्रेमें करीं पूजना ।
करोनियां प्रदक्षिणा । मागुता चरणां लागला ॥४७०॥
’जाय’ ऐसें न बोलवे सर्वथा । ’राहे’ म्हणतां दिसे स्वामिता ।
वियोगु न साहवे तत्त्वतां । बोलु सर्वथा खुंटला ॥७१॥
ते देखोनि अवस्था । कृपा उपजली श्रीदत्ता ।
हात ठेवूनि माथां । प्रसन्नता उपजली ॥७२॥
’येथून तुज मज आतां । वियोगु नाहीं सर्वथा’ ।
ऐसें आश्वासोनि नृपनाथा । होय निघता श्रीदत्त ॥७३॥
जेणें सुखें होता आला । तेणेंचि सुखें निघता झाला ।
राजा अतिप्रीतीं निवाला । सुखी झाला निजबोधें ॥७४॥
अवधूतवचः श्रुत्वा पूर्वेषां नः स पूर्वजः ।
सर्वसङ्गविनिर्मुक्तः समचित्तो बभूव ह ॥ ३३ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥
पाहोनि उद्धवा उजू । बोलता जाला अधोक्षजु ।
म्हणे आमचे पूर्वजांचा पूर्वजु । राजध्वजु यदुवीरु ॥७५॥
म्हणसी मी नेणें त्याचें नांव । तूं सांगतोसी हें अपूर्व ।
परी ज्याचेनि नामें आम्ही सर्व । वीर ’यादव’ म्हणवितों ॥७६॥
हरिखें म्हणे नंदनंदु । तो आमचा पूर्वज यदु ।
ब्रह्मज्ञानाचा संवादु । दत्तात्रेयेंसीं पैं केला ॥७७॥
श्रीदत्तात्रेयाच्या वचनार्था । विश्वासोनि जाहला घेता ।
तेणें सर्वसंगविनिर्मुक्तता । आली हाता यदूच्या ॥७८॥
जो संगु सांडूनि दूर गेला । तेणें ’संगत्यागु’ चि केला ।
संगीं असोनि स्नेह सांडिला । ’संगमुक्त’ झाला तो जाण ॥७९॥
आकाश सर्व पदार्थासी । मिळालें असे सर्व देशीं ।
परी नातळेचि सर्वसंगासी । ’संगमुक्तता’ त्यासी बोलिजे ॥४८०॥
याहूनि विशेष संगमुक्तता । आली यदूचिया हाता ।
तेही सांगेन कथा । परिसें तत्त्वतां उद्धवा ॥८१॥
दत्तात्रेयबोधें तत्त्वतां । सर्वसंगामाजी असतां ।
न देखे संगाची कथावार्ता । ’विशेषमुक्तता’ या नांव ॥८२॥
’मज पूर्वी द्वैतसंगु होता । तो जाऊनि निःसंग झालों आतां’ ।
या दोनी समूळ मिथ्या वार्ता । विनिर्मुक्तता पावलों ॥८३॥
दोर सापु नाहीं झाला । परी सापुपणाचा आळ आला ।
तोही दोरें नाहींसा केला । भ्रांतीं कल्पिला निजभ्रमु ॥८४॥
दोरु दोरपणें असे । सर्पु तो भ्रांतामनीं वसे ।
ऐसें सांडूनि द्वैतपिसें । रायासी सावकाशें समाधी ॥८५॥
समसाम्यें समानबुद्धी । ते बोलिजे ’निजसमाधी’ ।
ते समाधी पावोनी त्रिशुद्धी । राजा निजपदीं पावला ॥८६॥
कृष्ण म्हणे उद्धवासी । ’तूं जन्मूनि ऐशिये वंशीं ।
जरी ब्रह्मज्ञान न साधिशी । तरी उणें पूर्वजांसी येईल ’ ॥८७॥
यापरी हृषीकेशी । तिरस्कारोनि उद्धवासी ।
झोंबावया अद्वैतासी । पुट बुद्धीसी देतुसे ॥८८॥
आधींचि विखारू काळियाणा । त्याचेंही पुच्छ रगडिल्या जाणा ।
मग झोंबिन्नल्या सत्राणा । नावरे कोणा सर्वथा ॥८९॥
आधींचि अनुताप उद्धवासी । वरी तिरस्कारिला हृषीकेशीं ।
तो गिळावया चिद्ब्रह्मासी । निजमानसी खवळला ॥४९०॥
पुढिले अध्यायीं निरूपण । कृष्णउद्धवसंवाद जाण ।
सांगेल गुरुशिष्यलक्षण । श्रोते विचक्षण परिसतु ॥९१॥
एका जनार्दनु म्हणे । अगाध कृष्णमुखींचें बोलणें ।
तें मी जरी निरोपूं नेणें । परी तें गोडपणें निववित ॥९२॥
साखरेचा बोळू केला । परी कडूपणा नाहीं आला ।
तैसा ग्रंथु प्राकृतभाषा झाला । असे संचला स्वानंदु ॥९३॥
जरी सोन्याचें पेंडुकें केलें । परी तें दगडमोला नाहीं आलें ।
तैसें भागवत प्राकृत झालें । परी नाहीं चुकलें निजज्ञाना ॥९४॥
मुक्ताफळालागीं सागरीं । बुड्या देती नानापरी ।
तें सांपडलिया घरींच्या विहिरीं । जो अव्हेरी तो मूर्ख ॥९५॥
तैशी संस्कृत व्याख्यानआटाटी । अतिकष्टें परमार्थीं भेटी ।
तें जोडिल्या मराठीसाठीं । उपेक्षादृष्टि न करावी ॥९६॥
धनवंतु रत्नपारखी पुरा । तेणें धुळीमाजीं देखिल्या हिरा ।
गांठीं बांधोनि आणी घरा । पारखी खरा निजज्ञानें ॥९७॥
तैसें ज्ञाते विद्वज्जन । ग्रंथु मराठी देखोन ।
उपेक्षा न करितां करावा यत्न । पारखोनि चिद्रत्न साधावया ॥९८॥
क्षुद्रदृष्टीं पाहणें पाहतां । बोलु लागेल व्यासाचे ग्रंथा ।
मा हे तरी मराठी कविता । सांडूनि कुटिलता पाहावी ॥९९॥
ज्यांसी निजसुखाची आवडी । ते प्राकृतीं न काढिती खोडी ।
घेतील ज्ञानगर्भाची गोडी । अवस्था गाढी परमार्थी ॥५००॥
जे साचार परमार्थी । ते अधिकारी ये ग्रंथीं ।
ज्यांसी भागवतीं भक्ती । ते पावती निजसुख ॥१॥
ज्यासी भागवतीं नाहीं भक्ती । कोरडी व्युत्पत्ती मिरविती ।
तेही जरी निंदा न करिती । तरी पुढें पावती भक्तीतें ॥२॥
निंदा वसे ज्याचे चित्ता । त्यास गति नाहीं सर्वथा ।
निंदा सकळ पापांचे माथां । दोष ईपरता असेना ॥३॥
निंदकाचें नांव घेतां । दोष वाचेसी होय लागता ।
तिशीं द्यावया प्रायश्चित्ता । ’रामराम’ सर्वथा म्हणावें ॥४॥
निंदेमाजीं देखिलें स्वार्था । निंदक प्रवर्तले भक्तहिता ।
बुडवूनि आपुले स्वार्था । परदोष सर्वथा क्षाळिले ॥५॥
सांडूनियां गुणदोष । श्रोतां होआवें सावकाश ।
जेथ वक्ता हृषीकेश । अतिसुरस तें ज्ञान ॥६॥
कृष्ण-उद्धवांचे ज्ञान । तत्काळ निरसी अज्ञान ।
एका विनवी जनार्दन । सावधान परियेसा ॥५०७॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां नवमोऽध्यायः ॥९॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥३३॥ ओव्या ॥५०७॥