॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय पांचवा
श्रीगणेशाय नमः । श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु देवा उदारा । म्हणतां कृपण तूं खरा ।
मागतें आपुलिया घरा । दुजेपणें दारा येवों नेदिसी ॥ १ ॥
अवचटें मागतयासी । जैं भेटी होय तुजसी ।
तैं घोट भरूं धांवसी । देखतांचि घेसी जीवें त्यातें ॥ २ ॥
जे जे मागों येती तुजपासीं । ते बांधोन ऐक्यतेमाजीं सूदसी ।
शेखीं त्यांचे सोडवणेसी । भेटी दुसर्‍यासी स्वप्नींही नव्हे ॥ ३ ॥
अणुमात्र तुझी प्राप्ती । अवचटें चढे ज्याचे हातीं ।
त्याचिये संसारसंपत्ती । सर्वस्वें निश्चितीं नाडिसी तूं ॥ ४ ॥
मैंदाचा विडा घेतां । तो प्रवर्ते आपुले घाता ।
तेवीं तुझी प्रसन्नता । झालिया जीविता स्वयें नाशी ॥ ५ ॥
जे जे तुजपें मागों आले । ते ते सर्वस्वें नागवले ।
शेखीं नागवे तुवां केले । निर्लज्ज झाले तिहीं लोकीं ॥ ६ ॥
ऐशी तुझी निर्वाणगती । त्या तुझी उदार कीर्ती ।
घडे म्हणशी कैशा रीतीं । ते अगाध स्थिति अवधारीं ॥ ७ ॥
मागें उदार वाखणिले । तेही आपणियांऐसे केले ।
मग सर्वस्व आपुलें । दान दिधलें दातृत्वें ॥ ८ ॥
षड्गुणैश्र्वर्यवैभवेंसीं । आपणियातें दाना देसी ।
दिधलें तें घेवों नेणसी । कदाकाळेंसीं कल्पांतीं ॥ ९ ॥
आपणियां दिधलें दान । यालागीं तूं दासां अधीन ।
मग त्यांचेनि छंदें जाण । सर्वस्वें आपण नाचसी ॥ १० ॥
बळीनें सर्वस्व केलें दान । शेखीं तूं झालासि त्या‌अधीन ।
त्याचें व्दारपाळपण । अद्यापि आपण चालविसी ॥ ११ ॥
धर्में अर्पिलें अग्रपूजेसी । शेखीं तूं त्याची सेवा करिसी ।
नाना संकटें स्वयें सोशिसी । अंगें काढिसी उच्छिष्टें ॥ १२ ॥
तुझा निजभक्तु अंब‌ऋषी । त्याचे गर्भवास तूं सोशिसी ।
तुज गौळिये राखिती हृषीकेशी । शेखीं त्या गोपाळांसी रक्षिलें ॥ १३ ॥
एवं स्वस्वरूप द्यावयासी । उदारत्व तुजपासीं ।
हें न ये गा आणिकांसी । हृषीकेशी कृपाळुवा ॥ १४ ॥
तो तूं परम उदार ऐसा । राया रंका समभावें सरिसा ।
भावो तेथ भरंवसा । तूं आपैसा आतुडसी ॥ १५ ॥
त्या तुझिया प्राप्तीलागीं । कपाटें सदा सेविती योगी ।
एक ते झाले भोगविरागी । एक ते त्यागी सर्वस्वें ॥ १६ ॥
एक हिंडती दशदिशे । एक तुजलागीं झाले पिसे ।
परी तुझी भेटी स्वप्नींही दिसे । ऐसा न दिसे क्षण एक ॥ १७ ॥
ऐशियाही तुझी प्राप्ती । सुलभ असे एके रीतीं ।
जरी संतचरणीं रंगती । अतिप्रीतीं सप्रेम ॥ १८ ॥
संतचरणीं जो विनटला । तो निजप्राप्तीसी पावला ।
संतस्वरूपें अवतरला । स्वयें संचला परमात्मा ॥ १९ ॥
यालागीं जीं जीं संतांची रूपें । तीं तीं श्रीहरीचीं स्वरूपें ।
म्हणौनि संतांचिये कृपे । अतिसाक्षेपें अर्जावें ॥ २० ॥
ते ज्ञानार्थाचे परम पिसे । यालागीं ग्रंथाचेनि मिसें ।
त्यांचे चरण अनायासें । सावकाशें वंदीन ॥ २१ ॥
संतकरुणावलोकन । तें मज नेत्रींचें अंजन ।
चरणकृपा पाहतां जाण । श्रीजनार्दन प्रकाशे ॥ २२ ॥
तया जनार्दनाचिये सेवे । गुरुत्वाचेनि आडनांवें ।
रिघलों निजस्वभावें । जीवेंभावें भजनासी ॥ २३ ॥
भज्य-भजक-भजना । एके अंगी त्रिविध भावना ।
दावूनियां जगज्जीवना । जनीं जनार्दना निजभक्ती ॥ २४ ॥
हे अभेदभक्ती चोखडी । परम ऐक्यें भजनगोडी ।
अधिकाधिक चढोवढी । वाढे आवडी निजभक्तां ॥ २५ ॥
देवो आपली सर्वस्वजोडी । वेंची भक्तांचिये वोढी ।
ऐशी अभेदभक्तीची गोडी । पढिये गाढी गोविंदा ॥ २६ ॥
यालागीं भक्तांचा शरीरभार । स्वयें वागवी श्रीधर ।
आपुलेनि अंगें परपार । पाववी साचार निजभक्तां ॥ २७ ॥
’निजभक्तांचा’ देहभावो । निजांगें वागवी देवाधिदेवो ।
तरी अभक्तांचा देहो । वागवावया पहा हो काय आन आहे ’ ॥ २८ ॥
भक्तां नाहीं देह‍अहंता । यालागीं देवो वागविता ।
पूर्ण देहाभिमान अभक्तां । त्यांसी अतिबध्दता या हेतू ॥ २९ ॥
यालागीं जो निरभिमान । तोचि भगवभ्दक्त संपूर्ण ।
ज्याच्या अंगीं देहाभिमान । त्यासी भक्तपण कदा न घडे ॥ ३० ॥
निजभक्त तारितां कौतुकें । त्याची रोमावळी केवीं दुखे ।
निर्भय करोनि पूर्ण हरिखें । देवो निजमुखें निजभक्तां तारी ॥ ३१ ॥
यालागीं निरभिमानता । जे विनटले भक्तिपंथा ।
ते पावो देवोनि विघ्नांचे माथां । पावती तत्वतां भगवत्पद ॥ ३२ ॥
भक्तांची ऐशी स्थिती । तरी अभक्तां कवण गती ।
तेचिं पुसावया नृपती । प्रश्र्नार्थी प्रवर्ते ॥ ३३ ॥
पंचमामाजीं निरूपण । अभक्तांची गति लक्षण ।
युगीं युगीं पूजाविधान । सांगेल पावन हरीचें ॥ ३४ ॥
अवतारचरितपुरुषार्थु । सांगोन संपला चतुर्थु ।
आतां अभक्तांचा वृत्तांतु । राजा पुसतु मुनीसी ॥ ३५ ॥
श्रीराजोवाच ।
भगवन्तं हरिं प्रायो न भजन्त्यात्मवित्तमाः ।
तेषामशान्तकामानां क निष्ठाविजितात्मनाम्‌ ॥ १ ॥
राजा म्हणे जी मुनिवरा । जो भगवभ्दजनीं पाठिमोरा ।
ऐशिया अभक्ता नरा । कोण दातारा गति त्यासी ॥ ३६ ॥
जे कामालागीं अति‌उभ्दट । जे सक्रोध क्रोधें तेजिष्ठ ।
ते अतिलोभें लोभिष्ठ । जे परम श्रेष्ठ प्रपंची ॥ ३७ ॥
जे गर्वाचे अग्रगणी । जे अहंकाराचे चूडामणी ।
जे विकारांची प्रवाहश्रेणी । जे उघडली खाणी विकल्पांची ॥ ३८ ॥
ज्यांचे सद्‍बुध्दि‌आड आभाळ । महामोहाचें सदा सबळ ।
जे छळणार्थी अतिकुशळ । जे अतिप्रबळ प्रलोभें ॥ ३९ ॥
दिवसा न देखती निश्र्चितें । ते अंधारीं देखणीं दिवाभीतें ।
तेवीं नेणोनि परमार्थतें । जे अतिज्ञाते प्रपंचीं ॥ ४० ॥
जे नेणती आत्महित । ज्ञान विकूनि काम पोसित ।
ऐसे जे कां अभक्त । त्यांची गति निश्र्चित सांग मज ॥ ४१ ॥
तुम्हांऐसे सद्‍बुध्दी । चालते बोधाचे उदधी ।
भाग्यें लाधलों ज्ञाननिधी । हा प्रश्र्न त्रिशुध्दी सांगवा ॥ ४२ ॥
राजा साक्षेपें बहुवस । पुसे अभक्तगतिविन्यास ।
तो सांगावया ’चमस’ । सावकाश सरसावला ॥ ४३ ॥
श्रीचमस उवाच ।
मुखबाहूरुपादेभ्यः पुरुषस्याश्रमैः सह ।
चत्वारो जज्ञिरे वर्णा गुणैर्विप्रादयः पृथक्‌ ॥ २ ॥
जो कां जगाचा जनकु । मुख्य गुरुत्वें तोचि एकु ।
त्यासी न भजे जो अविवेकु । तो नाडला लोकु सर्वस्वें ॥ ४४ ॥
पुरुषापासूनि जन्मले जाण । चार्‍ही आश्रम चार्‍ही वर्ण ।
त्यांचे उत्पत्तीचें स्थान । ऐक संपूर्ण नृपनाथा ॥ ४५ ॥
मुखीं वेदविद ब्राह्मण । बाहूं जन्मले राजन्य ।
उरूं जन्मले वैश्यवर्ण । चरणीं जन्मस्थान शूद्रवर्णा ॥ ४६ ॥
मूळीं अवघे तीन गुण । गुणयोगें वर्ण जाण ।
त्रिगुणीं चारी वर्ण । जन्मलक्षण घडे कैसें ॥ ४७ ॥
सत्वगुणें शुध्दे ब्राह्मण । सत्वरजमिश्रें राजे जाण ।
रजतमें वैश्यवर्ण । केवळ तमोगुण शूद्रवर्ण ॥ ४८ ॥
क्षत्रिय वैश्य आणि ब्राह्मण । व्दिजन्मे हे तिन्ही वर्ण ।
त्यांसी गायत्री वेदाध्ययन । शूद्र ते जाण संस्काररहित ॥ ४९ ॥
ब्रह्मचर्य आणि गार्हस्थ्य । तिहीं वर्णां अवश्य प्राप्त ।
चहूं आश्रमां आश्रयभूत । जाण निश्र्चित ब्राह्मण ॥ ५० ॥
गार्हस्थ्य पुरुषाच्या चरणीं । ब्रह्मचर्य हृद्‍यस्थानीं ।
वक्षःस्थळीं वसती वनी । शिरोमणि संन्यास ॥ ५१ ॥
य एषां पुरुषं साक्षाद्‌ आत्मप्रभवमीश्वरम्‌ ।
न भजन्त्यवजानन्ति स्थानाद्‍भ्रष्टाः पतन्त्यधः ॥ ३ ॥
हे ब्राह्मणादि वर्ण पहा हो । ज्यापासोनि जन्मप्रभवो ।
तो न भजतां देवोधिदेवो । उत्तमदेहो अधःपाती ॥ ५२ ॥
पूर्वोत्तरमीमांसा दोनी । नानाशास्त्रार्थकडसणी ।
स्वरूप बोलती निर्वचूनी । एवं शब्दज्ञानीं अतिचतुर ॥ ५३ ॥
यापरी जे पंडीत । ज्ञानभिमानें अति‌उन्मत्त ।
तेणें अभिमानेंचि येथ । भजनीं निश्र्चित विमुख केले ॥ ५४ ॥
एक अज्ञानी सर्वथा । स्वप्नीं नेणती परमार्था ।
ते नेणपणेंचि तत्वतां । श्रीजगन्नाथा न भजती ॥ ५५ ॥
शेळी उंसाची चवी गाढी । नेणोनि पाचोळा करांडी ।
तेवीं नणोनि हरिभक्तीची गोडी । अज्ञानें बापुडीं विषयलुब्ध ॥ ५६ ॥
आलोडूनि वेदशास्त्रार्थ । ज्ञातपणें जे पंडित ।
गर्वें हेळसिती भक्तिपंथ । अति‌उन्मत्त ज्ञातृत्वें ॥ ५७ ॥
जेवीं ज्वरिताचें मुख । दूध मानी कडू विख ।
तेवीं ज्ञानगर्वें पंडित देख । ठेले विमुख हरिभजनीं ॥ ५८ ॥
यापरी ज्ञानाभिमानी । विमुख झाले हरिभजनीं ।
ते जरी वर्णामाजीं अग्रगणी । तरी अधःपतनीं पडतील ॥ ५९ ॥
हो कां वर्णांमाजीं अग्रगणी । जो विमुख हरिचरणीं ।
त्याहूनि श्र्वपच श्रेष्ठ मानीं । जो भगवभ्दजनीं प्रेमळु ॥ ६० ॥
आम्ही मुक्त हें मानुनी । जे विमुख भगवभ्दजनीं ।
ते पचिजती अधःपतनीं । तिर्यग्योनीं जन्ममरणें ॥ ६१ ॥
मनुष्यदेहीं जे भजननष्ट । ते होती गा स्थानभ्रष्ट ।
अधःपातें भोगिती कष्ट । अति‌उभ्दट यातना ॥ ६२ ॥
ज्ञानाभिमानें जे न भजती । ते प्रौढपतनीं पचिजती ।
अज्ञानांही तेचि गती । सर्वथा नृपती म्हणों नये ॥ ६३ ॥
दूरे हरिकथाः केचिद्‌ दूरे चाच्युतकीर्तनाः ।
स्त्रियः शूद्रादयश्चैव तेऽनुकम्प्या भवादृशाम्‌ ॥ ४ ॥
एका पित्याचे दोघे अर्भक । एक प्रबुध्द एक बाळक ।
पित्यासी अवमानितां देख । तादी जनक प्रबुध्दासी ॥ ६४ ॥
बाळक पित्याचे माथां चढे । जरी लाता हाणे तयाकडे ।
तरी त्यासी दोषु न घडे । दोषांचें सांकडें सज्ञानासी ॥ ६५ ॥
ज्ञात्यांपासोनि भजन ठाके । ते कवळिजती महादोखें ।
अज्ञानें तरती भाविकें । साधुकृपामुखें अनुगृहीतां ॥ ६६ ॥
अज्ञाना नाहीं विशेष बाधु । तो साधुविश्र्वासें होय शुध्दु ।
ज्ञानाभिमानियां भाव विरुध्दु । यालागीं सुबुध्दु दोष बाधी ॥ ६७ ॥
अज्ञानी विश्र्वासें साधु वंदी । ज्ञानाभिमानीं दोहोंतें निंदी ।
यालागीं त्यातें त्रिशुध्दी । अवश्य बाधी अतिदोष ॥ ६८ ॥
साधुविश्र्वासें अज्ञान फिटे । ज्ञानाभिमानियां विकल्प मोठे ।
त्यांसी विश्र्वास कदा न घटे । अभिमानहटें अधःपात ॥ ६९ ॥
एवं विचारितां नेटेंपाटें । अहंतेचें बंधन मोठें ।
अभिमान‍ऐसें नाहीं खोटें । दुजें वोखटें त्रिलोकीं ॥ ७० ॥
अभिमानु ईश्र्वरा बाधी । तोहो शबळ कीजे सोपाधी ।
अभिमानें देहबुध्दी । बाधक त्रिशुध्दी सुरनरांसी ॥ ७१ ॥
यालागीं जे अज्ञान जन । ज्यांसी नाहीं ज्ञानाभिमान ।
तेही विश्र्वासल्या संपूर्ण । साधु सज्जन अनुग्रहो करिती ॥ ७२ ॥
ज्यासी म्हणती नीच वर्ण । स्त्रीशूद्रादि हीन जन ।
ज्यासी कां दूरी शास्त्रश्रवण । ज्यासी दूरी श्रवण वेदोक्त ॥ ७३ ॥
त्यांसी जाहलिया सभ्दाव संपूर्ण । ते होतु कां हीन जन ।
परी संतकृपेसी आयतन । विश्र्वासें पूर्ण अधिकार झाला ॥ ७४ ॥
ऐसे पूर्ण भावार्थी । त्यांसी तुम्हांऐशा साधुसंतीं ।
अनुग्रहोनि तारिती । कृपामूर्ती कृपाळु ॥ ७५ ॥
अज्ञानी यापरी तरती । परी ज्ञानभिमान ज्यांच्या मतीं ।
ते ब्रह्मादिकां न तरती । त्यांचीही स्थिति मुनि सांगे ॥ ७६ ॥
विप्रो राजन्यवैश्यौ वा हरेः प्राप्ताः पदान्तिकम्‌ ।
श्रौतेन जन्मनाथापि मुह्यन्त्याम्नायवादिनः ॥ ५ ॥
अज्ञान जे नीच वर्ण । भावें धरोनि संतचरण ।
निजविश्र्वासें संपूर्ण । जन्ममरण निरसिती ॥ ७७ ॥
येर द्विजन्मे जे कां तिन्ही । स्वभावें प्राप्त हरिचरणीं ।
आम्ही अधिकारी वेदाज्ञानी । जन्मभिमानी अतिगर्वी ॥ ७८ ॥
जन्माभिमान कर्माभिमान । अग्रपूज्यत्वें पूज्याभिमान ।
अल्पमात्र वेदींचें ज्ञान । तो वेदाभिमान वाढविती ॥ ७९ ॥
ज्यासी प्राप्त उपनयन । ज्यासी प्राप्त गायत्री पूर्ण ।
ज्यासी हरीचें आवडे भजन । त्याचे धरितां चरण हरि भेटे ॥ ८० ॥
ऐसे उत्तम जे ब्राह्मण । त्यांसी वेदावादें ज्ञानाभिमान्‌ ।
तेणें गर्वें पडे मोहन । तेंचि निरूपण विशद सांगे ॥ ८१ ॥
कर्मण्यकोविदाः स्तब्धा मूर्खाः पण्डितमानिनः ।
वदन्ति चाटुकान्‌ मूढा यया माध्व्या गिरोत्सुकाः ॥ ६ ॥
न कळे विधिविधानमंत्र । कोणे कर्मीं कैसें तंत्र ।
नेणोनियां गर्व थोर । ताठा अपार ज्ञातृत्वाचा ॥ ८२ ॥
गारोडियासी विद्या थोडी । परी सर्वांगीं बिरुदें गाढीं ।
कां जाणी जाणपणें जोडी । कडोविकडीं आसनपूजा ॥ ८३ ॥
दे‌ऊनि पतंगाचे ढाळ । स्फटिका‌अंगीं माणिक कीळ ।
तैसे मूर्खही केवळ । मिरविती प्रबळ ज्ञानाभिमानें ॥ ८४ ॥
आपण विधान नेणती । शेखीं सज्ञानाही न पुसती ।
कर्म आपमतीं करिती । लौकिकीं स्फिती वाढवावया ॥ ८५ ॥
मिथ्या मधुर शब्दें चाटुक । जे भोगीं अणुमात्र नाहीं सुख ।
तरी इहमुत्र भजविती लोक । अप्सरादिक भोगलिप्सा ॥ ८६ ॥
येथ भोग भोगावे चोखडे । आणि पुढें स्वर्गभोग जोडे ।
येणें वचनें बापुडे । यागाकडे धांवती ॥ ८७ ॥
कर्ता सर्वस्वें नागवो । परि आचार्यत्व आम्हां येवो ।
ऐशी यांची बुध्दि पहा हो । यागप्ररोहो आरंभिती ॥ ८८ ॥
पावावया अतिप्रतिष्ठा । नाना कर्मांच्या कर्मचेष्टा ।
करूनि दाविती खटपटा । कर्मारंभु मोठा आरंभुनी ॥ ८९ ॥
ना तरी जैसा मद्यपानी । मद्यरसा अमृत मानी ।
या वचनगोडिया मद्यपानीं । प्रवर्तिजे जनीं स्वादलिप्सा ॥ ९० ॥
तें सेविलिया काय जोडे । थिती सावधानता बुडे ।
मग दुर्भगत्व रोकडें । पिशाचत्व गाढें अंगीं वाजे ॥ ९१ ॥
तैसें केवळ पतनात्मक । त्या नांव म्हणती स्वर्गसुख ।
जाणोनि प्रवर्तती ते मूर्ख । फळकामुक अभिलाषी ॥ ९२ ॥
उंडणी लंघू न शके भिंतीसी । तरी चढों रिघते सायसीं ।
चढतां पडे आपैसी । तेवीं स्वर्गसुखासी दृढ पतन ॥ ९३ ॥
कर्माभिनिवेशपडिपाडें । कामलोभ दृढ वाढे ।
तेणें दांभिक करणें घडे । क्रोधाचें चढे महाभरितें ॥ ९४ ॥
रजसा घोरसङ्कल्पाः कामुका अहिमन्यवः ।
दाम्भिका मानिनः पापा विहसन्त्यच्युतप्रियान्‌ ॥ ७ ॥
ते काय करितील बापुडे । शुध्द सत्वें सांडिलें फुडें ।
मग रजोगुणें कामाकडे । झाले धडफुडे अतिकामी ॥ ९५ ॥
तेव्हां उर्वशीच्या अति‌आवडी । स्वर्गभोगाची अतिगोडी ।
यालागीं यागपरवडी । पुण्याची जोडी जोडूं धांवे ॥ ९६ ॥
तेथ मंत्रतंत्रद्रव्यशुध्दी । नाहीं यागयजनविधी ।
तेणें स्वर्ग नव्हेचि त्रिशुध्दी । ठकले दुर्बुध्दी अविहिताचारें ॥ ९७ ॥
तया अलब्ध कामासाठीं । सर्वांर्गीं क्रोधु उठी ।
जेवीं परिपाकापाठीं । धरी कडुवटी आंबिलकांजी ॥ ९८ ॥
जंव जंव पिकिजे कोरिफडें । तंव तंव कडूपण गाढें ।
तैसा कामनाशापुढें । क्रोध वाढे अत्युग्र ॥ ९९ ॥
क्रोध काळिया-नाग खरा । देतु व्देषाचा फुंफारा ।
घाली पूज्यतेच्या आकारा । धुधुःकारा साधुनिंदेचा ॥ १०० ॥
ऐसा क्रोधाचा वसौटा । होय तमाचा चोहटा ।
मग दंभाचे नाणवठां । हीनकसाचा खोटा विकरा मांडी ॥ १ ॥
मग जो जो भेटे भेटे प्राणिया । त्यासी अभिचारयोगक्रिया ।
लावूनि बाहेर मुद्रिया । पापाचारें पापिया प्रवृत्ति मांडी ॥ २ ॥
स्वधर्माचा फोडोवाडें । प्रतिपदीं पाडा पढे ।
अधर्माची खाणी उघडे । समूळ कुडें कर्माचरण ॥ ३ ॥
तेणें पापाचार पिके । गगनचुंबित जाहलीं टेंकें ।
मग अधमोत्तम एकें तुकें । घालिती यथासुखें अधर्मघालणी ॥ ४ ॥
तेथ ठाणें दे‌ऊनि अभिमाना । वाढविती ज्ञानाभिमाना ।
मग निंदिती साधुजना । विपुळाती सज्जना उपहासयुक्त ॥ ५ ॥
जगीं सर्वत्र पाहती दोष । तथापि देखिल्याही निर्दोष ।
तरी करूनियां उपहास । करिती सावकाश असदारोपणें ॥ ६ ॥
यापरी अभिमानविदां । पापबुध्दीची दृढ बाधा ।
सहजानुवादें सदा । साधुनिंदा अनुवादती ॥ ७ ॥
जे कां हरीतें आवडती । जे सदा करिती हरिभक्ती ।
त्यांतें सदा उपहासिती । अनुवादती गुणदोष ॥ ८ ॥
व्दिज स्मरती हरिनाम । त्या नांव म्हणती अधर्म ।
ऐकोनि हरिकीर्तनसंभ्रम । म्हणती हें परम महापाप ॥ ९ ॥
ऐसा जो हरिनामातें निंदी । हरिकीर्तनीं दुर्बुध्दी ।
तो खळ जाणावा त्रिशुध्दी । भजनापवादी दुर्जन ॥ ११० ॥
वदन्ति तेऽन्योन्यमुपासितस्त्रियो गृहेषु मैथुन्यपरेषु चाशिषः ।
यजन्त्यसृष्टान्नविधानदक्षिणं वृत्त्यै परं घ्नन्ति पशूनतद्विदः ॥ ८ ॥
स्त्रीकामें अतिकामुक । मैथुनापरतें नाहीं सुख ।
येणें भ्रमें काममूर्ख । स्त्रिया आवश्यक उपासिती ॥ ११ ॥
यापरी मंदबुध्दी । कैसे संवादती शब्दीं ।
मनुष्यजन्में हेचि सिध्दी । नाना भोगविधी भोगाव्या स्त्रिया ॥ १२ ॥
जें स्त्रीभोगीं सद्यसुख । तें त्यागविती ते अतिमूर्ख ।
वैराग्यमिसें लोक । ठकिले देख महामूढीं ॥ १३ ॥
सांडूनि गृहभोग अंगना । जयां वैराग्यें उभ्दट भावना ।
ते निजकर्में दंडिले जाणा । नागवूनि वना दवडिले दैवें ॥ १४ ॥
काय गृहश्रमीं देव नसे । मग वना धांवताति पिसे ।
साचचि देव वनीं वसे । तरी कां मृग ससे न तरती व्याघ्र ॥ १५ ॥
घालोनियां आसनें । देवो भेटता जरी ध्यानें ।
तरी बकाचीं पाळिंगणें । कां पां तत्क्षणें नुध्दरती ॥ १६ ॥
एकान्त रहिवास विवरीं । तेथचि भेटता श्रीहरी ।
तरी न तरोनियां उंदिरीं । कां पां घरोघरीं चिंवताती ॥ १७ ॥
देवो सर्वज्ञ चोखडा । तेणें पशुपक्षियां केला जोडा ।
तोही लोकीं मानूनियां वेडा । त्यागाचा गाढा पाडिला मोळा ॥ १८ ॥
’आनंदा उपस्थ एकायतन’ । हें देवाचें वेदवचन ।
तेंही न मानूनि अज्ञान । त्यागाचें संपूर्ण मांडिती बंड ॥ १९ ॥
मैथुनीं परम सुख । देवेंचि रचिलें देख ।
तेंही त्यागोनियां मूर्ख । वीतरागें लोक संन्यासी होती ॥ १२० ॥
जे जगामाजीं केवळ पिशी । ते स्वयें होती संन्यासी ।
देवें दंड दे‌ऊनि त्यांसी । लाविलें भिकेसी दारोदारीं ॥ २१ ॥
त्यागोनियां निजस्त्रियेसी । कर्मत्यागें होती संन्यासी ।
तो स्त्रीशाप बाधी त्यांसी । मागतां भिकेसी पोट न भरे ॥ २२ ॥
हातावरी पावले दंड । खांडमिशा केलें मुंड ।
हिंडती भगवीं गुंडगुंड । हा स्त्रीशापें वितंड विटंबु केला ॥ २३ ॥
घे‌ऊनियां दोहीं हातीं । उदंड गांडीसी लाविती माती ।
त्रिकाळ जळीं बुडविजती । ऐसी स्त्रीशापें ख्याती लाविली त्यांसी ॥ २४ ॥
लंगोटी लाविली गांडीसी । झोळीं लाविली हातासी ।
त्याहीवरी दंड दे‌ऊनि त्यासी । स्त्रीशापें संन्यासी लाविले भिके ॥ २५ ॥
स्त्रीसुखापरतें नाहीं सुख । स्त्रीत्यागापरता नाहीं दोख ।
हेंचि नेणोनियां मूर्ख । दंडिले अनेक वैराग्य त्यागें ॥ २६ ॥
स्त्रीसंगेंवीण विविध भोग । ते जाणावे अति‌उव्देग ।
निजभाग्यें जे सभाग्य साग्ड़ । ते स्त्रीयोगें भोग भोगिती नाना ॥ २७ ॥
हेंचि देवाचें प्रसन्न होणें । जे सदा इष्ट भोग भोगणें ।
ते भोग जेणें त्यागणें । तेंचि क्षोभणें देवाचें ॥ २८ ॥
स्त्रियादि भोग त्यागिले रोकडे । पुढें निजमोक्ष हें वचन कुडें ।
यापरी भोळे लोक बापुडे । वैराग्यवादें फुडें नाडिले येथ ॥ २९ ॥
ऐसा‌ऐसिया अनुवादा । करिती परस्परें संवादा ।
म्हणती त्यागाची बुध्दि कदा । आम्हांसी गोविंदा दे‌ऊं नको ॥ १३० ॥
त्याग करोनि भीक मागणें । यापरीस भलें मरणें ।
मुक्ति देखिली नाहीं कोणें । आपदा भोगणें जग देखे ॥ ३१ ॥
कोणासी तरी मुक्ती । कोठें तरी देखिजेती ।
तरी ते साच मानूं येती । मिथ्या वदंती वैराग्यत्यागा ॥ ३२ ॥
ऐशी सदा त्यागाची करूनि निंदा । भोग भोगावे म्हणती सदा ।
ऐस‍ऐशिया आशीर्वादा । देती सदा स्वाध्यायासी ॥ ३३ ॥
स्त्रीसुख परम मानून । स्वयें सदा होती स्त्रैण ।
मग जागृती सुषुप्ति स्वप्न । स्त्रियेचें ध्यान अहर्निशीं ॥ ३४ ॥
नाहीं सग्दुरूचें भजन । नाहीं वृध्दासी पूजन ।
नाहीं अतिथींसी अन्न । स्त्री‌आधीन सर्वस्वें ॥ ३५ ॥
स्त्रियेचें दुखवूं नेदी मन । कदा नुल्लंघी स्त्रियेचें वचन ।
नित्य स्त्रियेचें अनुसंधान । सभ्दावें उपासन स्त्रियेचें सदा ॥ ३६ ॥
नाहीं कुळदेवता कुळवृत्ती । नाहीं पिता-माता-सग्दुरुभक्ति ।
संपत्ति वोपी स्त्रियेहातीं । आपण सर्वार्थीं ती‌अधीन वर्ते ॥ ३७ ॥
पूर्वश्लोकार्ध - यजन्त्यसृष्टान्नविधानदक्षिणं वृत्त्यै परं घ्नन्ति पशूनतद्विदः ॥
ते स्त्रीभोग भोगावयासी । धनार्जन अर्जावयासी ।
यागु आरंभी जीविकेसी । केवळ दंभेंसीं उदरार्थ ॥ ३८ ॥
यागें व्हावी सर्वसिध्दि । हेही नाहीं दृढ बुध्दि ।
रोकडिये जीविकावधि । उपाय त्रिशुध्दी हाचि केला ॥ ३९ ॥
यज्ञदीक्षेची प्रतिष्ठा । तेणें पूज्य हो‌ईन वरिष्ठां ।
अग्रपूजा माझा वांटा । ऐशिया उत्कंठा आदरी यागु ॥ १४० ॥
ऐशिया नाना विवंचना । आधीं संकल्पूनि मना ।
मग प्रवर्ते यागयजना । जोडावया धना कृतनिश्र्चयो ॥ ४१ ॥
न पाहे विधिविधाना । नाहीं आदरु मंत्रोच्चारणा ।
न करी अन्नसंपादना । कोरडे कणां हवन मांडी ॥ ४२ ॥
मी यज्ञ करितों अंगें । ऐसें जगापासीं सांगे ।
आणि तेणें यागयोगें । चालवी प्रसंगें जीविकायोगु ॥ ४३ ॥
स्वयें नेणती विधिविधाना । आणि न पुसती सज्ञाना ।
परी पशूंचिया हनना । प्रवर्तती जाणा शठ नष्ट दंभें ॥ ४४ ॥
मग तेथींचा पुरोडाश । सेविती यथासावकाश ।
आम्ही पवित्र झालों निर्दोष । ऐसाही उल्हास लागती करूं ॥ ४५ ॥
गौणता आवाहनविसर्जना । तेथ कैंची पूजा दक्षिणा ।
सत्पात्राची अवगणना । करिती हेळणा ज्ञानगर्वें ॥ ४६ ॥
केवळ जीविकेच्या आशा । करूं लागती पशुहिंसा ।
आम्ही याज्ञिक या आवेशा । पिटिती ठसा तिहीं लोकीं ॥ ४७ ॥
केवळ जीविकेचिया दुराशा । अविधी करिती पशुहिंसा ।
मज दोष हो‌ईल ऐसा । कंटाळा मानसा कदा नुपजे ॥ ४८ ॥
श्रिया विभूत्याभिजनेन विद्यया त्यागेन रूपेण बलेन कर्मणा ।
जातस्मयेनान्धधियः सहेश्वरान्सतोऽवमन्यन्ति हरिप्रियान्‌ खलाः ॥ ९ ॥
यापरी वर्ततां स्थिती । त्याहीवरी झालिया संपत्ती ।
तैं गर्वाचा भद्रजाती । तैशिया उन्नतीं डुलों लागे ॥ ४९ ॥
कां लेंडिये आला लोंढा । वाहवी वाळलिया लेंडा ।
कां मर्कटाचिया तोंडा । मदिरेचा भांडा सांपडे जैसा ॥ १५० ॥
तैसा मी एकु ज्ञाता फुडा । म्हणौनि नाचे तडातडां ।
सज्ञान आम्हांपुढां । कवण बापुडा आन आहे ॥ ५१ ॥
ऐशियाहीवरी अदृष्टता । रत्नें मोतिलगा वस्तुजाता ।
गजवाजिनृयानप्राप्तता । तेणें गर्वें इंद्रमाथां मोचे फेडी ॥ ५२ ॥
यज्ञीं यागस्वाहाकारीं । इंद्र आमुची आशा करी ।
त्याची आम्हांहूनि थोरी । कैशापरी मानावी ॥ ५३ ॥
मग शिष्य-सुहृत्‌-सज्जनीं । परिवारिल्या सेवकजनीं ।
मजसमान त्रिभुवनीं । समर्थ कोणी असेना ॥ ५४ ॥
जैशी कां कांटीभोंवतीं हरळी । तैशी शिष्यांची मांदियाळी ।
ते महिमेच्या गर्वमेळीं । मानी पातांतळीं ध्रुवमंडळ ॥ ५५ ॥
जैसें विंचुवा विष थोडें । परी प्रबळ वेदनेसी चढे ।
तेवीं विद्या थोडी परी गाढें । गर्वाचें फुडें अतिभरितें ॥ ५६ ॥
तो अज्ञानामाजीं सर्वज्ञता । मिरवी आपुली योग्यता ।
जेवीं अंधारीं खद्योता । सतेजता झगमगी ॥ ५७ ॥
अल्पज्ञाता विद्येसाठीं । वाचस्पती नाणी दृष्टीं ।
जेवीं मुंगी पांखासाठीं । गरुडाचे पृष्ठीं पाय देवों पाहे ॥ ५८ ॥
निखळ तांबियाचें नाणें । देवों रिघे दामोक्यायेसणें ।
तेणें आपुलेनि दातेपणें । मानी ठेंगणें बळीतें ॥ ५९ ॥
कर्ण दातृत्वें मानिजे फुडा । तोही न मांडे आम्हांपुढां ।
प्रत्यहीं भारसुवर्णहुडा । उपजे तेणें गाढा दाता कर्णु ॥ १६० ॥
आम्ही निजार्जितें वित्तें । दान देवों सत्पात्रातें ।
मा दातृत्वें कर्णातें । विशेषु येथें तो कायी ॥ ६१ ॥
सदा अपकारुचि जोडे । त्यासीही अल्प उपकारु घडे ।
इतुकियासठीं न उकल पडे । सर्वस्व रोकडें बुडवी-सदा ॥ ६२ ॥
एवं अल्प दानासाठीं । दातृत्वाचे त्रिकुटीं ।
मेघाच्यापरी अति‌उभ्दटीं । स्वमुखें उठी गर्जतु ॥ ६३ ॥
बरवेपणाचेनि पांगें । मदनासी विटावों लागे ।
सौंद्‍र्य माझेनि अंगें । दुजें मजजोगें असेना ॥ ६४ ॥
कीं कावळा बरवेपणासाठीं । राजहंसा नाणी दिठीं ।
कां आस्वली मानी पोटीं । मीही गोमटी सीतेपरीस ॥ ६५ ॥
तेवीं बरवेपणाचा जाण । थोर चढे देहाभिमान ।
जेवीं देखोनि हिरवें रान । म्हैसा संपूर्ण उन्मादे ॥ ६६ ॥
यावरी कांहीं एक पराक्रम । केलिया न मानी तीनही राम ।
जेवीं गोग्रहणीं संग्राम । शौर्यधर्म उत्तराचा ॥ ६७ ॥
कां अंगींचेनि माजें । रानसोरु न मानी दुजें ।
तैसा बळाचेनि फुंजें । स्वयें गर्जे मुसमुसितु ॥ ६८ ॥
ते आधींच म्हणविती सज्ञान । त्याहीवरी ’याज्ञिक’ हें महिमान ।
तें याज्ञिक कर्माचरण । दाविती आपण लोकांप्रती ॥ ६९ ॥
आलिया धनिक जनांप्रती । आपुली स्तविती कर्मस्थिती ।
मग कर्ममुद्रा नानायुक्ती । स्वयें दाविती लौकिका ॥ १७० ॥
ऐशियाही कर्माचारा । ज्ञातृत्वाचा गर्व पुरा ।
जेवीं दिवाभीतु अंधारा । निघे बाहेरा घुंघातु ॥ ७१ ॥
अजांचें लेंडोरें पेटे । तेथ ज्योतिज्वाळा कदा नुमटे ।
परी धुरकटलें धुपधुपी मोठें । धुवें थिकटे दिग्मंडळ ॥ ७२ ॥
यापरी नाना दंभोपाधीं । अतिगर्वाच्या उन्मादीं ।
अंध जाहली सद्‍बुध्दी । तो साधूतें निंदी हरिहरांसहित ॥ ७३ ॥
जेवीं दाटलेनि काविळें । दृष्टीतें करी पिंवळें ।
मग देखों लागे सकळें । आचूडमूळें पीतवर्ण ॥ ७४ ॥
तेवीं निंदोपाधी अतिगर्वीं । मंद जाहली प्रज्ञाछवी ।
मग निर्दुष्टीं दोष लावी । शुध्दातें भावी अतिमलिन ॥ ७५ ॥
जो योगियांच्या मुगुटीं । ज्यातें म्हणती धूर्जटी ।
त्याची पाहतां राहाटी । दिसे शेवटीं अतिमंद ॥ ७६ ॥
रागें उमा घेतली आगी । यालागीं याज्ञिकाचें शिर भंगी ।
सकामु तरी मोहिनीलागीं । नग्न लागवेगीं पाठीं लागे ॥ ७७ ॥
विष्णु सदाचा कपटी । कांहीं न देखों शुध्द दृष्टीं ।
वृंदा पतिव्रता गोमटी । तेणें केली शेवटीं व्यभिचारिणी ॥ ७८ ॥
जेथ विष्णु व्यभिचारवासी । ते वृंदेच्या वृंदावनापाशीं ।
जट्याळ गांठ्याळ मिळती राशी । केवीं साधुत्व त्यांसी मानूं आम्ही ॥ ७९ ॥
साधु मानूं सनत्कुमार । त्यांसीही वैकुंठीं क्रोध थोर ।
शब्दासाठीं हरिकिंकर । जयविजय वीर शापिले ॥ १८० ॥
श्रेष्ठ मानूं चतुरानन । तोही निलागचि हीन ।
उमा नोवरी देखोन । म्हणतां ’सावधान’ वीर्य द्रवलें ॥ ८१ ॥
नारद ब्रह्मचारी निजांगें । तोही कृष्णदारा स्वयें मागे ।
तो कृष्णें ठकविला तत्प्रसंगें । साठी पुत्र वेगें स्त्रानीं व्याला ॥ ८२ ॥
ज्यातें म्हणती सत्य ’धर्म’ । तोही केवळ अधर्म ।
गोत्रवधाचा संभ्रम । हा पूर्ण अधर्म धर्मासी ॥ ८३ ॥
व्यास तरी तो जारपुत्र । तेणेंचि कर्में पराशर ।
व्देषिया वसिष्ठ-विश्र्वमित्र । अतिमत्सर परस्परें ॥ ८४ ॥
साधु म्हणों दुर्वास ऋषी । तो छळूं गेला अंबरीषासी ।
पितृद्रोह प्रल्हादासी । साधुत्व त्यासी केवीं मानूं ॥ ८५ ॥
एवं वाखाणिले पुराणीं । तेही साचे न मानती मनीं ।
मा आतांचे वर्तमानीं । साधु कोणी असेना ॥ ८६ ॥
ऐकोनियां अचाट गोष्टी । येरें धांवती येरांपाठीं ।
एक करिती तोंडपिटी । अतिचावटी उदरार्थ ॥ ८७ ॥
एक मुद्रावंत आसनीं । एक बसती बकध्यानी ।
परी सत्य माने मनीं । ऐसा साधु कोणी असेना ॥ ८८ ॥
ऐशी आपुलियाचि युक्तीं । साक्षेपें साधूंतें निंदिती ।
साधु असती हे वस्ती । अणुमात्र चित्तीं असेना ॥ ८९ ॥
जे जे हरीचे पढियंते । ते ते नावडती तयांतें ।
जेवीं दाखवितां दर्पणातें । क्षोभे निजचित्तें निर्नासिक ॥ १९० ॥
ज्या ईश्र्वराचेनि वर्तिजती । तो ईश्र्वरु आहे हें न मानिती ।
तो ईश्र्वर आहे कोणे स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन राया ॥ ९१ ॥
सर्वेषु शश्वत्तनुभृत्स्ववस्थितं । यथा खमात्मानमभीष्टमीश्वरम्‌ ।
वेदोपगीतं च न शृण्वतेऽबुधा । मनोरथानां प्रवदन्ति वार्तया ॥ १० ॥
जो सर्व भूतांचे ठायीं । निरंतर अंतर नाहीं ।
समसाम्यें सर्वदा पाहीं । उणापुरा कदाही कल्पांतीं नव्हे ॥ ९२ ॥
जो सर्वांमाजीं असे सर्वदा । परी सर्वपणा नातळे कदा ।
जेवीं पद्नपत्र जलस्पंदा । अलिप्त बुब्दुदा असोनि संगें ॥ ९३ ॥
तेवीं असोनि सकळ जनीं । घसवटेना जनघसणीं ।
नभ जैसें अलिप्तपणीं । नरचूडामणी सबाह्य ॥ ९४ ॥
तैसें अलिप्तपण न मोडे । परी रची अनंत ब्रह्मांडें ।
तें ब्रह्मांड अंडें प्रचंडें । वागवी उदंडें अकर्तात्मयोगें ॥ ९५ ॥
यालागीं तो ’अंतर्यामी’ । अभिधान बोलिजे नित्य निगमीं ।
जो सर्वांच्या हृद्‍यग्रामीं । चेतनानुक्रमीं लक्षिजे ॥ ९६ ॥
त्या ईश्र्वरातें नित्य ध्यातां । कां आवडीं नाम मुखीं गातां ।
तरी अभीष्ट मनोरथां । होय वर्षता अखंडधारीं ॥ ९७ ॥
त्या ईश्र्वराच्या गातां गोष्टी । सर्व अनिष्टां होय तुटी ।
जो देखतांचि दृष्टीं । स्वानंदसृष्टि तुष्टला वर्षे ॥ ९८ ॥
एवं सुखदाता तोचि शास्ता । जो कां अंतकाचा नियंता ।
अकाळें काळही सत्ता । ज्या भेणें सर्वथा करूं न शके ॥ ९९ ॥
श्र्वासोच्छ्‍वासांचिया परिचारा । ज्या भेणें नेमस्त वाजे वारा ।
ज्याचेनि धाकें धरा । न विरवे सागरा जळीं असतां ॥ २०० ॥
ज्याचे आज्ञेवरी जाण । सूर्य चालवी दिनमान ।
ज्याचे पुरातन आज्ञेभेण । समुद्र आपण रेखा नुल्लंघी ॥ १ ॥
ज्यातें सदा गायिजे वेदीं । जो वाखाणिजे उपनिषदीं ।
ज्याची पवित्र कीर्ति दुर्बुध्दी । स्वयें त्रिशुध्दी नायकती कदा ॥ २ ॥
ज्याचें नाम स्मरतां जाण । सकळ दोषां निर्दळण ।
ज्याचे कृतांत वंदी चरण । जन्ममरण विभांडी ॥ ३ ॥
ज्याची कथा कर्णपुटीं । पडतां विकल्पांचिया कोटी ।
निर्दळूनि उठा‌उठी । पाडी मिठी परब्रह्मीं ॥ ४ ॥
यापरी जो पवित्र मूर्ती । ज्यालागीं वेद सदा वर्णिती ।
अभाग्य नायकती त्याची कीर्ती । वार्ता करिती मनोरथांच्या ॥ ५ ॥
अस्वल आपुलिया गुणगुणा । नायके वाजतिया निशाणा ।
तेवीं नायकोनि हरीच्या गुणा । विषयसंभाषणा आदरें वदती ॥ ६ ॥
यालागीं ते अतिमंद । अविनीत सदा स्तब्ध ।
विषयांलागीं विषयांध । अतिलुब्ध लोलुप्यें ॥ ७ ॥
लोके व्यवायामिषमद्यसेवा नित्या हि जन्तोर्न हि तत्र चोदना ।
व्यवस्थितिस्तेषु विवाहयज्ञ सुराग्रहैरासु निवृत्तिरिष्टा ॥ ११ ॥
वेदें न करितां प्रेरणा । विषयांवरी सहज वासना ।
स्वभावें सकळ जनां । सदा जाण सर्वांसी ॥ ८ ॥
मांससेवना मद्यपाना । मिथुनीभूत मैथुना ।
ये अर्थीं सर्व जनां । तीव्र वासना सर्वदा ॥ ९ ॥
तेथें सेव्यासेव्यपरवडी । विवंचना कोण निवडी ।
लागली विषायांची गोडी । ते अनर्थकोडी करितील ॥ २१० ॥
आगी लागलिया कापुसा । विझवितां न विझे जैसा ।
तेवीं विषयवंता मानसा । विवेकु सहसा उपजेना ॥ ११ ॥
झाल्या लोलिंगत बडिशा । निजमरण विसरे मासा ।
कां मुठी चणियांच्या आशा । नळीमाजीं । आपैसा वानरू अडके ॥ १२ ॥
दूध मिळालिया मांजर । न म्हणे व्दिज‍अंत्यजघर ।
तेवीं विषय‍उन्मत्त नर । न करिती विचार सेव्यासेव्य ॥ १३ ॥
कां खवळल्या विषयचाडें । योनिसंकरु घडेल पुढें ।
यालागी वेदें चोखडे । वर्णाश्रमपाडें विभाग केले ॥ १४ ॥
जैसें अफाट पृथ्वीचें अंग । तेथें सप्तव्दीपें करूनि विभाग ।
मग भिन्नाधिकारें चांग । धरा साग्ड़ आक्रमिली ॥ १५ ॥
कां अनावृत मेघजळा । धरणें धरूनि घालिजे तळां ।
मग नेमेंचि ढाळेढाळां । पिकालागीं जळा काढिजे पाट ॥ १६ ॥
आणि पवना नादाकारा । साधूनि कीजे वाजंतरा ।
मग जेवीं नाना ध्वनि मधुरा । वाजविजे यंत्रा सप्त स्वरें ॥ १७ ॥
तैसें उच्छृंखळां विषयांसी । वेदें नेमिलें नेमेंसीं ।
तेचि वेदाज्ञा ऐशी । ऐक तुजपासीं सांगेन ॥ १८ ॥
आवरावया योनिभ्रष्टां । मैथुनीं विवाहप्रतिष्ठा ।
लावूनियां निजनिष्ठा । वर्णवरिष्ठा नेमिले ॥ १९ ॥
ब्राह्मण जातां रजकीपासीं । ते तंव कडू न लगे त्यासी ।
रजक जातां ब्राह्मणीपाशीं । तिखट त्यासी ते न लगे ॥ २२० ॥
भलती स्त्री भलता नर । मैथुनीं होय वर्णसंकर ।
तो चुकवावया प्रकार । विवाहनिर्धार नेमिला वेदें ॥ २१ ॥
धर्मपत्नीपाणिग्रहण । विवाह नेमिला सवर्ण ।
तेथें सप्तम पंचम त्यजून । स्वगोत्रीं लग्न करूं नये ॥ २२ ॥
तीन्ही वेद तीन्ही वर्ण । वेदें सांडूनियां जाण ।
सवेद आणि सवर्ण । पाणिग्रहण नेमिलें ॥ २३ ॥
कन्या सवेद सवर्ण । जीसी नाहीं रजोदर्शन ।
तेही पित्यापासीं याचून । करावें लग्न विधानोक्त ॥ २४ ॥
धर्म-अर्थ-कामाचरण । अन्यत्र न करावें आपण ।
ऐशी वाहूनियां आण । पाणिग्रहण वेदोक्त ॥ २५ ॥
करितां वधूवरां पाणिग्रहण । साक्षी व्दिज-देव-हुताशन ।
इतर स्त्रिया मातेसमान । स्वदारागमन नेमिलें वेदें ॥ २६ ॥
एवं नेमूनियां विवाहासी । वेदरायें दिली आज्ञा ऐशी ।
सांडूनि सकळ स्त्रियांसी । स्वदारेपाशीं मैथुन ॥ २७ ॥
दिवा मैथुन नाहीं स्त्रियांसी । रात्रीं त्यजूनि पूर्वापर प्रहरांसी ।
मैथुन स्त्रियेपासीं । मध्यरात्रीसी नेमस्त ॥ २८ ॥
नेमिलें स्वदारामैथुन । तेंही अहोरात्र नाहीं जाण ।
प्रजार्थ स्त्रीसेवन । ऋतुकाळीं गमन नेमस्त ॥ २९ ॥
ऋतुकाळीं ज्यां स्त्रीगमन । ते पुरुष ब्रह्मचारी पूर्ण ।
वेद निवृत्तिपर जाण । त्यागरूपें आपण भोगातें नेमी ॥ २३० ॥
’आत्मा वै पुत्रनामासि’ । पुत्र झालिया स्त्रियेसी ।
संग करूं नये स्त्रीपासीं । शनैःशनैः विषयांसी त्यागवी वेद ॥ ३१ ॥
सेवावया आमिषा । वेदें नेमु केला कैसा ।
न घडावया पशुहिंसा । संकट आयासा स्वयें द्योती ॥ ३२ ॥
आवडीं खावया मांसा । अथवा स्वर्गाचिया आशा ।
जे करिती पशुहिंसा । तयां पुरुषां अधःपतन ॥ ३३ ॥
निष्काम कर्मीं पशुहिंसा । करी तरी तो निष्काम कैसा ।
तेथ निगमाचा नेमु ऐसा । मुख्य अहिंसा सर्व धर्मीं ॥ ३४ ॥
नित्य न करावया मांसभक्षण । यज्ञीं पुरोडाशसेवन ।
तेंहि परिमित जाण । स्वेच्छा मांसादन वारिलें वेदें ॥ ३५ ॥
याग करूनि ’सौत्रामणी’ । प्रवर्तावें सुरापानीं ।
हे वेदाज्ञा जो सत्य मानी । तो स्वधर्माचरणीं नागवला ॥ ३६ ॥
जे कर्मीं मद्यपान घडे । तो स्वधर्म म्हणतां जीभ झडे ।
लोलुपते भुलले बापुडे । वेद विषयांकडे वोढिती ॥ ३७ ॥
यागु करितां सोत्रामणी । स्वयें न व्हावें मद्यपानी ।
तें यज्ञशेष अवघ्राणीं । परी सर्वथा वदनीं घालूं नये ॥ ३८ ॥
हे विषयांचें त्रिविध विंदान । मैथुन-मांसभक्षण-सुरापान ।
यदर्थीं निवृत्तीचि प्रमाण । हें मनोगत पूर्ण वेदाचें ॥ ३९ ॥
विषयांपासूनि निवृत्ती । वेद विभागें हेंचि द्योती ।
परी धरावी विषयासक्ती । हे वेदोक्ति सर्वथा न घडे ॥ २४० ॥
वेंचोनियां निजधन । करोनियां विवाह यज्ञ ।
सेवावें मद्य-मांस-मैथुन । हें वेदवचन कदा न घडे ॥ ४१ ॥
धनं च धर्मैकफलं यतो वै । ज्ञानं सविज्ञानमनुप्रशान्ति ।
गृहेषु युञ्जन्ति कलेवरस्य । मृत्युं न पश्यन्ति दुरन्तवीर्यम्‌ ॥ १२ ॥
नायकोनि भगवत्कथा । ज्ञानाभिमानी नाडले तत्वतां ।
धनें परमार्थ यावा हाता । तोही स्वधर्मता न लाविती धर्मीं ॥ ४२ ॥
विषयांचिया कामना । सर्वस्वें वेंचिती धना ।
तेंचि धर्मार्थ वेंचितां जाणा । सांडिती प्राणा कवडीसाठीं ॥ ४३ ॥
जया धनाचेनि पांगें । हा धर्मचि आलासे निजांगें ।
जेवीं पायाळाचेनि योगें । महानिधि वेगें आतुडे हातीं ॥ ४४ ॥
बीज तेथें सद्रुम फळ । चंदन तेथें परिमळ ।
जळाचे ठायीं केवळ । नांदती सकळ रसस्वाद ॥ ४५ ॥
देह तेथ असे कर्म । रूप तेथ वसे नाम ।
धन तेथ उत्तमोत्तम । सकळ धर्म सदा वसती ॥ ४६ ॥
जेवीं एकादशीव्रतयोगें । जागरीं गीतनृत्यपांगें ।
तुष्टला देवो लागवेगें । आतुडे धनयोगें निजभक्तां करीं ॥ ४७ ॥
तेवीं धनाचिया पाठोवाठीं । परम धर्मेंसी पडे गांठी ।
धर्म तेथ उठा‌उठी । ज्ञानाची भेटी विज्ञानेंसीं ॥ ४८ ॥
चंद्रास्तव वाढती कळा । जीवनास्तव जिव्हाळा ।
तेवीं धनास्तव सोज्जळा । धर्माचा सोहळा धार्मिकां घरीं ॥ ४९ ॥
धर्म तेथ शुध्द ज्ञान । ज्ञान तेथ विज्ञान ।
विज्ञान तेथ समाधान । शांति संपूर्ण नांदे तेथ ॥ २५० ॥
एवढें फळ ज्या धनापासीं । तें मूर्ख वेंचिती विषयांसी ।
देहलोभें भुललीं पिसीं । अंगीच्या मृत्यूसी विसरले ॥ ५१ ॥
जळते घरीं ठेवा ठेवणें । मरत्या देहा सुरवाड करणें ।
तो नागवला वेदु म्हणे । तें वेदाचें बोल॥णें नायके कोणी ॥ ५२ ॥
उपजलेनि दिवस-दिवसें । देहातें काळु ग्रासीतसे ।
हें नित्य नवें मरण कैसें । देहलोभवशें विसरले ॥ ५३ ॥
ज्याचे त्या देखतां कैसा । काळु गिळी बाळवयसा ।
मग तारुण्याची दशा । मुरडूनि घसा ग्रासी काळ ॥ ५४ ॥
गिळोनियां तारुण्यपण । आणी वार्धक्य कंपायमान ।
ऐसें काळाचें विंदान । दुर्धर पूर्ण ब्रह्मादिकां ॥ ५५ ॥
जयाचेनि चपेटघातें । मरण आणी अमरांतें ।
मा मूर्ख तेथें जीवितातें । अक्षय चित्तें दृढ मानिती ॥ ५६ ॥
मूळीं देहचि तंव अनित्य । मा तेथींचे भोग काय शाश्र्वत ।
परी धन वेंचूनि विषयार्थ । भुलले जाणा भ्रांत स्त्रीलोभें ॥ ५७ ॥
ऐसे नश्र्वर भोग जगीं । ते भोगावया रिघावें स्वर्गीं ।
तदर्थ प्रवर्तती यागीं । लागवेगीं भोगेच्छा ॥ ५८ ॥
सुख भोगावया वेगीं । पतंगु जेवीं उडी घाली आगीं ।
तेवीं इहामुत्रभोगीं । पतनालागीं पावती ॥ ५९ ॥
स्त्री-आमिष-मद्यपान । हे वेदोक्त भोग जाण ।
तेथ केवीं घडे पतन । तें वेदविधान नेणती मूर्ख ॥ २६० ॥
यद्घ्राणभक्षो विहितः सुरायास्तथा पशोरालभनं न हिंसा ।
एवं व्यवायः प्रजया न रत्या इमं विशुद्धं न विदुः स्वधर्मम्‌ ॥ १३ ॥
वेदविहित कर्माचरण । तेथ सर्वथा नव्हे पतन ।
जेथ चुके वेदविधान । तेथें पावे पतन सज्ञान ॥ ६१ ॥
वेदींच्या अर्थवादासरिसा । मनीं बांधोनि भोगाशा ।
यज्ञमिषें पशुहिंसा । भोगलिप्सा करूं धांवती ॥ ६२ ॥
वेदें बोलिलें ’आलभन’ । त्या नांव म्हणती पशुहनन ।
हें सकाम मानिती विधान । निष्कामा हनन कदा न घडे ॥ ६३ ॥
निष्कामासी यागयजन । स्वधर्मार्थ करावे यज्ञ ।
तेथ पशूचें आलभन । सर्वथा हनन करूं नये ॥ ६४ ॥
पशूचें करूं नये हनन । देवतोद्देशें अंगस्पर्शन ।
या नांव बोलिजे ’आलभन’ । हें यज्ञाचरण निष्काम ॥ ६५ ॥
हरिश्र्चंद्राच्या यागीं । शुनःशेप-पशुप्रसंगीं ।
तेणें घावो लागों नेदितां अंगीं । वेदोक्त प्रयोगीं यज्ञसिध्दी केली ॥ ६६ ॥
वेदोक्त मंत्रभागार्थ । देव सुखी करोनि समस्त ।
आपण झाला निर्मुक्त । हा ऋग्वेदार्थ ब्राह्मणीं ॥ ६७ ॥
यापरी पशुघात । यज्ञीं न लगे निश्र्चित ।
तो हरिश्र्चंद्र यागार्थ । पशुघात निवारी ॥ ६८ ॥
तेथ मीमांसकांचें मत । देवतोद्देशें जो पशुघात ।
या नांव ’आलभन’ म्हणत । स्वर्गफलार्थ आवश्यक ॥ ६९ ॥
केवळ मांसभक्षणार्थ । जे करिती पशुघात ।
हिंसादोष तेथें प्राप्त । ऐसें बोलत मीमांसक ॥ २७० ॥
देवतोद्देशें पशूंचा घात । तेणें स्वर्गभोग होय प्राप्त ।
तोही भोगक्षयें क्षया जात । तेणें हिंसा प्राप्त याज्ञिकां ॥ ७१ ॥
याग करितां ’सौत्रामणी’ । पुरोडाश घ्यावा अवघ्राणीं ।
परी प्रवर्तावें सुरापानीं । हें वेदविधानीं असेना ॥ ७२ ॥
एवं जेथें पशुहनन । तें कर्म सदोष पूर्ण ।
यालागीं तेथ अधःपतन । बोलिलें जाण याज्ञिकांसी ॥ ७३ ॥
वेदें विहिलें पाणिग्रहण । तें प्रजार्थ स्वदारागमन ।
परी रत्यर्थ नित्य मैथुन । हे वेदाज्ञा जाण असेना ॥ ७४ ॥
मद्य-मांस-मैथुनप्रसंग । स्व‍इच्छा न करावया भोग ।
वेदें द्योतिला विवाह याग । भोगत्यागनियमार्थ ॥ ७५ ॥
नेणोनि ऐसिया शुध्द घर्मा । यागमिषें अधर्मा ।
प्रवर्तानि काम्य-कर्मा । भोग संभ्रमा भोगिती मूर्ख ॥ ७६ ॥
ये त्वनेवंविदोऽसन्तः स्तब्धाः सदभिमानिनः ।
पशून्‌ द्रुह्यन्ति विश्रब्धाः प्रेत्य खादन्ति ते च तान्‌ ॥ १४ ॥
नेणोनि शुध्द वेदविधानातें ।अतिगर्वाचेनि उध्दतें ।
आपणियां मानूनि ज्ञाते । अविधी पशूतें घातु करितीं ॥ ७७ ॥
केवळ अभिचारमतें । पावोनि सकळ भोगातें ।
ऐशिया मानोनि विश्र्वासातें । स्वेच्छा पशूतें घात करिती ॥ ७८ ॥
अविधी पशूतें वधिती । त्या याज्ञिकांचे देहांतीं ।
मारिले पशू मारूं येती । झळकत काती घे‌ऊनियां ॥ ७९ ॥
एवं निमालिया याज्ञिकांसी । भक्षिले पशु भक्षिती त्यांसी ।
जैसें सेविलें विष प्राणियांसी । ग्रासी प्राणांसी समूळ ॥ २८० ॥
द्विषन्तः परकायेषु स्वात्मानं हरिमीश्वरम्‌ ।
मृतके सानुबन्धेऽस्मिन्बद्धस्नेहाः पतन्त्यधः ॥ १५ ॥
परमात्मा जो श्रीहरी । तो अंतर्यामी सर्व शरीरीं ।
तेथ पराचा जो व्देषु करी । तेणें व्देषिला हरि निजात्मा ॥ ८१ ॥
परासी जो करी अपघातु । तेणें केला निजात्मघातु ।
त्यासी सकुटुंब अधःपातु । रौरवांतु ते बुडती ॥ ८२ ॥
ये कैवल्यमसम्प्राप्ता ये चातीताश्च मूढताम्‌ ।
त्रैवर्गिका ह्यक्षणिका आत्मानं घातयन्ति ते ॥ १६ ॥
सज्ञानी स्वतां तरती । अज्ञानी सज्ञानां शरण येती ।
तेणें त्यांसी कैवल्यप्राप्ती । त्यांच्या वचनोक्तिविश्र्वासें ॥ ८३ ॥
जे अज्ञान ना सज्ञान । ज्यांसी केवळ ज्ञानाभिमान ।
ज्यांचें विषयीं लोलुप मन । ते पुरुष जाण आत्मघाती ॥ ८४ ॥
साधावया अर्थ काम । जे करिती अभिचारधर्म ।
हें त्रैवर्णिक घोर कर्म । आत्मघाती परम ज्याचें त्यासी ॥ ८५ ॥
देहाचिया गोमटिया । जे करिती अभिचारक्रिया ।
तेणें कर्में आप‍आपणियां । सृजिला राया निजघातु ॥ ८६ ॥
जो स्वयें बैसली खांदी तोडी । तो खांदीसहित पडे बुडीं ।
तेवीं काम्यकर्माच्या वोढी । क्रियेसी रोकडीं अधःपात ॥ ८७ ॥
एत आत्महनोऽशान्ता अज्ञाने ज्ञानमानिनः ।
सीदन्त्यकृतकृत्या वै कालध्वस्तमनोरथाः ॥ १७ ॥
काम क्रोधी अति‌अभ्दुत । क्रूरकर्मी जे अशांत ।
तिहीं आप‍आपणिया अनहित । निजात्मघात जोडिला ॥ ८८ ॥
स्वयें कर्म करिती अविधी । तेचि म्हणती शुध्द विधी ।
अज्ञान तेंचि प्रतिपादी । ज्ञान त्रिशुध्दी म्हणोनियां ॥ ८९ ॥
ते काम्यकर्मीं छळिले । कां महामोहें आकळिले ।
गर्वदंभादि भेदें खिळिले । काळसर्पें गिळिले सद्‍बुध्दीसीं ॥ २९० ॥
गर्वादिज्वरितमुखें । गोडपणीं कडू ठाके ।
विषप्राय विषयसुखें । अतिहरिखें सेविती ॥ ९१ ॥
ऐशा विषयांलागीं पहाहो । आप्त मानूनि निजदेहो ।
रचूनि नाना उपावो । अर्थसंग्रहो स्वयें करिती ॥ ९२ ॥
हित्वात्ममायारचिता गृहापत्यसुहृत्स्त्रियः ।
तमो विशन्त्यनिच्छन्तो वासुदेवपराङ्मुखाः ॥ १८ ॥
मरणेंसी झटें घेत । श्री मेळविती श्रीमंत ।
गृह दारा पुत्र वित्त । नाना वस्तुजातसंग्रहो ॥ ९३ ॥
ऐसे भोग आयासयुक्त । सांडूनि ज्ञानगर्वी समस्त ।
ज्ञानाभिमानें ने‍इजेत । अंधतमांत अतिगर्वें ॥ ९४ ॥
जेथ अंधाराचे डोळे । हो‌ऊनि ठाकती आंधळे ।
तेथ मोहरात्रीचें काळें । अंधतममेळें अधिक कांटे ॥ ९५ ॥
जया अंधारातें प्रकाशूं येतां । निखिळ काळा होय सविता ।
जेथ गाढ मूढ अवस्था । अतिमौढ्यता स्वयें पावे ॥ ९६ ॥
जेथ सुषुप्तीसी झोंप लागे । आळसु आळसिजे सर्वांगें ।
तेथ घर बांधोनि निजांगें । निंदा क्रोध दोघे सदा वसती ॥ ९७ ॥
तेथ भजनविमुख नरां । अधःपतन अभिमानव्दारा ।
जेवीं अथावीं पडिला चिरा । तेवीं बाहेरा निघों न शके ॥ ९८ ॥
जे वासुदेवीं सदा विमुख । ज्यासीं हरिभजनीं नाहीं हरिख ।
त्यांची दशा हे अधोमुख । अतिदुःखें दुःख भोगिती ॥ ९९ ॥
ऐशी अभक्तांची गति । सांगितली आहाच स्थिति ।
वांचूनि त्यांची दुर्गति । वाग्देवता भीती स्पष्ट वदतां ॥ ३०० ॥
अभक्तांची गति बोलणें । यापरीस चांग मुकें होणें ।
प्राणु जावो कां सर्व प्राणें । परी ते दोष कोणें बोलावे ॥ १ ॥
राया तुझिया प्रश्र्नकाजीं । हे दशा बोलणें पडे आजी ।
येर्‍हवीं अभक्तवादें आम्हांमाजीं । वाचेची पांजी विटाळली नाहीं ॥ २ ॥
यावरी आतां नृपनाथा । वक्ता आणि समस्त श्रोतां ।
राम-स्मरणें तत्वतां । वाचेसी प्रायश्र्चित्ता सवें कीजे ॥ ३ ॥
ऐकोनि अभक्तांची गती । अतिशयेंसीं दुःखप्राप्ती ।
राजा कंटाळला चित्तीं । यालागीं निश्र्चितीं हरिनाम स्मरे ॥ ४ ॥
ज्या स्मरविलें हरीतें । तोचि यासी पुसों येथें ।
युगायुगीं भक्त त्यातें । कोणे विधीतें भजन करिती ॥ ५ ॥
श्री राजोवाच ।
कस्मिन्‌ काले स भगवान्‌ किं वर्णः कीदृशो नृभिः ।
नाम्ना वा केन विधिना पूज्यते तदिहोच्यताम्‌ ॥ १९ ॥
ज्याचेनि स्मरणें तत्वतां । कर्माकर्में नुधाविती माथा ।
त्या भगवंताची कथा । माझिया हितालागीं सांगा ॥ ६ ॥
जो परमात्मा श्रीहरी । तो सृष्ट्यादि यगयुगांतरीं ।
कोणें नामें रूपें वर्णाकारीं । भक्त कैशापरी पूजिती ॥ ७ ॥
आणि ते काळींच्या प्रजा । कैसेनि यजिती अधोक्षजा ।
कवणे विधीं करिती पूजा । तें योगिराजा सांगिजे ॥ ८ ॥
तुमचे मुखींचें कृपावचन । त्यापुढें अमृतही गौण ।
वचनें परमानंद पूर्ण । जन्ममरण उच्छेदी ॥ ९ ॥
त्याहीमाजीं भगवग्दुण । युगानुवर्ती नारायण ।
त्याचें भजनपूजनविधान । कृपा करून सांगिजे स्वामी ॥ ३१० ॥
ऐकोनि रायाचें वचन । संतोषले अवघे जण ।
जाणोनि हरिगुणांचा प्रश्र्न । कनिष्ठ ’करभाजन’ बोलता झाला ॥ ११ ॥
श्रीकरभाजन उवाच ।
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिरित्येषु केशवः ।
नानावर्णाभिधाकारो नानैव विधिनेज्यते ॥ २० ॥
नाना वर्ण नानाकारें । नाना नाम नानोपचारें ।
कृता-त्रेता-व्दापरें । भक्त निर्धारे केशवु यजिती ॥ १२ ॥
’क’कार ब्रह्मा ’व’कार विष्णु । ’श’कार स्वयें त्रिनयनु ।
केशव तो गुणविहीनु । प्रकाश पूर्ण तिहींचा ॥ १३ ॥
केशव केवळ अर्धमात्रा । न ये व्यक्ताव्यक्त उच्चारा ।
व्याप्येंवीण व्यापकु खरा । सबाह्याभ्यंतरा एकत्वें ॥ १४ ॥
तोचि युगपरत्वें रूप नाम । भजनविधि क्रियाधर्म ।
भक्त पूजिती पुरुषोत्तम । तो अनुक्रम अवधारीं ॥ १५ ॥
कृते शुक्लश्चतुर्बाहुर्जटिलो वल्कलाम्बरः ।
कृष्णाजिनोपवीताक्षान्‌ बिभ्रद्‌ दण्डकमण्डलू ॥ २१ ॥
कृतयुगीं श्र्वेतवर्णधर । जटिल चतुर्भुज वल्कलांबर ।
दंडकमंडल्वंकित कर । अजिन ब्रह्मसूत्र अक्षमाला हातीं ॥ १६ ॥
ब्रह्मचर्यें दृढव्रत । ये चिन्हीं चिन्हांकित ।
परमात्मा मूर्तिमंत । भक्त यापरी यजिती ॥ १७ ॥
मनुष्यास्तु तदा शान्ता निर्वैराः सुहृदः समाः ।
यजन्ति तपसा देवं शमेन च दमेन च ॥ २२ ॥
ते काळींचे सकळ नर । सदा शांत निवैर ।
समताबुध्दी निरंतर । सुहृन्मित्र परस्परें ॥ १८ ॥
तैं तपें करावें देवयजन । त्या तपाचें मुख्य लक्षण ।
शम-दम साधूनि संपूर्ण । भगवभ्दजन स्वयें करिती ॥ १९ ॥
तैं देवाचें नामोच्चरण । दशधा नामीं नामस्मरण ।
तेंचि नाम कोण कोण । ऐक सावधान नृपनाथा ॥ ३२० ॥
हंसः सुपर्णो वैकुण्ठो धर्मो योगेश्वरोऽमलः ।
ईश्वरः पुरुषोऽव्यक्तः परमात्मेति गीयते ॥ २३ ॥
हंस सुपर्ण वैकुंठ । धर्म योगेश्र्वर श्रेष्ठ ।
अमल ईश्र्वर वरिष्ठ । पुरुष अव्यक्त नामपाठ परमात्मा म्हणती ॥ २१ ॥
ते काळींचे भक्त श्रेष्ठ । या नामांचा नामपाठ ।
गायन करिती घडघडाट । भवसंकट निर्दाळिती ॥ २२ ॥
हें कृतयुगींचें यजन । तुज सांगितलें संपूर्ण ।
आतां त्रेतायुगींचें भजन । मूर्तीचें ध्यान तें ऐक ॥ २३ ॥
त्रेतायां रक्तवर्णोऽसौ चतुर्बाहुस्त्रिमेखलः ।
हिरण्यकेशस्त्रय्यात्मा स्रुक्स्रुवाद्युपलक्षणः ॥ २४ ॥
त्रेतीं यज्ञमूर्तिं पुरुषोत्तमु । रक्तवर्ण ज्वलनोपमु ।
पिंगटकेश निर्धूमु । देवदेवोत्तमु चतुर्बाहू ॥ २४ ॥
तया यज्ञपुरुषा निर्मळा । त्रिगुणांची त्रिमेखळा ।
वेदत्रयीचा पूर्णमेळा । मूर्तीचा सोहळा तदात्मकचि ॥ २५ ॥
स्त्रुक-स्त्रुवा-पाणिग्रहण । हेंचि तयाचें उपलक्षण ।
त्रेतायुगीं नारायण । येणें रूपें जाण निजभक्त ध्याती ॥ २६ ॥
तं तदा मनुजा देवं सर्वदेवमयं हरिम्‌ ।
यजन्ति विद्यया त्रय्या धर्मिष्ठा ब्रह्मवादिनः ॥ २५ ॥
तैंचे जे मनुष्य जाण । त्रिवेदीं करिती भजन ।
सर्वदेवस्वरूप हरि पूर्ण । यापरी यजन त्रेतायुगीं ॥ २७ ॥
त्रेतायुगीं सर्वही नर । वेदोक्तीं नित्य सादर ।
सर्वही भजनतत्पर । धर्मिष्ठ समग्र अतिधार्मिक ॥ २८ ॥
ते धर्मिष्ठ धार्मिक जन । अष्टधा नामीं नामस्मरण ।
गजरें करिती सदा पठण । तें नामाभिधान ऐक राया ॥ २९ ॥
विष्णुर्यज्ञः पृश्निगर्भः सर्वदेव उरुक्रमः ।
वृषाकपिर्जयन्तश्च उरुगाय इतीर्यते ॥ २६ ॥
विष्णु यज्ञ पृश्र्निजन्म । सर्वदेव उरुक्रम ।
वृषाकपि जयंतनाम । उरुगाय परम नामें स्मरती ॥ ३३० ॥
व्दापरीं भगवध्द्‍यान । ते युगींचें पूजाविधान ।
भक्त कैसें करिती भजन । नामस्मरण तें ऐक ॥ ३१ ॥
द्वापरे भगवाञ्श्यामः पीतवासा निजायुधः ।
श्रीवत्सादिभिरङ्कैश्च लक्षणैरुपलक्षितः ॥ २७ ॥
व्दापरीं घनश्यामवर्ण । अतसीपुष्पप्रभासमान ।
पीतांबरपरिधान । श्रीवत्सचिन्ह‍अंकित ॥ ३२ ॥
शंख-चक्र-पद्म-गदा । चारी भुजा सायुधा ।
इहीं लक्षणीं गोविंदा । लक्षिती सदा निजभक्त ॥ ३३ ॥
तं तदा पुरुषं मर्त्या महाराजोपलक्षणम्‌ ।
यजन्ति वेदतन्त्राभ्यां परं जिज्ञासवो नृप ॥ २८ ॥
शशांकछत्र मणि चामर । राजलक्षणीं राजोपचार ।
यापरी व्दापरींचे नर । अतिसादर पूजेसी ॥ ३४ ॥
शीघ्र पावावया परात्पर । वैदिक तांत्रिक पूजा मिश्र ।
तत्वजिज्ञासु करिती नर । भजनतत्पर या रीतीं ॥ ३५ ॥
ते काळीचें नामस्मरण । जेणें हो‌ई कलिमलदहन ।
त्या नामांचें अभिधान । ऐक सांगेन नृपनाथा ॥ ३६ ॥
नमस्ते वासुदेवाय नमः सङ्कर्षणाय च ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय तुभ्यं भगवते नमः ॥ २९ ॥
’वासुदेवा’ तुज लोटांगण । ’संकर्षणा’ तुज नमन ।
’प्रद्युम्रा’ प्रणाम पूर्ण । अभिनंदन ’अनिरुध्दा’ ॥ ३७ ॥
नारायणाय ऋषये पुरुषाय महात्मने ।
विश्वेश्वराय विश्वाय सर्वभूतात्मने नमः ॥ ३० ॥
’नारायणा’ ऋषिवरा । ’महापुरुषा’ सुरेंद्रा ।
’विश्र्वरूपा’ विश्र्वेश्र्वरा’ । महात्म्या श्रीवरा नमन तुज ॥ ३८ ॥
’सर्व भूतीं तूं भूतात्मा’ । तुज नमो पुरुषोत्तमा ।
व्दापरीं ऐशिया नामां । नृपोत्तमा सदा स्मरती ॥ ३९ ॥
त्या नामांच्या पाठा । तेणें देवासी संतोष मोठा ।
वेगीं सांडोनि वैकुंठा । धावे अवचटा कीर्तनामाजीं ॥ ३४० ॥
इति द्वापर उर्वीश स्तुवन्ति जगदीश्वरम्‌ ।
नानातन्त्रविधानेन कलावपि तथा शृणु ॥ ३१ ॥
यांहीं नामीं स्तुतिस्तवन । व्दापरींचे करिती जन ।
आतां कलियुगींचें भजन । तंत्रोक्त विधान ऐक राया ॥ ४१ ॥
कृष्णवर्णं त्विषाकृष्णं साङ्गोपाङ्गास्त्रपार्षदम्‌ ।
यज्ञैः सङ्कीर्तनप्रायैर्यजन्ति हि सुमेधसः ॥ ३२ ॥
कलियुगीं श्रीकृष्णदेवो । वर्णूं कृष्णवर्णप्रभावो ।
प्रभा इंद्रनीळकीळ-समुदावो । मूर्ती तशी पहा हो शोभायमान ॥ ४२ ॥
मूर्ति सर्वावयवीं साग्ड़ । वेणुविषाणादि उपांग ।
चारी भुजा पराक्रमी चांग । आयुधें अव्यंग शंखचक्रादिक ॥ ४३ ॥
पृष्ठभागीं निजपार्षद । नंदसुनंदादि सायुध ।
कलियुगीं प्रज्ञाप्रबुध्द । यापरी गोविंद चिंतिती सदा ॥ ४४ ॥
मधुपर्कादिक विधान । साग्ड़ केलें जें पूजन ।
तेंही मानोनियां गौण । आवडे कीर्तन कलियुगीं कृष्णा ॥ ४५ ॥
नवल कैसें राजाधिराजा । कीर्तन तेचि महापूजा ।
ऐशी आवडी अधोक्षजा । कीर्तनें गरुडध्वजा उल्हासु सदा ॥ ४६ ॥
कीर्तन पढियें गोविंदा । यालागीं सन्मानी नारदा ।
तो कृष्णकीर्ती पढे सदा । नामानुवादा गर्जतु ॥ ४७ ॥
कीर्तन करितां नामानुवाद । संकटीं रक्षिला प्रल्हाद ।
कीर्तनें तुष्टे गोविंद । छेदी भवबंध दासांचा ॥ ४८ ॥
गजेंद्रें नामस्मरण । करितां पावला नारायण ।
त्याचें तोडोनि भवबंधन । निजधामा आपण स्वयें नेला ॥ ४९ ॥
अधमाधम अतिविखटी । तोंडा रामु आला अवचटीं ।
ते गणिका कीं वैकुंठीं । कृष्णें नामासाठीं सरती केली ॥ ३५० ॥
महादोषांचा मरगळा । अतिनष्ट अजामेळा ।
तोही नामें निर्मळ केला । प्रतापु आगळा नामाचा ॥ ५१ ॥
नामें विनटलीं गोविंदीं । ते संकटीं राखिली द्रौपदी ।
नाम तोडी आधिव्याधी । जाण त्रिशुध्दी दासांची ॥ ५२ ॥
अंतरशुध्दीचें कारण । मुख्यत्वें हरिकीर्तन ।
नामापरतें साधन । सर्वथा आन असेना ॥ ५३ ॥
कीर्तनीं हरीची आवडी कैशी । वत्सालागीं धेनु जैशी ।
कां न विसंबे जेवीं माशी । मोहळासी क्षणार्ध ॥ ५४ ॥
तेवीं नाम स्मरतया भक्ता । अतिशयें आवडी अच्युता ।
दासांची अणुमात्र अवस्था । निजांगें सर्वथा निवारी स्वयें ॥ ५५ ॥
यालागी हरिकीर्तनीं गोडी । जयासी लागली धडफुडी ।
त्यासी नाना साधनांच्या वोढी । सोसावया सांकडीं कारण नाहीं ॥ ५६ ॥
ज्यासी कीर्तनीं कथाकथनीं । चौगुण आल्हाद उपजे मनीं ।
तो उध्दरला सर्व साधनीं । पवित्र अवनी त्याचेनी ॥ ५७ ॥
एकचि जरी नाम वाचे । सदा वसे श्रीरामाचें ।
तरी पर्वत छेदोनि पापाचे । परमानंदाचें निजसुख पावे ॥ ५८ ॥
आवडीं करितां हरिकीर्तन । हृद्‍यीं प्रगटे श्रीजनार्दन ।
त्याहोनि श्रेष्ठ साधन । सर्वथा आन असेना ॥ ५९ ॥
थोर कीर्तनाचें सुख । निष्ठा तुष्टे यदुनायक ।
कीर्तनें तरले असंख्य । साबडे लोक हरिनामें ॥ ३६० ॥
यालागीं कीर्तनाहूनि थोर । आन साधन नाहीं सधर ।
मा कवण हेतू पामर । कीर्तन नर निंदिती ॥ ६१ ॥
एवं नामकीर्तनीं विमुख । ते स्वप्नींही न देखती सुख ।
कीर्तनव्देषें मूर्ख । अतिदुःख भोगिती ॥ ६२ ॥
ज्यांचे हृद्‍यीं व्देषसंचार । जळो जळो त्याचा आचार ।
सर्व काळ व्देषी नर । दुःख दुस्तर भोगिती ॥ ६३ ॥
कलियुगीं जे बुध्दिमंत । ते नामकीर्तनीं सदा निरत ।
गौरवूनि नाम स्मरत । हर्षयुक्त सप्रेम ॥ ६४ ॥
; नाना अवतार अतिगहन । त्यांत श्रीराम कां भगवान्‌ कृष्ण ।
यांचें चरित्र अतिपावन । त्यांचें चरणवंदन सांगत ॥ ६५ ॥
ध्येयं सदा परिभवघ्नमभीष्टदोहं । तीर्थास्पदं शिवविरिञ्चिनुतं शरण्यम्‌ ।
भृत्यार्तिहं प्रणतपाल भवाब्धिपोतं । वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम्‌ ॥ ३३ ॥
लय लक्षें ध्यानलक्षणें । देव देवी ध्येय ध्यानें ।
तृणप्राय केलीं जेणें । हरिचरणस्मरणें तत्काळ ॥ ६६ ॥
यालागीं ध्यानासी तें वरिष्ठ । ध्यातां छेदी कल्पनादि कष्ट ।
भक्तांचें अति‌अभीष्ट । मनोरथ इष्ट सदा पुरवी ॥ ६७ ॥
नित्य ध्यातां हरीचे चरण । करी भक्तदेहरोगदुःखहरण ।
इतुकेंच राया नव्हे जाण । करी निर्दळण भवरोगा ॥ ६८ ॥
भक्तांचे पुरवी मनोरथ । ते तूं म्हणसी विषययुक्त ।
परमानंदें नित्य तृप्त । निववी निजभक्त चरणामृतें ॥ ६९ ॥
वानूं चरणांची पवित्रता । शिवु पायवणी वाहे माथां ।
जे जन्मभूमी सकळ तीर्थां । पवित्रपण भक्तां चरणध्यानें ॥ ३७० ॥
अवचटें लागल्या चरण । पवित्र झाले पाषाण ।
मा जे जाणोनि करिती ध्यान । त्यांचें पवित्रपण काय वानूं ॥ ७१ ॥
जो सदा शत्रुत्वें वर्ततां । जेणें चोरून नेली निजकांता ।
त्याच्या बंधू शरणागता । दिधली आत्मता निजभावें ॥ ७२ ॥
कोरडी आत्मतेची थोरी । तैशी नव्हे गा नृपकेसरी ।
दे‌ऊनि सुवर्णाची नगरी । अचळतेवरी स्थापिला ॥ ७३ ॥
यालागीं शरणागतां शरण्य । सत्य जाण हरीचे चरण ।
यापरतें निर्भय स्थान । नाहीं आन निजभक्तां ॥ ७४ ॥
भक्तांची अणुमात्र व्यथा । क्षण एक न साहवे भगवंता ।
प्रल्हादाची अतिदुःखता । होय निवारिता निजांगें ॥ ७५ ॥
दावाग्नि गिळूनि अंतरीं । गोपाळ राखिले वनांतरीं ।
पांडव जळतां जोहरीं । काढिले बाहेरी विवरव्दारें ॥ ७६ ॥
करूनि सर्वांगाचा वोढा । नित्य निवारी भक्तांची पीडा ।
जो कां भक्तांचिया भिडा । रणरंगीं फुडां वागवी रथु ॥ ७७ ॥
ते चरण वंदितां साष्टांगीं । भक्तां प्रतिपाळी उत्संगी ।
ऐसी प्रणतपाळु कृपावोघीं । दुसरा जगीं असेना ॥ ७८ ॥
तरावया भवाब्धि प्रबळ । चरणांची नाव अडंडळ ।
अनन्यशरण सकळ । तारी तत्काळ चरणानुरागें ॥ ७९ ॥
ते महापुरुषाचे श्रीचरण । शरणागता निजशरण्य ।
ज्यांचें सनकादिक ध्यान । करिती अभिवंदन सभ्दावें ॥ ३८० ॥
अगाध चरणांचें महिमान । वानितां वेदां पडिलें मौन ।
ब्रह्मा सदाशिव आपण । करितां स्तवन तटस्थ ठेले ॥ ८१ ॥
अगम्य अतर्क्य श्रीचरण । जाणोनि ब्रह्मादिक ईशान ।
साष्टांगें अभिवंदन । करूनियां स्तवन करिती ऐसें ॥ ८२ ॥
त्यक्त्वा सुदुस्त्यजसुरेप्सितराज्यलक्ष्मीं । धर्मिष्ठ आर्यवचसा यदगादरण्यम्‌ ।
मायामृगं दयितयेप्सितमन्वधावद्‌ । वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम्‌ ॥ ३४ ॥
जे राज्यश्रियेकारणें । अमर लोलंगत मनें ।
तें राज्य श्रीरामें त्यागणें । वचनाकारणें पित्याच्या ॥ ८३ ॥
श्रीराम धर्मिष्ठ चोख । पितृवचनप्रतिपाळक ।
उभ्दट राज्य सांडोनि देख । निघे एका‌एक वनवासा ॥ ८४ ॥
वनवासा चरणीं जातां । सवें घेतली प्रिया सीता ।
येणें बोलें स्त्रीकामता । श्रोतीं सर्वथा न मानावी ॥ ८५ ॥
तरी केवळ स्त्री नव्हे सीता । ते निजभक्त जाण तत्वतां ।
सांडूनि राजभोगा समस्तां । सेवेच्या निजस्वार्था वना आली ॥ ८६ ॥
राज्यीं असतां रघुवीरें । दास्य दासां वांटलें अधिकारें ।
ते मी एकली एकसरें । सेवा वनांतरीं अवघीचि करीन ॥ ८७ ॥
ते सेवा यावया हाता । सकळ सेवेच्या निजस्वार्था ।
चरणचालीं चालोनि सीता । आली तत्वतां वनवासासी ॥ ८८ ॥
कैसें श्रीरामसेवेचें सुख । चरणीं चालतां नाठवे दुःख ।
विसरली मायामाहेरपक्ष । अत्यंत हरिख सेवेचा ॥ ८९ ॥
ऐशिया मनोगत-सभ्दावा । वना आली करावया सेवा ।
श्रीराम जाणे भक्तभावा । येरां देवां दानवां कळेना ॥ ३९० ॥
निजभक्तांचें मनोगत । जाणता एक रघुनाथ ।
कां श्रीरामसेवेचा स्वार्थ । जाणती निजभक्त भजनानंदें ॥ ९१ ॥
भगवभ्दजनाचें सुख । भक्त जाणती भाविक ।
भावेंवीण भजनसुख । अनोळखी अभाविकां ॥ ९२ ॥
पूर्ण भाविक भक्त सीता । हें कळलेंसे रघुनाथा ।
यालागीं तिचिया वचनार्था । होय धांवता मृगामागें ॥ ९३ ॥
मायिक मृगाचें सुवर्णभान । जरी जाणे रघुनंदन ।
तरी भक्तलळे पाळण । करी धावन मृगामागें ॥ ९४ ॥
बाळकाचेनि छंदें जाण । जेवी मा‌उली नाचे आपण ।
तेवीं मायामृगापाठीं धावन । करी रघुनंदन निजभक्तवाक्यें ॥ ९५ ॥
जो राम वानरांच्या गोष्टी । ऐकतां विकल्प न धरीं पोटीं ।
तो सीतेच्या वचनासाठीं । धांवे मृगापाठीं नवल कायी ॥ ९६ ॥
भलतैसें भक्तवचन । मिथ्या न म्हणे रघुनंदन ।
यालागीं निजचरणीं धावन । करी आपण मृगामागें ॥ ९७ ॥
एवं भक्तवाक्यें उठा‌उठी । जो पायीं धांवे मृगासाठीं ।
ज्याचे चरणरेणु अणुकुटी । वंदिती मुकुटीं शिवादि सर्व ॥ ९८ ॥
तो मृगामागें धांवतां जाण । पावन केले पाषाण ।
त्याच्या चरणां अनन्य शरण । अभिवंदन सभ्दावें ॥ ९९ ॥
एवं महापुरुषाचे चरण । अभिवंदनें करिती स्तवन ।
कलियुगीं कीर्तनें जन । परम पावन नित्ययुक्त ॥ ४०० ॥
एवं युगानुरूपाभ्यां भगवान्युगवर्तिभिः ।
मनुजैरिज्यते राजन्श्रेयसामीश्वरो हरिः ॥ ३५ ॥
एवं कृतादि-कलियुगवरी । इहीं नामीं रूपीं अवतारीं ।
सभ्दावें तैंच्या नरीं । भजिजे श्रीहरी श्रेयार्थ ॥ १ ॥
त्यांमाजीं कलियुगाची थोरी । वानिजे सभ्दावें ऋषीश्र्वरीं ।
येथें हरिकीर्तनावरी । मुक्ती चारी वोळगण्या ॥ २ ॥
कलिं सभाजयन्त्यार्या गुण ज्ञाः सारभागिनः ।
यत्र सङ्कीर्तनेनैव सर्वस्वार्थोऽभिलभ्यते ॥ ३६ ॥
अवधारीं राया सर्वज्ञा । धन्य धन्य कलियुग जाणा ।
जेथ सर्व स्वार्थ हरिकीर्तना-। नामस्मरणासाठीं होती ॥ ३ ॥
कलियुगीं दोष बहुत । केवीं कीर्तनें होय स्वार्थ ।
तेथें दोषत्यागें जे गुण घेत । ते नित्यमुक्त हरिकीर्तनीं ॥ ४ ॥
हरिकीर्तनें शुध्द चित्त । दोषत्यागें गुण संग्रहीत ।
ऐसे सारभागी कलियुगांत । परममुक्त हरिकीर्तने ॥ ५ ॥
कलीच्या गुणांतें जाणते । नामें मोक्ष जोडणें येथें ।
जाणोनि करिती कीर्तनातें । ते जाण निश्र्चितें नित्यमुक्त ॥ ६ ॥
कलियुगीं हेंचि सार । नाम स्मरावें निरंतर ।
करिती नामाचा निजगजर । ते मुक्त नर नृपनाथा ॥ ७ ॥
स्‌ंमत श्लोक - ध्यायन्‌ कृते यजन्यज्ञैस्त्रेतायां द्वापरेऽर्चयन्‌ । यदाप्नोति कलौ संकीर्त्य केशवम्‌ ॥
कृतयुगीं शमदमादिसाधन । त्रेतायुगीं वेदोक्त यज्ञ ।
व्दापरीं आगमोक्त पूजन । तंत्रविधान विधियुक्त ॥ ८ ॥
यापरी त्रियुगीं जना । परम संकट साधना ।
करितांही परी मना । अणुमात्र जाणा उपरमु नव्हे ॥ ९ ॥
तीं अवघींच साधनें । कलीनें लाजविलीं कीर्तनें ।
जेथ गातां नाचतां आपणें । वश्य करणें परमात्मा ॥ ४१० ॥
आखरीं हुंबळी गुणें । ऐकतां गोवळांचें गाणें ।
देव भुलला जीवेंप्राणें । त्यांसवें नाचणें स्वानंदें ॥ ११ ॥
कृष्णा कान्हो गोपाळा । या आरुष नामांचा चाळा ।
घे‌ऊन गर्जती वेळोवेळां । तेणें घनसांवळा सुखावे ॥ १२ ॥
तेणें सुखाचेनि संतोषें । देवो परमानंदें उल्हासे ।
एवं कलियुगीं कीर्तनवशें । भक्त अनायासें उध्दरती ॥ १३ ॥
कीर्तन‍आवर्तनमेळीं । जळती पापांच्या वडवाळी ।
भक्त उध्दरती तत्काळीं । हरिनामें कलि दाटुगा ॥ १४ ॥
कलियुगीं हेचि थोरी । नामसंकीर्तनावारी ।
चहूं वर्णां मुक्त करी । तेथ न विचारी स्त्री शूद्र ॥ १५ ॥
वेदु अत्यंत कृपणु जाला । त्रिवर्णांचे कानीं लागला ।
स्त्रीशूद्रादिकांसी अबोला । धरूनि ठेला अद्यापि ॥ १६ ॥
तें वेदाचें अतिन्यून । उध्दरीं हरिनामकीर्तन ।
स्त्री शूद्र अंत्यज जन । उध्दरण हरिनामें ॥ १७ ॥
कीर्तनें स्वधर्मु वाढे । कीर्तनें स्वधर्मु जोडे ।
कीर्तनें परब्रह्म आतुडे । मुक्ति कीर्तनापुढें लाजोनि जाय ॥ १८ ॥
कीर्तनानंदें चारी मुक्ति । हरिभक्तांतें वरूं येती ।
भक्त त्यांतें उपेक्षिती । तरी पायां लागती दास्यत्वें ॥ १९ ॥
एवढी कलियुगीं प्रचीती । कीर्तनाची परम ख्याती ।
राया जाण गा निश्र्चितीं । विकल्प चित्तीं झणें धरिसी ॥ ४२० ॥
कृतत्रेताव्दापारासी । निषेधु नाहीं नामासी ।
कलियुगीं नामापाशीं । चारी मुक्ती दासी स्वयें होती ॥ २१ ॥
न ह्यतः परमो लाभो देहिनां भ्राम्यतामिह ।
यतो विन्देत परमां शान्तिं नश्यति संसृतिः ॥ ३७ ॥
जे जन्ममरणांच्या आवर्तीं । पडिले संसारी सदा भ्रमती ।
त्या प्राणियां कलियुगाप्रती । कीर्तनें गती नृपनाथा ॥ २२ ॥
कलियुगीं कीर्तनासाठीं । संसाराची काढूनि कांटी ।
परमशांतिसुखसंतुष्टीं । पडे मिठी परमानंदीं ॥ २३ ॥
ऐसा कीर्तनीं परम लाभु । शिणतां सुरनरां दुर्लभु ।
तो कलियुगीं झाला सुलभु । यालागी सभाग्यां लोभु हरिकीर्तनीं ॥ २४ ॥
’कीर्तनास्तव चारी मुक्ती । भक्तांपासीं वोळंगती ।
हें न घडे ’ कोणी म्हणती । ऐक ते स्थिती नृपनाथा ॥ २५ ॥
कीर्तनीं हरिनामाचा पाठा । तेणें देवासी संतोष मोठा ।
वेगीं सांडोनि वैकुंठा । धांवे अवचटा कीर्तनामाजीं ॥ २६ ॥
हरिकीर्तना लोधला देवो । विसरला वैकुंठा जावों ।
तोचि आवडला ठावो । भक्तभावो देखोनी ॥ २७ ॥
जेथ राहिला यदुनायक । तेथेचि ये वैकुंठलोक ।
यापरी मुक्ति ’सलोक’ । कीर्तनें देख पावती भक्त ॥ २८ ॥
नामकीर्तन-निजगजरीं । भक्तां निकट धांवे श्रीहरी ।
तेचि ’समीपता’ मुक्ति खरी । भक्तांच्या करीं हरिकीर्तनें ॥ २९ ॥
कीर्तनें तोषला अधोक्षज । भक्ता प्रत्यक्ष गरुडध्वज ।
श्याम पीतवासा चतुर्भुज । तें ध्यान सहज ठसावे ॥ ४३० ॥
भक्तु कीर्तन करी जेणें ध्यानें । तें ध्यान दृढ ठसावें मनें ।
तेव्हां देवाचीं निजचिन्हें । भक्तें पावणें संपूर्ण ॥ ३१ ॥
श्याम चतुर्भुज पीतांबरधारी । शंखचक्रादि आयुधें करीं ।
हे ’सरूपता’ भक्तातें वरी । कीर्तनगजरीं भाळोनी ॥ ३२ ॥
तेव्हां देव भक्त समसमान । समान अवयव सम चिन्ह ।
भावें करितां हरिकीर्तन । एवढें महिमान हरिभक्तां ॥ ३३ ॥
दोघां एकत्र रमा देखे । देवो कोण तेंही नोळखे ।
ब्रह्मा नमस्कारीं चवके । देवो तात्विकें न कळे त्यासी ॥ ३४ ॥
भावें करितां हरिकीर्तन । तेणें संतोषे जनार्दन ।
उभयतां पडे आलिंगन । मिठी परतोन सुटेना ॥ ३५ ॥
तेव्हां सबाह्यांतरीं । देवो प्रगटे चराचरीं ।
दुजें देखावया संसारीं । सर्वथा उरी उरेना ॥ ३६ ॥
वृत्ति स्वानंदीं निमग्न । परतोनि कदा नव्हे भिन्न ।
’सायुज्यमुक्ति’ या नांव पूर्ण । जेणें दुजेपण असेना ॥ ३७ ॥
ऐशी लाहूनि पूर्ण सायुज्यता । तो जैं करी हरिकथा ।
ते कथेची तल्लीनता । जीवां समस्तां अतिप्रिय ॥ ३८ ॥
यापरी हरिकीर्तनापासीं । चारी मुक्ती होती दासी ।
भक्त लोधले हरिभजनसी । सर्वथा मुक्तीसी न घेती ॥ ३९ ॥
एवं योगयागादि तपसाधनें । पोरटीं केलीं हरिकीर्तनें ।
कलियुगीं नामस्मरणें । जड उध्दारणें हरिकीर्तनीं ॥ ४४० ॥
कृतादिषु प्रजा राजन्कलाविच्छन्ति सम्भवम्‌ ।
कलौ खलु भविष्यन्ति नारायणपरायणाः ॥ ३८ ॥
कीर्तनासाठीं चारी मुक्ति । हेचि कलियुगीं मुख्य भक्ति ।
यालागीं इंद्रादि देवपंक्ति । जन्म इच्छिती कलियुगीं ॥ ४१ ॥
स्वर्ग नव्हे भोगस्थान । हें विषयाचें बंदिखान ।
कलियुगीं सभाग्य जन । जन्मोनि कीर्तन हरीचें करिती ॥ ४२ ॥
जेथीच्या जन्मा देव सकाम । तेथ कृतादि युगींचे उत्तमोत्तम ।
प्रजा अवश्य वांछिती जन्म । कीर्तनधर्म निजभजना ॥ ४३ ॥
कृतयुगींचे सभाग्य जन । यागीं पावले स्वर्गस्थान ।
तेही कलियुगीचें जाण । जन्म आपण वांछिती ॥ ४४ ॥
कृत त्रेत आणि व्दापर । तेथीलही मुख्य नर ।
कलियुगीं जन्म तत्पर । निरंतर वांछिती ॥ ४५ ॥
तैंचे लोक करिती गोष्टी । चारी पुरुषार्थ कीर्तनासाठीं ।
कलियुगीं हे महिमा मोठी । धन्य धन्य सृष्टीं कलियुग ॥ ४६ ॥
जे असती धन्यभागी । ते जन्म पावती कलियुगीं ।
ऐसें कलीच्या जन्मालागीं । नर-सुर-उरगीं उत्कंठा ॥ ४७ ॥
तरावया दीन जन । कलीमाजीं श्रीनारायाण्‌ ।
नामें छेदी भवबंधन । तारी हरिकीर्तन सकळांसी ॥ ४८ ॥
यालागीं कलिमाजीं पाहीं । श्रध्दा हरिकीर्तनाच्या ठायीं ।
जन तरती सुखोपायीं । संदेहो नाहीं नृपनाथा ॥ ४९ ॥
कलियुगीं बहुसाल नर । होतील नारायणीं तत्पर ।
भक्तीचें भोज विचित्र । स्त्रीशूद्र माजविती ॥ ४५० ॥
क्वचित्क्वचिन्महाराज द्रविडेषु च भूरिशः ।
ताम्रपर्णी नदी यत्र कृतमाला पयस्विनी ॥ ३९ ॥
कावेरी च महापुण्या प्रतीची च महानदी ।
ये पिबन्ति जलं तासां मनुजा मनुजेश्वर ।
प्रायो भक्ता भगवति वासुदेवेऽमलाशयाः ॥ ४० ॥
विशेषें द्रविड देशाचे ठायीं । अतिशयें भक्ति वाढेल पाहीं ।
तेथेंही तीर्थविशेष भुयी । ते ते ठायीं अति‌उत्कट ॥ ५१ ॥
ताम्रपर्णीच्या तीरीं । हरिभक्तीची अगाध थोरी ।
कृतमालेच्या परिसरीं । उत्साहेंकरीं हरिभक्ति नांदे ॥ ५२ ॥
निर्मळजळा पयस्विनी । जीचिये पयःप्राशनीं ।
वृत्ति वाढे हरिचरणीं । दृढ भगवभ्दजनीं बुध्दी ॥ ५३ ॥
देखतां कावेरीची थडी । पळती पापांचिया कोडी ।
जेथ श्रीरंग वसे आवडीं । तेथें भक्ति दुथडी उभ्दट नांदे ॥ ५४ ॥
प्रतीचीमाजीं देतां बुडी । चित्तशुध्दि जोडे रोकडी ।
भजन वाढे चढोवढी । भक्तीची गुढी वैकुंठीं उभारे ॥ ५५ ॥
ऐकें नरवरचूडामणी । या पंचनदींचिया तीर्थस्त्रानीं ।
अथवा पयःप्राशनीं । भगवभ्दजनीं दृढ बुध्दी ॥ ५६ ॥
या तीर्थांचें केल्या दर्शन । होय कलिमलक्षालन ।
केल्या स्त्रान पयःप्राशन । भगवभ्दजन उल्हासे ॥ ५७ ॥
दर्शन स्पर्शन स्त्रान । या तीर्थींचें करितां जाण ।
वासुदेवीं निर्मळ भजन । नित्य नूतन दृढ वाढे ॥ ५८ ॥
यापरी जे भगवभ्दक्त । ते ऋणत्रयासी निर्मुक्त ।
सुरनरपितरां पंगिस्त । हरिभक्त कदा नव्हती ॥ ५९ ॥
देवर्षिभूताप्तनृणां पित्‍ईणां न किङ्करो नायमृणी च राजन्‌ ।
सर्वात्मना यः शरणं शरण्यं गतो मुकुन्दं परिहृत्य कर्तम्‌ ॥ ४१ ॥
शरणागता निजशरण्य । मुकुंदाचे श्रीचरण ।
सभ्दावें रिघाल्या शरण । जन्ममरण बाधीना ॥ ४६० ॥
जेथ बाधीना जन्ममरण । तेथें देव-ऋषि-आचार्य-पितृगण ।
यांच्या ऋणांचा पाड कोण । ते झाले उत्तीर्ण भगवभ्दजनें ॥ ६१ ॥
जो विनटला हरिचरणीं । तो कोणाचा नव्हे ऋणी ।
जेवीं परिसाचिये मिळणीं । लोह काळेपणीं निर्मुक्त ॥ ६२ ॥
सकळ पापांपासूनी । सुटिजे जेवीं गंगास्त्रानीं ।
तेवीं विनटल्या हरिचरणीं । निर्मुक्त त्रै‌ऋणीं भगवभ्दक्त ॥ ६३ ॥
भावें करितां भगवभ्दक्ती । सकळ पितर उध्दरती ।
ऋषीश्र्वरां नित्य तृप्ती । भगवभ्दक्ति-स्वानंदें ॥ ६४ ॥
स्वानंदें भगवभ्दक्ती । तेणें सर्व भूतें सुखी होती ।
पुत्रें केल्या भगवभ्दक्ती । आप्त उध्दरती मातापितरें ॥ ६५ ॥
सकळ देवांचा नियंता । अति‌उल्हासें त्यातें भजतां ।
देव‌ऋणाची वार्ता । भगवभ्दक्तां बाधीना ॥ ६६ ॥
ज्यांसी अनन्य भगवभ्दजन । ते कदा नव्हती कर्माधीन ।
कर्म ज्याचे आज्ञाधीन । त्या हरीसी शरण जो झाला ॥ ६७ ॥
तो नव्हे कर्माचा सेवक । नव्हे देवांचा पा‌इक ।
नव्हे प्राकृताचा रंक । अनन्य भाविक हरिभक्त ॥ ६८ ॥
जो हरीचा शरणागत । तो कोणाचा नव्हे अंकित ।
कर्माकर्मीं तो अलिप्त । नित्यमुक्त ऋणत्रयासी ॥ ६९ ॥
वासुदेव सर्वां भूतीं । हे दृढ ठसावे प्रतीती ।
यालागीं अलिप्त कर्मगती । सकळ ऋणनिर्मुक्ती भगवभ्दक्तां ॥ ४७० ॥
स्वपादमूलम्भजतः प्रियस्य त्यक्तान्यभावस्य हरिः परेशः ।
विकर्म यच्चोत्पतितं कथञ्चिद्धुनोति सर्वं हृदि सन्निविष्टः ॥ ४२ ॥
सांडूनि देहाच्या अभिमाना । त्यजूनि देवतांतरभजना ।
जे अनन्य शरण हरिचरणां । ते कर्मबंधना नातळती ॥ ७१ ॥
यापरी जे अनन्य शरण । तेचि हरीसी पढियंते पूर्ण ।
हरिप्रियां कर्मबंधन । स्वप्नींही जाण स्पर्शों न शके ॥ ७२ ॥
राया म्हणसी ’भगवभ्दक्त । विहितकर्मीं नित्यनिर्मुक्त ’ ।
ते जरी विकर्म आचरत । तरी प्रायश्र्चित्त न बाधी त्यांसी ॥ ७३ ॥
जेवीं पंचाननाचें पिलें । न वचे मदगजांचेनि वेढिलें ।
तेवीं हरिप्रियीं विकर्म केलें । त्यांसी न वचे बांधिलें यमाचेनि ॥ ७४ ॥
स्मरतां एक हरीचें नाम । महापातक्यां वंदी यम ।
मा हरीचे पढियंते परम । तयां विकर्में यम केवीं दंडी ॥ ७५ ॥
आशंका ॥ ’वेदाज्ञा विष्णूची परम । वेदें विहिलें धर्माधर्म ।
भक्त आचरतां विकर्म । केवीं वेदाज्ञानेम न बाधी त्यांसी ’ ॥ ७६ ॥
जेवीं रायाचा सेवक आप्त । ति व्दारपाळां नव्हे अंकित ।
तेथ रायाचा पढियंता सुत । त्यांचा पंगिस्त तो केवीं होय ॥ ७७ ॥
हरिनामाचें ज्यासी स्मरण । वेद त्याचे वंदी चरण ।
मा जो हरीचा पढियंता पूर्ण । त्यासी वेदविधान कदा न बाधी ॥ ७८ ॥
भक्तापासूनि विकर्मस्थिती । कदा न घडे गा कल्पांतीं ।
अवचटें घडल्या दैवगतीं । त्या कर्मा निर्मुक्ति अच्युतस्मरणें ॥ ७९ ॥
बाधूं न शके कर्माकर्म । ऐसा कोण भागवतधर्म ।
ते भक्तीचें निजवर्म । उत्तमोत्तम अवधारीं ॥ ४८० ॥
त्यजूनि देहाभिमानवोढी । सर्वां भूतीं हरिभक्ति गाढी ।
तो कर्माकर्में पायीं रगडी । मुक्ति पाय झाडी निजकेशीं ॥ ८१ ॥
तो ज्याकडे कृपादृष्टीं पाहे । त्याचें निर्दळे भवभये ।
तो जेथ म्हणे राहें । तेथें लाहे मुक्तिसुख ॥ ८२ ॥
त्याचेनि अनुग्रहकरीं । देव प्रगटे दीनाच्या अंतरीं ।
त्याच्या कर्माकर्माची बोहरी । स्वयें श्रीहरी करूं लागे ॥ ८३ ॥
जेवीं प्रगटल्या दिनमणी । अंधार जाय पळोनी ।
राम प्रगटल्या हृद्‍यभुवनीं । कर्माकर्मधुणी सहजचि ॥ ८४ ॥
भगवंताची नामकीर्ति । याचि नामें परम भक्ति ।
भक्तीपाशीं चारी मुक्ति । दासीत्वें वसती नृपनाथा ॥ ८५ ॥
ऐकोनि भक्तीची पूर्ण स्थिती । रोमांचित झाला नृपती ।
आनंदाश्रु नयनीं येती । सुखावलिया वृत्तीं डुल्लतु ॥ ८६ ॥
आंगतां वैदेहाची स्थिती । नारदु सुखावे निजचित्तीं ।
तो उल्हासें वसुदेवाप्रती । सांगे समाप्ति इतिहासाची ॥ ८७ ॥
श्रीनारद उवाच ।
धर्मान्‌ भागवतानित्थं श्रुत्वाथ मिथिलेश्वरः ।
जायन्तेयान्‌ मुनीन्‌ प्रीतः सोपाध्यायो ह्यपूजयत्‌ ॥ ४३ ॥
नारद इतिहास सांगतु । तेवींच आनंदें डुल्लतु ।
तेणें आनंदें बोलतु । भक्तीचें मथितु वसुदेवाप्रती ॥ ८८ ॥
यापरी जयंतीसुतीं । भगवंताची उभ्दट भक्ती ।
सांगितली परम प्रीतीं । मिथिलेशाप्रती निजबोधें ॥ ८९ ॥
ऐकोनि त्यांचिया वचना । सुख जाहलें विदेहाचिया मना ।
मग अतिप्रीतीं पूजना । जयंतीनंदनां पूजिता झाला ॥ ४९० ॥
श्रवणें जाहली अतिविश्रांती । तेणें पूजेलागीं अतिप्रीती ।
विदेहा उल्हासु चित्तीं । स्वानंदस्थितीं पूजिता झाला ॥ ९१ ॥
पूजेचा परम आदरु । जयंतीनंदना केला थोरु ।
उपाध्याय जो अहल्याकुमरु । तेणेंही अत्यादरु पूजेसी केला ॥ ९२ ॥
ततोऽन्तर्दधिरे सिद्धाः सर्वलोकस्य पश्यतः ।
राजा धर्मानुपातिष्ठन्नवाप परमां गतिम्‌ ॥ ४४ ॥
यापरी ते भागवतश्रेष्ठ । नवही जण अतिवरिष्ठ ।
समस्तां देखतांचि स्पष्ट । झाले अदृष्ट ऊर्ध्वगमनें ॥ ९३ ॥
ते भागवतधर्मस्थितीं । अनुष्ठूनि भगवभ्दक्ती ।
राजा पावला परम गती । पूर्णप्राप्ती निजबोधें ॥ ९४ ॥
भावें करितां भगवभ्दक्ती । देहीं प्रगटे विदेहस्थिती ।
ते पावोनि नृपती । परम विश्रांती पावला ॥ ९५ ॥
त्वमप्येतान्‌ महाभाग धर्मान्‌ भागवतान्‌ श्रुतान्‌ ।
आस्थितः श्रद्धया युक्तो निःसङ्गो यास्यसे परम्‌ ॥ ४५ ॥
सकळ भाग्यांचिया पंक्ती । जेथें ठाकल्या येती विश्रांती ।
ते वसुदेवा भाग्यस्थिती । तुझ्या घराप्रती क्रीडत ॥ ९६ ॥
वसुदेवा तुझेनि नांवें । देवातें ’वासुदेव’ म्हणावें ।
तेणें नामाचेनि गौरवें । जनांचे आघवे निरसती दोष ॥ ९७ ॥
येवढ्या भाग्याचा भाग्यनिधि । वसुदेवा तूंचि त्रिशुध्दि ।
तुवां भागवतधर्माचा विधि । आस्तिक्यबुध्दीं अवधारिला ॥ ९८ ॥
श्रध्देनें केलिया वस्तुश्रवणा । मननयुक्त धरावी धारणा ।
तैं निःसंग हो‌ऊनियां जाणा । पावसी तत्क्षणा निजधामासी ॥ ९९ ॥
जया निजधामाच्या ठायीं । कार्य कारण दोन्ही नाहीं ।
त्या परम पदाचे ठायीं । निजसुखें पाहीं सुखरूप होसी ॥ ५०० ॥
युवयोः खलु दम्पत्योर्यशसा पूरितं जगत्‌ ।
पुत्रतामगमद्यद्वां भगवानीश्वरो हरिः ॥ ४६ ॥
तुम्हां दांपत्याचिये कीर्ती । यशासी आली श्रीमंती ।
तुमचे यशें त्रिजगती । परमानंदें क्षिती परिपूर्ण झाली ॥ १ ॥
ज्यालागीं कीजे यजन । ज्यालागीं दीजे दान ।
ज्यालागीं कीजे तपाचरण । योगसाधन ज्यालागीं ॥ २ ॥
जो न वर्णवे वेदा शेषा । जो दुर्लभ सनकादिकां ।
त्या पुत्रत्वें यदुनायका । उत्संगीं देखा खेळविसी ॥ ३ ॥
जो कळिकाळाचा निजशास्ता । जो ब्रह्मादिकांचा नियंता ।
जो संहारकाचा संहर्ता । जो प्रतिपाळिता त्रिजगती ॥ ४ ॥
जो सकळ भाग्याचें भूषण । जो सकळ मंडणां मंडण ।
षडूगुणांचें अधिष्ठान । तो पुत्रत्वें श्रीकृष्ण सर्वांगीं लोळे ॥ ५ ॥
दर्शनालिङ्गनालापैः शयनासनभोजनैः ।
आत्मा वां पावितः कृष्णे पुत्रस्नेहं प्रकुर्वतोः ॥ ४७ ॥
परब्रह्ममूर्ति श्रीकृष्ण । सादरें करितां अवलोकन ।
तेणें दृष्टि होय पावन । डोळ्यां संपूर्ण सुखावबोधु ॥ ६ ॥
कृष्णमुखींचीं उत्तरें । प्रवेशतां कर्णव्दारें ।
पवित्र झालीं कर्णकुहरें । कृष्णकुमरें अनुवादें ॥ ७ ॥
आळवितां श्रीकृष्ण कृष्ण । अथवा कृष्णेंसीं संभाषण ।
तेणें वाचा झाली पावन । जैसें गंगाजीवन संतप्तां ॥ ८ ॥
नाना यागविधीं यजिती ज्यातें । तेथ न घे जो अवदानातें ।
तो वारितांही दोंहीं हातें । बैसे सांगातें भोजनीं कृष्ण ॥ ९ ॥
दुर्लभु योगयागीं । तो वेळ राखे भोजनालागीं ।
मुखींचें शेष दे तुम्हांलागीं । लागवेगीं बाललीला ॥ ५१० ॥
तेणें संतप्त संतोखी । तोही ग्रास घाली तुम्हां मुखीं ।
तुम्हां ऐसें भाग्य त्रिलोकीं । नाहीं आणिकीं अर्जिलें ॥ ११ ॥
तेणें कृष्णशेषामृतें । रसना विटों ये अमृतातें ।
मा इतर रसा गोड तेथें । कोण म्हणतें म्हणावया ॥ १२ ॥
तेणें श्रीकृष्णरसशेषें । अंतरशुध्दि अनायासें ।
जें नाना तपसायासें । अतिप्रयासें न लभे कदा ॥ १३ ॥
देतां कृष्णाशीं चुंबन । तेणें अवघ्राणें घ्राण पावन ।
चुंबितांचि निवे मन । स्वानंद पूर्ण उल्हासे ॥ १४ ॥
तुम्हां बैसले देखे आसनीं । कृष्ण सवेग ये धांवोनी ।
मग अंकावरी बैसोनी । निजांगमिळणीं निववी कृष्णु ॥ १५ ॥
तेणें श्रीकृष्णाचेनि स्पर्शें । सर्वेंद्रियीं कामु नासे ।
तेणें कर्मचि अनायासें । होय आपैसें निष्कर्म ॥ १६ ॥
सप्रेमभावें संलग्न । देतां श्रीकृष्णासी आलिंगन ।
तेणें देहाचें देहपण । मीतूंस्फुरण हारपे ॥ १७ ॥
शयनाच्या समयरूपीं । जना गाढ मूढ अवस्था व्यापी ।
ते काळीं तुम्हांसमीपीं । कृष्ण सद्रूपीं संलग्न ॥ १८ ॥
योगी भावना भावून । कर्म कल्पिती कृष्णार्पण ।
तुमचीं सकळ कर्में जाण । स्वयें श्रीकृष्ण नित्यभोक्ता ॥ १९ ॥
पुत्रस्नेहाचेनि लालसें । सकळ कर्में अनायासें ।
स्वयें श्रीकृष्ण सावकाशें । परम उल्हासें अंगीकारी ॥ ५२० ॥
तुमची पवित्रता सांगों कैसी । पवित्र केलें यदुवंशासी ।
पुत्रत्वें पाळूनि श्रीकृष्णासी । जगदुध्दारासी कीर्ति केली ॥ २१ ॥
नाम घेतां ’वसुदेवसूनु’ । स्मरतां ’देवकीनंदनु’ ।
होय भवबंधच्छेदनु । ऐसें पावनु नाम तुमचें ॥ २२ ॥
तुम्ही तरा अनायासीं । हें नवल नव्हे विशेषीं ।
केवळ जे का कृष्णव्देषी । ते वैरी अनायासीं विरोधें तरती ॥ २३ ॥
वैरेण यं नृपतयः शिशुपालपौण्ड्र । शाल्वादयो गतिविलासविलोकनाद्यैः ।
ध्यायन्त आकृतधियः शयनासनादौ । तत्साम्यमापुरनुरक्तधियां पुनः किम्‌ ॥ ४८ ॥
शिशुपाल दंतवक्र । पौंड्रक-शाल्वादि महावीर ।
कृष्णासीं चालविती वैर । व्देषें मत्सरें ध्यान करिती ॥ २४ ॥
घनश्याम पीतांबर कटे । विचित्रालंकारीं कृष्णु नटे ।
गदादि आयुधीं ऐसा वेठे । अतिबळें तगटे रणभूमीसी ॥ २५ ॥
ऐसें वैरवशें उभ्दट । क्रोधें कृष्णध्यान उत्कट ।
ते वैरभावें वरिष्ठ । तद्रूपता स्पष्ट पावले व्देषें ॥ २६ ॥
कंसासी परम भयें जाण । अखंड लागलें श्रीकृष्णध्यान ।
अन्नपान शयनासन । धाकें संपूर्ण श्रीकृष्ण देखे ॥ २७ ॥
कंसास्‌ उर भयावेशें । शिशुपाळादिक महाव्देषें ।
सायुज्य पावले अनायासें । मा श्रध्दाळू कैसे न पावती मोक्ष ॥ २८ ॥
तुम्ही तरी परम प्रीतीं । चित्तें वित्तें आत्मशक्तीं ।
जीवें वोवाळां श्रीपति । पायां ब्रह्मप्राप्ति तुमच्या लागे ॥ २९ ॥
पूर्ण प्राप्ति तुम्हांपासीं । ते तुमची न कळे तुम्हांसी ।
बालक मानितां श्रीकृष्णासी । निजलाभासी नाडणें ॥ ५३० ॥
मापत्यबुद्धिमकृथाः कृष्णे सर्वात्मनीश्वरे ।
मायामनुष्यभावेन गूढैश्वर्ये परेऽव्यये ॥ ४९ ॥
तुम्ही बाळकु माना श्रीकृष्ण । हा भावो अतिकृपण ।
तो परमात्मा परिपूर्ण । अवतरला निर्गुण कृष्णावतारें ॥ ३१ ॥
यासी झणें म्हणाल लेकरूं । हा ईश्र्वराचा ईश्र्वरु ।
सर्वात्मा सर्वश्र्वरु । योगियां योगींद्रु श्रीकृष्ण ॥ ३२ ॥
हा अविकारु अविनाशु । परात्परु परमहंसु ।
इंद्रियनियंता हृषीकेशु । जगन्निवासु जगदात्मा ॥ ३३ ॥
मायामनुष्यवेषाकृती । हा भासताहे सकळांप्रती ।
गूढ‍ऐश्र्वर्य महामूर्ती । व्यापक त्रिजगतीं गुणातीतु ॥ ३४ ॥
भूभारासुरराजन्य हन्तवे गुप्तये सताम्‌ ।
अवतीर्णस्य निर्वृत्यै यशो लोके वितन्यते ॥ ५० ॥
काळयवनादि असुर । कां जरासंधादि महावीर ।
अथवा राजे अधर्मकर । अतिभूभार सेना ज्यांची ॥ ३५ ॥
तो उतरावया धराभार । धर्म वाढवावया निर्विकार ।
संतसंरक्षणीं शार्ग्ड़धर । पूर्णावतार श्रीकृष्ण ॥ ३६ ॥
प्रतिपाळावया निजभक्तांसी । सुख द्यावया साधूंसी ।
अवतरला यदुवंशीं । हृषीकेशी श्रीकृष्ण ॥ ३७ ॥
तो असुरगजपंचाननु । सज्जनवन‍आनंदघनु ।
तुमच्या उदरीं श्रीकृष्णु । अवतार पूर्णु पूर्णांशेंसीं ॥ ३८ ॥
उध्दरावया त्रिजगती । थोर उदार केली कीर्ती ।
ज्याच्या अवताराची ख्याती । पवाडे पढती ब्रह्मादिक ॥ ३९ ॥
तरावया अतिदुस्तर । ज्याची कीर्ति गाती सुरनर ।
परमादरें ऋषीश्र्वर । कृष्णचरित्र सर्वदा गाती ॥ ५४० ॥
ज्याचें नाम स्मरतां भक्त । कळिकाळ नागवत ।
तो अवतार श्रीकृष्णनाथ । तुम्हांआंत प्रगटला ॥ ४१ ॥
श्रीकृष्ण परब्रह्मैकनिधी । त्यासी पाहूंनका बाळबुध्दीं ।
इतुकेन तुम्ही भवाब्धी । जाणा त्रिशुध्दी तरलेती ॥ ४२ ॥
ऐशी श्रीकृष्ण‍अवतारकथा । नारद वसुदेवा सांगतां ।
शुक म्हणे गा नृपनाथा । विस्मयो समस्तां थोर झाला ॥ ४३ ॥
श्रीशुक उवाच ।
एतत्‌ श्रुत्वा महाभागो वसुदेवोऽतिविस्मितः ।
देवकी च महाभागा जहतुर्मोहमात्मनः ॥ ५१ ॥
निमिजायंत मुनिगण । इतिहास पुरातन जीर्ण ।
कृष्ण परमात्मा ब्रह्म पूर्ण । नारद आपण निरूपी हर्षें ॥ ४४ ॥
शुक म्हणे परीक्षिती । ऐकोनि नारदवचनोक्ती ।
देवकीवसुदेवो चित्तीं । अतिविस्मितीं तटस्थ ॥ ४५ ॥
तया नारदाचेनि वचनें । कृष्ण परमात्मा बोलें येणें ।
देवकी वसुदेव निजपनें । दोघें जणें विस्मित ॥ ४६ ॥
तीं परम भाग्यवंत दोन्ही । जो पुत्रस्नेहो होता श्रीकृष्णीं ।
तो सांडोनियां तत्क्षणीं । कृष्णपरब्रह्मपणीं निश्र्चयो केला ॥ ४७ ॥
श्रीकृष्णीं ब्रह्मभावो । धरितां निःशेष मोहस्नेहो ।
हृद्‍यींचा निघोनि गेला पहा हो । बाप नवलावो भाग्याचा ॥ ४८ ॥
इतिहासमिमं पुण्यं धारयेद्यः समाहितः ।
स विधूयेह शमलं ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ५२ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
जो निमिजायंतसंवादु । वसुदेवा सांगे नारदु ।
हा इतिहास अतिशुध्दु । जीवशिवभेदुच्छेदकु ॥ ४९ ॥
सावधानपणें श्रोता । तल्लीन हो‌ऊनि तत्वतां ।
हे इतिहासाची कथा । सादरता जो परिसे ॥ ५५० ॥
तेणें सकळ पुण्यांचिया राशी । श्रवणें जोडिल्या अहर्निशीं ।
तो गा पुरुषु अवश्यतेसी । ब्रह्मप्राप्तीसी सत्पात्र ॥ ५१ ॥
सार्थक एक एक पद । परिसतां होय अंतर शुध्द ।
यालागीं पावे ब्रह्मपद । परमानंद निजबोधें ॥ ५२ ॥
हे ’पंचाध्यायी’ म्हणणें घडे । पंचवक्त्र चंद्रचूडें ।
एकादशाचें ज्ञान गाढें । वर्णावया फुडें ध्वज उभविला ॥ ५३ ॥
हे पंचाध्यायी नव्हे जाण । एकादशाचे पंचप्राण ।
उपदेशावया शुध्द ज्ञान । सामोरे आपण स्वभक्तां आले ॥ ५४ ॥
हे पंचाध्यायी नव्हे केवळ । पंचम आलापे शुककोकिळ ।
एकादश वसंतकाळ । भक्त-अलिकुळ आलापवी स्वयें ॥ ५५ ॥
हाही नव्हे प्रकार । हे शर्करा पंचधार ।
चाखों धाडिली सत्वर । ज्ञानगंभीर निजभक्त ॥ ५६ ॥
हे पंचाध्यायी नव्हे सिध्द । एकादशाचे पंच गंध ।
भक्त आंवतावया शुध्द । धाडिली प्रसिध्द गंधाक्षता ॥ ५७ ॥
एकादश अतिविवेकी । यावया पंचाध्यायी पालखी ।
पुढें धाडिली कवतुकीं । निजभक्तविखीं कृपाळुवें ॥ ५८ ॥
हे कृष्ण-उध्दव‍अर्धमात्रा । अर्धोद्‍यो महायात्रा ।
ते यात्रेलागीं हांकारा । पंचाध्यायी खरा साधकां करी ॥ ५९ ॥
श्रीकृष्ण‍उध्दवमेळा । देखोनि ब्रह्मसुखाचा सोहळा ।
तो सांगों आली कळवळा । भक्तांजवळां पंचाध्यायी ॥ ५६० ॥
अहंकाराचें मेट होतें । तें उठवूनि श्रीकृष्णनाथें ।
केलें आत्मतीर्थें मुक्तें । अभयहस्तें उध्दवासी ॥ ६१ ॥
ते मुक्ततीर्थनवा‌ई । पुढें सांगों आली पंचाध्यायी ।
संसारश्रांत जे जे कांहीं । ते धांवा लवलाहीं विश्रांतीसी ॥ ६२ ॥
कृष्ण‍उध्दवगोडगोष्टी । हे निर्विकल्प कपिलाषष्ठी ।
ते पर्वकाळकसवटी । सांगों उठा‌उठीं पंचाध्यायी आली ॥ ६३ ॥
उध्दवालागीं भवसागरीं । उतरावया पाय‍उतारीं ।
भागवतमिषें श्रीहरी । सुगम सोपारी पायवाट केली ॥ ६४ ॥
पव्हणियाहूनि पाय‍उतारा । भागवतमार्ग अतिसोपरा ।
तो मार्गु दावावया पुरा । हांकारी स्त्रीशूद्रां पंचाध्यायी ॥ ६५ ॥
पुढील निरूपण‍आवडी । अतिशयें वाढे चढोवढी ।
ते कृष्णवाक्यरसगोडी । पंचाध्यायी फुडी साधावया सांगे ॥ ६६ ॥
कृष्ण‍उध्दवसंवादीं । हो‌ईल परब्रह्म-गवादी ।
साधकमुमुक्षांची मांदी । धांवे त्रिशुध्दी निजसुखार्थ ॥ ६७ ॥
परब्रह्म झालें सावेव । स्वरूपसुंदर ज्ञानगौरव ।
मनोहर रूपवैभव । स्वर्गींचे देव पाहों येती ॥ ६८ ॥
तो देवांचा स्तुतिवादु । सवेंचि उध्दवाचा निर्वेदु ।
कृष्ण‍उध्दवमहाबोधु । जेणें परमानंदु वोसंडे ॥ ६९ ॥
ते पुढील अध्यायीं कथा । रसाळ सांगेन आतां ।
अवधान द्यावें श्रोतां । ग्रंथार्था निजबोधें ॥ ५७० ॥
स्वयें वावडी करूनि पूर्ण । तिसी उडविजे जेवीं आपण ।
मग उडालेपणें जाण । आपल्या आपण संतोषिजे ॥ ७१ ॥
तेवीं मजनांवें कविता । करूनि स्वयें सग्दुरु वक्ता ।
एवं वदवूनियां ग्रंथार्था । श्रोतेरूपें सर्वथा संतोषे स्वयें ॥ ७२ ॥
तो एकपणेंवीण एकला एका । दुजेनवीण जनार्दनु सखा ।
तेणें पुढील ग्रंथ‍आवांका । विशदार्थें देखा विवंचिला ॥ ७३ ॥
नातळोनि दुजेपण । एका जनार्दना शरण ।
धरोनि श्रोत्यांचे चरण । पुढील अनुसंधान पावेल ॥ ७४ ॥
एका जनार्दन नांवें देख । दों नांवीं स्वरूप एक ।
हें जाणे तो आवश्यक । परम सुख स्वयें पावे ॥ ७५ ॥
एकाजनार्दना शरण । त्याची कृपा परिपूर्ण ।
पंचाध्यायी निरूपण । झाली संपूर्ण जनार्दनकृपा ॥ ५७६ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे वसुदेवनारदसंवादे एकाकार-टीकायां पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ५२ ॥ ओव्या ५७६ ॥