॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय एकोणतिसावा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‌गुरुदयार्णव । तुझे कृपेसी नाहीं थांव ।

कृपेनें तारिसी जीव । जीवभाव सांडवूनि ॥ १ ॥

सांडवूनि देहबुद्धी । निरसोनि जीवोपाधी ।

भक्त तारिसी भवाब्धीं । कृपानिधी कृपाळुवा ॥ २ ॥

तुझें पाहतां कृपाळूपण । जीवासी जीवें मारिसी पूर्ण ।

नामा रूपा घालिसे शून्य । जातिगोत संपूर्ण निर्दळिसी ॥ ३ ॥

निर्दळूनि आपपरं । निसंतान करिसी संसारा ।

तो तूं जिवलग सोयरा । कृपाळू खरा घडे केवीं ॥ ४ ॥

जेवीं आंधारीं नांदते दृष्टी । भासतीं नक्षत्रें खद्योतकोटी ।

ते आंधारेंसीं सूर्य । त्यासी तुझी घोंटी । तेवीं तुझी भेटी साधकां ॥ ५ ॥

तुझी जेथ साचार भेटी । तुवां केलिया कृपादृष्टी ।

संसारभेदाची त्रिपुटी । त्रिगुणेंसी सृष्टी दिसेना ॥ ६ ॥

न दाखवूनि गुणादि सृष्टी । दाविसी अद्वय ब्रह्म दृष्टीं ।

तुझी झालिया भेटी । भेटीसी तुटी कदा न पडे ॥ ७ ॥

‘जो कदा न देखिजे दृष्टीं । त्यासी केवीं होय भेटी ।

भेटीसी कदा न पडे तुटी । हेही गोष्टी घडे केवीं’ ॥ ८ ॥

जैसा गर्भ मातेच्या पोटीं । असोनि मा‌उली न देखे द्रुष्टीं ।

तरी तिचे भेटीसी नव्हे तुटी । तेवीं तुझे पोटीं साधक ॥ ९ ॥

माता कळवळोनि पाळी तान्हे । शेखीं तें मा‌उलितें नेणे ।

तेवीं तुजमाजी अज्ञानें । तुवां प्रतिपाळणें निजलोभें ॥ १० ॥

जन्मला बाळाकारणें । माता वाढवी शहाणपणें ।

तेवीं तुझेनि निजज्ञानें । सज्ञान होणें साधकीं ॥ ११ ॥

साधकीं लाधतां तुझें ज्ञान । थितें नाठवे मीतूंपण ।

जीव विसरला जीवपण । अद्वय पूर्ण परमात्मा ॥ १२ ॥

असोत या बहुता गोष्टी । नव्हता सद्‌गुरुकृपादृष्टी ।

करितां उपायांच्या कोटी । नव्हे भेटी परमार्थ ॥ १३ ॥

जाहलिया सद्‌गुरुकृपादृष्टी । साधनें पळतीं उठा‌उठीं ।

ब्रह्मानंदें कोंदे सृष्टी । स्वानंदपुष्टी साधकां ॥ १४ ॥

जाहलिया सद्रुरुकृपा प्राप्त । उपनिषदांचा मथितार्थ ।

साधकांचा चढे हात । कृपा समर्थ श्रीगुरूची ॥ १५ ॥

सद्‌गुरुकृपा समर्थ । तेणें कृपें श्रीभागवत ।

वाखणिलें जी प्राकृत । शुद्ध मथितार्थ सोलींव ॥ १६ ॥

श्रीजनार्दनकृपादृष्टीं । माझ्या मरठ्या आरुष गोष्टी ।

रिघाल्या एकादशाचे पोटीं । स्वानंदतुष्टी निजबोधें ॥ १७ ॥

संस्कृतप्रकृतपरवडी । सज्ञान सेविती स्वनंदगोडी ।

गाय काळी आणि तांबडी । परी दुधीं वांकुडी चवी नाहीं ॥ १८ ॥

तेवीं संस्कृतप्राकृत भाखा । ब्रह्मासी पालट नाहीं देखा ।

उभय अभेदें वदला एका । साह्य निजसखा जनार्दन ॥ १९ ॥

जनार्दनकृपेस्तव जाण । अष्टाविशाचें निरूपण ।

गुह्य गंभीर स्वानंदघन । तेहीं केलें व्याख्यान अतिशुद्ध ॥ २० ॥

तेथें नानाविधा उपपत्ती । निजबोधें साधूनि युक्ती ।

स्वयें बोलिला श्रीपती । ब्रह्मस्थिती निष्टंक ॥ २१ ॥

ब्रह्म अद्वयत्वें परिपूर्ण । तेथ हेतु-मातु-अनुमान ।

न रिघे बुद्धीयुक्तीसीं मन । अगम्यजाण सर्वार्थीं ॥ २२ ॥

नाहीं दृश्य-द्रष्टा-दर्शन । नाहीं ध्येय-ध्याता-ध्यान ।

कर्म-कर्ता कारण मी-तूंपण असेना ॥ २३ ॥

युक्तीनें सांडिला प्राण । दृष्टांतीं वाहिली आण ।

प्रमाणें जाहलीं अप्रमाण । बोधेंसी क्षीण विवेक जहाला ॥ २४ ॥

तेथ बोलणें ना मौन । आकार ना शून्य ।

गुण आणि निर्गुण । समूळ जाण असेना ॥ २५ ॥

ऐसी ब्रह्माची निजस्थिति । कृष्णकृपा उद्धवासी प्राप्ती ।

अबळांसी अगम्य निश्चितीं । जन कैशा रीतीं तरतील ॥ २६ ॥

ब्रह्मस्थिति अतिदुर्गम । हें उद्धवासी कळलें वर्म ।

साधकांचें साधावया काम । उपावो सुगम पूसत ॥ २७ ॥

कृष्ण निजधामा जा‌ईल आतां । मग ब्रह्मप्राप्ती न ये हाता ।

साधक गुंतती सर्वथा । उपाय तत्त्वतां कोण सांगे ॥ २८ ॥

एवं साधकांचिया हिता । उद्धवा कळवळोनि तत्त्वतां ।

सुगमत्वें ब्रह्मप्राप्ती ये होता । तो उपाय अच्युता पूसत ॥ २९ ॥

एकुणतिसावा निरूपण । ब्रह्मप्राप्तीचें सुगम साधन ।

सप्रेम भगवद्‍भजन । तें भक्तीलक्षण हरि सांगे ॥ ३० ॥

सुगम साधनें ब्रह्मप्राप्ती । अबळांसी लाभे जैशा रीतीं ।

सा श्लोकीं देवासी विनंती । उद्धव तदर्थीं करितसे ॥ ३१ ॥

 

उद्धव उवाच-

सुदुश्चरामिमां मन्ये योगाचर्यामनात्मनः ।

यथाञ्जसा पुमान्‌ सिद्धयेत्तन्मे ब्रूह्मञ्जसाच्युत ॥ १ ॥

 

पूर्वाध्यायीं ब्रह्मस्थिती । सांगितली ते दुर्गम गती ।

भोळ्या भाविकां अबळांप्रती । हे ब्रह्मप्राप्ती साधेना ॥ ३२ ॥

वस्तु व्यक्त ना अव्यक्त । शेखीं प्रकट ना नव्हे गुप्त ।

न काळे मूर्त कीं अमूर्त । केवीं साधकां तेथ प्रवेशु ॥ ३३ ॥

जें स्थूल ना सूक्ष्म होये । जें आहे नाहीं हा शब्द न साहे ।

जेथ पाहतें पाहणें दोनी जाये । तें साधकां होये केवीं साध्य ॥ ३४ ॥

जें दिसें तें ब्रह्म म्हणावें । तंव ते माया रूपें नांवें ।

आतां नाहींचि म्हणोनि सांडावें । तेणेंही नाडावें साधकीं ॥ ३५ ॥

जें आकार ना नव्हे शून्य । जेथें न रिघे ध्येय ध्यान ।

ज्यासी लाजे ज्ञेय ज्ञान । ज्यातें साधन स्पर्शेना ॥ ३६ ॥

जें न चढे शब्दांचे हात । जें नातुडे मौना आंत ।

आंत बाहेर नाहीं जेथ । काय साधकीं तेथ धरावें ॥ ३७ ॥

नाहीं आंतबाहेर विचारा । तेथ काय धरावें निर्धार ।

जेथ निर्धारूही पुरा । धरावय धीरा धीर नव्हे ॥ ३८ ॥

साधकीं स्थिर करावया मन । कांहीं न दिसे अवलंबन ।

तेथें अनात्मे अज्ञान जन । त्यांसी दुस्तर जाण हा योगु ॥ ३९ ॥

यापरी निजात्मप्राप्ती । कदा न चढे अबळांहातीं ।

मज तंव मानलें निश्चितीं । हे आत्मस्थिति दुस्तुरु ॥ ४० ॥

ऐशिया ब्रह्माची प्राप्ती । अज्ञान अप्रयासें पावती ।

तैशी सुगम साधनस्थिती । सांग श्रीपती कृपाळुवा ॥ ४१ ॥

तुवां निजधामा प्रयाण । मांदिलेसें अति त्वरेन ।

एथ तरावया अज्ञान । सुगम साधन सांगिजे ॥ ४२ ॥

म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण ।

तुज गेलिया अज्ञान जन । तरावया साधन सुगम सांगें ॥ ४३ ॥

पव्हणियापरिस पय‍उतारा । स्त्रियां बाळां अतिसोपारा ।

तैशिया उपायप्रकार । शार्ङ्गधरा सांगिजे ॥ ४४ ॥

तुझ्या ठायी सद्‍भाव पूर्ण । आणि नेणती शब्दज्ञान ।

ऐसे जे अज्ञान जन । त्यासी तरावया साधन सुगम सांगें ॥ ४५ ॥

मनोनिग्रहो अतिकठिण । साधकां नेमवेना संपूर्ण ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ४६ ॥

 

प्रायशः पुण्डरीकाक्ष युञ्जन्तो योगिनो मनः ।

विषीदन्त्यसमाधानान्मनोनिग्रहकर्शिताः ॥ २ ॥

 

ऐकें कृष्णा कमलनयना । शिणतां साधक साधना ।

कदा नाकळवे मना । तेही विवंचना अवधारीं ॥ ४७ ॥

निग्रहावया निजमन । साधक साधिती प्राणापान ।

त्यांसीही छळोनियां मन । जाय निघोन तत्काळ ॥ ४८ ॥

घालूनियां एकांतीं आसन । मनोनिग्रहीं जे सावधान ।

त्यांसीही ठकूनियां मन । जाय निघोन चपलत्वें ॥ ४९ ॥

मनोनिग्रहीं आम्ही हटी । म्हणोनि रिघाले गिरिकपाटीं ।

त्यांसीही ठकूनि मन शेवटीं । जाय उठा‌उठीं चपळत्वें ॥ ५० ॥

एकीं आक‌आळावया मन । त्यजूनि बैसले अन्न ।

तंव मनें केलें आने‌आन । जागृती स्वप्न अन्नमय ॥ ५१ ॥

मनोनिग्रह करितां देख । मन खवळे आधिकाधिक ।

मनोनेसीं सज्ञान लोक । शिणले साधक साधनीं ॥ ५२ ॥

वारा बांधवेल मोटें । अग्नि प्राशवेल अवचटें ।

समुद्र घोंटवेल पुडीं । परी आत्मनिष्ठे मन न ये ॥ ५३ ॥

आकाश करवेल चौघडी । महामेरु बांधवेल पुडीं ।

शून्याची मुरडवेल नरडी । परी या मनाच्या वोढी अनिवार ॥ ५४ ॥

काळ जिकवेल तत्त्वतां । त्रिभुवनींची लाभेल सत्ता ।

परी मनोनिग्रहाची वार्ता । तुजवीण अच्युता घडे केवीं ॥ ५५ ॥

मन तापसां तत्काळ छळी । मन नेमस्तांचा नेम टाळी ।

मन बळियांमाजीं महाबळी । करी रांगोळी धैर्याची ॥ ५६ ॥

मन इंद्रातें तळी पाडी । मन ब्रह्यातें हटेंचि नाडी ।

ऐशी मनाची वोखटी खोडी । आपल्या प्रौढीं नावरे ॥ ५७ ॥

साधनीं साधक शिणतां । मनोजयो न येचि हाता ।

तुजवांचूनि अच्युता । मना सर्वथा नावरे ॥ ५८ ॥

अत्यंत साधूनि निरवडी । मनोजयो आणितां जोडी ।

तंव सिद्धींची दाटे आडाडी । तेणेंही मन नाडी साधकां ॥ ५९ ॥

तुझी कृपा नव्हतां जाण । साधकां कदा नावरे मन ।

तूं तुष्टल्या जनार्दन । मनपणा मन स्वयें विसरे शरण रिघावें ॥ ६१ ॥

 

अथात आनन्ददुघं पदाम्बुजं हंसाः

श्रयेरन्नरविन्दलोचन ।

सुखं नु विश्वेश्वर योगकर्मभिः

त्वन्माययामी विहता न मानिनः ॥ ३ ॥

 

कमलापति कमलवदना । कमलालय कमलनयना ।

नाभिकमळीं कमलासना । तुवां ब्रह्मज्ञाना अर्पिलें ॥ ६२ ॥

त्या तुझ्या चरणीचें चरणामृत । तुझ्या कृपा ज्यास होय प्राप्त ।

मनोजय त्याचा अंकित । तो होय विरक्त भवभावा ॥ ६३ ॥

तुझ्या चरणामृताची गोडी । मनोजयातें तत्काळ जोडी ।

आधिव्याधि भवपाश तोडी । स्वानंदकोडी साधकां ॥ ६४ ॥

सकळ साधनांचें निजसार । सांख्ययोगविवेक सधर ।

त्या साराचेंही निजसार । तुझी भक्ति साचार श्रीकृष्णा ॥ ६५ ॥

जाणॊनि भक्तीचें रहस्य । भजनप्रेमा लोभलें मानस ।

तेंचि विज्ञान राजहंस । भजनसारांश सेविती ॥ ६६ ॥

काया वाचा आणि मन । सद्‍भावें सदा संपन्न ।

ऐशिया भक्तां तुझे चरण । स्वानंदें पूर्ण दुभती ॥ ६७ ॥

धर्म‍अर्थकाममोक्षांसी । साङ्ग साधनें सिद्धी त्यांसी ।

विकळ जाहलिया सधनांसी । ये साधकांसी अपावो ॥ ६८ ॥

तैशी तंव तुझी भक्ति नव्हे । तुज भजतां जीवें भावें ।

भजकां विघ्न कदा न पावे । शेखीं भक्त नगवे विघ्नासी ॥ ६९ ॥

जैं सूर्य आणि खद्योतासी । भेटी होय सावकाशीं ।

तरी विघ्ने भक्तांपाशीं । धीरु यावयासी न धरिती ॥ ७० ॥

पडतां पंचाननाची घाणी । होय मदगजा भंगणी ।

तेवीं तुझ्या भावार्थभजनीं । होय धूळधाणी विघ्नांची ॥ ७१ ॥

येणेंचि निश्चयें निजसंपन्न । तुझ्या चरणा अनन्यशरण ।

त्यंसी नातळे जन्ममरण । मा इतर विघ्न तें कैंचें ॥ ७२ ॥

येणें भावें जे अनन्यशरण । त्यांसी निजचरण ।

स्वानंदे सदा करिती पूर्ण । जेवीं कामधेनु जाण निजवत्सा ॥ ७३ ॥

भक्तिसरोवरीं निर्मळ । नवविध रसें रसिक जळ ।

तेथ तुझे चरणकमळ । विकासत केवळ भावार्थसूर्यें ॥ ७४ ॥

तेथ स्वानुभविक भ्रमर । झिंपावोनियां अरुवार ।

कुचंबों नेदितां केसर । आमोदसुखसार सेविती ॥ ७५ ॥

तेथ विवेक-परमहंस । ते सरोवरींचे राजहंस ।

चरणकमळीं करूनि वास । आमोद सुरम सेविती ॥ ७६ ॥

हो कां आर्त जिज्ञासु अर्थार्थीं । हेही ते सरोवरीं असती ।

परी कमळामोद नेणती । ते क्रीडती कमळातळीं ॥ ७७ ॥

ऐसिया भोळ्याभक्तांसी । तूं तारिसी हृषेकेशी ।

एवं जे जे लागले भक्तीसी । अपावो त्यांसी असेना ॥ ७८ ॥

भावें करितां तुझें भजन । तूं भावार्थे होशी प्रसन्न ।

तुझ्या प्रसन्नता तुझे चरण । स्वानंद पूर्ण वर्षती ॥ ७९ ॥

तू विश्वमूर्ती विश्वेश्वरु । तूं ब्रह्मादिकांचा ईश्वरु ।

तुझा जाहलिया अभय करु । भक्तां भवभारु स्पर्शेना ॥ ८० ॥

तुझी भक्ती तें त्यांचें सत्कर्म । तुझा भाव तो त्यांचा स्वधर्म ।

तुज नैवेद्य अर्पणें उत्तम । तोचि याग परम भक्तांचा ॥ ८१ ॥

नित्य स्मरणें तुझें नाम । हाचि भक्तांचा जपसंभ्रम ।

तुझें कीर्तन मनोरम । ते समाधि परम भक्तांची ॥ ८२ ॥

एवं भक्त करिती जें जें कर्म । तें तें तूं होसी पुरुषोत्तम ।

ज्यासी तूं तुष्टसी मेघश्याम । त्यासी भवभ्रम स्पर्शेना ॥ ८३ ॥

यापरी भजनमुखें । भक्त तारिसी निजत्मसुखें ।

तेणें सुखाचेनि हरिखें । अतिसंतोखें डुल्लसी ॥ ८४ ॥

एवं अनपेक्षित भक्तजन । तूं निजसुखें करिसी पूर्ण ।

तुज न रिघती जे शरण । ते मायेनें जाण मोहिले ॥ ८५ ॥

जे तुझ्या चरणांसी विमुख । ते स्वप्नींही न देखती सुख ।

चढतेंवाढतें भोगिती दुःख । मायेनें मूर्ख ते केले ॥ ८६ ॥

त्यजूनि तुझें चरणध्यान । करितां योगयागाक्रिया साधन ।

तें तें साधकां होय बंधन । खवळे अभिमान ज्ञातृत्वें ॥ ८७ ॥

 

( पूर्वश्लोकाचा चरण ) ‘त्वन्माययामी विहता न मानिनः’

 

हाचि श्लोकींचा अंतींचा चरण । उपक्रमोनियां आपण ।

पंडितांचा ज्ञानाभिमान । अभक्तपण प्रकाशी ॥ ८८ ॥

आम्ही ज्ञाते आम्ही योगी । आम्ही प्रवर्तक कर्ममार्गीं ।

आम्ही श्रोत्रिय पवित्र जगीं । आमुची मागी अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥

लोक केवळ अज्ञान । तैसे आम्ही नव्हों आपण ।

आमचें वचन प्रमाण । सर्वार्थीं जाण सर्वांशीं ॥ ९० ॥

आम्ही ज्ञाते हें मानूनि दृढ । ज्ञानाभिमानें केले मूढ ।

पांडित्यें हो‍ऊनि गर्वारूढ । दुःख दुर्वाड भोगिती ॥ ९१ ॥

अभिमाना‌ऐसा वैरी । आन नाहीं संसारीं ।

तो हा ज्ञानाभिमानेंकरीं । घाली दुस्तरीं सज्ञान ॥ ९२ ॥

असो हे अभक्तांची कथा । जे चुकले भक्तिपंथा ।

यालागीं नानापरींच्या व्यथा । देह‍अहंता सोसिती ॥ ९३ ॥

जिंही भक्तीसी विकूनि चित्त । जाहले अनन्यशरणागत ।

त्यांसी तारिसा तूं जगन्नाथ । निजसुखें निजभक्त नांदविसी ॥ ९४ ॥

तुझे जे कां भक्तजन । जिंहीं भक्तीसी विकिला प्राण ।

त्यासी न मागतां ब्रह्मज्ञान । सहजें जाण ठसावे ॥ ९५ ॥

तुझें करितां निजभजन । भक्तांसी कदा न बाधी विघ्न ।

सुखें होती सुखसंपन्न । हें नवल कोण गोविंदा ॥ ९६ ॥

जे तुज अनन्यशरण । तूं सर्वदा त्यांअधीन ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ९७ ॥

 

किं चित्रमच्युत तवैतदशेषबन्धो

दासेष्वनन्यशरणेषु यदात्मसात्त्वम्‌ ।

यो रोचयन्‌ सहमृगैः स्वयमीश्वराणां

श्रीमत्किरीटतटपीडितपादपीठः ॥ ४ ॥

 

विघ्न न बाधी तुझ्या भक्तांसी । हें नवल नव्हे हृषीकेशी ।

तूं भुलोनि भक्तप्रेमासी । भक्ताधीन होसी सर्वदा ॥ ९८ ॥

हो‍ऊनि निजदासाधीन । मध्यरात्रीं उरविसी अन्न ।

शेखीं तुज न मिळे भोजन । भुकेल्या पान भाजीचें ॥ ९९ ॥

उभय सेनेचे देव्हडीं । शस्त्रें सुटतां अति कडाडीं ।

तेथ सोसिसी रथाची वोढी । शेखीं रथींचीं घोडीं तूं धुशी ॥ १०० ॥

तुझा मुकुट नाकळे वेदासी । तेथ भक्तांचा चाबुक खोंविसी ।

देखतां सकळिकां रायासी । रणीं घोडे धुसी निजांगें ॥ १ ॥

वागोरे धरोनि दांतीं । चारी घोडे चहूं हातीं ।

धुतां न लाजसी श्रीपती । भक्ताधीन निश्चितीं तूं ऐसा ॥ २ ॥

बंदीहुनी सोडविलें ज्यासी । तो उग्रसेन स्वामी करिसी ।

उच्छिष्टें धर्माघरींचीं काढिली । शेखीं गायी राखिसी नंदाच्या ॥ ३ ॥

असो ते थोरांची थोर मात । तूंचि मिळोनि गोवळा‌आंत ।

उभ‍उभ्यां खासी त्यांचा भात । छंदें नाचत त्यांचेनी ॥ ४ ॥

न म्हणसी सोवळें ओवळें । प्रत्यक्ष केवळ गोवळे ।

त्यांचेनि उच्छिष्टकवळें । स्वानंदमेळें डुल्लसी ॥ ५ ॥

द्रौपदीचिये अतिसांकडीं । नेसतीं जाहलासि तूं लुगडीं ।

गोपिकांचिया निज‍आवडीं । तूं कडोविकडी नाचसी ॥ ६ ॥

पूर्णकलश नेतां पाहीं । कांटा मोडला गोपीचे पायीं ।

तो पाय धरूनि हातीं दोंही । तूं कांटा लवलाहीं काढिसी ॥ ७ ॥

खांदीं वाहिलें दुर्वासासी । द्वारपाळ तूं बळीपाशीं ।

ऐसा भक्ताधीन तूं होसी । वचनें वर्तसी दासांच्या ॥ ८ ॥

देवा तूं ऐसें म्हणसी । ‘गोवळत्व सत्य मानिसी’ ।

तें तुज न घडे हृषीकेशी । तूं पूज्य होसी सुरनरां ॥ ९ ॥

 

( पूर्वश्लोकींचें पद ) ‘श्रीमत्किरीटतटपीडितपादपीठः ॥’

 

इंद्र चंद्र आणि महेंद्र । ब्रह्मा बृहस्पति आणि शंकर ।

ऐसे पूज्य जे कां ईश्वर । तेही तुझे किंकर श्रीकृष्णा ॥ ११० ॥

तुझे आसनाचे पादपीठीं । त्यांच्या मुकुटमणियांच्या कोटी ।

घर्षणीं झणत्कार उठी । नमस्कारा दाटी सुरवरां ॥ ११ ॥

तुझी आज्ञा न मानितां । ब्रह्मादिकांचिया माथां ।

साटु वाजे जी सर्वथा । मा इतरांची कथा ते कोण ॥ १२ ॥

तुझे आज्ञेभेणें जाण । वायु वागवी नेमस्त प्राण ।

सूर्य चालवी दिनमान । तुझे आज्ञेभेण गोविंदा ॥ १३ ॥

तुझे आज्ञेचे भयभागीं । समुद्र मर्यादा नुल्लंघी ।

तुझ्या आज्ञेच्या नियोगी । वर्षिजे मेघीं जळ काळीं ॥ १४ ॥

तुझे आज्ञेची अगाध थोरी । स्वयें मृत्यु वंदी शिरीं ।

तोही स्वकाळें प्रळयो करी । आज्ञेबाहेरी कदा न निघे ॥ १५ ॥ आशंका ॥

‘मी तंव नंदाचा खिल्लारी । उग्रसेनाची सेवा करीं ।

माझीं हे एवढी थोरी । मिथ्या’ मुरारी म्हणशील ॥ १६ ॥

तुवां पाडूनि काळाचे दांत । गुरुपुत्र आणिला एथ ।

इंद्र केला मानहत । गोकुळीं अद्‍भुत वर्षतां ॥ १७ ॥

इतरांची गोठी कायशी । हो‍ऊनि वत्सें वत्सपांसीं ।

वेड लाविलें विधात्यासी । शेखीं गोवळ होसी नंदाचा ॥ १८ ॥

बाणकैवारालागुनी । शिव आला अतिकोपोनी ।

तो त्वां जिंकिला अर्धक्षणी । शार्ङ्गपाणी ईश्वरेश्वरा ॥ १९ ॥

तुझी भेटी घ्यावयाकारणें । उत्कंठा वाहिजे नारायणें ।

ब्राह्मण अपत्यद्वारा तेणें । तुझी भेटी वांछिणें सर्वदा ॥ १२० ॥

तूं भक्तकाझपंचानन । सत्य करावया अर्जुन ।

क्षीरसागरीं रिघोनि जाण । कृष्णनारायण भेटले ॥ २१ ॥

दोहींचे भेटीची परवडी । संत जाणती निजा‌आवडीं ।

दोघां मिठी पडली गाढी । निजात्मगोडी अभिन्न ॥ २२ ॥

कृष्णीं विराला नारायण । कीं नारायणामाजीं श्रीकृष्ण ।

दोघां नाहीं दोनीपण । स्वरूप परिपूर्ण एकत्वें ॥ २३ ॥

तेथ अर्जुनासी जाहली व्यथा । थित्या अंतरलों कृष्णनाथा ।

तंव शेषशयनीं होय देखता । नारायणता श्रीकृष्णीं ॥ २४ ॥

तो तूं भक्तकाजकैवारी । लीलाविग्रही अवतारधारी ।

अवतार धरिसी नानापरी । दीनोद्धारी श्रीकृष्णा ॥ २५ ॥

यापरी गा हृषीकेशी । अगाध महिमा तुझेपाशीं ।

येचि अवतारीं आम्हांसी । प्रतीती निश्चयेंसी पैं आली ॥ २६ ॥

अखंड ऐश्वर्याची स्थिती । अनावृत ज्ञानस्फूर्ती ।

अद्वयानंदा नाहीं च्युती । ‘अच्युत’ निश्चितीं या नांव ॥ २७ ॥

ऐसा तूं अनंत अपरंपार । नित्यतां ईश्वराचा ईश्वर ।

तरी तूं भक्तकरुणाकर । तोही प्रकार अवधारीं ॥ २८ ॥

 

(पूर्वश्लोकींचा चरण) ‘योऽरोचयत्‌ सहमृगैं स्वयमीश्वराणाम्‌ ॥’

 

देवां दुर्लभ जो नमस्कारा । तो तू रिसां आणि वानरां ।

खेंव देसी रामचंद्रा । लीलावताराचेनि नटनाट्यें ॥ २९ ॥

तुवां बोलावें कृपा करूनी । यालागीं वेद तिष्ठे सावधानीं ।

तो तू वानरांच्या कानीं । गुज आळोंचूनी सांगशी ॥ १३० ॥

तुझें ज्ञान न कळे वेदशास्त्रां । तो तूं विचार पुससी वानरां ।

अनुसरोनि त्यांच्या मंत्रा । उपायद्वारा वर्तसी ॥ ३१ ॥

यज्ञींचीं अवदानें प्रांजळें । कदा न घेसी यज्ञकाळें ।

तो तूं वानरांची वनफळें । खासी कृपाबळें सप्रेम ॥ ३२ ॥

ऐसें भक्तांचें निजप्रेम । तूं प्रतिपाळिसी मेघश्याम ।

त्या तुजमाजीं नाहीं विषम । तूं आत्माराम जगाचा ॥ ३३ ।

‘एतदशेषबंधो’

तूं अंतर्यामीं निजसखा । परमात्मा हृदयस्थ देखा ।

तुजमाजीं भूतां भौतिकां । भिन्न आवांका असेना ॥ ३४ ॥

तूं जडातें चेतविता । मूढातॆं ज्ञानदाता ।

सकळ जीवां आनंदविता । तुझिया चित्सत्ता जग नांदे ॥ ३५ ॥

मातापित्यांचें सख्यत्व देखा । तो प्रपंचयुक्त आवांका ।

तूं हृदयस्थ निजसखा । सकळ लोकां सुखदाता ॥ ३६ ॥

ऐसा तूं सर्वांचा हृदयस्थ । सर्ववंद्यत्वें अतिसमर्थ ।

जाणासी हृदयींचा वृत्तांत । स्वामी कृपावंत दीनांचा ॥ ३७ ॥

यापरी गा हृषीकेशी । दीनदयाळू निजभक्तांसी ।

ऐशिय सांडूनि स्वामीसी । कोण धनांधासे भजेल ॥ ३८ ॥

 

तं त्वाखिलात्मदयितेश्वरमाश्रितानां

सर्वार्थदं स्वकृतविद्विसृजेत को नु ।

को वा भजेत्‌ किमपि विस्मृतयेऽनुभूत्यै

किं वा भवेन्न तव पादरजोजुषां नः ॥ ५ ॥

 

विधाता आणि हरि हर । हे मायागुणीं गुणावतार ।

तूं माया‌इयंता ईश्वर । भक्तकरुणाकर सुखदाता ॥ ३९ ॥

त्या तुझी करितां नि भक्ती । चारी पुरुषार्थ चारी मुक्ती ।

भक्तांसी लोटांगणीं येती । एवढी अर्थप्राप्ती निजभक्तां ॥ १४० ॥

इजभक्तांचें मनोगत । तूं सर्वज्ञ जाणता भगवंत ।

भक्तहृदयींचें हृद्गत । जाणोनि सर्वार्थ तूं देसी ॥ ४१ ॥

भावार्थाचें भोक्तेपण । जाणता तूं एक श्रीकृष्ण ।

तुजवेगळें हें लक्षण । आणिका जाण कळेना ॥ ४२ ॥

ऐसा स्वामी तूं उत्तमोत्तम । तुझेनि साधकां सुख परम ।

आणिक नाहें तुजसम । तूं स्वामी पुरुषोत्तम सर्वांचा ॥ ४३ ॥

तूं सर्वांचा स्वामी होसी । परी कृपाळु निजभक्तांसी ।

अग्निविषादि नानाबाधेंसीं । तुवां ‘प्रल्हादासी’ रक्षिलें ॥ ४४ ॥

तुज भक्तांची कृपा प्रबळ । उत्तानचरणाचें तानें बाळ ।

करोनियां वैराग्यशीळ । ‘ध्रुवासी’ अढळ तुवां केलें ॥ ४५ ॥

शत्रुबंधु ‘विभीषण’ । तुज झाला अनन्यशरण ।

त्याचे कृपेस्तव जाण । सकुळीं रावण उद्धरिला ॥ ४६ ॥

छळूनि बांधिलें ‘बळीसी’ । शेखीं कृप उपजली कैसी ।

त्याचे द्वारीं द्वारपाळ होसी । निजलाजेसी सांडूनि ॥ ४७ ॥

ऐशी भक्तकृपा तुजापाशीं । भक्तहृद्गत तूं जानसी ।

ऐशा सांडूनि निजस्वामीसी । कोण धनांधांसी सेवील ॥ ४८ ॥

देहेंद्रियां जें सुख भासे । तें तुझेनि सुखलेशें ।

तो तूं सकळसुखसमावेशें । प्रसन्न अनायासें निजभक्तां ॥ ४९ ॥

साधु जाणती तुझा महिमा । तूं ज्ञानियांचा अभेद आत्मा ।

भक्तप्रिय पुरुषोतमा । तुझा सुखाचा प्रेमा‌अप्रमेय ॥ १५० ॥

तुझे सेवेचिया संतोखें । भक्त सुखावले निजसुखें ।

त्यांसी देहद्वंद्वजन्मदुःखें । स्वप्नींही संमुखें कदा नव्हती ॥ ५१ ॥

तुझ्या भजनसुखें तुझे भक्त । विषयीं हो‍ऊनि विरक्त ।

ते राज्य समुद्रवलयंकित । थुंकोनि सांडित तुच्छत्वें ॥ ५२ ॥

सकळभोगवैभवेंसीं । स्वर्ग आलिया भक्तांपाशीं ।

ते उपेक्षिती तयासी । जेवीं राजहंसीं थिल्लर ॥ ५३ ॥

जे विनटले भजनाच्या ठायीं । ते तूं सुखरूप करिसी पाहीं ।

देहीं असतांचि विदेही । सर्वा ठायीं समसाम्यें ॥ ५४ ॥

ऐसा स्वामी तूं हृषीकेशी । सदा संतुष्ट निजभक्तांसीं ।

कठिणत्व नाहीं सेवेसी । कैसें म्हणसी तें ऐक ॥ ५५ ॥

जाणें न लगे परदेशासी । आणि अनवसरु नाहीं सेवेसी ।

भक्तांनिकट अहर्निशीं । तूं हृदयनिवासी निजत्मा ॥ ५६ ॥

सेवेलागीं न लगे धन । शरीरकष्ट न लगती जाण ।

तुझ्या चारणीं ठेविल्या मन । तूं स्वानंदघन तुष्टसी ॥ ५७ ॥

तूं तुष्टेनि करिशी ऐसें । सांडविसी प्रपंचाचें पिसें ।

त्रिगुणेंसीं त्रिपुटी नासे । अनयासें मिथ्यात्वें ॥ ५८ ॥

ऐसा तूं सुसेव्य आणि कृपाळू । निजस्वामी तूं दीनदयाळू ।

तुझी सेवा सांडी तो बरळू । मूर्ख केवळू अतिमंद ॥ ५९ ॥

निमेषोन्मेषांचे व्यापार । तुझेनि चालती साचार ।

तुझे सेवेसी विमुख नर । ते परमापर अभाग्य ॥ १६० ॥

तुझी सेवा सुखरूप केवळ । तीस उपेक्षूनियां बरळ ।

विषयांचे विषकल्लोळ । जे सर्वकाळ वांछिती ॥ ६१ ॥

ज्या विषयांचा विषलेश । थित्या निजसुखा करी नाश ।

जन्ममरणांचा विलास । दुःख असोस भोगावी ॥ ६२ ॥

त्या विषयांचे विषयदाते । इंद्र-महींद्र कृपाणचित्तें ।

त्यांसी भजती जे विषयस्वार्थें । तेही निश्चितें अभाग्य ॥ ६३ ॥

तुझिया कृपा तुझे भक्त । सुखसंपन्न अतिसमर्थ ।

संसारी असोनि विरक्त । हें नवल एथ नव्हे देवा ॥ ६४ ॥

तुझें चरणरज जे सेव्ती । पृथुजनकादि नृपती ।

त्यासी इंद्रादिक वंदिती । पायां लागती ऋद्धिसिद्धी ॥ ६५ ॥

अकल्प करितां तपःस्थिति । ज्या सिद्धींची नव्हे प्राप्ती ।

त्या सिद्धी भक्तां शरण येती । ऐसी श्रेष्ठ भक्ति पैं तुझी ॥ ६६ ॥

आणिक साधनें न करितां । तुझे भजनीं ठेविल्या चित्ता ।

सर्व सिद्धी होते शरणागता । स्वभावतां भक्तांसी ॥ ६७ ॥

यापरी तुझे उपकार । भक्तांप्रति घडले अपार ।

त्यासी तैंचि घडे प्रत्युपकार । हरिचरणीं साचार जैं स्वयें विरे ॥ ६८ ॥

तेंचि विरालेंपण ऐसें । जेवीं प्रतिबिंब बिंबीं प्रवेशे ।

कां घटाकाशींचेनि आकाशें । हो‌ईजे जैसें महदाकाश ॥ ६९ ॥

ऐसें तुजमाजीं न विरतां । प्रत्त्युप्रकार न ये हाता ।

जो पुरवी सर्व स्वार्था । त्यासी विसरतां अधःपात ॥ १७० ॥

 

 

नैवोपयन्त्यपचितिं कवयस्तवेश

ब्रह्मयुषापि कृतमृद्धमुदः स्मरन्तः ।

योऽन्तर्बहिस्तनुभृतामशुभं विधुन्वन्‌

आचार्यचैत्यवपुषा स्वगतिं व्यनक्ति ॥ ६ ॥

 

तुजमाजीं न विरतां साचार । ब्रह्मायु हो‍ऊनियां नर ।

योगयोगें शिणतां अपार । प्रत्युपकार कदा न घडे ॥ ७१ ॥

असो सज्ञान ज्ञाते जन । करितां नानविध साधन ।

तुझिया उपकारा उत्तीर्ण । अणुप्रमाण कदा नव्हती ॥ ७२ ॥

तो उपकार कोण म्हणसी । निजभक्तांच्या कल्मषांसी ।

सबाह्यभ्यंतर निर्दळिसी । उभयरूपेंसीं कृपाळुवा ॥ ७३ ॥

अंतरीं अंतर्यामीरूपें । बाह्य सद्‌गुरुस्वरूपें तूं करुणाकरु ।

निरसूनि भक्तभवभारु । निजनिर्धारु धरविसी ॥ ७५ ॥

निजनिर्धाराचें लक्षण । सहजें हारपे मीतूंपण ।

स्वयें विरे देहाभिमान । जन्ममरण मावळे ॥ ७६ ॥

गेलिया जन्मजरामरण । सहजें होती आनंदघन ।

ऐसे तुझिया कृपें जाण । उपकारें पूर्ण निजभक्त ॥ ७७ ॥

ऐसी आपुली स्वरूपस्थिती । भक्तां अर्पिसी कृपामूर्ती ।

तो तूं निजस्वामी श्रीपती । पूज्य त्रिजगतीं त्रिदशांसी ॥ ७८ ॥

ऐसे तुझेनि निजप्रसादें । भक्त सुखी जाहले स्वानंदें ।

ते उरलेनि प्रारब्धें । सदा स्वानंदबोधें वर्तती ॥ ७९ ॥

ते देहीं असोनि विदेही । कर्म करूनि अकर्ते पाहीं ।

ऐसे उपकार भक्तांच्या ठायीं । तेकैसेनि उतरायी होतील ॥ १८० ॥

तुज केवीं हो‌इजे उत्तीर्ण । तुझेनि मनासी मनपण ।

तुझेनि बुद्धीसी निश्चयो जाण । इंद्रियां स्फुरण र्तुझेनी ॥ ८१ ॥

निमेषोन्मेषांचे व्यापार । तुझेनि चालती साचार ।

नीच नवे तुझे उपकार । उत्तीर्ण नर कदा नव्हती ॥ ८२ ॥

जें जें करावें साधन । तें सिद्धी पावे तुझे कृपेन ।

त्या तुज उत्तीर्णपण । सर्वथा जाण असेना ॥ ८३ ॥

यापरी करूनि साधन । तुवां उद्धरिले थोरथोर ।

आतां सुगमोपायें भवसागर । तरती भोळे नर तें सांग ॥ ८४ ॥

सुगमोपायें स्वरूपप्राप्ती । भाळेभोळे जन पावती ।

तैसा उपाय श्रीपती । कृपामूर्ति सांगावा ॥ ८५ ॥

तूं गेलिया निजधामा । दीन तरावया मेघश्यामा ।

सुगम उपयाचा महिमा । पुरुषोत्तम मज सांग ॥ ८६ ॥

म्हणोनि घातिलें लोटांगण । मस्तकीं धरिले श्रीचरण ।

तरावय दीन जन । सुगम साधन सांगिजे ॥ ८७ ॥

उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती । अबळें उद्धरावया निश्चितीं ।

त्याचेनि धर्में त्रिजगती । त्यासी कृपामूर्ती तुष्टला ॥ ८८ ॥

उद्धवें प्रार्थिल श्रीपती । तेणें सुखावला शुकही चित्तीं ।

उल्लासोनि स्वानंदस्थिथी । म्हणे परीक्षिती सावध ॥ ८९ ॥

सुगम उपायस्थितीं । तरावया त्रिजगतीं ।

उद्धवें वि‌अविला श्रीपती । त्यासी कृपामूर्ति तुष्टला ॥ १९० ॥

संसारतरणोपायबीज । ब्रह्मप्राप्तीचें ब्रह्मगुज ।

सुगमें साधे सहज निज । तें अधोक्षज सांगेल ॥ ९१ ॥

अबळें उद्धरावया निश्चितीं । उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती ।

त्याचेनि धर्में त्रिजगती । सुगमस्थितीं तरेल ॥ ९२ ॥

निजधामा गेलिया श्रीकृष्णनाथ । दीनें तरावया समस्त ।

उद्धवें सेतु बांधिला एथ । ब्रह्मप्राप्त्यर्थ प्रश्नोक्त्तीं ॥ ९३ ॥

उधवें प्रार्थूनि श्रीकृष्ण । उद्धरावया दीन जन ।

ब्रह्मप्राप्तीची पव्हे जाण । सुगम संपूर्ण घातली ॥ ९४ ॥

एवं उद्धवप्रश्नस्थितीं । शुक्र सुखावे वचनोक्तीं ।

तेंचि परीक्षितीप्रती । सुनिश्चितीं सांगत ॥ ९५ ॥

 

श्रीशुक उवाच-

इत्युद्धवेनात्य‍नुरक्तचेतसा

पृष्टो जगत्क्रीडनकः स्वशक्तिभिः ।

गृहीतमूर्तित्रय ईश्वरेश्वरो

जगाद सप्र्ममनोहरस्मितः ॥ ७ ॥

 

को ज्ञानियांचा शिरोमणी । जो ब्रह्मचाऱ्यां मुकुटमणी ।

जो योगियंमाजीं अग्रमाणी । जो सिद्धासनीं वंदिजे ॥ ९६ ॥

जो ब्रह्मज्ञानाचा निजनिधी । जो स्वानंदबोधाचा उदधी ।

जो भूतदयेचा क्षीराब्धी । तो शुक स्वबोधीं बोलत ॥ ९७ ॥

पांडवकुळीं उदारकीर्ती । कौरवकुळीं तुझेनि भक्ती ।

धर्मस्थापक त्रिजगतीं । ऐक परीक्षिति सभाग्या ॥ ९८ ॥

जग जें भासे विचित्रपणें । तें जयाचें लीलाखेळणें ।

खेळणेंही स्वयें होणें । शेखीं अलिप्तपणें खेळवी ॥ ९९ ॥

विचित्र भासे जग जाण । ज्याचेनि अंगें क्रीडे संपूर्ण ।

जग ज्याचें क्रीडास्थान । जगा जगपण च्याचेनि ॥ २०० ॥

ऐसा ‘जगत्क्रीडनक’ श्रीकृष्ण । जो ईश्वराचा ईश्वर आपण ।

मायादि तिन्ही गुण । ज्याचेनि पूर्ण प्रकाशती ॥ १ ॥

मायागुणीं गुणावतार । जे उत्पत्तिस्थितिक्षयकर ।

ब्रह्मा आणि हरि हर । तेही आज्ञाधर जयाचे ॥ २ ॥

ऐशिया श्रीकृष्णाप्रती । उद्धवें सप्रेम विनंती ।

केली अतिविनीतस्थितीं । तेणें श्रीपति तुष्टला ॥ ३ ॥

बहुतीं प्रार्थिला श्रीकृष्ण । तो आपुलाल्या कार्यार्थ जाण ।

उद्धवें केला विनीत प्रश्न । जगदुद्धरण उपकारी ॥ ४ ॥

उद्धवाचिया प्रश्नोक्तीं । तोषोनि तुष्टला श्रीपती ।

सुगमोपायें ब्रह्मप्राप्ती । ते साधनस्थिती सांगेल ॥ ५ ॥

भाळेभोळे सात्त्विक जन । सवेग पावती समाधान ।

तो उद्धवप्रश्नें श्रीकृष्ण । सोपें ब्रह्मज्ञान सांगत ॥ ६ ॥

ज्ञानमार्गींचे कापडी । जीवें सर्वस्वें घालू‌इ उडी ।

उद्धवप्रश्नाचे आवडीं । ब्रह्म जोडे जोडी सुगमत्वें ॥ ७ ॥

ले‌ऊनियां मोहममतेची बेडी । जे पडिले अभिमानबांदवडीं ।

त्यांचीही सुटका धडफुडी । उद्धवें गाढी चिंतिली ॥ ८ ॥

उद्धवाचें भाग्य थोर । प्रश्न केला जगदुपकार ।

तेणें तुष्टला शार्ङ्गधर । अतिसादर बोलत ॥ ९ ॥

दीनोद्धाराचा प्रश्न । उद्धवें केला अतिगहन ।

तेणें संतोषोनि श्रीकृष्ण । हास्यवदन बोलत ॥ २१० ॥

कृष्णवदन अतिसुंदर । तेंही हास्ययुक्त मनोहर ।

अति‌उल्हासें शार्ङ्गधर । गिरा गंभीर बोलत ॥ ११ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

हन्त ते कथयिष्यासी मम धर्मान्‌ सुमङ्गलान्‌ ।

याञ्छ्‌द्धयाऽऽचरन्मर्त्यो मृत्युं जयति दुर्जयम्‌ ॥ ८ ॥

 

जो प्रणवाचें सोलींव सार । जो ज्ञानाचें निजजिव्हारा ।

जो चैतन्याचा चमत्कार । जो परात्पर परादिकां ॥ १२ ॥

तो मेघगंभीर गर्जोनि । स्वानंदें बोले शार्ङ्गपाणी ।

म्हणे उद्धवा तुझी धन्य धन्य वाणी । तुझ्या प्रश्नीं मी निवालों ॥ १३ ॥

बाळ्या भोळ्या ब्रह्मप्राप्ती । पावावया सुगमस्थितीं ।

ये अर्थीं दाटुगी माझी भक्ती । तिसी मी श्रीपती सदा वश्य ॥ १४ ॥।

माझें करितां अनन्य भजन । मी सर्वथा भक्ताधीन ।

तेथ जाती गोत ज्ञातेपण । उंच नीच वर्ण मी न म्हणें ॥ १५ ॥

जेणें घडे भजन परम । ते सांगेन भागवतधर्म ।

जेणें निरसे कर्माकर्म । मरणजन्मच्छेदक ॥ १६ ॥

जे धर्म स्वयें आचरितां । समूळ उन्मळी भवव्यथा ।

ज्या धर्मांच्या स्वभावतां । सुखसंपन्नता साधकां ॥ १७ ॥

जे स्वयें धर्म स्तवितां । निरसी असत्यादि दोषकथा ।

जे धर्म सादरें ऐकतां । विषयावस्था निर्दळी ॥ १८ ॥

माझे धर्म अतिसुमंगळ । दोषदाहक कलिमळ ।

मंगळांचेंही परम मंगळ । भजन केवळ पैं माझें ॥ १९ ॥

श्रद्धेनें आचरतां माझे धर्म । माझ्या निजरूपीं उपजे प्रेम ।

तेणें हारपे भवभ्रम । मरणजन्म असेना ॥ २२० ॥

जो मृत्यु ब्रह्मयाचा ग्रास करी । हरिहरांतें मृत्यु मारी ।

मृत्यु दुर्जय संसारीं सुरासुरीं कांपिजे ॥ २१ ॥

त्या मृत्युचें खणोनि खत । पाडूनि कळिकाळाचे दांत ।

अद्वयभजनें माझे भक्त । सुखें नांदत संसारीं ॥ २२ ॥

जेणें निवारे दुर्जय मरण । ऐसें भजन म्हणसी कोण ।

ऐक त्याचेंही लक्षण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥ २३ ॥

उद्धवा तूं माझा निजसखा । यालागीं निजभजना‌आवांका ।

आरंभूनि पूर्वपीठिका । संक्षेपें देखा सांगेन ॥ २४ ॥

कोटिशस्त्रें रुपल्या पाहें । तरी शूर वांचला राहे ।

तोचि वर्मींचेनी एके घायें । मरण लाहे तक्ताळ ॥ २५ ॥

तेवीं करितां नानासाधन । अनिवार्य जन्म मरण ।

त्यासी माझें हें संक्षेपभजन । समूळ जाण निर्दळी ॥ २६ ॥

कृष्ण घनश्याम महाघन । उद्धवचातकालागीं जाण ।

वर्षला स्वानंदजीवन । तेणें त्रिभुवन सुखी होये ॥ २७ ॥

लोटलिया वर्षाकाळ । शारदीचें निर्मळ जळ ।

तेवीं सुखाचे सुखकल्लोळ । भजनें प्रबळ एकुणतिसावा ॥ २८ ॥

एकादशाचिया अंतीं । सुगमत्वें ब्रह्मप्राप्ती ।

तदर्थीं उत्तमोत्तम भक्ती । स्वमुखें श्रीपति सांगत ॥ २९ ॥

 

कुर्यात्सर्वाणी कर्माणि मदर्थं शनकैं स्मरन्‌ ।

मय्यर्पितमनश्चित्तो मद्धर्मात्ममनोरतिः ॥ ९ ॥

 

देशाचारें कुलाचारें प्राप्त । वृद्धाचारादि जें एथ ।

जें कां वेदोक्त नित्यनैमित्य । ‘कर्में’ समस्त या नांव ॥ २३० ॥

माझेनि उद्देशें कर्म जें एथ । या नाव ‘साधारण-मदर्थ’ ।

कर्मा सबाह्य जे मज देखत । ‘मुख्यत्वें मदर्थ’ आयास न करितां ॥ ३१ ॥

सकळ कर्म माझेनि प्रकाशे । कर्मक्रिया माझेनि भासे ।

ऐसें समूळ कर्म जेथ दिसे । तें ‘अनायासें मदर्थ’ ॥ ३२ ॥

कर्मा‌आदि मी कर्मकर्ता । कर्मीं कर्मसिद्धीचा मी दाता ।

कर्मीं कर्माचा मी फळभोक्ता । या नांव ‘कृष्णार्पणता’ कर्माची ॥ ३३ ॥

सहसा ऐसें नव्हे मन । तैं हें शनैः शनैः अनुसंधान ।

अखंड करितां आपण । स्वरूपीं प्रवीण मन होय ॥ ३४ ॥

मनासे नावडे अनुसंधान । तैं करावे माझें स्मरण ।

माझेनि स्मरणें मन जाण । धरी अनुसंधान मद्‍भजनीं ॥ ३५ ॥

भजन‍अभ्यासपरवडी । मनासी लागे निजात्मगोडी ।

तेथें बुद्धि निश्चयेंसीं दे बुडी । देह‍अहंता सोडी अभिमान ॥ ३६ ॥

माझ्या स्वरूपावेगळें कांहीं । मनासी निघावया वाडी नाहीं ।

ऐसें मन जडे माझ्या ठायीं । ‘मदर्पण’ पाहीं या नांव ॥ ३७ ॥

ऐसें मद्‌रूपीं निमग्न मन । तरी आवडे माझें भजन ।

माझिया भक्तीस्तव जाण । परम पावन मद्‍भक्त ॥ ३८ ॥

म्हणसी विशयनिष्ठ मन । कदा न धरी अनुसंधान ।

तेचि अर्थींचा उपाय पूर्ण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥३९ ॥

 

देशान्पुण्यानाश्रयेत मद्‍भक्तैः सघुभिः श्रितान्‌ ।

देवासुरमनष्येषु मद्‍भक्ताचरितानि च ॥ १० ॥

 

देश पावन कुरुक्षेत्र । अयोध्या देश अतिपवित्र ।

गंगायमुनेचें उभयतीर । पवित्र अपार अर्बुदाचळ ॥ २४० ॥

कलापग्राम नंदिग्राम । पावन देश बदरिकाश्रम ।

पंचवटी श्रीरामाश्रम । पावन परम गौतमीतट ॥ ४१ ॥

जेथ लागले श्रीरामचरण । पावन देश दण्डकारण्य ।

मथुरा गोकुळ वृंदावन । परम पावन ब्रह्मगिरी ॥ ४२ ॥

पावन पांडुरंगक्षिती । जे कां दक्षिणद्वारावती ।

जेथ विराजे विठ्ठलमूर्ती । नामें गर्जती पंढरी ॥ ४३ ॥

निर्दळी सकळ पापासी । पंचक्रोशी जे कां काशी ।

पुण्य देश वाराणसी । साधकांसी अतिसाह्य ॥ ४४ ॥

पुण्य सरिता जेथ वाहती । तेही साधकां पावन क्षिती ।

गंगा यमुना सरस्वती । साबामती वैतरणी ॥ ४५ ॥

गंडकी नर्मदा तपती । गोदावरी भीमरथी ।

कृष्णा वेण्या तुंगा गोमती । पावन क्षिती श्रीशैल ॥ ४६ ॥

कावेरीचें उभय तीर । पवित्र क्षीती चिदंबर ।

सरिता प्रतीची पवित्र । जिचेनि जळें नर पावन ॥ ४७ ॥

कृतमाला पयस्विनी । अतिपवित्र ताम्रपार्णी ।

पवित्र क्षिती नैमिषारण्यीं । साधकांलागोनि सुसेव्य ॥ ४८ ॥

असो हें पवित्रतेचें महिमान । पावना पावन आहे आन ।

जेथें वसले भक्त सज्जन । तो देश पावन सर्वार्थीं ॥ ४९ ॥

जे गांवीं वसती माझे भक्त । तत्संगे तो गांव पुनीत ।

जे देशीं वसले साधुसंत । तो देश पुनीत त्यांचेनी ॥ २५० ॥

भक्तांचा वारा लागे जिकडे । अतिपवित्रता होय तिकडे ।

ते सत्संगती ज्यांसी घडे । पवित्रता जोडे तयांसी ॥ ५१ ॥

चंदनाचे संगतीवरी । सुवास होती आरीबोरी ।

त्यांते देवद्विज वंदिती शिरीं । तेवीं साधकां करी सत्संग ॥ ५२ ॥

जें केवळ काष्ठ कोरडें । संगें मोल पावलें गाढें ।

त्याची श्रीमंतां चाड पडे । मस्तकीं चढे हरिहरांच्या ॥ ५३ ॥

जैं निजभाग्याची संपत्ती । तैंचि जोडे सत्संगती ।

सत्संगें पावन होती । जाण निश्चितीं साधक ॥ ५४ ॥

माझे स्वरूपीं ज्यांचें चित्त । अखंड जडलें भजनयुक्त ।

त्यांसीच बोलिजे ‘मद्‍भक्त’ । तेचि संत सज्जन ॥ ५५ ॥

माझे भक्तांचें आचरित । सुर नर असुर वंदित ।

साधकींही तेंचि एथ । स्वयें निश्चित साधावें ॥ ५६ ॥

श्रेष्ठ विनटले जे भक्तीसी । नारद प्रल्हाद अंबरीषी ।

तेचि भक्ती अहर्निशीं । साधकीं सद्‍भावेंसी साधावी ॥ ५७ ॥

 

पृथक्‌ सत्रेण वा मह्यं पर्वयात्रामहोत्सवान्‌ ।

कारयेद्गीतनृत्याद्यैर्महाराजविभूतिभिः ॥ ११ ॥

 

वार्षिकी यात्रा पर्वपूजा । भावें अर्पावी अधोक्षजा ।

छत्रचामरादि वोजा । गरुडध्वजांकित चिह्नीं ॥ ५८ ॥

ऐशिया महराजविभूती । देवासी अर्पाव्या श्रद्धास्थितीं ।

भजनालागीं अहोरातीं । उल्हास चित्तीं अनिवार ॥ ५९ ॥

अश्वगजादि‌आरोहण । शेषशयन गरुडासन ।

महा-महोत्सव नरयान । रथोत्सव जाण करावा ॥ २६० ॥

टाळ घोळ निशाण भेरी । शंख मृदंग मंगल तुरीं ।

नाद न समाय अंबरीं । जयजयकारीं गर्जावें ॥ ६१ ॥

तेथ गीतनृत्यपवाडे । कीर्तन करावें वाडेंकोडें ।

हुंबरी आखरीं बागडें । देवापुढे करावें ॥ ६२ ॥

तोंड करूनि वांकुडें । वांकुली दावावी देवाकडे ।

वर्णावे देवाचे पवाडे । रंगापुढें गर्जत ॥ ६३ ॥

गोपाळकाल्याचा विन्यास । रासक्रीडेचा उल्हास ।

गोपाळवेषाचा विलास । मनोहर वेष दावावा ॥ ६४ ॥

दावावी मालखड्यांची परी । झोंबी घ्यावी नानाकुसरी ।

दंडीं मुडपीं उरीं शिरीं । परस्परीं हाणत ॥ ६५ ॥

मल्लविद्येच्या आसुडीं । थडक हाणोनियां गाढी ।

माळमर्दना परवडी । रंगीं गुढी उभवावी ॥ ६६ ॥

कुवलयापीड उन्मत्त । त्याचे उपटोनि गजदंत ।

गोपाळवेषें डुल्लत । रंगा‌आंत मिरवावें ॥ ६७ ॥

वानावी देवाची वाढीव । करावी देवाची भाटीव ।

ऐसे दावूनि हावभाव । महामहोत्सव करावा ॥ ६८ ॥

असल्या सामर्थ्यवैभव । स्वयें करावे सकळ उत्सव ।

ना तरी मिळोनियां सर्व । महामहोत्सव करावे ॥ ६९ ॥

ऐशिया अनन्य आवडीं । भजन करितां चढोवढी ।

माझिया भक्तीची लागली गोडी । जोडिलें जोडी हरिप्रेम ॥ २७० ॥

सप्रेम भक्ती करितां जाण । तेणें मी भक्तांसी तुष्टमान ।

माझें अंतरंगभजन । मद्‍भक्त आपण स्वयें लाहे ॥ ७१ ॥

‘अंतरंगभक्ती’ म्हणसी कोण । तें भक्तीचें निजलक्षण ।

उद्धवाप्रति श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ ७२ ॥

 

मामेव सर्वभूतेषु बहिरन्तरपावृतम्‌ ।

ईक्षेतात्मनि चात्मानं यथा खममलाशयः ॥ १२ ॥

 

भावें करितां माझी भक्ती । शुद्ध होय चित्तवृत्ती ।

तेणें आत्मदृष्टीची स्थिति । गुरुकृपा पावती मद्‍भक्त ॥ ७३ ॥

पाहतां निजात्मदृष्टिवरी । मीचि सर्व भूतांच्या अंतरी ।

अंतरींचा हा निर्धार धरी । तंव भूताबाहेरीही मजचि देखे ॥ ७४ ॥

जो परावरादि अनंत । तो मी भूतां सबाह्य भगवंत ।

मी तोचि होय माझा भक्त । मिळोनि मना‌अंत मद्रुपें ॥ ७५ ॥

जैसजैशी माझी व्याप्ती । तैसतैशी भक्तांची स्थिती ।

जें जें देखे भूतव्यक्ती । तेथ सबाह्य प्रतीती मद्‌रूपें ॥ ७६ ॥

जेवीं घटामाजीं घटाकाश । तेंचि घ्टासबाह्य महदाकश ।

तेवीं भूतांसबाह्य मी चिद्विलास । माझा रहिवास निजरूपें ॥ ७७ ॥

निश्चयेंसी निजप्रतीती । भगवद्‍भाव सर्वांभूतीं ।

तेचि भक्तांची भजती स्थिती । यथानिगुती हरि सांगे ॥ ७८ ॥

 

इति सर्वाणि भूतानि मद्‍भावेन महाद्युते ।

सभाजयन्मन्यमानो ज्ञानं केवलमाश्रीतः ॥ १३ ॥

 

उद्धवा तुझें भाग्य अमूप । तूं ज्ञाननिधि कैवल्यदीप ।

सर्व भूतीं माझें रूप । चित्स्वरूप सबाह्य ॥ ७९ ॥

यापरी गासर्वभूतीं । माझ्या स्वरूपाची अनुस्यूती ।

लक्षोनि जो करी भक्ती । नानाव्यक्ती समभावें ॥ २८०॥

भिन्न देखतांही भिन्न । स्थिति भिन्न कर्म ।

जग देखतांही विषम । मद्‍भक्ता सम मद्‍भावो ॥ ८१ ॥

भूतें देखतांही भिन्न । भिन्नत्वा न ये ज्याचें ज्ञान ।

मद्‍भावें भजे समान । त्यासी सुप्रसन्न भक्ति माझी ॥ ८२ ॥

ज्यासी प्रसन्न माझी भक्ति । त्याचा आज्ञाधारक मी श्रीपती ।

जो भगवद्‍भावें सर्व भूतीं । सुनिश्चित्तीं उपासक ॥ ८३ ॥ आशंका ॥

‘तुझी वेदाज्ञा तंव प्रमाण । अतिशयें पूज्य ब्राह्मण ।

उपेक्षावे असुरजन । चांडाळ जाण अतिनिंद्य ॥ ८४ ॥

कर्मभ्रष्ट जे जे लोक । त्यांचे पाहों नये मुख ।

हे वेदमर्यादा देख । तुवांचि निष्टंक नेमिली ॥ ८५ ॥

तेथ सर्व भूतीं समान । केवीं घडे भगवद्‍भजन’ ।

ऐसा विकल्प धरील मन । तरी ऐक महिमान भक्तीचें ॥ ८६॥

जंव अंधारासीं सबळ राती । तंवचि प्रतिष्ठा दीपस्थिती ।

तेथें उगवल्या गभस्ती । दीपाची दीप्ती असतांचि नाहीं ॥ ८७ ॥

तेवीं जंववरी दृढ अज्ञान । तंवचिवरी वेदाज्ञा प्रमाण ।

ज्यासी माझें अभेदभजन । तयासी वेद आपण स्वयें वंदी ॥ ८८ ॥

वेद बापुडा तो किती । ज्यासी माझी अभेदभ्क्ती ।

त्यासी मी वंदी श्रीपती । सदा वशवर्ती तयाचा ॥ ८९ ॥

अभेदभक्ती जेथ पुरी । मी नटिकारु त्याचे घरीं ।

त्याचा संसार माझे शिरीं । योगक्षेम करीं मी त्याचा ॥ २९० ॥

अभेदभक्तीचें महिमान । तिच्या पायां लागे आत्मज्ञान ।

तेथ वंद्यनिंद्य समसमान । विषमींही जाण विकारेना ॥ ९१ ॥

 

ब्राह्मणे पुल्कसे स्तेने ब्रह्मण्येऽर्के स्फुलिङ्गके ।

अक्रूरे क्रूरके चैव समदृक्पण्डितो मतः ॥ १४ ॥

 

ज्यांचे वंदितां पदरज जाण । पवित्र हो‌इजे आपण ।

ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण । ज्यांचा हृदयीं चरण हरि वाहे ॥ ९२ ॥

ऐसे अतिवंद्य जे ब्राह्मण । आणि चांडाळांमाजीं निंद्य हीन ।

तो ‘पुल्कस’ द्विजवरांसमान । हरिरूपें जाण भक्त देखे ॥ ९३ ॥

सुवर्नविष्णु सुवर्णश्वान । एक पूज्य एक हीन ।

विकू जातां मोल समान । वंद्यनिंद्य जाण आत्मत्वीं तैसें ॥ ९४ ॥

पुल्कस आणि ब्राह्मण । जातिभेदें विषमपण ।

आत्मदृष्टीं पाहतां जाण । दोघे समान चिद्‌रूपें ॥ ९५ ॥

जो बळेंचि ब्रह्मस्व चोरी । जो ब्राह्मणा अति‌उपकारी ।

दोघे निजात्मनिर्धारीं । सद्‌रूपेंकरीं समसाम्य भक्तां ॥ ९६ ॥

जेवीं डावा उजवा दोनी हात । एक नरकीं एक पुण्यार्थ ।

हा कर्माकर्म विपरीतार्थ । समान निश्चित ज्याचे त्यासी ॥ ९७ ॥

तेवें सर्वस्वें ब्राह्मणांचा दाता । कां जो ब्राह्मणांचा अर्थहरिता ।

दोंहीसी कर्माची विषमता । निजात्मता समान ॥ ९८ ॥

सूर्य आणि खद्योत । तेजविशेषें भेद भासत ।

निजात्मतेजें पाहतां तेथ । समसाम्य होत दोहोंसी ॥ ९९ ॥

दावग्नि आणि दिवा । भेद भासे तेजवैभवा ।

निजतेजें समानभावा । तेवीं तेजप्राभावा आत्मत्वें समान ॥ ३०० ॥

कर्पूराग्नि सोज्वळ कुंडी । परी रा‌ईसंगे तो तडफडी ।

तेवीं सत्वतमपरवडी । शांति आणि गाढी क्रोधावस्था ॥ १ ॥

एक सत्त्ववृत्ति अतिशांत । कां जो क्रूर तामस क्रोधयुक्त ।

गुणवैषम्यें भेद भासत । आत्मत्वें निश्चित समसाम्य भक्तां ॥ २ ॥

एक आपत्काळीं सर्वसत्ता । होय एकाचा प्राणरक्षिता ।

एक प्राणदात्याच्या घाता । प्रवर्ते क्रूरता कृतघ्न जो ॥ ३ ॥

हे पुण्यपापविषमता जाण । ऐसेही ठायीं भक्त सज्ञान ।

वस्तु देखती समसमान । उभयतां जाण निजात्मबोधें ॥ ४ ॥

वृक्षासी जो प्रतिपाळी । कां जो घाव घाली मूळीं ।

दोघांही समान पुष्पीं फळीं । तेवीं आत्ममेळीं घातका घातीं ॥ ५ ॥

द्विजाचें सोंवळें धोत्र । कां मद्यपियाचें मलीन वस्त्र ।

सूत्रसृष्टी समान सूत्र । मशक सृष्टिकर आत्मत्वीं तैसे ॥ ६ ॥

मशक आणि सृष्टिकर्ता । भजनीं समान मद्‍भक्तां ।

हे चौथे भक्तीची अवस्था । अपावो सर्वथा रिघों न शके ॥ ७ ॥

जेथूनि रिघों पाहे अपावो । तेथेंचि देखती भगवद्‍भावो ।

तेव्हां अपाव तोचि उपावो । मद्‍भक्तां पहा हो मद्‍भजनीं ॥ ८ ॥

ईश्वर आणि पाषाण । भजनीं मद्‍भक्तां समान ।

हें भक्तीचें मूख्य लक्षण । ‘चौथी भक्ती’ जाण या नांव ॥ ९ ॥

स्वक्र्मधर्मवर्णाचर । करतांही निज व्यवहार ।

ज्यासी सर्वभूतीं मदाकार । तो भक्त साचार प्रिय माझा ॥ ३१० ॥

ज्यासी सर्वभूतीं बुद्धि समान । तेचि भक्ति तेंचि ज्ञान ।

तेंचि स्वानंदसमाधान । सत्य सज्ञान मानिती ॥ ११ ॥

असो सज्ञानाची कथा । ज्यासी सर्व भूतीं समता ।

तो मजही मानला तत्त्वतां । मोक्षही सर्वथा वंदी त्यातें ॥ १२ ॥

सर्वांभूतीं आत्माराम । ऐसें कळलें ज्या निःसीम ।

तेचि भक्ति उत्तमोत्तम । ज्ञानियें परम मद्‌रूपें ॥ १३ ॥

योग याग ज्ञान ध्यान । सकळ साधनांमाजीं जाण ।

सुखत्वें हेंचि साधन । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ १४ ॥

 

नरेष्वभीक्ष्णं मद्‍भावं पुंसो भावयतोऽचिरात्‌ ।

स्पर्धासूयातिरस्काराः साहङ्कारा वियन्ति हि ॥ १५ ॥

 

जो श्रोत्रिय उत्तम । कां जातिस्वभाव्वें अधम ।

कां अनाचारें अकर्म । येथें सद्‍भावें सम देखे जो वस्तु ॥ १५ ॥

चराचरीं भावद्‍भावो । देखणें हा शुद्ध स्वभावो ।

तरी नराच्याच ठायीं देवो । साक्षेपें पहा हो कृष्ण कां सांगे ॥ १६ ॥

मनुष्यांच्य ठायीं जण । प्रकट दिसती दोषगुण ।

तेथ साक्षेपें आपण । ब्रह्म परिपूर्ण पहावें ॥ १७ ॥

चौऱ्यायशीं लक्ष योनी अपार । त्यांत त्र्यायशीं लक्ष नव्याण्णव सहस्त्र ।

नवशें नव्याण्णव योनी साचार । मुक्त निरंतर गुणदोषार्थीं ॥ १८ ॥

परी मनुष्ययोनीच्या ठायीं । दोष न देखे जो पाहीं ।

तोचि देहीं विदेही । अन्यथा नाहीं ये अर्थीं ॥ १९ ॥

मनुष्यदेहीं ब्रह्मभावो । देखे तो सभाग्य पहा हो ।

चहूं मुक्तींचा तोचि रावो । जगीं निःसंदेहो तो एक ॥ ३२० ॥

सर्व भूतीं भगवद्‍भजन । ऐसें ज्यासी अखंड साधन ।

त्या नराचा देहाभिमान । क्षणार्धें जाण स्वयें जाये ॥ २१ ॥

जातां देहींचा अहंकार । निधे सकुटुंब सपरिवार ।

स्पर्धा असूया तिरस्कार । येणेंसीं सत्वर समूळ निघे ॥ २२ ॥

देहीं ममता तोचि ‘अभिमान’ । आपल्या ज्ञानेंसी समान ।

त्याचें निर्भर्त्सणें जें ज्ञान । ‘स्पर्धा’ जाण या नांव ॥ २३ ॥

अपणाहूनि अधिक ज्ञान । ऐसें जाणोनि आपण ।

त्याचे गुणीं दोषारोपण । करणें ते जाण ‘असूया’ ॥ २४ ॥

भाविक जे साधक जन । त्यांचे छळून सांडी साधन ।

धिक्कारूनि निर्भर्त्सी पूर्ण । ‘तिरस्कार’ जाण या नांव ॥ २५ ॥

इत्यादी दोषसमुदावो । घे‌ऊनि पळे अहंभावो ।

सर्वां भूतीं भगवद्‍भावो । देखतांच पहा हो तत्काळ ॥ २६ ॥

सर्व भूतीं समत्वें भजतां हेंचि श्रेष्ठ साधन तत्त्वतां ।

येणें पूर्णब्रह्म लाभे हाता । हे साधे अवस्था नरदेहीं ॥ २७ ॥

सांडावे ममतेचें काज । सांडावें योग्यतेचें भोज ।

सांडावी लौकिकाची लाज । ब्रह्मसायुज्य तैं लाभे ॥ २८ ॥

सांडावी देहगर्वता । सांडावी सन्मान‍अहंता ।

सांडावी श्रेष्ठत्वपूज्यता । ब्रह्मसायुज्यता तैं लाभे ॥ २९ ॥

तत्काळ हो‌इजे बर्ह्म पूर्ण । या प्राप्तीचें सुगम साधन ।

कोणाही न करवे जाण । लोकेषणा दारुण जनासी ॥ ३३० ॥

सांडावा वर्णाभिमान । स्वयें सांडूनि जाणपण ।

अणुरेणूंसीही लोटांगण । घालितां पूर्ण ब्रह्मप्राप्ती ॥ ३१ ॥

जो सांडी लोकेषणेची लाज । त्यांचे तत्काळ होय काज ।

तेचि विखींचें निजगुज । स्वयें अधोक्षज सांगत ॥ ३२ ॥

 

विसृज्य स्मयमानान्‌ स्वान्‌ दृशं व्रीडां च दैहिकीम्‌ ।

प्रणमेद्दण्डवद्‍भूमावाश्चचाण्डालगोखरम्‌ ॥ १६ ॥

 

सुहदां देखतां लोटांगण । घालतां हांसतील संपूर्ण ।

यालागीं विदेशीं आपण । घालावे लोटांगण गो-खर-श्वानां ॥ ३३ ॥

ऐशी लौकिकाची लाज । धरितां सिद्धी न पवे काज ।

लोटांगणाचें निजभोज । नाचावें निर्लज्ज सुहृदांपाशीं ॥ ३४ ॥

सासु सासरा जांवयी । इष्ट मित्र व्याही भा‌ई ।

ज्यांसी देखतांचि पाहीं । विरजे देहीं लाजोनी ॥ ३५ ॥

त्यांसि देखतां आपण । लाज सांडोनियां जाण ।

चांडाळादि हीन जन । गो खर श्वान वंदावी ॥ ३६ ॥

तेंहीं ऐसें गा वंदन । दंडाचे परी आपण ।

सर्व भूतां लोटांगण । भगवद्‍भावें जाण घालावे ॥ ३७ ॥

तेथ बर्ह्मवेत्ते ब्राह्मण । कां अंत्यजादि हीन जन ।

यांच्या ठायीं लोटांगण । सारिखें जाण सद्‍भावें ॥ ३८ ॥

गाय गाढव सूकर श्वान । यांच्याही ठायीं आपण ।

दंडवत लोटांगण । सद्‍भावें संपूर्ण घालावें ॥ ३९ ॥

साधावया निजकार्य पूर्ण । लोकलाज सांडावी खणोन ।

माशी मुंगी मुरकूट जाण । त्यांसीही लोटांगण दंडप्राय ॥ ३४० ॥

भावें वंदितां गो-खर-रज । प्रकटे भगवद्‍भजनतेज ।

त्यजूनि स्वजनांची लाज । वंदीं निजभोज लोटांगणेंसीं ॥ ४१ ॥

त्यजूनि संदेहविषमता । लोकलज्जे हाणोनि लाता ।

भगवद्बुद्धीं सर्वभूतां । घालावें तत्त्वतां लोटांगण ॥ ४२ ॥

म्हणसी ऐसें हें साधन । कोठवरी करावें आपण ।

तेंचि मर्यादानिरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४३ ॥

 

यावत्सर्वेषु भूतेषु मद्‍भावो नोपजायते ।

तावदेवमुपासीत वाङ्‌मनःकायवृत्तिभिः ॥ १७ ॥

 

आपुला देह घालोनि पूढें । जें जें भूत दृष्टीं आतुडे ।

तेथ भगवद्‍भावें ठसा पडे । वाडेंकोडें निश्चित ॥ ४४ ॥

दृष्टीं पाहतां जें जें भासे । दृष्टीं नातुडतां जें जें दिसे ।

तें तें ज्यासी अनायासें । भासे आपैसें चिद्‌रूप ॥ ४५ ॥

मनाचे कल्पने जें जें आलें । कां कल्पनातीत जें जें ठेलें ।

तें तें ज्यासी अनुभवा आलें । स्वरूप आपुलें मद्‌रूपत्वें ॥ ४६ ॥

कायिक कर्माचार । वैदिक लौकिक व्यापार ।

ते ज्यासी दिसती मदाकार । चराचर मद्‌रूपें ॥ ४७ ॥

जागृतिस्वप्रसुषुप्तीसीं । देखिजे भोगिजे ज्या सुखासी ।

तें तें मद्‌रूप ज्यासी । निश्चयेंसीं ठसावे ॥ ४८ ॥

स्वाभाविक जे व्यापार । देहीं निफजती अपार ।

ज्यासी मद्‌रूपें साचार । निश्चये निर्धार ढळेना ॥ ४९ ॥

ऐशी न जोडतां अवस्था । सर्व भूतीं भगवद्‍भावता ।

भजावें गा तत्त्वतां । निजस्वार्थालागूनी ॥ ३५० ॥

हे सांडूनि भजनावस्था । नाना साधनीं प्रयास करितां ।

माझ्या अनुभवाची वार्ता । न चढे हाता कल्पांतीं ॥ ५१ ॥

ऐसें जाणूनियां आपण । सर्व भूतीं भगवद्‍भजन ।

करावें निश्चयेंसीं जाण । हे आज्ञा संपूर्ण पैं माझी ॥ ५२ ॥

सांडोनियां युक्तीची व्युत्पत्ती । धरितां भगवद्‍भाव सर्वभूतीं ।

येणेंचि माझी सुगम प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ५३ ॥

माझिये प्राप्तीचें सुगम साधन । उद्धवां तुवां पुशिलें जाण ।

तरी सर्व भूतीं भगवद्‍भजन । तदर्थ जाण सांगितलें ॥ ५४ ॥

हा ब्रह्मप्राप्तीच उपाव पूर्ण । माझे जिव्हरींची निजखूण ।

सुगमप्राप्तीलागीं जाण । उत्तम साधन सांगितलें ॥ ५५ ॥

येणें सुगम ज्ञानस्थिती । येणें सुगम माझी भक्ती ।

येणें सुगम माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ५६ ॥

सर्व भूतीं ब्रह्मस्थिती । ज्यासी निश्चयें जाहली प्राप्ती ।

त्याची उपरमे भजनवृत्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥ ५७ ॥

 

सर्व ब्रह्मात्मकं तस्य विद्ययाऽऽत्ममनीषया ।

परिपश्यन्नुपरमेत्‌ सर्वतो मुक्तसंशयः ॥ १८ ॥

 

काया वाचा आणि चित्तें । सर्व भूतीं भजलें मातें ।

त्यासी भगवद्‌रूप सर्व भूतें । सुनिश्चितें ठसावतीं ॥ ५८ ॥

तेव्हां मी एक एथें । भगवद्‌रूप पाहें सर्व भूतें ।

हेही वृत्ति हारपे तेथें । देखे सभोंवतें परब्रह्म ॥ ५९ ॥

परब्रह्म देखती वृत्ती । तेही विरे ब्रह्मा‌आंतौती ।

जेवीं घृतकणिका घृतीं । होय सुनिश्चितीं घृतरूप ॥ ३६० ॥

तेव्हां ब्रह्मचि परिपूर्ण । हेही स्फूर्ति नुरे जाण ।

गिळूनियां मीतूंपण । ब्रह्मीं ब्रह्मपण अहेतुक ॥ ६१ ॥

तेथें हेतु मातु दृष्टांतु । खुंटला वेदेंसीं शास्त्रार्थु ।

हर्र्पला देवभक्तु । अखंड वस्तु अद्वयत्वें ॥ ६२ ॥

गेलिया दोराचें सापपण । दोर दोररूपें परिपूर्ण ।

हो कां भासतांही सापपण । दोरीं दोरपण अनसुट ॥ ६३ ॥

तेवीं प्रपंच सकारण । गेलिया ब्रह्मचि परिपूर्ण ।

कां दिसतांही प्रपंचाचें भान । ब्रह्मीं ब्रह्मपण अनुच्छिष्ट ॥ ६४ ॥

याचिलागीं सर्व भूतीं । करितां माझी भगवद्‍भक्ती ।

एवढी साधकांसी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ६५ ॥

तत्काळ पावावया ब्रह्म पूर्ण । सांडूनियां दोषगुण ।

सर्व भूतीं भगवद्‍भजन । हेंचि साधन मुख्यत्वें ॥ ६६ ॥

तत्काळ पावावया ब्रह्म पूर्ण । सांडूनियां दोषगुण ।

सर्व भूतीं भगद्‍भजन । हेंचि साधन मुख्यत्वें ॥ ६६ ॥

याही साधनावरतें । आणिक साधन नाहीं सरतें ।

हेंचि परम साधन येथें । मजही निश्चितें मानलें ॥ ६७ ॥

 

अयं हि सर्वकल्पानां सधीचीनो मतो मम ।

मद्‍भावः सर्वभूतेषु मनोवाक्कायवृत्तिभिः ॥ १९ ॥

 

सर्व भूतीं भगवद्‌दृष्टी । हेंचि भांडवल माझे गांठीं ।

येणें भांडवलें कल्पकोटी । करोनि सृष्टीं मी अकर्ता ॥ ६८ ॥

मज पाहतां निजात्मपुष्टी सर्वभूतीं भगवद्‍दृष्टी ।

हेचि भक्ति माझी गोमटी । ब्रह्मांडकोटीतारक ॥ ६९ ॥

हेचि भक्ति म्यां कल्पादी सर्वभूतीं भगवद्बुद्धी ।

नाभिकमळीं त्रिशुद्धी । ब्रह्मा या विधीं उपदेशिला ॥ ३७० ॥

व्रत तप करितां दान । योगयाग करितां ध्यान ।

वेदशास्त्रार्थें साधितां ज्ञान । माझ्या भक्तीसमान ते नव्हती ॥ ७१ ॥

नाना साधनांचिया कोटी । साधकीं साधितां आटाटी ।

माझी प्रेमाची नातुडे गोठी । मद्‍भक्तभेटीवांचूनी ॥ ७२ ॥

माझिया भक्तांचिये संगतीं । साधकां लाभे माझी भक्ती ।

अभेदभजनें माझी प्राप्ती । जाण मनीं भाव परिपूर्ण ब्रह्मत्वें ॥ ७४ ॥

दुष्ट दुरात्मा अनोळख । नष्ट चांडाळ अनामिक ।

तेथही ब्रह्मभाव चोख । हें ‘मानसिक’ निजभजन ॥ ७५ ॥

भूतीं भगवत्‌ंअ परिपूर्ण । ऐसें जाणोनि आपण ।

भूतांसी लागे दारुण । तें कठिण वचन बोलेना ॥ ७६ ॥

तेथें जातांही निजप्राण । भूतांचे न बोले दोषगुण ।

या नांव गा ‘वाचिक’ भजन । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ७७ ॥

जेणें भूतांसी होय उपकार । ते ते करी देहव्यापार ।

भेदितांही निजजिव्हार । जो अपकारा कर उचलीना ॥ ७८ ॥

स्वयें साहूनियां अपकार । जो अपकारियां करी उपकार ।

ऐसा ज्याचा शरीरव्यापार । तें भजन साचार ‘कायिक’ ॥ ७९ ॥

यापरी काया-वाचा-मनें । सर्वभूतीं भगवद्‍भजन ।

हेंचि मुख्यत्वें श्रेष्ठ साधन । भक्त सज्ञान जाणती ॥ ३८० ॥

ब्रह्मप्राप्तीचें परम कारण । हेंचि एक सुगम साधन ।

मजही निश्चयें मानलें जाण । देवकीची आण उद्धवा ॥ ८१ ॥

ह भजनधर्म अतिशुद्ध । येथें विघ्नांचा संबंध ।

अल्पही रिघों न शके बाध । तेंचि विशद हरि सांगे ॥ ८२ ॥

 

न ह्यङ्गोपक्रमे ध्वंसो मद्धर्मस्योद्धवाण्वपि ।

मया व्यवसितः सम्यङ्‌निर्गुणत्वदस्नाशिषः ॥ २० ॥

 

अनेक धर्म नाना शास्त्रार्थीं । मन्वादि मुखें बोलिले बहुतीं ।

परी सर्वभूतीं भगवद्‍भक्ती । श्रेष्ठ सर्वार्थीं साधकां ॥ ८३ ॥

ये भक्तीचें हेंचि श्रेष्ठपण । इचे पूर्वारंभी जाण ।

साधकांपाशीं अल्पही विघ्न । बाधकपण धरूं न शके ॥ ८४ ॥

ये भक्तीचें निजलक्षण । पूर्वारंभीं हे निर्गुण ।

एथ रिघावया विघ्न । दाटुगेंपण धरीना ॥ ८५ ॥

जेवीं गरुडाचे झडपेतळीं । होती सर्पाच्या चिरफाळी ।

तेवीं ये भक्तीजवळी । विघ्नांची होळी स्वयें होये ॥ ८६ ॥

माझिया नामापुढें । विघ्न राहों न शके बापुडें ।

तें माझे भक्तीकडे । कोणते तोंडें ये‍ईल ॥ ८७ ॥

यापरी हे भक्ति सधर । उद्धवा तुझें भाग्य थोर ।

म्यां फोडूनि निजजिव्हार । साराचें सार सांगितलें ॥ ८८ ॥

निष्काम जे माझी भक्ती । तेथ विघ्नांची न पडे गुंती ।

परब्रह्माची ब्रह्मस्थिती । सुलभत्वें प्राप्ती साधकां ॥ ८९ ॥

हेतुक अहेतुक कर्माचरण । तेंही करी जो कृष्णार्पण ।

ते उत्तम माझी भक्ती जाण । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ३९० ॥

 

यो यो मयि परे धर्मः कल्प्य निष्फलाय चेत्‌ ।

तदायासो निरर्थः स्यद्‍भयादेरिव सत्तम ॥ २१ ॥

 

व्यवहारार्थ जो प्रयास केला । जो न फळतां व्यर्थ गेला ।

तोही जैं परब्रह्मीं अर्पिला । तैं मद्‍भजनीं लागला सद्‍भावें ॥ ९१ ॥

शिमगियाचा महासण । तेथ खेळ खेळल जो आपण ।

तोही केल्या कृष्णार्पण । तेही भक्ति जाण मज अर्पे ॥ ९२ ॥

चोराभेणें लपतां वनीं । निधान आतुडे ज्यालागूनी ।

तेवीं व्यर्थ कर्मही मदर्पणीं । करितां मद्‍भजनीं महालाभ ॥ ९३ ॥

नासलें तें सांडितां क्षीतीं । तेंही लागे माझे भक्तीं ।

जरी ब्रह्मार्पण चित्तीं । साधक निश्चितीं दृढ मानी ॥ ९४ ॥

कडू भोंपळ्याची खिरी । उपेगा न ये श्वानसूकरीं ।

ते उल्हासें कृष्णार्पण करी । तेही निर्धारीं ब्रह्मीं अर्पे ॥ ९५ ॥

जें हारपलें न दिसे । जें सहजें उडे काळवशें ।

तेंही लाविल्या मदुद्देशें । होय अनायासें मदर्पण ॥ ९६ ॥

सकळ सारांचें सार पूर्ण । कर्ममात्र कृष्णार्पण ।

साक्षेपें करावें आपण । ‘सद्बुद्धि’ संपूर्ण या नांव ॥ ९७ ॥

 

एषा बुद्धिमतां बुद्धिर्मनीषा च मनीषिणाम्‌ ।

यत्सत्यमनृतेनेह मर्त्येनाप्नोति मामृतम्‌ ॥ २२ ॥

 

अंतरीं विषयांची आसक्ती । वरीवरी ब्रह्मर्पण म्हणती ।

ते ठकिले बहुतां अर्थी । तेंचि श्रीपति सांगत ॥ ९८ ॥

एक बुद्धिमंत होती । ते निजबुद्धी घे‌ऊन हातीं ।

शेखीं लागले विषयस्वार्थीं । ते ठकिले निश्चितीं देहममता ॥ ९९ ॥

एकाची बुद्धि अतिचोखडी । वेदशास्त्रार्थीं व्युत्पत्ति गाढी ।

ते अभिमानें कडोविकडी । ठकिले पडिपाडीं ज्ञानगर्वे ॥ ४०० ॥

बुद्धिमंत अभ्यासी जन । अभ्यासें साधिती प्राणापान ।

ते योगदुर्गीं रिघतां जाण । ठकिले संपूर्ण भोगसिद्धीं ॥ १ ॥

एक मानिती कर्म श्रेष्ठ । वाढविती कर्मकचाट ।

विधिनिषेधीं रुंधिली वाट । बुडाले कर्मठ कर्मामाजीं ॥ २ ॥

यापरी नानाव्युत्पत्ती । करितां ठकले नेणों किती ।

तैसी नव्हे माझी भक्ती । सभाग्य पावती निजभाग्यें ॥ ३ ॥

माझें सर्वभूतीं ज्यासीं भजन । त्याचे बुद्धीची बुद्धी मी आपण ।

ते तूं बुद्धी म्हणसी कोण । कर्म ब्रह्मार्पण ‘महाबुद्धी’ ॥ ४ ॥

सर्वभूतीं माझें भजन । सर्व कर्म मदर्पण ।

हे बुद्धीचि ‘महाबुद्धी’ जाण । येणें ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ ५ ॥

चतुरांचें चातुर्य गहन । या नांव बोलिजे गा आपण ।

मिथ्या देहें करूनि भजन । ब्रह्म सनातन स्वयें होती ॥ ६ ॥

आधीं मायाचि तंव वावो । मायाकल्पित मिथ्या देहो ।

तें देहकर्म मज अर्पितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो स्वयें होती ॥ ७ ॥

मिथ्या देहाचेनि भजनें । सत्य परब्रह्म स्वयें होणें ।

जेवीं कोंडा दे‌ऊनि आपणें । कणांची घेणें महाराशी ॥ ८ ॥

देतां फुटकी कांचवटी । चिंतामणी जोडे गांठी ।

कां इटेच्या साटोवाटीं । जोडे उठा‌उठीं अव्हशंख ॥ ९ ॥

तेवीं मिथ्या देहींचें कर्माचरण । जेणें जीवासी दृढ बंधन ।

तें कर्म करितां मदप्रण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ ४१० ॥

अनित्य देहाचियसाठीं । नित्यवस्तूसी पडे मिठी ।

हेचि बुद्धिमतीं बुद्धि मोठी । ‘ज्ञानाची संतुष्टी’ या नांव म्हणिपे ॥ ११ ॥

निष्टंकित परमार्थ । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्णनाथ ।

तो कळसा आणोनियां ग्रंथ । उपसंहारार्थ सांगतु ॥ १२ ॥

 

एष तेऽभिहितः कृत्स्नो ब्रह्मवादस्य सङ्‍ग्रहः ।

समासव्यसविधिना देवानामपि दुर्गमः ॥ २३ ॥

 

संक्षेपें आणि सविस्तरें । सांडूनि नाना मतांतरें ।

म्यां सांगितलें निजनिर्धारे । ब्रह्मज्ञान खरें अतिशुद्ध ॥ १३ ॥

तुज संगितले करून सुगम । परी हें ब्रह्मादि देवां दुर्गम ।

जे आलोडिती आगमनिगम । त्यांसीही परम दुस्तर ॥ १४ ॥

तेथें नाना शास्त्रशब्दबोध । वस्तु नेणोनि करिती विवाद ।

जेथ वेदांचा ब्रह्मवाद । होयः निःशब्द ‘नेति’ शब्दें ॥ १५ ॥

तें हें आत्मज्ञानाचें निजसार । परमार्थाचें गुह्य भांडार ।

मज परमात्म्याचें जिव्हार । फोडूनि साचार सागितलें ॥ १६ ॥

 

अभीक्ष्णशस्ते गदितं ज्ञान विस्पष्टयुक्तिमत्‌ ।

एतद्विजाय मुच्येत पुरुषो नष्टसंशयः ॥ २४ ॥

 

जेथ वेदशास्त्रांसी कुवाडें । जें बोलीं बोलतां नातुडे ।

तेंचि ज्ञान म्यां तुजपुढें । निजनिवाडें सांगितलें ॥ १७ ॥

जें सांगितलें शुद्ध ज्ञान । तें नाना युक्तींकरूनि जाण ।

दृढतेलागीं निरूपण । पुनः पुनः जाण म्यां केलें ॥ १८ ॥

बहुत न लावितां खटपट । तुज न वाटतांही कष्ट ।

ज्ञान सांगितलें विस्पष्ट । जेणें होती सपाट संशय सर्व ॥ १९ ॥

हें जाणीतलिया ज्ञान । सर्व संशय होती दहन ।

साधक होय ब्रह्मसंपन्न । स्वानंदपूर्ण सर्वदा ॥ ४२० ॥

म्यां सांगितलें गुह्यज्ञान । एकादशाचें निरूपण ।

याचें श्रवण पठण मनन । करी तो धन्य उद्धवा ॥ २१ ॥

 

सुविविक्तं तव प्रश्नं मयैतदपि धारयेत्‌ ।

सनातनं ब्रह्म गुह्यं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ २५ ॥

 

ज्ञाते तरती हें नवल कोण । परी भाळेभोळे जे अज्ञान ।

त्यांसी उद्धरावया जाण । उद्धवा तुवां प्रश्न पुशिला ॥ २२ ॥

त्या प्रश्नानुसारें जाण । म्यां संतोषोनि आपण ।

सांगितलें गुह्य ज्ञान । परम कारण परब्रह्म ॥ २३ ॥

जेवीं वत्साचे हुंकारें । धेनु स्त्रवत चाले क्षीरें ।

तेवीं तुझेनि प्रश्नादरें । मी स्वानंदभरें तुष्टलों ॥ २४ ॥

तेथ न करितांही प्रश्न । होतां तानयाचें अवलोकन ।

कूर्मी नेत्रद्वारां आपण । अमृतपान करवीत ॥ २५ ॥

तेवीं उद्धवा तुझें अवलोकन । होतां माझें हृदयींचें ब्रह्मज्ञान ।

तें वोसंडलें गा परिपूर्ण । तें हें निरूपण म्यां केलें ॥ २६ ॥

येणें निरूपणामिसें । परमामृत सावकाशें ।

तुज म्यां पाजिलें अनायसें । स्वानंदरसें निजबोधु ॥ २७ ॥

सिंधु मेघा जळपान करवी । तेणें जळें मेघ जगातें निववी ।

तेवीं उद्धवाचिये ब्रह्मपदवीं । जडमूढजीवीं उद्धरिजे ॥ २८ ॥

जेवीं वत्साचेनि प्रेमभरें । गाय दुभे तें घरासी पुरे ।

तेवीं उद्धवप्रश्नादरे । जग उद्धरे अनायासें ॥ २९ ॥

तो हा प्रश्नोत्तरकथानुवाद । माझा तुझा ब्रह्मसंवाद ।

निरूपणीं एकादशस्कंध । हा अर्थावबोध जो राखे ॥ ४३० ॥

अथवां निरूपण । सार्थकें जो कां करी श्रवण ।

तैं श्रोते वक्ते उभय जाण । ब्रह्म सनातन स्वयें होती ॥ ३१ ॥

जगीं ब्रह्म असतां परिपूर्ण । मनबुद्धि‌इंन्द्रियां न दिसे जाण ।

जेथें वेदांसी पडिलें मौन । तें गुह्यज्ञान पावती ॥ ३२ ॥

ज्ञान पावलिया पुढती । कदा काळें नव्हे च्युती ।

हा एकाद्शात्र्ह धरितां चित्तीं । पदप्राप्ती अच्युत ॥ ३३ ॥

श्रोते वक्ते एकादशार्थी । एवढी पदवी पावती ।

मा मद्‍भक्तांसी अतिप्रीतीं । जे उपदेशिती हें ज्ञान ॥ ३४ ॥

त्यांच्या फळाची फलप्राप्ती । ज्ञानोपदेशाची शुद्ध स्थिती ।

उद्धवालागीं अतिप्रीतीं । स्वमुखें श्रीपती सांगत ॥ ३५ ॥

 

य एतन्मम भक्तेषु सम्प्रदद्यात्‌ सुपुष्कलम्‌ ।

तस्याहं ब्रह्मदायस्य ददाम्यात्मानमात्मना ॥ २६ ॥

 

काया वाचा आणी चित्त । ग्रह दारा वित्त जीवित ।

निष्कामता मज अर्पित । अनन्य भक्त ते माझे ॥ ३६ ॥

ऐशिया भक्तांच्या ठायीं जाण । अवश्य उपदेशावें हें ज्ञान ।

त्याही उपदेशाचें लक्षण । पक्क परिपूर्ण तें ऐसें ॥ ३७ ॥

जेथ जेथ जाय साधकाचें मन । तेथ तेथ ब्रह्म परिपूर्ण ।

मन निघावया तेथून । रितें स्थान असेना ॥ ३८ ॥

ऐसें करितां अनुसंधान । चैतन्यीं समासे मन ।

त्यातें मणिजे ‘पुष्कल ज्ञान’ । उपदेश पूर्ण या नांव ॥ ३९ ॥

ऐसें समूळ ब्रह्मज्ञान । मद्‍भक्तांसी जो करी दान ।

त्याचा बह्म‌ऋणिया मी जाण । होय संपूर्ण उद्धवा ॥ ४४० ॥

त्याचिया उत्तीर्णत्वासी । गांठीं कांहीं नाहीं मजपाशीं ।

मी निजरूप अर्पीं त्यासी । अहर्निशीं मी त्याजवळी ॥ ४१ ॥

जो शिष्यांसी दे ब्रह्मज्ञान । मी परमात्मा त्या अधीन ।

ब्रह्मदत्याच्या बोलें जाण । स्त्रियादि शूद्रजन मी उद्धरीं ॥ ४२ ॥

दे‌ऊनियां परब्रह्म । जो मद्‍भक्तांसी करी निष्कर्म ।

त्याचा अंकित मी पुरुषोत्तम । तो प्रिय परम मजलागीं ॥ ४३ ॥

जो ब्रह्मज्ञान दे मद्‍भक्तां । त्याहूनि आणिक परता ।

मज आन नाहीं गा पढियंता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ४४ ॥

तो आत्मा मी शरीर जाण । त्याचा देह मी होय आपण ।

त्याचें जें जें कर्माचरण । तें तें संपूर्ण मीचि होय ॥ ४५ ॥

जैसा मी अवतारधरी । तैसाचि तोही अवतारी ।

त्या आणि मजमाझारीं । नाहीं तिळभरीं अंतर ॥ ४६ ॥

जो या ब्रह्मज्ञानाचें करी दान । त्यासी यापरी मी आपण ।

करीं निजात्म‍अर्पण । तरी उत्तीर्ण नव्हेचि ॥ ४७ ॥

यालागीं वर्ततांही शरीरीं । मी अखंड त्याची सेवा करीं ।

निजत्म‍अर्पण प्रीतीवारी । मी त्याच्या घरीं सर्वदा ॥ ४८ ॥

त्यातें जें जें जडभारी । तेंही मी वाहें आपुले शिरीं ।

माझी चैतन्यसाम्राज्यश्री । नांदें त्यचे घरीं सर्वदा ॥ ४९ ॥

एकादशाचें ब्रह्मज्ञान । बोधूनि मद्‍भक्तां जो करी दान ।

त्यासी मी यापरी जाण । आत्मार्पण स्वयें करीं ॥ ४५० ॥

असो न साधवे ब्रह्मज्ञान । तरी या ग्रंथाचेंचि पठण ।

जो सर्वदा करी सावधान । तो परम पावन उद्धवा ॥ ५१ ॥

 

य एतत्समधीयीत पवित्रं परमं शुचि ।

स पूयेताहरहर्मां ज्ञानदीपेन दर्शयन्‌ ॥ २७ ॥

 

निखळ जें कां ब्रह्मज्ञान । तो हा माझा तुझा संवाद जाण ।

जो सादरें करी पठण । सावधान श्रद्धाळू ॥ ५२ ॥

चढत्यावाढत्या परवडी । शुद्ध सात्त्विकी श्रद्धा गाढी ।

पदोपदीं नीच नवी गोडी । अद्‍भुत आवडी पठणाची ॥ ५३ ॥

वाचेचिया टवळ्यांप्रती । श्रद्धास्त्रेहाची संपत्ति ।

निजजिव्हा करूनि वाती । जो हें ज्ञानदीप्ती प्रकाशी ॥ ५४ ॥

एकादशाचे ज्ञानदीप्ती । एकादश इंद्रियांच्या वाती ।

उजळूनि जे मज वोंवाळिती । ते पवित्र किती मी सांगूं ॥ ५५ ॥

यापरी जें ग्रंथपठण । तें माझें ज्ञान-निरांजन ।

तेणें ज्ञानदीपें जो जाण । माझें स्वरूप पूर्ण प्रकाशी ॥ ५६ ॥

त्याचे लागले जे संगती । त्यांतें ब्रह्मादिक वंदिती ।

त्यांचेनि पावन त्रिजगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ५७ ॥

असो ज्यांसी न टके पठण । तिंहीं श्रद्धेनें करितां श्रवण ।

त्यांसी न बाधी भवबंधन । तेंही निरूपण हरि सांगे ॥ ५८ ॥

 

य एतच्छ्‌द्धया नित्यमव्यग्रः श्रृणुयान्नरः ।

मयि भक्तिं परां कुर्वन्‌ कर्मभिर्न स बध्यते ॥ २८ ॥

 

असो न करवे अध्ययन । तरी श्रद्धायुक्त सावधान ।

करितां एकादशाचें श्रवण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ५९ ॥

अति श्रद्धेनें केलें श्रवण । त्याहूनि दृढ व्हावें मनन ।

मनन मननेंवीण तें नपुंसक जाण । ब्रह्मप्राप्ती पूर्ण फळेना ॥ ४६० ॥

संपलिया कथाश्रवण । मनींचें संपावें ना मनन ।

जैसें लोभियाचें धन । हृदयीं आठवण सर्वदा ॥ ६१ ॥

जैसें कीजे श्रवण । तैसें तैसें लागे मनन ।

मननानुसारें भजन । ‘पराभक्ती’ जाण उद्वोधे ॥ ६२ ॥

आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । त्यांची सांडोनिया स्थिती ।

उल्हासे माझी चौथी भक्ती । जितें ‘परा’ म्हणती सज्ञान ॥ ६३ ॥

पराभक्तीचें माझें भजन । क्रियामात्रें निजात्मदर्शन ।

यालागीं मद्‍भक्तांसी जाण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ६४ ॥

हें असो अतिगुह्य बोलणें । येणें एकादशाचेनि श्रवणें ।

‘मी तरेन’ हा विश्वास जेणें । अंतःकरणें दृढ केला ॥ ६५ ॥

दृढ विश्वास मानूनि पाहीं । जो लोधला श्रवणविषयीं ।

माझी भक्ती त्याच्या ठायीं । द्रवडितां पाहीं घर रिघे ॥ ६६ ॥

घर रिघोन भक्ति निष्काम । भक्तांचें निर्दळी सकळ कर्म ।

या नांव ‘परभक्ति’ परम । विश्रामधाम श्रवणार्थ्यां ॥ ६७ ॥

एकादशाचें श्रद्धाश्रवण । करितां एवढा लाभ पूर्ण ।

श्रवणें उपजे माझें भजन । भजनें भक्तजन निर्मुक्त ॥ ६८ ॥

असो पां इतरांची वार्ता । म्यां तुज निरूपिली जे ज्ञानकथा ।

ते तुझिया निश्चितार्था । काय तत्त्वतां प्रतित्बोधली ॥ ६९ ॥

 

अप्युद्धव त्वया ब्रह्म सखे समवधारितम्‌ ।

अपि ते विगतो मोहः शोकश्चासौ मनोभवः ॥ २९ ॥

 

उद्धवां तुझें देखोनि प्रेम । गुह्य ज्ञान अति‌उत्तम ।

तुज म्यां निरूपिलें परब्रह्म । साङ्ग सुगम अतिशुद्ध ॥ ४७० ॥

हें ज्ञानाचे सोलींव ज्ञान । हें वेदांचें विसावतें स्थान ।

हेचि अविद्येची बोळवण । समाधान जिवशिवां ॥ ७१ ॥

ऐसें हें जें गुह्यज्ञान । मनबुद्धिवाचेसी अगम्य जाण ।

तें म्यां तुज केलें निरूपण । श्रद्धां संपूर्ण देखोनि ॥ ७२ ॥

जेवीं सखा सख्याप्रती । आपुली वोपी निजसंपत्ती ।

तेवीं म्यां हे ब्रह्मस्थिती । तुझ्या हातीं वोपिली ॥ ७३ ॥

जैसें दिधलें श्रवणाच्या हातीं । तैसें प्रविष्ट जाहलें तुझिया चित्तीं ।

कीं माझारीं पडली कांहीं गुंती । विकल्पवस्ती विक्षेप ॥ ७४ ॥

म्यां निरूपिलें सार परम । तें तुज कळलें परब्रह्म ।

नसेल तरी हाचि उपक्रम । पुढती सुगम सांगेन ॥ ७५ ॥

चैतन्य ठसावोनि चित्तीं । जेथ आकाळिली बह्मस्थिती ।

तेथ मोहममतेची वस्ती । सोमूळ निश्चितीं नसावी ॥ ७६ ॥

आकळलें ब्रह्मज्ञान । याची हेचि वोळखण ।

संकल्पविकल्पविंदान । पुढती जाण उपजेना ॥ ७७ ॥

उपजेना मीतूंपण । उपजेना ध्येय ध्याता ध्यान ।

नुपजे त्यासी कर्मठपण । ब्रह्म परिपूर्ण जाणीतल्या ॥ ७८ ॥

जेणें जाणितलें ब्रह्मज्ञान । त्यासी बाधीना कर्मबंधन ।

कर्मांचें जें कर्माचरण । तें जाण आपण मायिक ॥ ७९ ॥

जेवीं छाया चळे पुरुषाचेनी । परी तियेचा लोभ पुरुष न मानी ।

तेवीं काया चाळी ब्रह्मज्ञानी । देहाभिमानी तो नव्हे ॥ ४८० ॥

जेवीं सूर्यापुढें आंधार । अर्ध क्षण न धरी धीर ।

तेवीं ब्रह्मज्ञानी कर्मादर । अणुमात्र उरेना ॥ ८१ ॥

कर्माचें जें कर्मबंधन । तो मनोजन्य संकल्प जाण ।

जेथें मनाचें मोडे मनपण । तेथें कर्माचरण निर्बीज ॥ ८२ ॥

वस्तु इत्य निर्विकल्प । तेथें नाहीं संकल्पविकल्प ।

हें परब्रह्मचें निजस्वरूप । हेंचि रूप स्वानुभवासी ॥ ८३ ॥

ऐसें ब्रह्म पावल्या स्वयमेवो । मी एक उद्धव होतों पहा हो ।

त्या उद्धवपणासी नाहीं ठावो । मा शोकमोहो तेथ कैंचा ॥ ८४ ॥

उद्धवपणाचिये वस्ती । शोकमोहांची उत्पत्ती ।

तें उद्धवपण नाठवे चित्तीं । जरी ब्रह्मप्राप्ती तुज जाहली ॥ ८५ ॥

ऐसें ऐकतां देवाचें वचन । उडालें उद्धवाचें उद्धवपण ।

जाहला स्वानंदी निमग्न । बोलतेपण बुडालें ॥ ८६ ॥

पावतां आपुली निजात्मता । उडाली उद्धवत्वाची अवस्था ।

बुडाली स्वदेह‍अहंता । निजानिमग्नता स्वानंदीं ॥ ८७ ॥

तेथें देवें पुशिला जो प्रश्न । त्याचें कोण दे प्रतिवचन ।

कृष्णेंसहित उद्धवपण । गिळोनि परिपूर्ण वस्तु जाहला ॥ ८८ ॥

देखोनि उद्धवाची अवस्था । हा ब्रह्म पावला निजत्मता ।

हें कळों सरळें श्रीकृष्णनाथा । हृदयस्था काय न कळे ॥ ८९ ॥

शिष्य साचार अनुभव लाहे । तेणें सद्‌गुरु सुखाचा मेरु होये ।

जेवीं तानयचे धणीं माये । सुखावली राहे स्वानंदें ॥ ४९० ॥

सेवक विभांडितां परचक्र । तेणें रायासी संतोष थोर ।

गुढी उभारूनि साचार । करी निजगजर स्वानंदें ॥ ९१ ॥

तानयाचे लळे पुरविणें । हे व्यालीची वेदना जाणे ।

कां शिष्यासी स्वानुभव देणें । हें स्वयें जाणे सद्‌गुरु ॥ ९२ ॥

निजपुत्रें लाधल्या निधान । पिता संतोषे आपण ।

तेवीं उद्धवाचेनि अनुभवें जाण । स्वयें श्रीकृष्ण संतोषे ॥ ९३ ॥

कृष्ण सुखें सुखरूप नित्यतां । तोही शिष्यानुभवें सर्वथा ।

लाहे सुखाची परमावस्था । हे गुरुगम्यता अगम्य ॥ ९४ ॥

शिष्यासी बोध करितां । गुरूसी नसती सुखावस्था ।

तरी उपदेशपरंपरता । नव्हती तत्त्वतां इये लोकीं ॥ ९५ ॥

गुरु सांगे जैं उबगलेसाठीं । तैं ते शिष्यासी बोधेना गोष्टी ।

मा निजनुभवाची भेटी । केवीं निजदृष्टीं देखेल ॥ ९६ ॥

जेवीं बाळासी लेणें लेववितां । तें नेणें परी सुखावे माता ।

तेवीं शिष्यासी अनुभव होतां । सुखाचे तत्त्वतां सद्‌गुरुरावो ॥ ९७ ॥

तैसा उद्धवाचा ब्रह्मभावो । देखोनि सुखावे कृष्णदेवो ।

माझा उद्धव जाहला निःसंदेहो । यासी ब्रह्मानुभवो आकळिला ॥ ९८ ॥

उद्धवाची ब्रह्मनिष्ठता । अनुभवा आली निजात्मता ।

हें कळों सरलें श्रीकृष्णनाथा । परोपदेशार्थां शिकवीत ॥ ९९ ॥

तूं पावल्या ब्रह्मज्ञान । तेथ शिष्योपदेशलक्षण ।

पात्रशुद्धीचें कारण । तेही वोळखण हरि सांगे ॥ ५०० ॥

 

नैतत्त्वया दाम्भिकाय नास्तिकाय शठाय च ।

अशुश्रूषोरभक्ताय दुर्विनीताय दीयताम्‌ ॥ ३० ॥

 

शठ नास्तिक दंभयुक्त । अशुश्रूषु आणि अभक्त ।

ज्यांची स्थिति दुर्विनीत । ते शिष्य निश्चित त्यागावे ॥ १ ।

जेणें लोकरूढी होय गहन । तें तें बाह्य कर्माचरण ।

विपुल धन आणि सन्मान । तदर्थीं जाण अतितृष्णा ॥ २ ॥

ऐसें ज्याचें दांभिक भजन । त्यासी हें एकादशींचें ज्ञान ।

वोसणतां गा आपण । स्वप्नीहीं जाण नेदावें ॥ ३ ॥

मोहममतेचें आधिक्य । तेणें निर्दळिलें निजा‌अस्तिक्य ।

वेदीं शास्त्रीं दृढ नास्तिक्य । देवाचि मुख्य नाहीं म्हणती ॥ ४ ॥

नास्तिक्यवादाचिया बंडा । या ज्ञानाचा ढोरकोंडा ।

लागें नेदी त्यांचिया तोंडा । ज्यांचा भाव कोरडा नास्तिक्यें केला ॥ ५ ॥

नास्तिक्यवादापुढें । ज्ञान कायसें बापुडें ।

अनीश्वरवादाचें बंड गाढें । ते त्यागावे रोकडे नास्तिक्यवादी ॥ ६ ॥

अनन्यभावें न रिघे शरण । मिथ्या लावूनि गोडपण ।

धूर्तवादें घेवों पाहे ज्ञान । तेही शठ जाण त्यागावे ॥ ७ ॥

शठाची ऐशी निजमती । पुढिलांची ठकूनि घे युक्ती ।

परी जे आपुली व्युत्पत्ती । ते पुढिलांप्रती सांगेना ॥ ८ ॥

काया वाचा मन धन । जो गुरूसीं करी वंचन ।

जो गुरूचे देखे दोषगुण । तोही शठ पूर्ण त्यगावा ॥ ९ ॥

माझें अतिथोर महिमान । गुरुसेवा केवीं करूं आपण ।

सेवा न करी महिमेभेण । तोही शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१० ॥

आपण श्रेष्ठासनीं बैसोनि बरवा । सेवकाहातीं करवे गुरुसेवा ।

तो दांभिक शिष्य जाणावा । तोही त्यागावा ये ग्रंथी ॥ ११ ॥

सद्गुरूपाशीं समर्थपण । जो आपली मिरवी जाणीव जाण ।

जो सेवा न करी गर्वें पूर्ण । तो शिष्य जाण त्यागावा ॥ १२ ॥

मी धनदानी अतिसमर्थ । नीचसेवेसी न लावीं हात ।

ऐसाही जो गर्वयुक्त । तोही निश्चित त्यागावा ॥ १३ ॥

जो लौकिक लाजेभेण । गुरुसेवा न करी आपण ।

ज्यासी लौकिकाचा अति‌अभिमान । तोही शिष्य जाण त्यागावा ॥ १४ ॥

जो गुरुगृहींचें नीच कृत्य । न करी मानूनि मी समर्थ ।

तो मान्यता‌अभिमानयुक्त । जाण निश्चित त्यागावा ॥ १५ ॥

न करी गुरुसेवा नीचवृत्ती । आम्हां अखंड ध्यान हेचि गुरुभक्ती ।

ऐशी सेवावंचक ज्याची युक्ती । तोही निश्चितीं त्यागावा ॥ १६ ॥

नीच सेवा न करी आपण । म्हणे मागाल तें दे‍ईन धन ।

ऐसा धनगर्वी शिष्य आपण । सर्वथा जाण न करावा ॥ १७ ॥

धरूनि धनाची आस । गुरु शिष्यासी देत उपदेश ।

तैं ब्रह्मज्ञान पडलें वोस । वाढला असोस धनलोभ ॥ १८ ॥

अथवा वेंचूनिया धन । जो घे‍ईन म्हणे ब्रह्मज्ञान ।

ऐसा धनाभिमानी शिष्य जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥ १९ ॥

यथाकाळें जाहली प्राप्त । गुरुसेवा जे कालोचित ।

न करी तो ‘अशुश्रूषु’ म्हणत । तोही निश्चित त्यागावा ॥ ५२० ॥

करितां सद्गुरूची भक्ती । मी उद्धरेन निश्चितीं ।

ऐसा भाव नसे ज्याचे चित्तीं । तो शिष्य हातीं न धरावा ॥ २१ ॥

सद्‌गुरु तोचि ब्रह्ममूर्ती । ऐसा भाव नाहीं ज्याच्या चित्तीं ।

मूळींच विकल्पाची वस्ती । तोही शिष्य हातीं न धरावा ॥ २२ ॥

गुरुहोनि ब्रह्म भिन्न । ऐसें ज्याचें निश्चित ज्ञान ।

तो निश्चयेंसीं ‘अभक्त’ जाण । त्यासी शिष्य आपण न करावें ॥ २३ ॥

मनुष्य मानूनि सद्गुरूसी । जो उल्लंघी गुरुवचनासी ।

तो जाण पडला अपभ्रंशीं । त्या शिष्यासी त्यागावें ॥ २४ ॥

सद्रुरूहोनि अधिकता । शिष्य आपुली मानी पवित्रता ।

तो अभक्तांमाजीं पूर्ण सरता । त्यासी तत्त्वतां त्यागावें ॥ २५ ॥

गुरूच्या ठायीं ब्रह्मस्थिती । ज्या श्रद्धा संपूर्ण नाहीं चित्तीं ।

याचि नांव गा ‘अभक्ती’ । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २६ ॥

कां ये ग्रंथीचें ब्रह्मज्ञान । ज्यासी निशच्यें नमने जाण ।

त्यासी केव्हांही आपण । झणें विसरोन शिष्य करिसी ॥ २७ ॥

ये ग्रंथींची ब्रह्मस्थिती । वक्ता जो मी परब्रह्ममूर्ती ।

त्या माझ्या ठायीं नाहीं ज्याची भक्ती । तो शिष्य निश्चितीं त्यागावा ॥ २८ ॥

ये ग्रंथींचें आवडे ज्ञान । गुरूच्या ठायीं श्रद्धा संपूर्ण ।

परी ज्याचें उद्धत वर्तन । तो शिष्य जाण त्यागावा ॥ २९ ॥

माझ्या निजमूर्ति संत सज्जन । माझे भक्त माझे जीवप्राणा ।

त्यांचे जो करी हेळण । ‘दुर्विनीतपण’ या नांव ॥ ५३० ॥

माझ्या भक्तांमाजील रंक जाण । त्याचे सर्वस्वें वंदावे चरण ।

हें ज्यासी नावडे संपूर्ण ‘दुर्विनीतपण’ या नांव ॥ ३१ ॥

साधुसज्जनां भेटों जाये । शठनम्रता वंदी पाये ।

त्याचे गिवसोनि दोषगुण पाहे । ‘दुर्विनीतता’ राहे ते ठायीं ॥ ३२ ॥

दुष्टबुद्धीची जे विनीतता । ती नांव बोलिजे ‘दुर्विनीतता’ ।

ऐशी ज्या शिष्याची अवस्था । तो जाण तत्त्वतां त्यागावा ॥ ३३ ॥

ऐसें हें ऐकोनि निरूपण । म्हणसी ‘मी शिष्य न करीं जाण’ ।

तरी जो सच्छिष्यासी उपदेशी ब्रह्मज्ञान । तो आत्मा जाण पैं माझा ॥ ३४ ॥

जो उपदेशीं सत्पात्र पूर्ण । त्या सच्छिष्याचें लक्षण ।

तुज मी सांगेन निरूपण । ऐक सावधान उद्धवा ॥ ३५ ॥

 

एतैर्दोषैर्विहीनाय ब्रह्मण्याय प्रियाय च ।

साधवे शुचये ब्रूयाद्‍भक्तिः स्याच्छूद्रयोषिताम्‌ ॥ ३१ ॥

 

उपदेशीं मुख्य अधिकारपण । धडधडीत वैराग्य पूर्ण ।

तेंही पिशाचवैराग्य नव्हे जाण । विवेकसंपन्न शास्त्रोक्त ॥ ३६ ॥

दिवस चारी वैराग्य केलें । सवेंचि विषयार्थीं लागले ।

तेथ जें जें उपदेशिलें । तें सर्पासि पाजिलें दुग्ध जैसें ॥ ३७ ॥

जेथ वैराग्य निघोनि जाये । तेथ ज्ञानाभिमान उरला राहे ।

तेणें अभिमानें करी काये । गुणदोष पाहे श्रेष्ठांचे ॥ ३८ ॥

नीच निंदी हेळसून । श्रेष्ठांचे पाहे दोषगुण ।

जेथ वैराग्य होय क्षीण । तेथें ज्ञानाभिमान चढे ऐसा ॥ ३९ ॥

उद्धवा जगीं दोनी अवस्था । वैराग्य कां विषयासक्तता ।

तिसरे अवस्थेची कथा । जाण सर्वथा असेना ॥ ५४० ॥

जेथ विवेकें विषयो होय क्षीण । तेथ वैराग्य प्रबळें परिपूर्ण ।

जेथ विवेकेंसीं वैराग्य क्षीण । तेथ विषयाचरण ज्ञनाभिमानें ॥ ४१ ॥

यालागीं होय जंव ब्रह्मज्ञान । तंव जो वैराग्य राखे पूर्ण ।

वैराग्यें गुरूसी अनन्यशरण । तें ‘अधिकारीरत्न’ उपदेशा ॥ ४२ ॥

गत श्लोकींचें दोषनिरूपण । आतां बोलिलों वैराग्यार्थ जाण ।

इहीं दोषीं ज्यासी रहितपण । तो ‘अधिकारी’ पूर्ण सच्छिष्य ॥ ४३ ॥

ज्यासी ब्रह्मत्वें ब्राह्मणभक्ती । अनन्यभावें भजे भूतीं ।

त्याची आंदणी भक्ती विरक्ती । तो जाण निश्चितीं ‘अधिकारी’ ॥ ४४ ॥

गुरूचा पढियंताही पूर्ण । त्यापासीं असल्या अभक्तपण ।

त्यासी नव्हे ब्रह्मज्ञान । अनन्य भजन जंव न करी ॥ ४५ ॥

प्रिय आणि भजनशीळ । दोषरहित निर्मळ ।

त्यासी विरक्त करूनि अढळ । उपदेशावें प्रांजळ हें गुह्य ज्ञान ॥ ४६ ॥

स्वदारा आणि स्वधन । यांचा लोभ ज्यासी संपूर्ण ।

त्यासी स्वर्ग ना मुक्तपण । जन्ममरण अनिवार ॥ ४७ ॥

परदारा परधन । सर्वथा नातळे ज्याचे मन ।

ऐसें ज्यापाशीं पवित्रपण । त्यासी हें ज्ञान उपदेशावें ॥ ४८ ॥

जो वैराग्याचा वोतिला । विवेकें पूर्ण वोसंडला ।

सद्‌गुरुसेवेसी जीवें विकला । चरणीं विनटला अनन्यत्वें ॥ ४९ ॥

सांडूनि निजमहिमान । श्रीगुरुसेवेलागीं आपण ।

ज्यासी आवडे रंकपण । ऐसा सेवेसी पूर्ण सद्‍भाव ॥ ५५० ॥

अमरश्रेष्ठं जे सुरवर । ते मानी सद्गुरूचे किंकर ।

सद्गुरूहूनियां थोर । हरिहर मानीना ॥ ५१ ॥

ज्यासी नाहीं गर्वमद । ज्यासी नाहीं कामक्रोध ।

ज्यासी नावडे विकल्पभेद । तो शिष्य शुद्ध परमार्थी ॥ ५२ ॥

काया वाचा मन धन । सांडूनि समर्थतामहिमान ।

जो सद्गुरूसी अनन्यशरण । तो सच्छिष्य जाण साधुत्वें ॥ ५३ ॥

सांडूनि समर्थतामहिमान । जो ब्रह्मज्ञानाचा याचक ।

सद्‌गुरुवचनार्थीं चातक । तो आवश्यक उपदेशीं ॥ ५४ ॥

जे कां द्विजन्म्यांहूनि बाहेरी । वेदें वाळूनि सांडिले दूरीं ।

जे कां मंत्रार्थीं अमंत्री । जे अनधिकारी श्रवणासी ॥ ५५ ॥

ज्यांसी नाहीं आश्रमधर्म । ज्यांसी नाहीं श्रौतकर्म ।

ज्यांसी नाहीं जप होम । जे वर्णाधम अतिनीच ॥ ५६ ॥

ऐसे जे कां शूद्रजन । ऐकोनि ये ग्रंथींचें ज्ञान ।

निवाराया जन्ममरण । उपजे दारुण विरक्ती ॥ ५७ ॥

उखितांच एकसरें चित्तें । मनींहूनि विटे विषयातें ।

मग चित्तें वित्तें जीवितें । रिघे सद्गुरूतें अनन्यशरण ॥ ५८ ॥

गुरूसी पुसों नेणे प्रश्न । म्हणे निवारीं जन्ममरण ।

भावार्थें घाली लोटांगण । शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण परमार्थीं ॥ ५९ ॥

ते होत कां शूद्रजन । त्यांसी उपदेशिता ब्रह्मज्ञान ।

उद्धवा कदा न लागे दूषण । हें सत्यवचन पैं माझें ॥ ५६० ॥

जे कां अपेक्षोनियां वित्त । चतुर्वर्णा उपदेशित ।

ते धनलोभें लोलुप एथ । नाहीं घे‌इजेत गुरुत्वें ॥ ६१ ॥

जेथ गुरूशींच सलोभता । तेथ शिष्याची बुडे विरक्तता ।

ऐशिये ठायीं उपदेश घेतां । परमार्थतां अपघातु ॥ ६२ ॥

निर्लोभत्वें कृपेनें पूर्ण । सद्‌गुरु उपदेशी शूद्रजन ।

ऐसोनि करी जो दीनोद्धरण । तेथ न लगे दूषण । उपदेशा ॥ ६३ ॥

जेणें तडफडूनि जाण । वैराग्याशी ये मरण ।

जेणें ज्ञात्यासी लागे दूषण । तो स्त्रीसंग आपण न करावा ॥ ६४ ॥

स्त्री देखतांचि अवचितीं । तत्काल पाडी अधःपातीं ।

तिची जाहलिया संगती । कैंची धडगती सज्ञाना ॥ ६५ ॥

प्रमादीं पाडी सर्वार्थीं । हे ‘प्रमदा’ नामाची निजख्याती ।

तिची जाहलिया नित्य संगती । केवीं परमार्थीं तरतील ॥ ६६ ॥

जिचें देखतांचि वदन । काम मोकली कटाक्षबाण ।

तेथ कायसा उ‌अदेश जाण । आली नागवण परमार्था ॥ ६७ ॥

उद्धवा तुज हेंचि मागतों जाण । नको स्त्रियांशीं संभाषण ।

नको स्त्रीयांचें अवलोकन । नको स्त्रीवचन कानीं घे‌ऊं ॥ ६८ ॥

नको नको स्त्रियाशीं मात । नको स्त्रियांचें अवलोकन ।

नको नको स्त्रीयांशीं संगत । निंद्य लोकांत सर्वार्थीं ॥ ६९ ॥

नको नको स्त्रियांचा अनुवाद । नको नको स्त्रियांचा संवाद ।

नको नको स्त्रियांसी करूं बोध । मिथ्या प्रवाद अंगीं वाजे ॥ ५७० ॥

स्वभावें सात्त्विक वनिता । गोष्टी सांगों आली परमार्थ ।

तोचि विकल्प तत्त्वतां । सुहृदां समस्तां परिकल्पे ॥ ७१ ॥

यालागीं प्रमदा जन । सर्वथा त्यागावा आपण ।

प्रमदासंगतीं ब्रह्मज्ञान । सर्वथा जाण वाढेना ॥ ७२ ॥ आशंका ॥

उप्देशीं त्याज्य स्त्रिया जरी । तरी मागिलीं थोरथोरीं ।

उपदेशील्या कैशापरी । तें ऐक निर्धारी सांगेन ॥ ७३ ॥

श्रेष्ठ याज्ञवल्क्य पाहीं । तेणें उपनिषदांच्या ठायीं ।

उपदेशिली मैत्रेयी । नानायुक्तीं पाहीं प्रबोधूनि ॥ ७४ ॥

स्वयें नरद महामुनी । प्रल्हादाची निजजननि ।

इंद्रापासूनी सोडवूनी । ब्रह्मज्ञानीं उपदेशी ॥ ७५ ॥

अवतरोनि कपिलमुनी । बैसोनियां सिद्धासनीं ।

देवहूतीलागोनी । ब्रह्मज्ञानीं प्रबोधी ॥ ७६ ॥

जो योगियांचा मुकुटमणी । कैलासपति शूळपाणी ।

भव उपदेशी भवानी । ब्रह्मज्ञानी निजबोधें ॥ ७७ ॥

इतरांची गोठी कायशी । तुवांचि गा हृषीकेशी ।

उपदेशिलें यज्ञपत्न्यांसी । ऐसें म्हणसी उद्धवा ॥ ७८ ॥

असो देखोनियां सद्‍भावा । उपदेश करूं म्हणशी कणवा ।

तरी तो अधिकार ओळखावा । ऐक उद्धवा सांगेन ॥ ७९ ॥

ऐक उद्धवा निश्चित । वाचाळ स्त्री ते अनुचित ।

येथें उपदेश करणें तें व्यर्थ । लागे अपघात गुरुत्वा ॥ ५८० ॥

जेथें स्त्रीस अति बडबड । ब्रह्मज्ञानें गर्जे तोंड ।

जेथें विषयाचा धुमाड । परमार्थ गोड परपुरुषीं ॥ ८१ ॥

जे स्त्री ब्रह्मज्ञानीं धीट । मुखीं अत्यंत वटावट ।

तिसी उपदेश करूं नये स्पष्ट । अपवादाचें बोट जेणें लागे ॥ ८२ ॥

तेथें म्यां ही केली विनंति । श्रीजनार्दन स्वामीप्रति ।

स्त्रिया शूद्र उपदेशार्थ येती । काय निश्चितीं सांगावें ॥ ८३ ॥

गुरुवेगळा मार्ग नाहीं । म्हणोनि येती लवलाही ।

त्यांसी उपदेशावें का‌ई । हें माझ्या हृदयीं स्मरेना ॥ ८४ ॥

हें ऐकोनियां वचन । संतोषले श्रीजनार्दन ।

जेणें होय चित्ताचें शोधन । तें ‘नाम’ जाण उपदेशी ॥ ८५ ॥

चित्तशुद्धि झालिया जाण । वोरसोनि येतें आपण ।

अनन्य भावें मग शरण । आल्या ज्ञान उपदेशी ॥ ८६ ॥

स्त्रीपुरुष अवलोकन । जयाचे दृष्टीं समसमान्‌ ।

ऐसोनि अनुभवें जो परिपूर्ण । तोचि स्त्रियांसी जाण उपदेशी ॥ ८७ ॥

तोही अधिकार न पाहतां । उपदेश न करीं सर्वथा ।

त्याही उपदेशाची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ८८ ॥

म्यां ज्या कां निंदिल्या वनिता । त्यांमाजीं सभाग्य सात्त्विकता ।

सांडोनियां विषयावस्था । जे परमार्था उद्यत ॥ ८९ ॥

त्यजूनियां प्रपंचाची हाव । नावडे विषयांचें नांव ।

वैराग्यें उठला सद्‍भाव । घे‌ऊनि धांव परमार्थीं ॥ ५९० ॥

अतिथि आणि पतिपुत्रांसी । भोजनीं समता नित्य जिसी ।

धनलोभ नाहीं मानसीं । परमार्थीं तिसी अधिकारु ॥ ९१ ॥

जन्ममरणनिवारणीं । जीवामनाची नित्य काचणी ।

माझे भवपाशच्छेदनीं । धर्मदाता कोणी मिळत का ॥ ९२ ॥

सद्‌गुरुप्राप्तीची अति‌आर्त । काया वाचा वित्त जीवित ।

कुरवंडी करूनि सांडित । परमार्थार्थ सद्‍भावें ॥ ९३ ॥

यापरी निजपरमार्था । सद्‍भावें जे विनटे वनिता ।

उद्धवा तिसी हें उपदेशितां । दोष सर्वथा लागेना ॥ ९४ ॥

क्षत्रिय वैश्य स्त्री शूद्रजन । यांची सच्छ्‍द्धा दृढ पाहून ।

उपदेशितां ब्रह्मज्ञान । दोषनिर्दळण शिष्यांचे ॥ ९५ ॥

उपदेशितां ब्रह्मज्ञान । जैं गुरुसीच लागे दूषण ।

तैं शिष्यासी उद्धरी कोण । हें व्याख्यान अबद्ध ॥ ९६ ॥

पहावया पात्रशुद्धता । मी बोलिलों दोषवार्ता ।

वांचूनि ब्रह्मज्ञान उपदेशितां । दोष सर्वथा असेना ॥ ९७ ॥

हें ज्ञान जाणीतल्यापाठीं । जाणणेंचि सरे सृष्टीं ।

सांसारासी पडे तुटी । तेथ दोषाची गोठी असेना ॥ ९८ ॥

 

नैतद्विज्ञान जिज्ञासोर्ज्ञातव्यमवशिष्यते ।

पीत्वा पीयूषममृतं पातव्यं नावशिष्यते ॥ ३२ ॥

 

ये ग्रंथींचें जाणितल्या ज्ञान । मुमुक्षु जे साधक जन ।

त्यांसी जाणावया आन । जाणतेपण उरेना ॥ ९९ ॥

जेवीं केलिया अमृतपान । पुढें प्राशनासी नुरे आन ।

तेवीं जाणितल्या हें ज्ञान । ज्ञातव्य ज्ञातेपण समूळ नुरे ॥ ६०० ॥ आशंका ॥

धर्मार्थकाममोक्षांप्रती । साधने असतीं नेणों किती ।

तुवां हें एकचि श्रीपती । कैशा रीतीं प्रतिपादिलें ॥ १ ॥

उद्धवा साधनें जीं आनान । ते अभक्त सोशिती आपण ।

माझ्या भक्तांसी गा जाण । मीच सधन सर्वार्थीं ॥ २ ॥

 

ज्ञाने कर्मणि योगे च वार्तायां दण्डधारणे ।

यावानर्थो नृणां तात तावांस्तेऽहं चतुर्विधः ॥ ३३ ॥

 

मोक्षालागीं ‘ज्ञान’ साधन । धर्मालागीं ‘स्वधर्माचरण’ ।

स्वामित्वालागीं ‘दंडधारण’ । ‘अर्थोद्यम’ जाण जीविकावृत्तीं ॥ ३ ॥

इहामुत्र कामभोग । तदर्थ करिती ‘योगयाग’ ।

चहूं पुरुषार्थीं हा चांग । साधनप्रयोग अभक्तां ॥ ४ ॥

ऐसें सोशितां साधन । सहसा सिद्धी न पवे जाण ।

अनेक विकळता दूषण । माजीं छळी विघ्न देवांचें ॥ ५ ॥

तैसें मद्‍भक्तांसी नव्हे जाण । माझें करितां अनन्यभजन ।

चारी पुरुषार्थ येती शरण । पायां सुरगण लागती ॥ ६ ॥

उद्धवा जे मज अनन्यशरण । त्यांचा धर्म अर्थ मीचि पूर्ण ।

त्यांचा काम तोही मीचि जाण । मोक्षही संपूर्ण मी त्यांचा ॥ ७ ॥

अभक्तां भोगक्षयें पुनरावृत्ती । भक्तांसी भोग भोगितां नित्यमुक्ती ।

एवढी माझ्या भक्तीची ख्याती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ८ ॥

ऐशी ऐकतां देवाची मात । उद्धव प्रेमें वोसंडला अद्‍भुत ।

तेणें प्रेमें लोधला कृष्णनाथ । हर्षे बोलत तेणेंसी ॥ ९ ॥

उद्धव तुझे चारी पुरुषार्थ । तो मी प्रत्यक्ष भगवंत ।

ऐसें बोलोनि हर्षयुक्त । हृदया‌आंत आलिंगी ॥ ६१० ॥

हर्षें देतां आलिंगन । कृष्ण विसरला कृष्णार्पण ।

उद्धव स्वानंदीं निमग्न । उद्धवपण विसरला ॥ ११ ॥

कैसें अभिनव आलिंगन । दोघांचें गेलें दोनीपण ।

पूर्ण चैतन्य स्वानंदघन । परिपूर्ण स्वयें झाले ॥ १२ ॥

तेथ विरोनि गेला हेतु । वेदेंसहित बुडाली मातु ।

एकवटला देवीं भक्तु । एकीं एकांतु एकत्वें ॥ १३ ॥

तेथ मावळले धर्माधर्म । क्रियेसहित उडालें कर्म ।

भ्रम आणि निर्भ्रम । या दोंहीचें नाम असेना ॥ १४ ॥

भेद घे‌ऊनि गेला अभेदा । बोध घे‌ऊनि गेला निजबोधा ।

आनंद लाजला आनंदा । ऐशिया निजपदा उद्धव पावे ॥ १५ ॥

मी जाहलो परब्रह्म । हाही मुख्यत्वें जेथ भ्रम ।

कृष्णालिंगनाचा हा धर्म । जाहला निरूपम निजवस्तु ॥ १६ ॥

यावरी कृष्ण सर्वज्ञ । सोडोनियां आलिंगन ।

ऐक्यबोधें उद्धवासी जाण । निजभक्तपण प्रबोधी ॥ १७ ॥

तेव्हं उद्धव चमत्कारला । अतिशयें चाकाटला ।

परम विस्मयें दाटला । तटस्थ ठेला ते काळीं ॥ १८ ॥

मग म्हणे हे निजात्मता । स्वतःसिद्ध जवळी असतां ।

जनासी न कळे सर्वथा । साधकांच्या हाता चढे केवीं ॥ १९ ॥

तें उद्धवाचें मनोगत । जाणोनियां श्रीकृष्णनाथ ।

तदर्थींचा सुनिश्चित । असे सांगत उपाय ॥ ६२० ॥

 

मर्त्यो यदा त्यक्तसमस्तकर्मा

निवेदितात्मा विचिकीर्षितो मे ।

तदामृतत्वं प्रतिपद्यमानो

मयाऽऽत्मभूयाय च कल्पते वै ॥ ३४ ॥

 

जें बोलिलीं धर्मार्थकाम‌ओक्षार्थं । ते साधनें सांडूनि समस्त ।

जे अनन्यभावें मज भजत । विश्वासयुक्त निजभावें ॥ २१ ॥

त्यांसी हे स्वरूपस्थिती । जे त्वां भोगिली आत्मप्रतीती ।

ते तत्काळ होय प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २२ ॥

धर्मार्थकामवासना । असोनि लागल्या मद्‍भजना ।

तरी तेही पुरवूनियां जाणा । सायुज्यसदना मी आणीं ॥ २३ ॥

भक्तांसी सवधर्मकर्मावस्था । तेही लाविल्या भजनपंथा ।

स्वधर्मकर्मीं अकर्मात्मता । माझिया निजभक्तां उद्बोधीं मी ॥ २४ ॥

भक्त वांछी भोगकाम । भोग भोगोनि होय निष्काम ।

ऐशिया निजबोधाचें वर्म । मी आत्माराम उद्बोधीं ॥ २५ ॥

भक्त मागे अर्थसंपन्नता । त्याचे गांठी धन नसतां ।

माझीं षड्‍गुणैश्वर्यसमर्थता । वोळंगे तत्त्वतां त्यापाशीं ॥ २६ ॥

सर्व भूतीं माझी भक्ती । भक्त भजे अनन्यप्रीतीं ।

तैं चारी मुक्ती शरण येती । मद्‍भक्तां मुक्ती स्वतःसिद्ध ॥ २७ ॥

वैद्य धडपुडा पंचानन । नाना रोगियांची वासना पोखून ।

मागे तें तें दे‌ऊनि अन्न । वांचवी रसज्ञ रसप्रयोगें ॥ २८ ॥

तेवीं धर्मार्थकामवासना । भक्तांच्या पोखनियां जाणा ।

मी आणीं सायुज्यसदना । तेही विवंचना सांगितली ॥ २९ ॥

नाना साधनाभिमान । सांडूनियां जो ये मज शरण ।

त्यासीही स्वरूपप्राप्ती पूर्ण । उद्धवा जाण सुनिश्चित ॥ ६३० ॥

भक्त सकाम जरी चित्तीं । तो जैं करी अनन्यभक्ती ।

तैं काम पुरवूनि मी दें मुक्ती । भक्तां अधोगती कदा न घडे ॥ ३१ ॥

बाळकें थाया घे‌ऊनि कांहीं । मिठी घातल्या मातेच्या पायीं ।

धन वेंचोनि अर्पी तेंही । परी जीवें कांहीं मारीना ॥ ३२ ॥

तेवीं माझी करितां अनन्यभक्ती । जो जो काम भक्त वांछी चित्तीं ।

तो तो पुरवूनि मी दें मुक्ती । परी अधोगती जावों नेदीं ॥ ३३ ॥

देखोनि बाळकाची व्यथा । जेवीं सर्वस्वें कळवळी माता ।

तेवीं निजभक्तांची अवस्था । मजही सर्वथा सहावेना ॥ ३४ ॥

काम पुरवूनि द्यावया मुक्ती । काय माझे गांठी नाहीं शक्ती ।

मी भक्तकैवारी श्रीपती । त्यासी अधोगती कदा न घडे ॥ ३५ ॥

माझें नाम अवचटें आल्या अंतीं । रंक लाहे सायुज्यमुक्ती ।

मा माझी करितां अनन्यभक्ती । भक्तां अवगती मग कैंची ॥ ३६ ॥

माझा भक्त जयाकडे कृपें पाहे । तोही माझी भक्ति लाहे ।

मा मद्‍भक्ता अवगती होये । हा बोल न साहे मजलागीं ॥ ३७ ॥

सोसूनियां गर्भवासासी । म्यां मुक्त केल अंबर्षी ।

विदारूनि हिरण्यकशिपूसी । प्रल्हादासी रक्षिलें ॥ ३८ ॥

चक्र घे‌ऊनियां हातीं । म्यां गर्मीं रक्षिला परीक्षिती ।

तो मी भक्तांसी अधोगती । कदा कल्पांतीं हो‍ऊं नेदीं ॥ ३९ ॥

माझिये भक्ताचेनि नांवें । तृण तेंही म्यां उद्धरावें ।

भक्तां केवीं अवगती पावे । जे जीवेंभावें मज भजले ॥ ६४० ॥

काया वाचा मन धन । अवंचूनि अनन्यशरण ।

त्यांचा योगक्षेम जाण । मी श्रीकृष्ण स्वयें सोशीं ॥ ४१ ॥

ऐसा अनन्यभक्तीचा महिमा । सांगतां उत्साह पुरुषोत्तम ।

तेणें उद्धवासी लोटला प्रेमा । स्वेद रोमां रवरवीत ॥ ४२ ॥

ऐकोनि भक्तीचें महिमान । देखोनि उद्धवाचें प्रेम पूर्ण ।

श्रीशूक सुखावला आपण । स्वानंदपूर्ण डोलत ॥ ४३ ॥

हरिखें म्हणे परीक्षिती । धन्य हरिभक्त त्रिजगतीं ।

ज्यांसी सर्वार्थीं मुक्ती । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥ ४४ ॥

जैसें भक्तीचें महिमान । तैसेंचि उद्धवाचें प्रेम गहन ।

हें उद्धवाचें प्रेमलक्षण । श्रीशुक आपण सांगत ॥ ४५ ॥

 

श्रीशुक उवाच-

स एवमादर्शितयोगमार्गः

तदोत्तमश्लोकवचो निशम्य ।

बद्धाञ्जलिः प्रीत्युषरुद्धकण्ठो

न किञ्जिदूचेऽश्रुपरिप्लुताक्षः ॥ ३५ ॥

विष्टभ्य चित्तं प्रणयावघूर्णं

धैर्येण राजन्‌ बहु मन्यमानः ।

कृताञ्जलिः प्राह यदुप्रवीरं

शीर्ष्णा स्पृशंस्तच्चरणारविन्दम्‌ ॥ ३६ ॥

 

जो ज्ञानियांचा ज्ञाननिधी । जो निजबोधाचा उदधी ।

जो आनंदाचा क्षीराब्धी । तो श्रीशुक स्वानंदीं तोषला बोले ॥ ४६ ॥

ऐक बापा परीक्षिती । श्रवणसौभाग्यचक्रवर्ती ।

ज्यातें सुर नर असुर वानिती । ज्याची कीजे स्तुती महासिद्धीं ॥ ४७॥

ज्यातें वेद नित्य गाती । योगिवृंदी वानिजे कीर्ती ।

तेणें श्रीकृष्णें स्तविली भक्ती । परम प्रीतीं अचुंबित ॥ ४८ ॥

अनन्यभ्क्तिपरतें सुख । आन नाहींच विशेख ।

सर्व सारांचें सार देख । मद्‍भक्ति चोख सुरवरदिकां ॥ ४९ ॥

भक्तियोगाचा योगमार्ग । समूळ सप्रेम शुद्ध साङ्ग ।

स्वमुखें बोलिला श्रीरंग । तें उद्धवें चांग अवधारिलें ॥ ६५० ॥

ऐकतां भक्तीचें निरूपण । उद्धवाचें द्रवलें मन ।

नयनीं अश्रु आले पूर्ण । स्वानंदजीवन लोटलें ॥ ५१ ॥

शरिर जाहलें रोमांचित । चित्त जाहलें हर्षयुक्त ।

तेणें कंठीं बाष्प दाटत । स्वेदकण येत सर्वांगीं ॥ ५२ ॥

प्राण पांगुळला जेथींचा तेथ । शरीर मंदमंद कांपत ।

नयन पुंजाळले निश्चित । अर्धोन्मीलित ते जाहले ॥ ५३ ॥

औत्सुक्याचे अतिप्रीतीं । स्वानंदी समरसे चित्तवृती ।

उद्धवदेहाची विरतां स्थिती । प्रारब्धें निश्चितीं तें राखिलें ॥ ५४ ॥

जळीं नांव उलथतां पूर्ण । जेवीं दोर राखे आवरून ।

तेवी मावळतां उद्धवपण । प्रारब्धें जाण राखिलें ॥ ५५ ॥

धैर्याचेनि अतिसामर्थ्यें । आवरूनि प्रेमाचें भरितें ।

मी कृतकृत्य जाहलों एथें । हेंही निश्चितें मानिलें ॥ ५६ ॥

श्रीकृष्णें उद्धरिलें मातें । ऐशिया मानूनि उपकारातें ।

काय उतरायी हो‍ऊं मी यातें । ऐसे निजचित्तें विचारी ॥ ५७ ॥

गुरूसी चिंतामणि देवों आतां । तो चिंता वाढवी चिंतिलें देतां ।

गुरूंनीं दिधलें अचित्यार्था । तेणें उत्तीर्णता कदा न घडे ॥ ५८ ॥

गुरूसी कल्पतरु देवों जातां । तो कल्पना वाढवी कल्पिलें देतां ।

गूरूनें दिधली निर्विकल्पता । त्यासी उत्तीर्णता तेणें नव्हिजे ॥ ५९ ॥

गुरूसी देवों स्पर्शमणी । तो स्पर्शें धातु करी सुवर्णी ।

ब्रह्मत्व गुरूचरणस्पर्शनीं । त्यासी नव्हे उत्तीर्णी परीसही देतां ॥ ६६० ॥

गुरूसी कामधेनु दे‌ऊं आणोनी । ते कामना वाढवी अर्थ दे‌ऊनी ।

गुरु निष्काम निर्गुणदानी । त्याचे उत्तीर्णी कामधेनु नव्हे ॥ ६१ ॥

त्रिभुवनींची संपत्ति चोख । गुरूसी देतां ते मायिक ।

जेणें दिधली वस्तु अमायिक । त्यासी कैसेनि लोक उतरायी होती ॥ ६२ ॥

देहें उतरायी हो‍ऊं गुरूसी । तंव नश्वरपण या देहासी ।

नश्वरें अनश्वरासी । उत्तीर्णत्वासी कदा न घडे ॥ ६३ ॥

जेणें अव्हाशंख दीधला आवडीं । त्यासी दे‌ऊनि फुटकी कवडी ।

उत्तीर्णत्वाची वाढवी गोडी । तैशि परवडी देहभावा ॥ ६४ ॥

जीवें उतरायी हो‍ऊं गुरूसी । तंव जीवत्वचि मिथ्या त्यासी ।

जेणें दिधलें सत्य वस्तूसी । मिथ्या देतां त्यासी लाजचि कीं ॥ ६५ ॥

जेणें दिघलें अनर्घ्य रत्नासी । वंध्यापुत्र देवों केला त्यासी ।

तेवीं मिथ्यत्व जीवभावासी । उत्तीर्णत्वासी कदा न घडे ॥ ६६ ॥

काया वाचा मन धन । गुरूसी अर्पितां जीवप्राण ।

तरी कदा नव्हिजे उत्तीर्ण । हें उद्धवें संपूर्ण जाणितलें ॥ ६७ ॥

जेथें अणुमात्र नाहीं दुःख । ऐसें दिधलें निजसुख ।

त्या गुरूसी उतरायी देख । न होवें निःशेख शिष्यांसी ॥ ६८ ॥

यालागीं मौनेंचि जाण । उद्धवें घातलें लोटांगण ।

श्रीकृष्णाचे श्रीचरण । मस्तकीं संपूर्ण वंदिले ॥ ६९ ॥

मागां श्रीकृष्णें पुशिलें पहा हो । उद्धवा तुझा गेला कीं शोकमोहो ।

तेणें उद्धवासी जाहला विस्मयो । उत्तर द्यावया ठावो न घडेचि ॥ ६७० ॥

आतां वंदोनि श्रीचरण । कृतांजली धरोनि जाण ।

उत्तर द्यावया आपण । श्रीकृष्णवदन अवलोकी ॥ ७१ ॥

जेवीं सेवितां चंद्रकर । चकोर तृप्तीचे दे ढेंकर ।

तेवीं उद्धव कृष्णसुखें अतिनिर्भर । काय प्रत्युत्तर बोलत ॥ ७२ ॥

 

उद्धव उवाच-

चिदावितो मोहमहन्धकरो

य आश्रितो मे तव संनिधानात्‌ ।

विभावसोः किन्नु समीपगस्य

शीतं तमो भीः प्रभवन्त्यजाद्य ॥ ३७ ॥

 

जो अकळदेवचूडामणी । जो यादवांमाजीं अग्रगणी ।

जो अविद्यारात्रीचा तरणी । जो शिरोमणी ब्रह्मवेत्त्यां ॥ ७३ ॥

ऐशिया श्रीकृष्णाप्रती । स्वानंदाचिये निजस्फूर्तीं ।

उद्धवें सांगतां निजस्थिती । त्यामाजीं करी स्तुती आद्यत्वें हरीची ॥ ७४ ॥

मज तंव विचारितां । ब्रह्मा सर्वांचा आदिकर्ता ।

तोही नारा‌अयणनाभीं तत्त्वतां । होय जन्मता ‘अज’ नामें ॥ ७५ ॥

तो तूं कमळनाभि नारायण । मायासंवलित ब्रह्म जाण।

ते मायेचें तूं आद्यकारण । आद्यत्व पूर्ण तुज साजे ॥ ७६ ॥

अविद्येच्या महारात्रीं । अडकलों होतों मोह‍अंधारीं ।

तेथूनि काढावया बाहेरीं । आणिकांची थोरी चालेना ॥ ७७ ॥

तेथ तुझेनि वचनभस्करें । नासोनि शोकमोह‍अंधारें ।

मज काढिलें जी बाहेरें । चमत्कारें संनिधें तुझ्या ॥ ७८ ॥

तुझिये संनिधीपाशीं । ठाव नाहीं अविद्येसी ।

तेथ मोहममता कैसी ग्रासी । हृषीकेशी तुज असतां ॥ ७९ ॥

अंधारी राती अतिगहन । तेथ शीतें पीडिला जो संपूर्ण ।

त्यासी आतुडलिया हुताशन । शीत तम जाण तत्काळ पळे ॥ ६८० ॥

तो अग्नि सेवितां स्वयें सदा । शीततमांची भयबाधा ।

पुढती बाधों न शके कदा । तेवीं गोविंदा संनिधीं तुझ्या ॥ ८१ ।

तेवीं शोकमोहममतेशीं । माया जन बांधे भवपाशीं ।

ते तुझिये संनिधीपाशीं । जाती आपैसीं हारपोनी ॥ ८२ ॥

मरणजन्मां अपाये । मागां अनेक सोशिले स्वयें ।

ज्यासी तुझी संनिधी होये । त्यासी तें भवभये समूळ मिथ्या ॥ ८३ ॥

तुझे संनिधीपाशीं जाण । समूळ मायेचें निर्दळण ।

तेचि अर्थीचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ८४ ॥

 

प्रत्यर्पितो मे भवतानुकम्पिना

भृत्याय विज्ञानमयः प्रदीपः ।

हित्वा कृतज्ञस्तव पादमूलं

कोऽन्यत्समीयाच्छरणं त्वदीयम्‌ ॥ ३८ ॥

 

तुझी संनिधिमात्र देख । समूळ अज्ञानासी घातक ।

हेंचि मुख्यत्वें आवश्यक । भक्त सात्त्विक जाणती ॥ ८५ ॥

असो इतरांची गोष्टी । म्याहीं अनुभविलें निजदृष्टीं ।

अविद्या निरसावया सृष्टीं । सत्संगती लाठी सर्वार्थीं ॥ ८६ ॥

सत्संगाहीमाजीं जाण । तुझी संगती अतिपावन ।

तुवां उद्धरावया दीनजन । हें निजात्मज्ञान प्रकाशिलें ॥ ८७ ॥

माझें निमित्त करूनि जाण । उद्धरावया दीन जन ।

त्यांचें निरसावया अज्ञान घन । ज्ञानदीप पूर्ण प्रज्वळिला ॥ ८८ ॥

उपदेशार्थ श्रद्धास्थिती । हेचि टवळें पैं निश्चितीं ।

तेथें बोधिका ज्या निजात्मयुक्ती । तेंचि टवळ्यांप्रती स्न्नेह पूर्ण ॥ ८९ ॥

विवेकवैराग्यधारण । हेंचि तेथील वाती जाण ।

तेथ प्रज्वळिला ज्ञानघन । चित्प्रभापूर्ण महादीप ॥ ६९० ॥

नैराश्य तेंचि वैराग्यधारण । तेथें प्रज्वळे ज्ञनदीप पूर्ण ।

आशां तेंचि माल्हवण । गडद संपूर्ण पडे तेथें ॥ ९१ ॥

तो दीप कर्णद्वारीं ठेविला । तंव सबाह्य प्रकाश जाहला ।

अज्ञान‍अंधार निर्दळिला । स्वयें प्रबळला सद्‌रूपें ॥ ९२ ॥

तेणें सबाह्यसत्प्रकाशें । तुझी पदवी प्रकट दिसे ।

ऐसें निजरूप हृषीकेशें । अनायासें मज अर्पिलें ॥ ९३ ॥

तुवां अंतर्यामित्वें आपुलें । स्वरूप पूर्वींच मम अर्पिलें ।

तें तुवांच माझारी आच्छादिलें । भजन आपुलें प्रकटावया ॥ ९४ ॥

तुझ्या निजभजनाचें लक्षण । सर्वभूतीं भगवद्‍भजन ।

तेणें तूं साचार संतोषोन । अर्पिलेंचि ज्ञान अर्पिसी पुढती ॥ ९५ ॥

वाढवूनि निजभजन । माझें मज अर्पिसी ज्ञान ।

या नांव ‘प्रत्यर्पण’ । साधु सज्ञान बोलती ॥ ९६ ॥

वाढवूनि आपुली भक्ती । माझें ज्ञान दिधलें माझे हातीं ।

दिधलें तेथ माया पुढती । विकल्पवृत्ती स्पर्शेना ॥ ९७ ॥

जे दिधली स्वरूपस्थिती । ते आच्छादेना कदा कल्पांतीं ।

यापरी गा श्रीपती । कृपा‌अ निश्चितीं तुवां केली ॥ ९८ ॥

यापरी तूं अतिकृपाळू । निजदासांलागी दयाळू ।

त्या तुज सांडूनियां बरळू । आनासी गोवळू भजों धांवे ॥ ९९ ॥

त्यजूनि स्वामी हृषीकेशु । आना भजेल तो केवळ पशु ।

पशूंहीमाजीं तो रासभेशु । ज्यासी नाहीं विश्वासु हरिभजनीं ॥ ७०० ॥

तुवां जनासी केला उपकारु । इंद्रियां पाटव्य ज्ञानधिकारु ।

तो उपकार विसरे जो नरु । तो जाण साचारु कृतघ्न ॥ १ ॥

जे जाणती तुझ्या उपकारातें । ते काया वाचा चित्तें वित्तें ।

कदा न भजती आनातें । मज निश्चितें मानिलें ॥ २ ॥

मज निमित्त करुनियां जाण । जें त्वां प्रकशिलें निजात्मज्ञान ।

तेणें जगाचें उद्धरण । श्रवणमननकीर्तनें ॥ ३ ॥

यापरी तूं क्रुपाळू पूर्ण । माझें छेदिलें भवबंधन ।

तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण स्वयें सांगे ॥ ४ ॥

 

वृक्णश्च मे सुदृढः स्न्नेहपाशो

दाशार्हवृष्णयन्धकसात्वतेषु ।

प्रासारितः सृष्टिविवृद्धये त्वया

स्वमायया ह्यात्मसुबोधहेतिना ॥ ३९ ॥

 

तुवां मायेनें सृजिलें जन । ते सृष्टी व्हावया वर्धमान ।

स्त्री पुत्र सुहृद सज्जन । हा स्न्नेह संपूर्ण वाढविला ॥ ५ ॥

मी जन्मलों यादवकुळांत । तेथ वृष्णि-अंधक-सात्वत ।

इत्यादि सुह्रुद समस्त । अतिस्न्नेहयुक्त आप्तत्वें ॥ ६ ॥

तें सुहृदस्त्रीपुत्रस्न्नेहबंधन । त्या स्न्नेहपाशाचें छेद्न ।

माझे बाळपणीं त्वां केलें जाण । जें खेळतां तुझें ध्यान मज लागलें ॥ ७ ॥

जेवीं वोडंबरी खेळतां खेळ । मोहिनी विद्या प्रेरी प्रबळ ।

ते विद्येचें आवरावया बळ । शक्त केवळ खेळ खेळविता ॥ ८ ॥

तेवीं तुझी स्वमाया जाण । जे कां सदा तुज अधीन ।

तिचे स्नेहपाश दारुण । तेणें बांधोनि जन अतिबद्ध केले ॥ ९ ॥

ते माझे स्नेहपाश जाण । त्वां पूर्वींच छेदिले आपण ।

जैं मज होतें बाळपण । तैंचि कृपा पूर्ण मज केली ॥ ७१० ॥

तें भवबंधछेतितें जें शस्त्र । तुवां निजयुक्तीं फोडोनि धार ।

सतेज करूनियां खडतर । मजलागीं स्वतंत्र अर्पिलें ॥ ११ ॥

येणें शस्त्रबळेंं मी जाण । छेदूं शकें जगाचें बंधन ।

एवढी मजवरी कृपा पूर्ण । केली आपण दयालुत्वें ॥ १२ ॥

संसार दुःखरूप जो का एथें । तोचि सुखरूप जाहल मातें ।

ऐशिये कृपेचेनि हातें । मज निश्चितें उद्धरिलें ॥ १३ ॥

मी कृतकृत्य जाहलों एथें । परी कांहींएक मागेन तूतें ।

ते कृपा करावीं श्रीकृष्णनाथें । म्हणोनि चरणातें लागला ॥ १४ ॥

 

नमोऽस्तु ते महायोगिन्‌ प्रपन्नमस्नुशाधि ।

यथा त्वच्चरणाम्भोजे रतिः स्यादनपायिनी ॥ ४० ॥

 

न घडतें घडविसी आपण । नाथिलें दाविसी विंदान ।

जित्या मेल्या लावूनि लग्न । नांदविसी संपूर्ण निजमाया ॥ १५ ॥

जे योगियांसी अतिदुस्तर । जिणें नाडिले स्त्रष्टा शंकर ।

ते माया तुझी किकर । तूं परात्पर महायोगी ॥ १६ ॥

त्य तुझ्या कृपेस्तव जाण । मी कृतकृत्य जाहलों आपण ।

न देखें भवभयादि दुःखभान । स्वानंदीं निमग्न सर्वदा ॥ १७ ॥

दृश्य द्रष्टा दर्शन । नाहीं त्रिपुटी ना त्रिगुण ।

हारपलें मीतूंपण । स्वानंदपूर्ण निजबोधें ॥ १८ ॥

निजबोधें स्वानंदपूर्ण । हेही बोल मायिक जाण ।

परादिवाचां पडिलें शून्य । यालागीं मौन वेदवादा ॥ १९ ॥

कार्य कारण कर्तव्यता । मज उरली नाहीं सर्वथा ।

तरी कांहींएक श्रीकृष्णनाथा । तुज मी आतां मागेन ॥ ७२० ॥

जेवीं कां बाळकाचा थाया । कळवळोनि पुरवी माया ।

तेवीं माझिया वचना यया । श्रीकृष्णराया अवधारीं ॥ २१ ॥

हें अंतींचें माझें मगतेपण । देवें अवधारावें सावधान ।

वंदूनियां श्रीकृष्णचरण । अगम्य विंदान मागत ॥ २२ ॥

मज थोर भ्रम होता चित्तीं । गोड असेल जीवन्मुक्ती ।

तेथ न देखें तुझी भक्ती । कोरडी मुक्ती मज न लगे ॥ २३ ॥

सद्रुरुकृपावचनोक्तीं । शिष्य तत्काळ लाहे मुक्ती ।

ज्यांत सद्ग्रूची नांही भक्ती । जळो ती मुक्ती मज न लगे ॥ २४ ॥

यालागीं तुज शरण । मागुतेन मी आलों जाण ।

सायुज्याहीवरी पूर्ण । तुझें गुरुभजन मज दे‍ईं ॥ २५ ॥

मागां बहुतीं केली भक्ती । म्हणसी त्यांसी म्यां दिधली मुक्ती ।

परी मुक्तीवरती भक्ती । नाहीं मजप्रती मागितली ॥ २६॥

मागां जिंहीं जिंहीं केली भक्ती । त्यासीं त्वां ठकिलें दे‌ऊनि मुक्ती ।

तें ठकडेपण श्रीपती । न चले मजप्रती सर्वथा ॥ २७ ॥

ज्यांची अहंकारशून्य वृत्ती । जाहले आत्माराम सहजगतीं ।

तेही अहेतुक भक्ती करिती । ऐशी स्वरूपस्थिती पैं तुझी ॥ २८ ॥

 

( संमतश्लोक )-आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अपुरुक्रमे ।

कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिं इत्थम्भूतगुणो हरिः ॥

 

तेथ त्यजोनियां तुझी गुरुभक्ती । मुक्ती मागणें हेचि भ्रान्ती ।

असो तुझी न लगे मुक्ती । माझी गुरुभक्ती मज दे‍ईं ॥ २९ ॥

ज्यासी आकळली निजमुक्तता । म्हणसी त्यासी भक्ती नेदवे आतां ।

हे मजसी बोलों नको कथा । तुझी समर्थता मी जाणें ॥ ७३० ॥

तूं न घडे तें घडविसी । न चळे तें चाळविसी ।

नव्हे तें तूं होय करिसी । नाहीं सामर्थ्याची मर्यादा ॥ ३१ ॥

अगम्य सामर्थ्याची गणना । बुडल्या तारूनि पाषाणां ।

त्यावरी तारिसी वानरसेना । सेतुबंधना श्रीरामा ॥ ३२ ॥

केवळ जे कां वनचर । पालेखा‌ईर वानर ।

चारी मुक्ती त्यांच्या किंकर । त्यांसी सुरवर वंदिती स्वयें ॥ ३३ ॥

केवळ ज्या कां व्यभिचारिणी । शेखीं ज्या घुरटा गौळणी ।

मोक्ष लागे त्यांच्या चरणीं । ये ब्रह्मा लोटांगणीं चरणरजासी ॥ ३४ ॥

तूं परमात्मा परमेश्वर । हें नेणती गौळणी वानर ।

तरी तुझें त्यांसी भजनमात्र । फळलें साचार परब्रह्मत्वें ॥ ३५ ॥

ऐसें अगाध तुझें भजन । अगम्य भजनाचें महिमान ।

भक्ती‌अधीन तुझें देवपण । मा मोक्षासी कोण अधिका‌ई ॥ ३६ ॥

भक्तीच्या पोटीं जन्मली मुक्ती । वाढली मुक्ती भक्तीतें घाती ।

ऐसी जे कां मुक्ती मातृहंती । तिसी मी सर्वार्थीं नातळें ॥ ३७ ॥

फिटे मुक्तीचें दूषण । जेणें ते होय अतिपावन ।

तें मीं सांगेन विदान । ऐक सावधान श्रीकृष्णा ॥ ३८ ॥

जोडल्याही मुक्तपण । मज द्यावें तुझें गुरुभजन ।

तेणें मुक्तीही होय पावन । म्हणोनि लोटांगण घातलें ॥ ३९ ॥

मस्तकीं धरिले श्रीचरण । उद्धव सर्वथा न सोडी जाण ।

तेणें टकच जाहला श्रीकृष्ण । त्यासी संपूर्ण तुष्टला ॥ ७४० ॥

जाणोनि आपलें मुक्तपण । मी न सांडी तुझें निजभजन ।

ऐशी कृपा करीं पूर्ण । म्हणोनि श्रीचरण न सोडी ॥ ४१ ॥

मुक्तता मानल्या संपूर्ण । तैं राहों शके सद्‌गुरुभजन ।

हेंही बाधों न शके विघ्न । तैशी भक्ति निर्विघ्न मज सांग ॥ ४२ ॥

कोटिजन्में शिणतां जाण । म्हणसी नातुडे मुक्तपण ।

त्या मोक्षा नांव ठेविसी ‘विघ्न’ । मूर्ख संपूर्ण मज म्हणसी ॥ ४३ ॥

जेणें सुटे तुझें सद्‌गुरुभजन । तें मी मानीं परम विघ्न ।

तुझे भक्तिवीण मुक्तपण । अलवणी मज जाण गोविंदा ॥ ४४ ॥

माझी न मोडे नित्यमुक्तता । अहेतुक चालवीं भक्तिपंथा ।

ऐसी कृपा श्रीकृष्णनाथा । झणींं संकोचता मानिसी ॥ ४५ ॥

म्हणसी म्यां दिधली नित्यमुक्ती । ते माझी मजपाशीं सिद्ध होती ।

‘दिधली’ म्हणणें हे मिथ्या वदंती । वा‌ऊगी ख्याती दातृत्वाची ॥ ४६ ॥

माझी स्वतःसिद्ध नित्यमुक्तता । त्यावरी भक्ति मी मांगे आतां ।

ते देशील तरी तूं साचार दाता । उदारता या नांव ॥ ४७ ॥

ते संतोषोनि भक्ति देतां । उल्हास न देखों तुझ्या चित्ता ।

थोर मांडली कृपणता । कृष्णनाथ मजलागीं ॥ ४८ ॥

जे सांडवी सदुरुभक्ती । आम्हां न लगे तुझिया जीवन्मुक्ती ।

मुक्ती म्हणणें हेही भ्रांती । ऐक श्रीपती सांगेन ॥ ४९ ॥

मुळीं मुख्यत्वें नाही बद्धता । तेथ कैंची काढिली मुक्तता ।

मिथ्या मुक्ती मी नातळे सर्वथा । माझी गुरुभक्तिता मज दे‍ईं ॥ ७५० ॥

मागें ज्यांसी त्वां दिधली मुक्ति । ते ठकिले ठकिले याच रीतीं ।

तैसें चाळवूं नको श्रीपती । मोक्षावरील भक्ती मज दे‍ईं ॥ ५१ ॥

म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले दोनी चरण ।

प्रेमें वोसंडला श्रीकृष्ण । उद्धवासी संपूर्ण तुष्टला ॥ ५२ ॥

मोक्षाहीवरील गुरुभक्ती । उद्धवें मागितली नान युक्तीं ।

जे जे चालली उपपत्ती । तेणें सुखें श्रीपती सुखावला ॥ ५३ ॥

सुखें सुखावली श्रीकृष्णमूर्ती । डोलों लागला स्वानंदस्थितीं ।

तेणें संतोषें भकित्मुक्ती । उद्धवाहातीं अर्पिली ॥ ५४ ॥

जगीं उद्धवाचें शुद्ध पुण्य । जगीं उद्धवचि धन्य धन्य ।

ज्यालागीं सर्वस्वें श्रीकृष्ण । मोक्षावरील गुरुभजन स्वानंदें देत ॥ ५५ ॥

गुरु ब्रह्म दोनी अभिन्न । हेंही सद्‌गुरु प्रबोधी पूर्ण ।

यालागीं मोक्षावरील गुरुभजन । नव्हे दूषण सच्छिष्या ॥ ५६ ॥

मागिलां निजभक्ताप्रती । स्वानंदें तुष्टला श्रीपते ।

तिहीं मागितली निजमुक्ती । त्यांसी हे स्थिती अतर्क्य ॥ ५७ ॥

उद्धवें थोर केली ख्याती । मुक्तीचे माथां वा‌इली भक्ती ।

अगम्य मागितली स्थिती । तेही श्रीपती अर्पित ॥ ५८ ॥

उद्धवा मुक्तीवरील जे भक्ती । ते मज अवतारांची अवतारशक्ती ।

येणें उत्पत्ति-स्थिति-प्रलय अंतीं । करूनि श्रीपती मी अलिप्त ॥ ५९ ॥

येणेंचि बळें मी तत्त्वतां । कर्में करूनि अकर्ता ।

भोग भोगोनि अभोक्ता । जाण सर्वथा येणेंचि योगें ॥ ७६० ॥

हा योग न कळे ज्यासी । दुःखरूप संसार त्यासी ।

हा अखंड योग मजपाशीं । मीं संसारेंसी सुखरूप ॥ ६१ ॥

हा योग सदाशिव जाणे । का म्यां जाणिजे नाराय़णें ।

इतरांचे जें जाणणें । तें अगम्यपणें रिघेना ॥ ६२ ॥

ऐसी श्रीकृष्ण सांगे गुह्य गोष्टी । ते स्थिति बाणली उद्धवाचे पोटीं ।

दोघां निजबोधें एकगांठी । भजनकसवटी कळों सरली ॥ ६३ ॥

मुक्तीसी भक्तीची हातवटी । ते उद्धवासी कळली गोष्टी ।

तो उल्हास न माये पोटीं । स्वानंदपुष्टीं कोंदला ॥ ६४ ॥

जेवीं बाळकाच्या थायाकारणें । माता लेववी निजभूषणें ।

तेवीं उद्धवालागीं श्रीकृष्णें । अवतारस्थिति देणें निश्चित ॥ ६५ ॥

मनाचें ना‌इकती कान । बुद्धीचें न देखती नयन ।

शेखीं गगनातेंही चोरून । उद्धवासी श्रीकृष्ण निजस्थिती अर्पी ॥ ६६ ॥

जे ब्रह्मवेत्त्यांसी नकळे । जे वेदनुवादा नाकळे ।

ते स्थिती उद्धवासी गोपाळें । कृपाबळें अर्पिली ॥ ६७ ॥

पूर्वीं श्रीकृष्णें पुसतां पहा हो । ‘उद्धरलों’ म्हणे उद्धवो ।

आतां मागें भजनभावो । हा गूढाभिप्रावो हरि जाणे ॥ ६८ ॥

मुक्तीवरील मागतां भक्ती । श्रीकृष्णाची अवतारशक्ती ।

मायानियंतृत्वाची पूर्ण स्थिति । उद्धवाचे हातीं स्वयें आली ॥ ६९ ॥

जाणोनि मायेचें मिथ्यात्वपूर्ण । तिचें प्रेरण आणि आवरण ।

हें मायानियंतृत्वलक्षण । उद्धवासी श्रीकृष्ण स्वयें अर्पी ॥ ७७० ॥

जसें बुद्धिबळाचे पोटीं । पूर्व कर्म नसतां गांठीं ।

राजा प्रधान पशु प्यादा उठी । निर्धारितां दृष्टीं काष्ठ एक ॥ ७१ ॥

एकचि काष्ठ दोहीं भारीं । तेथ कोण कोणाचा वैरी ।

वैर नसतांही झुंजारी । मारामारी अचेतनां ॥ ७२ ॥

म्हणती हस्ती घोडा प्रधान मेला । तेथ काय त्यांचा प्राण गेला ।

प्यादा होता तो प्रधान जाहला । तो काय पावला गजान्तलक्षी ॥ ७३ ॥

जेव नसतांही निर्धारीं । मारीलें म्हणती निजगजरीं ।

एका जीत एका हारी । तें ज्ञान सारीं नेणतीं ॥ ७४ ॥

सारीं निमाल्या पाठीं । कोण धर्मात्मा चढे वैकुंठी ।

कोण पडे नरकसंकटीं । तेवीं बद्धमुक्तगोठी समूळ मिथ्या ॥ ७५ ॥

एवं बुद्धिबळाचिये परी । ज्याची निजदृष्टीं संसारीं ।

तोचि अवतारांचा अवतारी । जाण तो निर्धारीं भगवंत ॥ ७६ ॥

समूळ मिथ्या जाणे वेदोक्ती । समूळ मिथ्या जाणे बंधमुक्ती ।

हें जाणोनि आचरे जो वेदविहितीं । तेचि निजभक्ती मुक्तीवरिल ॥ ७७ ॥

करूनि संसारनिवृत्ती । बहुत पावले नित्यमुक्ती ।

त्यांसी हे दुर्गमभक्ती । अतर्क्य स्थिती तर्केना ॥ ७८ ॥

ऐशी ज्यापाशीं माझी स्थिती । तोचि मोक्षावरील करी भक्ती ।

इतरांसी हे अतर्क्य गती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ७९ ॥

उद्धव पावला अगाध गती । त्यासी सर्वलोकपकारार्थीं ।

वांचवावया ब्रह्मशापाहातीं । उपाय श्रीपती स्वयें योजी ॥ ७८० ॥

नारदासी ब्रह्मज्ञान । त्यासीही दक्षशापबंधन ।

एके ठायीं न राहे जाण । करी परिभ्रमण शापस्तव ॥ ८१ ॥

झालियाही ब्रह्मज्ञान । ब्रह्मशाप अतिदारुण ।

हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । उद्धवा जाण दूरी दवडी ॥ ८२ ॥

उद्धव जन्मला यादववंशीं । यादव निमती ब्रह्मशापेंशीं ।

तेथ वांचवावया उद्धवासी । बदरिकाश्रमासी स्वयें धाडी ॥ ८३ ॥

ब्रह्मशापाचेनि आघातें । यादव निमती स्वगोत्रघातें ।

उद्धव वांचवावया तेथें । बदरीकाश्रमातें हरि प्रेरी ॥ ८४ ॥

उद्धवासी जें झलें ज्ञान । त्याहूनि बदरिकाश्रम पावन ।

हें सर्वथा न घडे जाण । ब्रह्मशापाभेण पळवीत पळवीत ॥ ८५ ॥

उद्धवा ऐसें अनर्घ्य रत्न । ज्यासी बाणली स्थिति पूर्ण ।

त्यासी वांचवावया श्रीकृष्ण । पाठवी आपण बदरिकाश्रमा ॥ ८६ ॥

 

श्रीभगवानुवाच-

गच्छोद्धव मयाऽऽदिष्टो बदर्याख्यं ममाश्रमम्‌ ।

तत्र मत्पादतीर्थोदे स्न्नानोपस्पर्शनैः शुचिः ॥ ४१ ॥

 

गंभीरगिरा बोले श्रीकृष्ण । उद्धवा तुज जाहलें ब्रह्मज्ञान ।

तुटलें स्न्नेहपाशबंधन । तरी ममाज्ञा करीं गमन बदरिकाश्रमा ॥ ८७ ॥

त्या हदरिकाश्रमें महिमान । लोकसंग्रहार्थ संपूर्ण ।

तरावया जडामूढ जन । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ८८ ॥

तो बदरिकाश्रम माझें स्थान । तेथ नित्य माझें अनुष्ठान ।

तया स्थानाचें दूरदर्शन । करी निर्दळण कलिकल्मषा ॥ ८९ ॥

ज्या पर्वताचें स्पर्शन । मानवां करी परम पावन ।

जें बदरीचें नामस्मरण । विभांडी दारुण महादोषां ॥ ७९० ॥

तेथेंही माझें पादोदक । अलकनंदा पवित्र देख ।

जिचेनि स्पर्शमात्रें लोक । होती अलौकिक पावन ॥ ९१ ॥

जेथ श्रद्धायुक्त करितां स्नान । जीवाचें तुटे भवबंधन ।

ज्यासी घडे आचमन । तो उद्धरे जाण पितरेंसीं ॥ ९२ ॥

ऐसें बदरिकाश्रम माझें जाण । अतिशयें परम पावन ।

म्हणासी कैं केलें त्वां तें स्थान । तरे ऐक तें कथन उद्धवा ॥ ९३ ॥

रजोगुणें सृजिले जन । ते जाहले भोगकर्मीं प्रवीण ।

भोगासक्तीं बुडतां पूर्ण । दों रूपीं जाण मी अवतरलों ॥ ९४ ॥

तम निरसी रविचंद्र पूर्ण । तैसा मी जाहलों नरनारायण ।

बदरिकाचलामाजीं जाण । केला संपूर्ण नित्योदयो ॥ ९५ ॥

भज्यपूज्यत्वें मी नारायण । नररूपें मीचि भक्त जाण ।

तेथ भक्ति वैराग्य ज्ञानं । म्यां आचरोन प्रकाशिलें ॥ ९६ ॥

तो बदरीकाश्रम माझें स्थान । तेथें सर्वदा मी आपण ।

अद्यापि करितों अनुष्ठान । भक्तिज्ञानवैराग्यें ॥ ९७ ॥

नरनारायणस्थितीं । मी अवतरलों जे पर्वतीं ।

तेथ तोडिले बोरी‌ऐशी मागुती । माझी निजभक्ती फांपा‌इली ॥ ९८ ॥

यालागीं ‘बदरीकाश्रम’ । त्या स्थळासी म्यां ठेविलें नाम ।

तेथें फिटे भवभ्रम । यापरी परम पावन तें स्थळ ॥ ९९ ॥

त्या बदरिकाशमाप्रती । तुवां जावें गा निश्चितीं ।

ऐसें उद्धवा कल्पिसी चित्तीं । मज काय तीर्थीं विवंचू ॥ ८०० ॥

मोक्षाहीवरील भक्ती । तुवां अर्पिली माझे हातीं ।

तेणें मी जाहलों कृतकृत्यार्थी । म्हणसी मज तीर्थीं चाड नाहीं ॥ १ ॥

तुज माझी आज्ञा प्रमाण । अवश्य तेथें करावें गमन ।

मग उद्धवें धरोनियां मौन । मस्तकीं वचन वंदिलें ॥ २ ॥

मद्‍भावें करूनि नमन । घेतां बदरिकाश्रमदर्शन ।

तो नर होय नारायण । एवढें महिमान त्या स्थळाचें ॥ ३ ॥

उद्धवा तुझ्या ठायीं पूर्ण ज्ञान । ज्ञान असोनि माझें भजन ।

तुझेनि चरणस्पर्शें जाण । हो‌ईल पावन बदरिकाश्रम ॥ ४ ॥

ऐसें ऐकोनि श्रीकृष्णवचन । उद्धवासी आलें रुदन ।

धांवोनि वंदिले श्रीचरण । सर्वथा गमन करीन आतां ॥ ५ ॥

ब्रह्मशापाचें निर्दळण । उद्धवाचें चुकवावया जाण ।

श्रीक्रुष्णें प्रबोधोनि पूर्ण । करवी गमन बदरिकाश्रमा ॥ ६ ॥

उद्धव ज्ञानियांचें ज्ञानरत्न । त्यासी वांचवूनि श्रीक्रुष्ण ।

विस्तारावया निजज्ञान । करवी गमन बदरिकश्रमा ॥ ७ ॥

चुकावावया ब्रहशाप दारुण । उद्धवासी ‘विशाळी’ गमन ।

अन्यथा जहलिया ब्रह्मज्ञान । कृष्ण तीर्थाटन नेमीना ॥ ८ ॥

उद्धवासी भवबंधन । बाळपणींचि नाहीं जाण ।

हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । ब्रह्मशापाभेण तीर्था धाडी ॥ ९ ॥

तीर्थयात्रेचा अभिप्रावो । हाचि निश्चितें निजभावो ।

जाणोनि देवाधिदेवो । मोकली उद्धवो बदरिकश्रमा ॥ ८१० ॥

उद्धवा तुज गेलिया तेथ गेलिया तेथ । थोर लोकोपकार हो‌ईल सत्य ।

तुझेनि धर्में निश्चित । दीन समस्त उद्धरती ॥ ११ ॥

म्हणसी पावल्या तें तीर्थ । म्यं कैसें वसावें तेथ ।

तेही अर्थीं लोकहितार्थ । तुज इत्यर्थ सांगेन ॥ १२ ॥

उद्धवा तुझें जें आचरण । तो‌इ जनांसी उपदेश जाण ।

यालागीं वैराग्य-भक्ती-ज्ञान । स्वधर्माचरण सांडूं नको ॥ १३ ॥

त्रिभुवनामाजीं सर्वथा । उद्धवा मज नाहीं कर्तव्यता ।

तोही मी लोकसंग्रहार्था । होय वर्तता निजधर्मीं ॥ १४ ॥

तूं ऐसें म्हणसी आतां । ‘त्रैलोक्य असे तुझ्या माथां ।

यालागीं लोकसंग्रहार्था । तूं होसी वर्तता स्वधर्मकर्मीं’ ॥ १५ ॥

मी निजधामा जातों आपण । यालागीं माझी स्थिती पूर्ण ।

ते पूर्णता तुज म्यां अर्पिली जाण । लोकसंग्रहार्थ पूर्ण तूं विरक्त हो‌ईं ॥ ९६ ॥

अभेदभक्ती वैराग्य ज्ञान । स्वयें आचरोनि आपण ।

देखीं लावावे इतर जन । ‘लोकसंग्रह’ जाण या नांव ॥ १७ ॥

 

( संमतश्लोक-भगवद्गीता )

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम्‌ ।

जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचारन्‌ ॥

 

उद्धवा माझिये ज्ञानप्राप्ती । तूं वंद्य जाहलासी त्रिजगतीं ।

तुझी जे आचरती स्थिती । तेचि लोकीं समस्तीं करिजेल ॥ १८ ॥

आतां तुझेनि मिसें जाण । साडेतीं श्लोकींचें निरूपण ।

लोकसंग्रहार्थ सांगेन । तैसेंचि वर्तन करावें तुवां ॥ १९ ॥

तुज पावलिया बदरिकाश्रमातें । तेथ विद्यमान बहुत तीर्थें ।

परी अलकनंदा मुख्य तेथें । जे नाशी दोषांतें दर्शनमात्रें ॥ ८२० ॥

 

ईक्षयालकनन्दाया विधूताशेषकल्मषः ।

वसनो वल्कलान्यङ्ग वन्यभुक्‌ सुखनिःस्पृहः ॥ ४२ ॥

 

करूनि अलकनंदेचें स्न्नान । करावें विध्युक्त तीर्थविधान ।

मग तेथें वसावें आपण । वसतें लक्षण तें ऐक ॥ २१ ॥

त्यजूनि वस्त्रें आपण । करावीं वल्कलें परिधान ।

करूनि वनफलें भोजन । रहावें आपण अनुद्वेग ॥ २२ ॥

आपुली पूर्ण निःस्पृहता । दावावी लोकसंग्रहार्था ।

निजसुखें तुज तेथें असतां । द्वंद्वसहिष्णुता दावावी ॥ २३ ॥

 

तितिक्षुर्द्वन्द्वमात्राणां सुशीलः सयतेन्द्रियः ।

शान्तः समाहितधिया ज्ञानविज्ञानसंयुतः ॥ ४३ ॥

 

तूं ज्ञानविज्ञानसंपन्न । तुज द्वंद्वबाधा न बाधी जाण ।

तरी द्वंद्वसहिष्णुता पूर्ण । दावावी आपण लोकहितार्थ ॥ २४ ॥

तुज नाहीं विषयासक्तता । तरी नेमावें इंद्रियार्था ।

प्रकट करावी सुशीलता । निजशांतता दावावी ॥ २५ ॥

निजबुद्धीचें समाधान । सहजें प्रकटवावें आपण ।

मजपासूनि जें प्राप्त ज्ञान । त्यांचे अनुसंधान दावावें ॥ २६ ॥

 

मत्तोऽनुशिक्षितं यत्ते

विविक्तमनुभावयन्‌ ।

मय्यावेशितवाक्‌चित्तो

मद्धर्मनिरतो भव ॥ ४४ ॥

 

या स्थितीं तुज असतां जाण । बहुसाल तुज येतील शरण ।

तूं पावलासि माझें ज्ञान । हें सर्वही जन जाणती ॥ २७ ॥

पावोनियां ब्रह्मज्ञान । स्वयें उद्धरला आपण ।

न करीचि दीनोद्धारण । हें भेडपण ज्ञात्याचें ॥ २८ ॥

एक पावोनि ब्रह्मज्ञान । शिष्य उपदेशी आपण ।

बोध न करवे परिपूर्ण । ते निष्ठाहीन निर्वीर्य ॥ २९ ॥

शिष्य बोधेंवीण चरफडी । गुरु गुरुपणें बडबडी ।

घरींच्या घरीं चौकामुकी गाढी । हे बोधपरवडी अबद्ध ॥ ८३० ॥

परचित्तप्रबोधकवृत्ती । हे सामान्य नव्हे स्थिती ।

ब्रह्मज्ञानाची पूर्ण निष्पत्ती । या नांव निश्चितीं उद्धवा ॥ ३१ ॥

स्वयें तरोनि जनां तारी । हे ज्ञानाची अघाध थोरी ।

ते म्यां दिधली तुझ्या करीं । जन उद्धरीं उद्धवा ॥ ३२ ॥

शिष्यसुक्षेत्रीं ब्रह्मज्ञान । ज्याचें नव्हे वर्धमान ।

तंववरी नाहीं पूर्णपण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ३३ ॥

जेवीं पिकलिया वृक्षाप्रती । पक्षी तुटले स्वयें येती ।

तेवीं निडारली ब्रह्मथिती । तेथ शिष्य पावती स्वानंद ॥ ३४ ॥

बोलें उपदेशिती ब्रह्मज्ञान । बोध नव्हे तें निर्वीर्य जाण ।

तें तूं म्हणसी कायसेन । ऐक सांगेन उद्धवा ॥ ३५ ॥

अनुभवा आलें ब्रह्मज्ञान । तेणें अंगीं ये जाणपण ।

तेथ संचरे ज्ञानाभिमान । तेणें वीर्य क्षीण ज्ञानाचें ॥ ३६ ॥

जंव जंव ज्ञाता निरहंकार । तंव तंव ज्ञानासी वीर्य थोर ।

त्याची होतां क्रुपमत्र । बोध साचार सच्छिष्यासी ॥ ३७ ॥

तुज फावलें माझें ज्ञान । उपदेशिसी शिष्यजन ।

ते तुज देतील सन्मान । तरी तूं ज्ञानाभिमान धरूं नको ॥ ३८ ॥

शिष्य देतील सन्मान । तो अनुद्वेगें घ्यावा आपण ।

परी न धरावा ज्ञानाभिमन । हें मुख्य लक्षण ज्ञात्याचें ॥ ८४० ॥

तुज माझ्या ज्ञानाची पूर्ण प्राप्ती । तेचि एकांतीं लोकांतीं ।

नित्य निरभिमानस्थिती । स्वानंदस्फूर्ती सर्वदा ॥ ४१ ॥

तेचि निरभिमान स्थिती । उपदेशीं शिष्यांप्रती ।

निरभिमानापरती । दशा त्रिजगतीं असेना ॥ ४२ ॥

तेंचि उपदेशलक्षण । वाचेसी माझें नामकीर्तन ।

शरीरीं माझें नित्य भजन । मद्‌रूपीं मन निमग्न सदा ॥ ४३ ॥

ज्ञाता म्हणतां न धरी श्लाघ । मूर्ख म्हणतां न यावा राग ।

स्वयें रहावें अनुद्वेग । हे दशा चांग ज्ञात्याची ॥ ४४ ॥

एवं नित्य निरभिमान । भक्तियुक्त वैराग्य ज्ञान ।

स्वयें आचरोनि आपण । शिष्यसज्जन उपदेशिजे ॥ ४५ ॥

तुज जे शिष्य येती शरण । ते नीच न म्हणावे आपण ।

हें गुरुत्वाचें पूर्णपण । शिष्यही पूर्ण मूज्यत्वें देखें ॥ ४६ ॥

सद्गुरूसी सर्वां भूतीं । सर्वदा ब्रह्मप्रतीती ।

तेथ शिष्याचिये भूतव्यक्तीं । काय ब्रह्मस्थिती पळाली ॥ ४७ ॥

यालागीं शिष्यीं नीचपण । सर्वथा न देखावें आपण ।

शिष्य देखावा ब्रह्म पूर्ण । हें मुख्यं लक्षण गुरुत्वाचें ॥ ४८ ॥

जेवीं तानयालागीं माता । तेवीं शिष्याचिया निजस्वार्था ।

गुरूसी कळवळा तत्त्वतां । शुद्ध ‘सद्‌गुरुता’ या नांव ॥ ४९ ॥

शिष्यलक्षणप्रकार । मागां सांगितला विचार ।

तो जेथ देखसी अधिकार । तेथ साचार उपदेशीं ॥ ८५० ॥

तुज जें शिकविलें प्रस्तुत । तें शिष्योपदेशसंग्रहार्थ ।

तूं ठायींचा गुणातीत । तुज हॆं समस्त स्पर्शेना ॥ ५१ ॥

 

अतिव्रज्य गतीस्तिस्रो मामेष्यसी ततः परम्‌ (॥ ४४ ॥)

 

यापरी ज्ञान उपदेशितां । तुझी न मोडे गुणातीतता ।

ज्यांसी उपदेशिसी तत्त्वतां । तेही त्रिगुणावस्था जिंकिती ॥ ५२ ॥

पूर्वोक्त उपदेशयुक्तीं । जे शिष्य सर्वदा वर्तती ।

ते त्रिगुणांची त्रिविध वृत्ती । अतिक्रमिती गुरुकृपां ॥ ५३ ॥

त्रिगुणांचें त्रिविधपण । दृष्य द्रष्टा आणि दर्शनं ।

जाग्रुती सुषुप्ति आणि स्वप्न । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान साक्षेपें ॥ ५४ ॥

कार्य कारण आणि कर्ता । भोज्य भोजन आणि भोक्ता ।

शत्रु मित्र उदासीनता । या त्रिगुणावस्था बाधक ॥ ५५ ॥

तेथ येणें उपदेशें जाण । सच्छिष्य करूनि माझें भजन ।

त्रिगुणत्रिपुटी निर्दळून । माझें स्वरूप पूर्ण स्वयें होती ॥ ५६ ॥

माझिया स्वरूपाप्रती । नाहीं गुण ना गुणवृत्ती ।

भक्त मद्‍भावें गुणातीतीं । सहज पावती स्वानंद ॥ ५७ ॥

ऐसा आज्ञापिला उद्धवो । त्याचे अवस्थेचा अभिप्रावो ।

परीक्षितीप्रती पहा हो । स्वयें शुकदेवो सांगत ॥ ५८ ॥

 

श्रीशुक उवाच-

स एवमुक्तो हरिमेधसोद्धवः

प्रदक्षिणं तं परिसृत्य पादयोः ।

शिरो निधायाश्रुकलाभिरार्द्रधी

र्न्यषिञ्चदद्वन्द्वरोऽप्यपक्रमे ॥ ४५ ॥

 

जो निजमोजें नित्य निष्काम । जेणें अनुभविलें परब्रह्म ।

त्या श्रीशुकासी अतिसंभ्रम । उद्धवाचें प्रेम वर्णावया ॥ ५९ ॥

तो शुक म्हणे परीक्षिती । उद्धव अज्ञापिला श्रीपती ।

त्याच्या प्रेमाची अद्‍भुत स्थिती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥ ८६० ॥

उद्धव जरी जाहला गुणातीत । तरी गुरुचरणीं प्रेम अद्‍भुत ।

ज्यासी सद्‌गुरु श्रीकृष्णनथ । मूर्तिमंत परब्रह्म ॥ ६१ ॥

त्यजूं न शके हरिक्पदा । हरीचे ठायीं पूर्ण श्रद्धा ।

यालागीं जाण ‘हरिमेधा’ । बोलिजे प्रबुद्ध उद्धवातें ॥ ६२ ॥

जो आवडीं करी हरीचें ध्यान । त्याचे ध्यानेंसीं हरि हरि मन ।

जो विवंची श्रीकृष्ण समाधान । त्याचे बुद्धीचें हरण हरि करी ॥ ६३ ॥

जो करी हरिचिंतन । त्याचे चित्ताचें हरि करी हरण ।

जो करी हरीचें स्मरण । त्याचा संसार संपूर्ण हरि करी ॥ ६४ ॥

ऐशिया हरीच्या ठायीं सर्वदा । पावलियाही मुक्तिपदा ।

उद्धवाची सप्रेम श्रद्धा । यालागीं ‘हरिमेधा’ त्यासी म्हणती ॥ ६५ ॥

जे पावले गुणतीतीं । त्यांसीही आवडे ज्याची भक्ती ।

तेणें श्रीकृष्णें उद्धवाप्रती । प्रयाण निश्चितीं नेमिलें ॥ ६६ ॥

दूरी प्रयाण बदरिकाश्रम । मागुता न भेटे पुरुषोत्तम ।

तो प्रयाणकाळ‍उपक्रम । जाहला सप्रेम उद्धवासी ॥ ६७ ॥

सर्वदा सुखदुःखातीत । उद्धव जाहलासे निश्चित ।

तोही प्रयाणकाळीं प्रेमयुक्त । प्रदक्षिणा करित श्रीकृष्णासी ॥ ६८ ॥

चरणीं मस्तक ठेवितां जाण । आनंदश्रु लोटले नयन ।

तेणें श्रीकृष्णाचें चरणक्षाळण । जाहलें संपूर्ण पदद्वया ॥ ६९ ॥

 

सुदुस्त्यजस्नेहवियोगकातरो

न शक्नुवस्तं परिहातुमतुरः ।

कृच्छ्रं ययौ मूर्धनि भर्तृपादुके

बिभ्रन्नम्स्कृत्य ययौ पुनः पुनः ॥ ४६ ॥

 

आणीकांचा स्नेह अतिबाधक । त्यतें सांडवी वेदविवेक ।

तैसा कृष्णास्नेह नव्हे देख । तो सुखदायक स्नेहाळू ॥ ८७० ॥

उद्धवासी स्वाभाविक । गुरु परब्रह्म दोनी एक ।

इतरांसी भावनात्मक । उद्धवासी देख स्वतःसिद्ध ॥ ७१ ॥

ऐसा श्रीकृष्णस्नेहो आवश्यक । उद्धवासी सुखदायक ।

त्या शीकृष्णासी सांडितां देख । अत्यंतिक विव्हळ ॥ ७२ ॥

निःशेष निमाली विषयावस्था । जरी वृद्ध जाहली पतिव्रता ।

तरी त्यागावा निजभर्ता । हें तिशीं सर्वथा नावडे ॥ ७३ ॥

तेवीं अनुभवूनि परमार्थ । उद्धव पवला जीवन्मुक्तता ।

तरी सद्‌गुरु श्रीकृष्ण त्यागितां । अतिविव्हळता गुरुप्रेमें ॥ ७४ ॥

स्नेहें द्वेषें सकामेंसीं । जे जे वेधले श्रीकृष्णासी ।

ते ते पावले परमानंदासी । त्या श्रीकृष्णासी त्यजी कोण ॥ ७५ ॥

 

( संमत श्लोक ) कामं क्रोधं भयं स्न्नेहमैक्यं सौहृदमेव च ।

नित्यं हरौ विदधतो, यान्ति तन्मयतां हि ते ॥

 

अविधीं रातलीं श्रीकृष्णासी । तीं वंद्य जाहलीं ब्रह्मादिकांसी ।

मा उद्धव विकला गुरुप्रेमांसी । केवीं स्श्रीकृष्णासी त्यजील ॥ ७६ ॥

ज्यसी परब्रह्मत्वें गुरुभक्ती । त्यासी तृणप्राय जीवन्मुक्ती ।

जाहलीही मुक्ती उपेक्षिती । विकिले गुरुभक्तीं अनन्यत्वें ॥ ७७ ॥

उल्लंघूं नये सद्‌गुरुवचन । करावें बदरिकाश्रमीं गमन ।

श्रीकृष्णप्रेमा पढिये पूर्ण । तो सर्वथा जाण निघों नेदी ॥ ७८ ॥

ऐसें उभयतां अतिसंकट । उद्धवासी वोढवलें दुर्घट ।

श्रीकृष्णप्रेमें उतटे पोट । न देखे वाट बदरीची ॥ ७९ ॥

त्यागोनि जावें जरी श्रीकृष्णानाथा । तरी हा निजधामा जा‌ईल आतां ।

मग मी न देखें मागुता । यालागीं अवस्था अनावर ॥ ८८० ॥

नवजलदघनतनु । श्याम राजीवलोचनु ।

आनंदविग्रही श्रीकृष्णु । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ८१ ॥

मुकुट कुंडले मेखळा । तिलक रेखिला पिंवळा ।

पदक एकावळी गळां । कंठीं तेजागळा कौस्तुभ ॥ ८२ ॥

वांकी‌अंदुवांचा गजर । चरणीं गर्जत तोडर ।

विद्युत्प्राय पीतांबर । तेणें शार्ङ्गधर शोभत ॥ ८३ ॥

कांसे विराजे सोनसळा । आपाद रुळे वनमाळा ।

घवघवीत घनसांवळा । देखतां डोळां मन निवे ॥ ८४ ॥

ऐसें श्रीकृष्णदर्शन । पुढती न देखें मी आपण ।

यालागीं उद्धव जाण । प्रेमें संपूर्ण विव्हळ ॥ ८५ ॥

उद्धव पावला ब्रह्म पूर्ण । त्यासी सगुणाची अवस्था कोण ।

तरी श्रीकृष्णप्रभा प्रकाशे चिद्धन । आत्मवस्तु संपूर्ण श्रीकृष्ण ॥ ८६ ॥

घृत थिजलें कां विघुरलें । परी घृतपणा नाहीं मुकलें ।

तेवीं सगुणनिर्गुणत्वें मुसावलें । परब्रह्म संचलें श्रीकृष्ण ॥ ८७ ॥

त्याज्य सगुण पूज्य निर्गुण । हेही दशा आरती जाण ।

ज्यासी ब्रह्मरूप तृणपाषाण । त्यासी त्याज्य सगुण कदा नव्हे ॥ ८८ ॥

एवं सगुण आणि निर्गुण । उद्धवासी समसमान ।

गुरुत्वें कृष्णीं प्रेम गहन । तो त्यागितां पूर्ण विव्हळता ॥ ८९ ॥

परी आज्ञा नुल्लंघवे सर्वथा । म्हणोनि निघावें बदरीतीर्था ।

तंव श्रीकृष्णासी सांडूनि जातां । परमावस्था उद्धवीं ॥ ८९० ॥

उद्धव प्रयाण‍अवसरीं । लोळणी घाली पायांवरी ।

चरण आलिगुनी हृदयीं धरी । तरी जावया दूरी धीर नव्हे ॥ ९१ ॥

मज एथोनि गेलिया आतां । मागुती न देखें श्रीकृष्णानाथा ।

तेणें अनिवार अवस्था । पा‌ऊल सर्वथा न घालवे ॥ ९२ ॥

मी निवालों कृष्णचरणामृतीं । मज चाड नाहीं महातीर्थीं ।

त्याही मज अदृष्टगतीं । अंतीं श्रीपति त्यागवी ॥ ९३ ॥

सप्रेम चळचळां कांपत । कंठ जाहला सद्गदित ।

बाष्पें क्षणक्षणां स्फुंदन । स्वेदरोमांचित उद्धव ॥ ९४ ॥

गमनालागें अति‌उद्यत । पायां लागोनि पऱ्हा जात ।

सवेंचि ये‌ऊनि पायां लागत । विगुंतले चित्त हरिप्रेमीं ॥ ९५ ॥

पुढती नमन पुढती गमन । पुढती घाली लोटांगण ।

पुढती वंदी श्रीकृष्णचरण । सर्वथा जाण निघवेना ॥ ९६ ॥

देखोनि उद्धवाचा भावो । परमानंदें तुष्टला देवो ।

यासी माझ्या ठायीं अतिस्न्नेहो । गुरुत्वें पहा हो अनन्य ॥ ९७ ॥

कृपा उपजली यदुनायका । आपुले चरणींच्या पादुका ।

उद्धवासी दिधल्या देखा । तेणें निजमस्तका ठेविल्या ॥ ९८ ॥

पादुका ठेवितांचि शिरीं । मी जातों कृष्णापसूनि दूरी ।

हें नाठवे उद्धवा‌अंतरीं । ऐशियापरी प्रबोधिला ॥ ९९ ॥

पादुका ठेवितांचि माथां । स्वयें उपशमे अवस्था ।

नमस्कारोनि श्रीकृष्णनाथा । होय निघता तदाज्ञा ॥ ९०० ॥

त्रिवार करोनि प्रदक्षीणा । अवलोकूनि श्रीकृष्णवदना ।

नमस्कारोनि श्रीचरणा । उद्धव कृष्णाज्ञा निघाला ॥ १ ॥

तृतीयस्कंधींचे निरूपण । उद्धवासी विदुरदर्शन ।

दोघां पडिलें आलिंगन । कुशल संपूर्ण पूशिलें ॥ २ ॥

तेथ सांगतां कृष्णनिधन । उधव नव्हेचि दीनवदन ।

तें विदुरासी कळलें चिह्न । हा ब्रह्मज्ञान पावला ॥ ३ ॥

मरता गुरु रडता चेला । दोंहीचा बोध वायां गेला ।

साच मानी जो या बोला । तोही ठकला निश्चित ॥ ४ ॥

यासी तुष्टली श्रीकृष्णकृपामूर्तीं । निमली मोहममतावृत्ती ।

पावला परमानंदप्राप्ती । स्वानंदस्थितीं डुल्लत ॥ ५ ॥

शब्दा नातळोनि बोल बोले । पृथ्वी नातळोनि सहजें चाले ।

असोनि नामरूपमेळें । नामरूप नातळे हा एक ॥ ६ ॥

हा रसनेवीण सुरस चाखे । डोळ्यांवीण आपणपैं देखे ।

इंद्रियावीण सोलींव सुखें । निजात्मतोखें हा भोगी ॥ ७ ॥

निर्विकल्पनिजबोधेंसीं । त्यावरी भक्तिज्ञानवैराग्येंसी ।

स्थिती देखोनि उद्धवापाशीं । विदुर मानसीं निवाला ॥ ८ ॥

मग तो विनवी उद्धवासी । तुज तुष्टला ह्रुषीकेशी ।

तूं पावलासी ब्रह्मज्ञानासी । तें मज उपदेशीं सभाग्य ॥ ९ ॥

उद्धव म्हणे तुझें भाग्य धन्य । तुज अंतीं स्मरला श्रीकृष्ण ।

तुज सांगावया ब्रह्मज्ञान । मैत्रेयासी जाण आज्ञापिलें ॥ ९१० ॥

कृष्ण मज जरी आज्ञा देता । तरी मी तत्काळ बोध करितों तत्त्वतां ।

तुज सद्‌गुरु परमार्था । जाण सर्वथा मैत्रेय ॥ ११ ॥

ऐकतां उद्धवाचें वचन । विदुर प्रेमें गहिवरला पूर्ण ।

काय बोलिला आपण । सावधान अवधारा ॥ १२ ॥

हें तृतीयस्कंधींचें निरूपण । प्रसंगें एथें आलें जाण ।

विदुर बोलिला अतिगहन । तेंचि वचन अवधारा ॥ १३ ॥

 

( संमत श्लोक )-

क्काहं कीटकवत्तुच्छः क्क च कारुण्यवारिघिः ।

तेनाहं स्मारितोऽस्म्यद्य मुमुर्षुः केशवं यथा ॥ १ ॥

 

विदुर म्हणे मी मशक । रंकांमाजीं अतिरंक ।

त्या मज स्मरे यदुनायक । कृपा अलोलिक दासांची ॥ १४ ॥

नाठवीच देवकीवसुदेवांसी । नाठवीच बळिभद्रपांडवांसी ।

ते आठवी मज दासीपुत्रासी । हृषीकेशी कृपाळू ॥ १५ ॥

जेवीं मरता स्मरे नारायण । तेवीं अंतीं मज स्मरल कृष्ण ।

यापरी भक्तप्रतिपाळू जाण । कृपसिंधु पूर्ण श्रीकृष्ण ॥ १६ ॥ आशंका ॥

द्वारकेसी असतां श्रीकृष्ण । तैंचि उद्धवें केलें गमन ।

त्यासी प्रभासींचें कृष्णनिधन । म्हणता संपूर्ण अदृश्य ॥ १७ ॥

तरी उद्धवविदुरसंवादखूण । येचि अर्थींचें निरूपण ।

समूळ सांगेन कथन । तें सावधान अवधारा ॥ १८ ॥

उद्धव जाता मार्गीं आपण । अवचितीं जाहली आठवण ।

न पाहतां कृष्णनिधन । मी कां गमन करितों हें ॥ १९ ॥

श्रीकृष्णचरित्र अतिगोड । तें सांडूनि तीर्थीं काय चाड ।

ऐसा विचार करूनि दृढ । श्रद्धेनें प्रौढ श्रद्धाळू ॥ ९२० ॥

परतोनि कृष्णापाशीं जातां । तो मज राहों नेदी सर्वथा ।

कृष्णामागें कळों नेदितां । आला मागुता प्रभासेंसी ॥ २१ ॥

तेथेंही राहोनियां गुप्त । पाहों लागला श्रीकृष्णचरित ।

तंव यदवकुळाचा घात । देखिला समस्त उद्धवें ॥ २२ ॥

कुळ निर्दळूनि एकला । कृष्ण अश्वत्थातळीं बैसला ।

तेथ जराव्याधें बाण विंधिला । चरणीं लागला मृगशंका ॥ २३ ॥

चरणीं लागतांचि घावो । थोर सुखें सुखावला देवो ।

कृतकार्य जाहलें निःसंदेहो । निजधामा पहा हो जावया ॥ २४ ॥

बाण लागतां भलतेयांसी । घायें होती कासविशी ।

ते दशा नाहीं श्रीकृष्णासी । देहत्व त्यासी अतिमिथ्या ॥ २५ ॥

जेवीं घाय लागतां छायेसी । पुरुष नव्हे कासविशी ।

तेवीं व्याधें विधितां बाणेंसी । ग्लानी कृष्णासी असेना ॥ २६ ॥

ते संधी मैत्रेय आला । त्यासी ज्ञानोपदेश केला ।

ते काळीं विदुर आठवला । कृपा कळवळला श्रीकृष्ण ॥ २७ ॥

आजी येथें विदुर असता । तरी मी ब्रह्मज्ञान उपदेशितों सर्वथा ।

मैत्रेय तुज सांगतों आतां । त्यासी तूं तत्त्वता उपदेशीं ॥ २८ ॥

पावोनि कृष्णगुह्यज्ञान । मैत्रेयासी परम समाधान ।

म्हणे कलियुग धन्य धन्य । ब्रह्मवादी जन बहुसाल होती ॥ २९ ॥

 

‘सर्वे ब्रह्म वदिष्यन्ति सम्प्राप्ते च कलौ युगे ।

नैव तिष्ठन्ति मैत्रेय शिश्नोदरपरायणाः’ ॥ २ ॥

 

वादकत्वें कलियुगाप्रती । बहुसाल ब्रह्मवादी होती ।

परी न राहती ब्रह्मस्थितीं । जाण निश्चितीं मैत्रेया ॥ ९३० ॥

वदूनियां ब्रह्मज्ञान । होती शिश्नोदरपरायण ।

जिह्वा शिश्न जो आवरी संपूर्ण । त्यासीच ब्रह्मज्ञान कलियुगीं ॥ ३१ ॥

ऐकोनि मैत्रेयसंवादासी । उद्धव आला श्रीकृष्णापाशीं ।

प्रदक्षिणा करूनि त्यासी । मग पायांसी लागला ॥ ३२ ॥

ऐकून मैत्रेयाचें ज्ञान । देखोनि कृष्णाचें निर्याण ।

उद्धव निघाला आपण । तें ऐक लक्षण परीक्षिती ॥ ३३ ॥

 

ततस्तमन्तर्हदि सन्निवेश्य

गतो महाभागवतो विशालाम्‌ ।

यथोपदिष्टां जगदेकबन्धुना

ततः समास्थाय हरेरगाद्गतिम्‌ ॥ ४७ ॥

 

जगाचें विश्रामधाम । जो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम ।

तो ह्रुदयीं धरोनि आत्माराम । उद्धव सप्रेम निघाला ॥ ३४ ॥

कृष्णाची पूर्णस्थिती । हृदयीं धरोनि सुनिश्चितीं ।

उद्धव विशालतीर्थप्रती । स्वानंदस्थितीं निघाला ॥ ३५ ॥

उद्धव स्वानंदस्थितिपूर्ण । जेथें जेथें करी गमन ।

ते ते लोक होती पावन । भक्तिज्ञानवैराग्यें ॥ ३६ ॥

जैसजैसी विवेकविरक्ती । तैसतैसी बोधकशक्ती ।

उपदेशित ज्ञानभक्ती । चालिला त्रिजगती उद्धरित ॥ ३७ ॥

ज्यांसी उद्धवासी जाहली भेटी । त्यांसी हरिभक्तजनीं पडे मिठी ।

भवभय पडों नेदी दृष्टीं । बोधक जगजेठी उद्धव ॥ ३८ ॥

जे जे भगवद्‍भक्ति करित । ते ते ‘भागवत’ म्हणिजेत ।

मुक्तीहीवरी भजनयुक्त । महाभागवत उद्धव ॥ ३९ ॥

उद्धवें आदरिली जे भक्ती । तिची किंकर नित्यमुक्ती ।

यालागीं ‘महाभागवत’ स्थिती । बोलिजे निश्चितीं उद्धवा ॥ ९४० ।

निजशांतता अतिनिर्मळ । आत्मानुभवें अतिप्रांजळ ।

मोक्षाहीवरी भजशीळ । भक्त विशाळ उद्धव ॥ ४१ ॥

ऐशी उद्धवाची विशाळता । तोही पावला विशालतीर्था ।

‘विशाल’ म्हणावयाची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥ ४२ ॥

जेथ श्रद्धामत्रें चित्तशुद्धी । स्मरणमात्रें निर्विकल्प बुद्धी ।

‘नारायण’ नामें मोक्षसिद्धी । ‘विशाल’ विधीं बदरिकाश्रम ॥ ४३ ॥

जेथ जजहितार्थ नारायण । अद्यापि करितो अनुष्ठान ।

मोक्षमार्गीं कृप पूर्ण । यापरी विशाळपण बदरिकश्रमातें ॥ ४४ ॥

जेथ अल्प तपें फळ प्रबळ । अल्पध्यानें आकळे सकळ ।

अल्प विरक्तीं मोक्ष केवळ । ऐसा फळोनि विशळ बदरिकाश्रम ॥ ४५ ॥

जो अंतर्यामीं गोविंदु । जो जगाचा सुहद बंधु ।

जो आत्माराम प्रसिद्ध । ज्याचेनि निजबोधु उद्धवा ॥ ४६ ॥

जैसा कृष्णें केला उपदेशु । तैसा बदरिकाश्रमीं रहिवासु ।

उद्धवें केला निजवासु । तोचि जनांसी विश्वासु परमार्थनिष्ठे ॥ ४७ ॥

जैसी उद्धवाची स्थिती गती । जैशी उद्धवाची ज्ञानभक्ती ।

जैशी उद्धवाची विरक्ती । तोचि जनांप्रती उपदेश ॥ ४८ ॥

जेथें गुरूसी विषयासक्ती । तेथें शिष्यासी कैंची विरक्ती ।

जेथ गुरूसी अधर्मप्रवृत्ती । तेथ शिष्यासी निवृत्ती कदा न घडे ॥ ४९ ॥

यालागीं उद्धवाचें आचरित । तेंचि आचरती जन समस्त ।

एवं परोपकारार्थ । उद्धव विरक्ती बदरिकाश्रमीं ॥ ९५० ॥

जैसें शिकवूनि गेला श्रीकृष्णनाथ । तैसेंचि उद्धव आचारत ।

त्याचेनि धर्में जन समस्त । जाहले विरक्त परमार्थीं ॥ ५१ ॥

परब्रह्माची निजप्राप्ती । दृढ करूनि गेला श्रीपती ।

तेचि उद्धवासी ब्रह्मस्थिती । अहोरातीं अखंड ॥ ५२ ॥

बैसतां घालूनि आसन । का करितां गमनागमन ।

उद्धवाचें ब्रह्मपण । सर्वथा जाण मोडेना ॥ ५३ ॥

विरक्ती आणि भोगासक्ती । दोनी देहावरी दिसती ।

या दोंहीहूनि अतीत । बह्म सदोदित उद्धव ॥ ५५ ॥

तेथ प्रारब्धक्षयें जाण । त्या देहासी येतां मरण ।

उद्धवा ब्रह्मीं ब्रह्म पूर्ण । जन्ममरण तो नेणे ॥ ५६ ॥

देहींचा देहात्मभावो । निर्दळूनि निःसंदेहो ।

उद्धवासी ब्रह्मानुभवो । श्रीकृष्णें पहा हो दृढ केला ॥ ५७ ॥

ऐशिया उद्धवासी देहांतीं । ‘विदेहकैवल्या’ ची प्राप्ती ।

म्हणणें हें परीक्षिती । दृढ भ्रांती वक्त्याची ॥ ५८ ॥

घडितां मोडितां कांकण । घडामोडी नेणे सुवर्ण ।

तेवीं देहासीच जन्ममरण । उद्धव परिपूर्ण परब्रह्म ॥ ५९ ॥

उद्धवासी देहीं वर्तता । तो नित्य मुक्त विदेहता ।

त्यासी देहांतीं विदेहकैवल्यता । हे समूळ वार्ता लौकिक ॥ ९६० ॥

देह राहो अथवा जावो । हा ज्ञात्यासी नाहीं संदेहो ।

त्यासी निजात्मता ब्रह्मभावो । अखंड पहा हो अनुस्यूत ॥ ६१ ॥

देहासी दैव वर्तती जाण । देहासी दैव आणि मरण ।

ज्ञाता ब्रह्मीं पूर्ण । जन्म मरण तो नेणे ॥ ६२ ॥

देह असो कींवा जावो । आम्ही परब्रह्मचि आहों ।

दोरीं सापपण वावो । दोरेंचि पहा हो जेवीं होय ॥ ६३ ॥

जेथ मृगजळ आटलें । तेथें म्हणावें कोरडें जाहलें ।

जेव्हा होतें पूर्ण भरलें । तेव्हांही ओलें असेना ॥ ६४ ॥

तेवीं देहाची वर्तती स्थिती । समूळ मिथ्या प्रतीती ।

त्या देहाचे देहांतीं । विदेहकैवल्यप्राप्ती नवी न घडे ॥ ६५ ॥

यापरी बदरिकाश्रमप्रती । उद्धवों बहुकाळ करूनि वस्ती ।

त्याचि निजदेहाचे अंतीं । भगवद्गती पावला ॥ ६६ ॥

‘पावला’ हेही वदंती । लौकिक जाण परीक्षिती ।

तो परब्रह्मचि आद्यंतीं । सहज स्थिती पावला ॥ ६७ ॥

उद्धवाची भगवद्‍भक्ती । आणि निदानींची निजस्थिती ।

तेणें शुक सुखावला चित्तीं । कृष्णकृपा निश्चितीं वर्णित ॥ ६८ ॥

 

य एतदानन्दसमुद्रसम्भृतं

ज्ञानमृतं भागवताय भाषितम्‌ ।

कृष्णेन योगेश्वरसेविताङ्‌घ्रिणा

सच्छ्‍द्धयाऽऽसेव्य जगद्विमुच्यते ॥ ४८ ॥

 

जे योगेश्वर योगस्थिती । जे पावले जीवन्मुक्ती ।

तेही कृष्णचरण सेविती । ऐशी पूज्य मूर्तीं श्रीकृष्णाची ॥ ६९ ॥

पदीं रंगले सनकादिक । संत सज्जन अनेक ।

ब्रह्मादिक तेथें रंक । ऐसा श्रेष्ठ देख श्रीकृष्ण ॥ ९७० ॥

तेणें श्रीकृष्णें स्वानंदस्थिती । प्रगट केली निजभक्ती ।

अतिकृपा उद्धवाप्रती । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥ ७१ ॥

भगवद्‍भक्ति महासागर । तेथें निजधैर्य तोचि मंदर ।

गुरुशिष्ययुक्ति सुरासुर । मथनतत्पर साटोपें ॥ ७२ ॥

भाव विश्वास दोनी मांजरीं । बोध रविदोर दृढ धरी ।

प्रत्यगावृत्ति अभ्यासेंकरीं । मंथन निर्धारीं मांडिलें ॥ ७३ ॥

तेथ मथनीं प्रथमदृष्टीं । ‘अहं ज्ञाता’ हें हालाहल उठी ।

तें विवेकशिवें धरिलें कंठीं । पुढती अहं नुठी गिळिलें तैसें ॥ ७४ ॥

निराभिमानें मथूनि मथित । काढिलें भक्तिसारमृत ।

तें उद्धवालागीं श्रीकृष्णाथ । कृपेनें निश्चित अर्पिलें ॥ ७५ ॥

धर्म अर्थ काम मुक्ती । चहूं पुरुषार्थाहीवरती ।

श्रीकृष्णें सारमृत-निजभक्ती । उद्धवाहातीं अर्पिली ॥ ७६ ॥

निजबोधाचें पात्र जाण । निजानुभवें आसा‌ऊन ।

तेथें हें सारमृत भरोन । करविलें प्राशन उद्धवासी ॥ ७७ ॥

तेणें उद्धव निवाला । त्रिविधतापें सांडवला ।

परम सुखें सुखावला । परब्रह्मीं जडला ब्रह्मत्वें ॥ ७८ ॥

भक्तिसारामृतप्राशन । उद्धवें करोनियां जाण ।

पावला परम समधान । ऐसा कृपाळु श्रीकृष्ण निजभक्तां ॥ ७९ ॥

कृष्णौधवसंवाद पूर्ण । भक्तिसारमृत गुह्यज्ञान ।

याचें जो करी सेवन । श्रवणमनननिदिध्यासें ॥ ९८० ॥

ऐसें जो करी कथासेवन । त्याभेणें पळे भवबंधन ।

स्वप्नीं न देखे जन्ममरण । हाही नव्हे जाण नवलावो ॥ ८१ ॥

जे लागोनि त्याचे संगती । दृढावले ये कथेचे भक्तीं ।

त्यांसी भवभयाची प्राप्ती । न बाधी कल्पांतीं कुरुराया ॥ ८२ ॥

ज्यासी या कथेची श्रद्धा पूर्ण । ज्यासी या कथेचें अनुसंधान ।

ज्यासी ये कथेचे अनुष्ठान । तो उद्धरी जाण जगातें ॥ ८३ ॥

जो सूर्याचे घरीं राहिला । त्यासी रात्रीचा यावा ठेला ।

मा जो त्याचे गांवींच वसला । तोही मुकला रात्रीसी ॥ ८४ ॥

सूर्यासी रात्री नाहीं । मा दिवस उगवे कंहीं ।

तेवीं स्वरूपाच्या ठायीं । बंधमोक्ष पाहीं अति मिथ्या ॥ ८५ ॥

तेवीं ये कथेचें अनुसंधान । न घडोनि ज्यासी घडे श्रवण ।

त्यासीही भवबंधन । सर्वथा जाण बाधेना ॥ ८६ ॥

असो न घडे कथाश्रवण । जो हें आवडीं करी पठण ।

त्याच्या दुःखदोषाचें अति दहन । श्लोकश्लोकीं जण होतसे ॥ ८७ ॥

नव्हे श्रवणप्ठण‍आटाटी । तरी या ग्रंथींच्या निरूपणगोष्टी ।

जेणें बांधल्या जीवाच्या गांठी । तो वंद्य सृष्टीं सुरनरां ॥ ८८ ॥

ये कथेची ज्यांसी प्रीती । ये कथेची ज्यांसी भक्ती ।

त्याची आवडे ज्यासी संगती । त्यातें वंदती यमकाळ ॥ ८९ ॥

ये कथेची ज्यासी श्रद्धा पूर्ण । येचि कथेचें मुख्य सेवन ।

जो श्रद्धेनें करी श्रवण मनन । त्यापासूनि श्रीकृष्ण परता नव्हे ॥ ९९० ॥

भळ्याभोळ्या ऐकतां गोष्टी । ज्यासी या कथेची श्रद्धा उठी ।

कृष्ण प्रकटोनि त्याच्या पोटीं । छेदी उठा‌उठी भवपाश ॥ ९१ ॥

यापरी श्रद्धाळुवां जाण । कृपाळू स्वामी श्रीकृष्ण ।

यालागीं श्रीशुक्त आपण । करी नमन अतिश्रद्धा ॥ ९२ ॥

 

 

भवभयमपहन्तुं ज्ञानविज्ञानसारं

निगमकृदुपजह्रे भृङ्गवद्‌ वेदसारम्‌ ।

अमृतमुदधितश्चापाययद्‌ भृत्यवर्गान्‌

पुरुषमृषभमाद्यं कृष्णसज्ञं नतोऽस्मि ॥ ४९ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संगितायामेकादशस्कंधे एकोनत्रिंशोऽध्ययः ॥ २९ ॥

 

संसारभयें अति त्रासले । जे कृष्णासी शरण आले ।

त्यांचे भवभय हरावया वहिलें । जेणें मथन केलें वेदार्थाचें ॥ ९३ ॥

मथूनि उपनिषद्‍भार । काढिलें ज्ञानविज्ञानसार ।

ज्यालागीं शिणले ज्ञाते नर । तयांसी पैल मेर ठाकेना ॥ ९४ ॥

म्हणशी निगम मथितां । वेदासी जाहली परम व्यथा ।

कृष्ण वेदांचा आदिकर्ता । तो दुःख सर्वथा हों नेदी ॥ ९५ ॥

जेवीं स्वयें वांसरूं गाय दुहितां । बाहला न लगे सर्वथा ।

तेवीं श्रीकृष्ण वेद मथितां । वेदासी व्यथा बाधीना ॥ ९६ ॥

जो सर्वज्ञ हृषीकेश । वेदार्थसर-राजहंस ।

तेणें निदितां दुःखलेश । वेदसारांश काढिला ॥ ९७ ॥

एवं वेदार्थनिजमथित । ज्ञानविज्ञानसारामृत ।

कृष्णें काढूनि इत्थंभूत । भृत्यहितार्थ कृपा अर्पी ॥ ९८ ॥

जेवीं हळुवारपणें षट्‌पद । काढी सुमनमकरंद ।

तेवीं मथूनियां वेद । श्रीकृष्णें सार शुद्ध काढिलें ॥ ९९ ॥

यापरी श्रीकृष्णनाथ । भक्तकृपाळू कृपावंत ।

काढूनि वेदसारामृत । निजभृत्य देत निर्भय ॥ १००० ॥

ऐसें वेदसारामृत पूर्ण । भृत्यासी पाजूनि श्रीकृष्ण ।

निजभक्ताचें जन्ममरण । निर्दळी संपूर्ण भवभय ॥ १ ॥

जगचें माया मुख्य कारण । कृष्ण मायेचेंही निजकारण ।

जें स्वरूप सच्चिदानंदघन । त्यासी संज्ञा ‘श्रीकृष्ण’ नामाची ॥ २ ॥

घे‌ऊनि माया मनुष्यनट । पुरुषांमाजीं पुरुषश्रेष्ठ ।

पूर्ण ज्ञानें ज्ञाननिष्ठ । वंद्य वरिष्ठ श्रीकृष्ण ॥ ३ ॥

त्यासी कयावाचा आणि मन । सर्वार्थीं अनन्यशरण ।

यापरी श्रीशुक आपण । करी मनें नमन श्रीकृष्ण ॥ ४ ॥

ऐसें श्रीशुकें केलें नमन । तेणें परीक्षिती सप्रेम पूर्ण ।

भक्तक्रुपाळू एक श्रीकृष्ण । दुसरा जाण असेना ॥ ५ ॥

उद्धव पावला परम निर्वाण । सरलें ज्ञानकथानिरूपण ।

जगीं श्रेष्ठ भगवद्‍भजन । भक्तांअधीन श्रीकृष्ण ॥ ६ ॥

जें जें भक्तांचें मनोगत । तें तें पुरवी श्रीकृष्णनाथ ।

शेखीं निजपदही देत । कृपा समर्थ भक्तांची ॥ ७ ॥

निजधामा निघतां श्रीकृष्ण । जरी उद्धव न करितां प्रश्न ।

तरी हें परमामृतकथन । सर्वथा श्रीकृष्ण न बोलता ॥ ८ ॥

यालागीं उद्धवाचा महाथोर । जगासी जाहला उपकार ।

भक्तिज्ञानवैराग्यसार । ज्याचेनि शार्ङ्गधर स्वयें वदला ॥ ९ ॥

उद्धवाचेनि धर्में जाण । भवाब्धि तरे त्रिभुवन ।

ऐसे बोलविलें गुह्यज्ञान । सप्रेम भजन तद्युक्त ॥ १०१० ॥

उपेक्षुन चारी मुक्ती । उद्धवें थोराविली हरिभक्ति ।

एवढी उद्धवें केली ख्याती । त्रिजगती तरावया ॥ ११ ॥

एकादशाचेन नांवें । घातली भक्तिमुक्तीची पव्हे ।

एवढी कीर्ति केली उद्धवें । जडजीवें तरावया ॥ १२ ॥

धेनूच्या ठायीं क्षीर पूर्ण । परी हाता न ये वत्सेंवीण ।

तेवीं श्रीकृष्णाचें पूर्ण ज्ञान । उद्धवें जाण प्रगट केलें ॥ १३ ॥

कृष्णोद्धवसंवादकथन । तें अतिशयें ज्ञान गहन ।

तेथ मी अपुरतें दीन । केवीं व्याख्यान करवलें ॥ १४ ॥

कृष्णोद्धवज्ञान गहन । त्याचें करावया व्याख्यान ।

साह्य जाहला जनार्दन । जो सर्वीं सर्वज्ञ सर्वार्थीं ॥ १५ ॥

पदपदार्थसंगतीं । ज्ञानाची परिपाकस्थिती ।

वैराग्ययुक्त भक्तिमुक्ती । हेही व्युत्पत्ती मी नेणें ॥ १६ ॥

माझें जें कां मीपण । तेंही जाहला जनार्दन ।

तेव्हां पदपदार्थव्याख्यान । कर्ता जाण तो एक ॥ १७ ॥

तो एका एकपणाचेनि भावें । ऐक्यता फावली स्वभावें ।

‘एकाजनर्दन’ येणें नांवें । हा ग्रंथ देवें विस्तारिला ॥ १८ ॥

माझे बुद्धीचीही बुद्धी । जनार्दन जाहला अर्थवबोधीं ।

कवित्वयुक्ती-पदबंधी । वदता त्रिशुद्धी जनार्दन ॥ १९ ॥

माझें नामरूप कर्म गुण । मूळीं पाहतां मिथ्या जाण ।

परी तेंही जाहला जनार्दन । ऐसे एकपण पढियंतें ॥ १०२० ॥

नांवे भावें एकपण । यालागीं तुष्टला जनार्दन ।

तेणें माझ्या नांवा‌ऐसें जाण । जगीं एकपण प्रकाशिलें ॥ २१ ॥

‘एका’ या नामाचें कौतुक । पढिये जनार्दनासी आत्यंतिक ।

तेणें तो मजशीं जाहला एक । ‘मी तूं’ देख म्हणतांही ॥ २२ ॥

‘एका’ या नांवाचें कौतुक । जनार्दनासी ऐसें देख ।

एकत्वीं प्रकशी अनेक । अनेकीं एक अविकारी ॥ २३ ॥

नांवें एक भावें एक । त्यासी देवाचें सर्वदा ऐक्य ।

मग देखतां एकानेक । भिन्नत्व देख असेना ॥ २४ ॥

ह्‌ं एकत्व जंव न ये हाता । तंव न लाभे देवाची प्रसन्नता ।

एकत्वावांचूनि सर्वथा । अकर्तात्मत कळेना ॥ २५ ॥

जंव कर्तव्याचा अहंभावो । तंव सर्वथा न भेटे देवो ।

अहंपाशीं बद्धतेशी ठावो । मुक्तता पहा हो तत्त्यागें ॥ २६ ॥

नामरूपा एकपण । हेंचि माझें अनुष्ठान ।

तेणें तुष्टला जनार्दन । माझें कीपण तोचि जाहला ॥ २७ ॥

जेवीं बाहुल्यांचें खेळणें । तेथ रुसणें आणि संतोषणें ।

हें खेळवित्याचें करणें । बाहुली नेणे तो अर्थ ॥ २८ ॥

तेवीं माझेनि नांवें कविता । करून जनार्दन जाहला वक्ता ।

यालागीं हे ग्रंथकथा । साधुसंतां पढियंती ॥ २९ ॥

देह‍अहंता ग्रंथ करितां । एकही वोवी न ये हाता ।

येथ जनार्दन जाहला वक्ता । ग्रंथ ग्रंथार्था तेणें आला ॥ १०३० ॥

देखोनि मराठी गोठी । न म्हणावी वृथा चावटी ।

पहावी निजबोधकसवटी । निजात्मदृष्टीं सज्जनीं ॥ ३१ ॥

संस्कृत वंद्य प्राकृत निंद्य । हे बोल काय होती शुद्ध ।

हाही अभिमानवाद । अहंता बंध परमार्थीं ॥ ३२ ॥

मोलें भूमि खणितां वैरागरीं । अवचटें अनर्ध्यरत्न लाभे करीं ।

तें र्त्न सांपडल्या केरीं । काय चतुरीं उपेक्षा ॥ ३३ ॥

तेवीं संस्कृत आटाटी । करीतां परमार्थीं नव्हे भेटी ।

तेचि जोडल्या मराठीसाठीं । तेथ घालिती मिठी सज्ञान ॥ ३४ ॥

चकोरां चंद्रामृतप्राशन । वायसां तेथें पडे लंघन ।

तेवीं हा महाराष्ट्र ग्रंथ जाण । फळाफळपण ज्ञानाज्ञानें ॥ ३५ ॥

देवासी नाहीं भाषाभिमान । संस्कृत प्राकृत दोनी समान ।

ज्या भाषा केलें ब्रह्मकथन । त्या भाषां श्रीकृष्ण संतोषे ॥ ३६ ॥

साजुक आणि सुकलीं । सुवर्णसुमनीं नाहीं चाली ।

तेवीं संस्कृत प्राकृत बोली । ब्रह्मकथेंने आली समत्वा ॥ ३७ ॥

संस्कृत भाषा निंदा केली । तरी ते काय पावन जाहली ।

प्राकृत भाषा हरिकथा केली । ते वृथा गेली म्हणवेना ॥ ३८ ॥

जंव जंव दृढ भाषा‌अभिमान । तंव तंव वक्त्यासी बाधक पूर्ण ।

ज्या भाषा केलें ब्रह्मकथन । ते होय पावन हरिचरणीं ॥ ३९ ॥

माझी मराठी भाषा उघडी । परी परब्रह्मेंसीं फळली गाढी ।

जे जनार्दनें लविली गोडी । ते चवी सोडी ग्रंथार्थ ॥ १०४० ॥

जे ननार्दनकवितावाडी । ब्रह्मरसें रसाळ गाढी ।

संतसज्जन जाणती गोडी । यालागीं जोडी जोडिला ग्रंथ ॥ ४१ ॥

उद्धवव्याजें स्वयें श्रीकृष्ण । वदला पूर्ण ब्रह्मज्ञान ।

येणें छेदूनि भवबंधन । दीनजन तरावया ॥ ४२ ॥

तो हा एकाद्शा‌ऐसा ग्रंथ । जेथ ठाकठोक परमार्थ ।

येणें महाकवि समस्त । निजहितार्थ पावले ॥ ४३ ॥

पक्क फळीं शुक झेंपावे । तेथ मुंगीही जा‍ऊनि पावे ।

तेवीं महाकवींचे घे‌ऊनि मागोवे । मीही पावें प्राकृत ॥ ४४ ॥

महारायाच्या ताटापाशीं । रिगमु नाहीं समर्थांसी ।

तेथें सुखें बैसे माशी । तेवीं हा आम्हांसी प्राकृत ग्रंथ ॥ ४५ ॥

भोजनीं धरोनि बापाचा हात । गोड तें आधीं बाळक खात ।

तेवीं हा महाकवींच्या अनुभवांत । प्राकृतें परमार्थ मीही लाभें ॥ ४६ ॥

मी लाधलों सद्‌गुरुचरण । तेणें हें चालिलें निरूपण ।

बाप कृपाळु जनार्दन । ग्रंथ संपूर्ण तेणें केला ॥ ४७ ॥

म्हणाल पूर्ण जाहला परमार्थ । पुढें आहे महा‌अनर्थ ।

तैसा नव्हे गुह्यज्ञानर्थ । स्वयें श्रीकृष्णनाथ दावील ॥ ४८ ॥

माता पिता स्त्री पुत्र जन । जाती गोत सुह्रुद सज्जन ।

सकळ कुळासी येतां मरण । ममता श्रीकृष्ण कदा न धरी ॥ ४९ ॥

कृष्ण‍आज्ञा काळ वंदी माथां । एवढी हातीं असतां सत्ता ।

तरी कुळरक्षणाची ममता । श्रीकृष्णनाथा असेना ॥ १०५० ॥

ज्यासी देहीं निरभिमानता । ज्यासीं बाधीना कुळाची ममता ।

ते देहींची निरहंकारता । श्रीकृष्ण आतां स्वांगें दावी ॥ ५१ ॥

तें ज्ञानपरिपाकनिर्वाण । अतिगोडीचें निरूपण ।

पुढिलें दों अध्यायीं जाण । श्रीशुक आपण सांगेल ॥ ५२ ॥

ते ज्ञानगुह्य निजकथा । जनार्दनकॄपा तत्त्वतां ।

एका जनार्दन वक्ता । अवधान श्रोतां मज द्यावें ॥ ५३ ॥

जेथ संत अवधान देती । ते कथा वोढवे परमार्थीं ।

एका जनार्दनीं विनंती । अवधान ग्रंथार्थीं मज द्यावें ॥ १०५४ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे एकाकारटीकायां

परमार्थप्राप्तीसुगमोपायकथनोद्धवबदरिकाश्रमप्रवेशो नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ४९ ॥ ओव्या ॥ १०५४ ॥