॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय सत्ताविसावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो देव सहज निज । तूं विश्वात्मा चतुर्भुज ।
अष्टभुज तूंचि विश्वभुज । गुरुत्वें तुज गौरव ॥ १ ॥
निजनिश्याचिया भावार्थ । तूं गुरुनामें अभयदाता ।
अभय देऊनि तत्त्वतां । भवव्यथा निवारिसी ॥ २ ॥
निवारूनि जन्ममरण । आपण्या भेटसी आपण ।
तेव्हां गुरुशिष्यनामीं संपूर्ण । तुझें एकपण आभासे ॥ ३ ॥
तें एकपण पाहतां दिठीं । एका जनार्दनीं पडे मिठी ।
गुरुत्वें कोंदे सकळ सृष्टी । स्वानंदपुष्टी जग नांदे ॥ ४ ॥
तो स्वानंदैकचिद्धन । जगद्गुरु जनार्दन ।
एका जनार्दना शरण । एकीं एकपण दृढ केलें ॥ ५ ॥
दृढ केलें जें एकपण । तेंही सद्गुरु झाला आपण ।
तेथें खुंटले मीतूंपण । एका जनार्दन एकत्वें ॥ ६ ॥
यापरी एकाकी एकला । एका जनार्दनें कवयिता केला ।
तो एकादशाचा पावला । अतिसखोला एकत्वबोध ॥ ७ ॥
त्या एकत्वाची निजस्थिती । पावला पुरूरवाभूपती ।
दृढ अनुताप विरक्ती । भगवद्भक्ती सत्संगें ॥ ८ ॥
हें सव्विसावे अध्यायीं जाण । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण ।
सत्संगें भगवद्भजन । तेणें वैराग्य पूर्ण साधकां ॥ ९ ॥
न करितां भगवद्भक्ती । कदा नुपजे विरक्ती ।
विरक्तीवीण भगवत्प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं साधकां ॥ १० ॥
ऐसें बोलिला श्रीकृष्ण । तें उद्धवें जीवीं धरूनि पूर्ण ।
भगवद्भक्ति पूजाविधान । क्रियायोग जाण पुसत ॥ ११ ॥
उद्धव उवाच-क्रियायोगं समाचक्ष्व भवदाराधनं प्रभो ।
यस्मात्वां ये यथार्चन्ति सात्वताः सात्वतर्षभ ॥ १ ॥
निजभक्तानुग्रहार्थ । सत्त्वमूर्ति तूं श्रीअनंत ।
तुझे निजभक्त जे सात्वत । ते तुज पूजित कोणे विधीं ॥ १२ ॥
तें साधूचें आराधन । तुझे क्रियायोगें निरपूजन । ।
कृपाकरोनियां आपण । मज संपूर्ण सांगावें ॥ १३ ॥
म्हणसी जरी हें आणिकांतें पुसावें । हें माझेनि जाण सर्वथा नव्हे ।
तुज सांडूनि दूरी जावें । हे लाजही जीवें साहवेना ॥ १४ ॥
मी तुझा दास जीवेंभावें । तुझेनि प्रभुत्वगौरवें ।
मी कळिकाळा नागवें । कृपाप्रभावें तुझेनी ॥ १५ ॥
तूं कृपाळु कृपायुक्त । कृपेने होसी भक्तांचा भक्त ।
त्या तुझा मी चरणांकित । सलगीं गुह्यार्थ स्वयें पुसें ॥ १६ ॥
इतका करूनि अत्यादर । कां पुससी पूजाप्रकार ।
तरी हा श्रेष्ठश्रेष्ठीं केला विचार । तो निजनिर्धार अवधारीं ॥ १७ ॥
एतद्वदन्ति मुनयो मुहुर्निःश्रेयसं नृणाम् ।
नारदो भगवान् व्यास आचार्योऽङ्गिरसः सुतः ॥ २ ॥
पूर्वीं वेदविचारनिष्ठ । सुरवर्य मुनिश्रेष्ठ ।
हेंचि अनुवादले स्पष्ट । अतिवरिष्ठ विवेकी ॥ १८ ॥
पूजाविधान प्रसिद्ध । बोलिला देवर्षि ‘नारद’ ।
अंगिराचा पुत्र अगाध । ‘देवगुरु’ प्रबुद्ध हेंचि बोले ॥ १९ ॥
जो ‘व्यास’ सत्यवतीसुत । जो कां नारायण मूर्तिमंत ।
जेणें प्रकट केला वेदार्थ । जो विख्यात महाकवि ॥ २० ॥
पुराणकविकर्ता तो साङ्ग । यालागीं व्यसोच्छिष्टमिदं जग’ ।
तेणेंही भगवत्पूजामार्ग । हा क्रियायोग बोलिजे ॥ २१ ॥
असो इतरांची चावटी । जो पितामह सकळ सृष्टी ।
जो जन्मला विष्णूच्या पोटीं । तेणेंही या गोष्टी दृढ केल्या ॥ २२ ॥
निःसृतं ते मुखाम्भोजाद्यदाह भगवानजः ।
पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो देव्यै च भगवान् भवः ॥ ३ ॥
तुवांचि कल्पचिया आदीं । हेचि पूजाविधानविधी ।
उपदेशिला पुत्रबुद्धीं । स्वयें त्रिशुद्धी विधाता ॥ २३ ॥
तेणेंही कल्पादीसीं आपण । नाभिकमळासनीं बैसोन ।
भृगुकश्यपादि पुत्रांसी जाण । हें पूजाविधान उपदेशी ॥ २४ ॥
श्रीमहादेवेंही आपण । हें क्रियायोगविधिविधान ।
भावें भवनीसी जाण केलें निरूपण एकांतीं ॥ २५ ॥
एतद्वै सर्ववर्णानामाश्रमाणां च संमतम् ।
श्रैयसामुत्तमं मन्ये स्त्रीशूद्राणां च मानद ॥ ४ ॥
एवं श्रेष्ठपरंपरा । तुवां प्रकट केली दीनोद्धारा ।
दीनदयाळु तूं खरा । याही विचारा अवधारीं ॥ २६ ॥
आश्रमधर्मविधिविधान । तेथ अधिकारी द्विजन्मे जन ।
त्यांसी कर्मबाधा बाधी गहन । गुंतले ब्राह्मण कर्मठत्वें ॥ २७ ॥
तैसें नव्हे तुझें भजन । भजनाधिकारी सर्व वर्ण ।
दीनोद्धारी भजन पूर्ण । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरिले ॥ २८ ॥
कर्मीं गुंतले उत्तमोत्तम । भजनें उद्धरिले अधमाधम ।
भजनें सर्वांसही सुगम । भजनें स्वधर्मसार्थक ॥ २९ ॥
भजनमहिमा निःसीम । अधमा पदवी उत्तमोत्तम ।
भजनहीन जे उत्तम । ते अधमाधम स्वयें होती ॥ ३० ॥
सर्व वर्ण आणि आश्रम । भगवद्भजनें गति उत्तम ।
हेंचि भक्तीचें निजवर्म । भक्त निष्काम जाणती ॥ ३१ ॥
करूनियां भगवद्भक्ती । भक्त स्वयें भगवद्रूप होती ।
यालागीं भक्तांतें श्रीपती । अतिप्रीतीं मानिसी ॥ ३२ ॥
तुझें भजनपूजन करितां । तूं निजभकतांचा होसी त्राता ।
तूंचि भक्तांसी सन्मान-दाता । ते भजनकथा मज सांग ॥ ३३ ॥
एतत्कमलपत्राक्ष कर्मबन्धविमोचनम् ।
भक्ताय चानुरक्ताय ब्रूहि विश्वेश्वरेश्वर ॥ ५ ॥
कमळनाभि नारायणा । भक्तविश्राम कमळवदना ।
कमलालया कमलनयना । विनंती श्रीकृष्णा अवधारीं ॥ ३४ ॥
तुवां पाहिल्या कृपादृष्टीं । तत्कालपैं उठउठीं ।
सुटती कर्मबंधाच्या गांठी । स्वानंदपुष्टी निजभक्तां ॥ ३५ ॥
जेवीं घृताचें कठिणपण । क्षणें विरवी सूर्यकिरण ।
तेवीं कर्मबंधा निर्दळण । तुझें कृपावलोकन करी कृष्णा ॥ ३६ ॥
कां सैंधवाचा महागिरी । जेवीं विरे सिंधूमाअझारीं ।
तेवीं कर्मबंधा बोहरी । तुझी कृपा करी श्रीकृष्णा ॥ ३७ ॥
तुझी झालिया कृपादृष्टी । कर्माकर्मांसी पडे तुटी ।
जेवीं सूर्योदयासाटीं । नातुडे भेटीं खद्योत ॥ ३८ ॥
तमीं दाटती खद्योतकोडी । तेवीं अज्ञानीं कर्माची आडाडी ।
तुझा कृपासूर्य जोडल्या जोडी । कर्में जाती बापुडीं विरोनी ॥ ३९ ॥
ऐशिया निष्कर्मकॄपायुक्त । तुझे नांदती निजभक्त ।
जे कां विषयीं अतिविरक्त । सदा अनुरक्त हरिचरणीं ॥ ४० ॥
तें पूर्णकृपेचें आयतन । तुझें भजनपूजाविधान ।
तें मज सांग कृपा करून । मी अतिदिन पैं तुझें ॥ ४१ ॥
म्हणसी तुज हा अधिकार नाहीं । परी मी शरण आलों तुज पाहीं ।
शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं श्रीकृष्णा ॥ ४२ ॥
तुवां उद्धरिलें पशु-गीध-गजांसी । गणिके तारिलें कुंटणीसी ।
तेचि कृपा करीं आम्हांसी । हृषीकेशी कृपाळुवा ॥ ४३ ॥
म्हणसी ‘ब्रह्म शिव असतां सृष्टीं । मजचि पुसायाची श्रद्धा मोठी ।
कैसेनि पां वाढली पोटीं’ । ऐक ते गोठी सांगेन ॥ ४४ ॥
ब्रह्मा जगाचा कर्ता होये । तोही विसरला निहात्मसोये ।
तो तुझ्या पोटा येऊनि पाहें । निजज्ञान लाहे तुझेनि ॥ ४५ ॥
शिव पायवणी वाहे माथां । तुझें नाम सदा जपतां ।
तुझे कृपेस्तव तत्त्वतां । तोही निजात्मता पावला ॥ ४६ ॥
यालागीं तूं ईश्वराचा ईश्वर । नियंत्या नियंता सर्वेश्वर ।
विश्वीं विश्वास विश्वंभर । विश्वेश्वर तूं कृष्णा ॥ ४७ ॥
यापरी तूं ज्ञाननिधी । पूर्ण बोधाचा उदधी ।
जेणें होय निजात्मसिद्धी । ते पूजाविधी मज सांग ॥ ४८ ॥
ऐसा भक्तवचनें तो संतोषला । पूर्ण निजबोधें द्रवला ।
निजात्मकृपा कळवळला । काय बोलिला श्रीकृष्ण ॥ ४९ ॥
श्रीभगवानुवाच-नह्यन्तोऽनन्तपारस्य कर्मकाण्डस्य चोद्धव ।
संक्षिप्तं वर्णयिष्यामी यथावदनुपूर्वशः ॥ ६ ॥
ज्याचें ऐकतां वचन । वेदवाक्या पडे मौन ।
ज्याची करितां आठवण । मनपणा मन स्वयें मुके ॥ ५० ॥
जो वेदार्थप्रकाशक । जो अर्काचा आदि अर्क ।
तो उद्धवासी यदुनायक । स्वमुखें देख बोलत ॥ ५१ ॥
आगमनिगमोक्तप्रकार । माझी पूजाविधी सविसतर ।
सांगतां अनंत अपार । न कळे पार ब्रह्मादिकां ॥ ५२ ॥
उद्धवा ऐक पां तत्त्वतां । मी देवादिदेव झालों वक्ता ।
तरी पूजाविधानकथा । समूळ सर्वथा न सांगवे ॥ ५३ ॥
जरी झाले अतिसज्ञान । तरी पूजाविधिविधान ।
सांगावया समर्थपण । सर्वथा जाण असेना ॥ ५४ ॥
एवं पूर्वोक्तप्रकार । अगमनिगमनिजसार ।
निवडूनि संक्षेपाकार । तुज मी साचार सांगेन ॥ ५५ ॥
पूजाविधिनिजसार । त्रिविध विधान त्रिप्रकार ।
ऐक त्याचाही विचार । विधिउपचारविभागें ॥ ५६ ॥
वैदिकस्तात्रिको मिश्र इति मे त्रिविधो मखः ।
त्रयाणामेप्सितेनैव विधिना मां समर्चयेत् ॥ ७ ॥
वेदींचे मंत्र वेदींचें अंग । वेदोक्त माझी पूजा साङ्ग ।
या नांव गा ‘वैदिक’ मार्ग । आगम प्रयोग तो ऐक ॥ ५७ ॥
आगममंत्र आगमचि अंग । माझी आगमोक्त पूजा सा~घ्ग् ।
या नांव् गा ‘तांत्रिक्’ मार्ग् । मिश्रप्रसंग् तो ऐक् ॥ ५८ ॥
वेदींचे मंत्र् तंत्रींचें अंग् । एवं मिश्रित् उभय् भाग् ।
माझी पूजा निपजे साङ्ग् । ‘मिश्र्’ मार्ग् या नांव् ॥ ५९ ॥
हे त्रिविधविधि पूजा साङ्ग् । तो जाण् माझा ‘त्रिविध्’ याग् ।
येणें मे संतोषें श्रीरंग् । पार्श्वदेशीं साङ्ग् सपरिवार् ॥ ६० ॥
ऐसें माझें त्रिविध् भजन् । जेथ् ज्याची श्रद्धा पूर्ण् ।
त्या विधीं करितां पूजन् । मज् तृप्ती समान् भावार्थें ॥ ६१ ॥
भावार्थें जें माझें पूजन् । तेणें मी संतृप्त् जनार्दन् ।
हा आगमोक्त् यज्ञ् संपूर्ण् । त्रिविध् लंक्षण् समसाम्यें ॥ ६२ ॥
वैदिकादि त्रिविध् गती । पूजितां तृप्त् मी श्रीपती ।
पूजाधिकाराची स्थिती । ऐक् तुजप्रती सांगेन् ॥ ६३ ॥
यदा स्वनिगमेनोक्तं द्विजत्वं प्राप्य् पूरुषः ।
यथ् यजेत् मां भक्त्या श्रद्धया तंनिबोध् मे ॥ ८ ॥
द्विजन्मे जे तिन्ही वर्ण् । त्यांचें अधिकारलक्षण् ।
गर्भाष्टमीं उपनयन् । तैं अधिकार् पूर्ण् ब्राह्मणा ॥ ६४ ॥
क्षत्रियांचा अधिकार् शुद्ध् । बारा वर्षां व्रतबंध् ।
सोळा वर्षां प्रसिद्ध् । व्रतबंध् वैश्यासी ॥ ६५ ॥
गायत्रीउपदेश् पावोन् । दुसरें जन्म् उपनयन् ।
या लागीं ‘सावित्र्’ जन्म् जाण् । द्विजन्मे त्रिवर्ण् वेदोक्तविधी ॥ ६६ ॥
वेदोक्त् अधिकारलक्षण् । या नांव् उद्धवा जाण् ।
आतां माझें पूजाविधिस्थान् । ऐक् संपूर्ण् निजभक्ता ॥ ६७ ॥
अर्चायां स्थण्डिलेऽग्नौ वा सूर्ये वाप्सु हृदि द्विजे ।
द्रव्येण् भक्तियुक्तोऽर्चेत् स्वगुरुं माममायया ॥ ९ ॥
माझें पूजाअधिष्ठान् । अष्टविध् पूजास्थान् ।
त्याचेंही निजलक्षण् । ऊणखूण् ते ऐक् ॥ ६८ ॥
प्रिय् ‘प्रतिमा’ पूजास्थान् । हें माझें प्रथम् अधिष्ठान् ।
कां पृथ्वीतळीं ‘स्थंडिलीं’ जाण् । पूजास्थान् दुसरें ॥ ६९ ॥
‘अग्नीचें तेज्’ स्वरूप् माझें । तें पूजास्थान् जाण् तिजें ।
‘सूर्यमंडळीं’ जे पूजा कीजे । तें चवथें माझें पूजास्थान् ॥ ७० ॥
‘उदकीं’ जें माझें पूजन् । तें पांचवें पूजस्थान् ।
‘हृदयीं’ जें माझें आवाहन् । तें पूजास्थान् सहावें ॥ ७१ ॥
शालिग्राम् केवळ् अचेतन् । ‘ब्राह्मण्’ मझें स्वरूप् सचेतन् ।
तें अखंडत्वें ब्रह्मपूर्ण् । पूजासन्मान् षोडशोपचारें ॥ ७२ ॥
ब्राह्मणीं ज्याचा ब्रह्मभावो । तो परम् भाग्याचा स्वयमेवो ।
ब्रह्मादिकां पूज्य् पहा हो । मी देवाधिदेवो स्वयें वंदीं ॥ ७३ ॥
सकळ् पूज्यांमाजीं जाण् । मुख्यत्वें पूज्य् ब्राह्मण् ।
तें सातवें पूजस्थान् । उद्धवा जाण् अतिश्रेष्ठ् ॥ ७४ ॥
सकळ् पूज्यां पूज्यत्वें पूजा । जो वरिष्ठां वरिष्ठ् वोजा ।
जो विनटता आत्मा मझा । वंद्य् ‘गुरुराजा’ सर्वांसी ॥ ७५ ॥
ज्याचे सद्भावें धरितां चरण् । मी सुखावें ब्रह्म् पूर्ण् ।
ज्याचें मद्रूपें करितां स्तवन् । मी परमात्मा जाण् उल्हासें ॥ ७६ ॥
सद्गुरूचें नामस्मरण् । निर्दळी बवभय् दारुण् ।
निवरोनी जन्ममरण् । निववी संपूर्ण् निजबोधें ॥ ७७ ॥
तो मी परमात्मा नारायण् । गुरुरूपें प्रकटोनि जाण् ।
परब्रह्माचें पूर्णपण् । शिष्यद्वारा संपूर्ण् प्रकाशक् ॥ ७८ ॥
ब्रह्माचें परब्रह्मपणा । सद्गुरूचेनि सत्य् जण् ।
एव्हडें अगाध् महिमान् । अतिगहन् गुरूचें ॥ ७९॥
एवं ‘सद्गुरु’ ज्ञानघन् । जो हरिहरां वद्य् पूर्ण् ।
तो माझें सद्रूप् अधिष्ठान् । हें पूजस्थान् आठवें ॥ ८० ॥
हें आठवें पूजास्थान । अखंड आठवे आठवण ।
तेणें आठवें साङ्ग संपूर्ण । उद्धवा जाण् अमी पूजिलों ॥ ८१ ॥
एवं ही आठही पूजास्थानें । तुज सांगितलीं सुलक्षणें ।
तेथलीं पूजेचीं लक्षणें । तेही भिन्नपणें सांगेन ॥ ८२ ॥
सकळ अधिष्ठानां गोडपण । जें पूजनीं होय संपूर्ण ।
तें पूजेचें मुख्य लक्षण । निजवर्म खूण ते ऐक ॥ ८३ ॥
सांडूनि लोकरंजनव्यापार । त्यजूनि दांभिक उपचार ।
दवडूनि शठत्वाचा व्यवहार । भजनतत्पर सद्भावें ॥ ८४ ॥
हीं अष्टौ महापूजास्थानें । येथ ‘अमायिक’ जें जें भजन ।
तें तें अतिगोड पूजन । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ८५ ॥
एथ निष्कपट जे जे सेवा । ते ते अतिवल्लभ देवाधिदेवा ।
आतां पूजाविधि आघवा । ऐक बरवा सांगेन ॥ ८६ ॥
पूर्वं स्न्नानं प्रकुर्वीत धौतदन्तोऽङ्गशुद्धये ।
उभयैरपि च स्न्नानं मन्त्रैर्मृद्रहणादिना ॥ १० ॥
मळत्याग दंतधावन । यथाकाळीं करूनि जाण ।
देहसुद्धयर्थ करावें स्न्नान । मृत्तिकाग्रहण पूर्वक ॥ ८७ ॥
ऐसें झालिया मळत्यागस्न्नान । मग करावें मंत्रस्न्नान ।
वैदिक तांत्रिक विधान । दीक्षाग्रहण यथाविधि ॥ ८८ ॥
जैसा सद्गुरुसंप्रदावो । तैसा चालवावा आम्नावो ।
त्या विधीं स्न्नान करूनि पाहा हो । निर्मळ भावो धरावा ॥ ८९ ।
सन्धोपास्त्यादि कर्माणि वेदेनाचोदितानि मे ।
पूजां तैः कल्पयेत्सम्यक् सङ्कल्पः कर्मपावनीम् ॥ ११ ॥
वर्णाश्रमनिजविधींसीं । वेदें संध्या बोलिली जैसी ।
ते ते वर्णाश्रमीं संध्या तैसी । नित्यनैमित्येंसीं करावीं ॥ ९० ॥
वेदोक्त आचरावें स्वकर्म । निःशेष त्यागावें निषिद्ध काम्य ।
या नांव शुद्ध स्वधर्म । उत्तमोत्तम अधिकारू ॥ ९१ ॥
वेदोक्त सांडणें स्वकर्म । हाचि मुख्यत्वें अतिअधर्म ।
हाता आलिया परब्रह्म । न त्यागितां कर्म स्वयें राहे ॥ ९२ ॥
स्वयें स्वधर्म जो सांडणें । तेंचि अधर्माचें मुख्य ठाणें ।
स्वधर्में चित्तशुद्धि साधणें । यालागीं त्यागणें अहंता ॥ ९३ ॥
तेथें स्वधर्मकर्म आचरतां । ऐसा भाव उपजे चित्ता ।
‘मी नव्हें एथ कर्मकर्ता । फळभोक्ता मी नव्हे’ ॥ ९४ ॥
देह जड मूढ अचेतन । त्यासी चेतवी जनीं जनार्दन ।
तेथ माझें मीपण कर्तेपण । सर्वथा जाण रिघेना ॥ ९५ ॥
या बुद्धीं जें कर्माचरण । तें भावार्थें भावीं ब्रह्मार्पण ।
यापरी निरभिमान । माझें उपासन साधकां ॥ ९६ ॥
माझी प्रतिमा पूजाविधान । तें प्रथम माझें पूजास्थान ।
तें प्रतिमाक्रियालक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥ ९७ ॥
शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्य च सैकती ।
मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥ १२ ॥
अष्टधा प्रतिमास्थिती । ज्या पूजितां सद्यःश्रेय देती ।
ऐशिया प्रतिमांची जाती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ९८ ॥
गंडक्यादि ‘शिळामूर्ती’ । कां दारु मांदार ब्रह्म ‘काष्ठमूर्ती’ ।
अथवा सुवर्णादि ‘धातुमूर्ती’ । सद्यः फळती सधकां ॥ ९९ ॥
मृत्तिकाकापडकीटणमूर्ती । या नांव ‘लेप्या’ म्हणिजेती ।
कां स्थंडिलीं लिहिल्या अतिप्रीतीं । त्या ‘लेख्या’ मूर्ती पूजकां ॥ १०० ॥
वाळुवेची जे केली मूर्ती । ती नांव ‘सिकतामूर्ति’ म्हणती ।
तेही पूज्य गा निश्चितीं । सुवर्णमूर्तीसमान ॥ १ ॥
मूर्ति ‘रत्नमयी’ सोज्ज्वळ । हिरा मरकत इंद्रनीळ ।
पद्मराग मुक्ताफळ । या मूर्ति केवळ अतिपूज्य ॥ २ ॥
मूर्तीमाजीं अतिप्राधान्य । ‘मनोमयी’ मूर्ति पावन ।
जिचें करितां उपासन । समाधान साधकां ॥ ३ ॥
तेंचि प्रतिमापूजाविधान । स्थावरजंगमलक्षण ।
तेही अर्थींचे निरूपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४ ॥
चलाचलेति द्विविधा प्रतिष्ठा जीवमन्दिरम् ।
उद्वासावाहने न स्तः स्थिरायामुद्धवार्चने ॥ १३ ॥
अचेतनाचेतनप्रकार । जडातें जीववी साचार ।
‘जीव’ शब्दें चिन्मात्र । मुख्य परमेश्वर बोलिजे ॥ ५ ॥
भक्तभावार्थें साचार । त्या जीवाचें निजमंदिर ।
प्रतिमा जंगम-स्थावर । आगमशास्त्रसंमतें ॥ ६ ॥
तेथें स्थावरमूर्तिपूजन । साधकें करितां आपण ।
न लगे आवाहनविसर्जन । तेथ अधिष्ठान स्वयंभ ॥ ७ ॥
अस्थिरायां विकल्पः स्यात् स्थण्डिले तुभवेदद्वयम् ।
स्न्नपनं त्वविलेप्यायामन्यत्र परिमार्जनम् ॥ १४ ॥
जंगम प्रतिमांच्या ठायीं । आवाहनविसर्जन पाहीं ।
एकीं आहे एकीं नाहीं । ऐक तेही विभाग ॥ ८ ॥
शालग्राममूर्तीसी जाण । स्वयंभ माझें अधिष्ठान ।
तेथ आवाहनविसर्जन । सर्वथा जाण लागेना ॥ ९ ॥
शालग्रामाचा कुटका । ज्याचे पूजेसी आहे फुटका ।
तेथ परमात्मा निजसखा । सर्वदा देखा नांदत ॥ ११० ॥
इतर मूर्ती जंगमा जाण । तेथ आवाहनविसर्जन ।
साक्षेपें करावें आपण । हें विधिविधान आगमोक्त ॥ ११ ॥
स्थंडिलीं मूर्तिआवाहन । सर्वेंचि पूजांतीं विसर्जन ।
हें उभय भावनाविधान । स्थांडिलीं जाण आवश्यक ॥ १२ ॥
आपले हृदयींचा चिद्वन । मूर्तीमाजीं कीजे आवाहन ।
पूजांतीं करूनि विसर्जन । देव हृदयीं जाण ठेवावा ॥ १३ ॥
एथ आपणचि ब्रह्म परिपूर्ण । हेंचि व्हावया निजस्मरण ।
आवाहनविसर्जनें जाण । निजात्मआठवण साधका ॥ १४ ॥
हा आगमींचा निजात्मभावो । आपणचि आपला देवो ।
आपला आपण पूजक पहा हो । हा निजात्म-आठवो निजपूजे ॥ १५ ॥
‘देव होऊनि देव पूजिजे’ । हें निजात्मता गोड खाजें ।
उपासनाकांड-व्याजें । उद्धवासी दीजे श्रीकृष्णें ॥ १६ ॥
हे निजात्मता निजगोडी । प्रतिपदीं न लभतां रोकडी ।
उपासना-तडातोडी । कोण कोरडी सोशील ॥ १७ ॥
हें आगमींचें निजगुह्य जाण । प्रतिपदीं सुखसंपन्न ।
सधक स्वयें होती चिद्धन । तें हें उपासन उद्धवा ॥ १८ ॥
ऐसें ऐकतां कृष्णवचन । उद्धव स्वानंदें झाला पूर्ण ।
धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण । म्हणे समूळ निरूपण मज सांग ॥ १९ ॥
तंव देव म्हणे स्थिर राहें । जें हें आगमोक्त गुह्य आहे ।
तें माझे कृपेंवीण पाहें । प्राप्त नोहे साधकां ॥ १२० ॥
आगमोक्त गुह्य गहन । असो हें माझें गुप्तधन ।
तुवां पुशिलें पूजाविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥ २१ ॥
लेप्या लेख्या ज्या मूर्ति जाण । त्यांसीं करावेनां स्न्नान ।
इतरां मूर्तीसी स्न्नपन । यथाविधान करावें ॥ २२ ॥
द्रव्यैः प्रसिद्धैर्मद्यागः प्रतिमादिष्वमायिनः ।
भक्तस्य च यथालब्धैर्हदि भावेन चैव हि ॥ १५ ॥
पूजक सकाम होय चांग । तैं पूजाद्रव्य व्हावें साङ्ग ।
पूजासाधन झालिया व्यंग । फळ निर्व्यग उपजेना ॥ २३ ॥
भक्त निष्काम वाडेंकोडें । तैं पूजाद्रव्याचें सांकडें ।
सर्वथा कांहीं न पडे । भक्तभाव आवडे भगवंता ॥ २४ ॥
तेथ अनायासें जें प्राप्त । तेणें भगवंत होय तृप्त ।
तोचि पूजायाग यथोक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥ २५ ॥
निष्कामवृत्तीं फल मूल । दूर्वांकुर कां निर्मळ जळ ।
इतकेन पूजायाग सकळ । होय अविकळ मद्भावें ॥ २६ ॥
जेथ माझा सद्भाव दृढ । तेथ उपचारांचा कोण पाड ।
भक्तांचा भावाचि मज गोड । तेणें सुख सुरवाड मद्भक्तां ॥ २७ ॥
बाह्य उपचार जे कांहीं । ते प्रतिमामूर्तिपूजेसी पाहीं ।
मानसपूजेचे तंव ठायीं । वाणी नाहीं उपचारां ॥ २८ ॥
तेथ मनचि होय माझी मूर्ती । मनोमय उपचारसंपत्ती ।
निर्लोभें जें मज अर्पिती । तेणें मी श्रीपती संतुष्ट ॥ २९ ॥
प्रतिमादि अष्टौ पूजास्थान । यथोक्त पूजेचें विधान ।
तुज मी साङ्ग सांगेन । ऐक सावधान उद्धवा ॥ १३० ॥
स्न्नानालङ्करणं प्रेष्ठमर्चायामेव तूद्धव ।
स्थण्डिले तत्त्वविन्यासो वह्नावाज्यप्लुप्तं हविः ॥ १६ ॥
सूर्ये चाभ्यर्हण प्रेष्ठं सलिले सलिलादिभिः ।
प्रतिमामूर्ति पूजास्थान । ते मूर्तीस जें महास्न्नपन ।
या नांव बोलिजे ‘स्न्नान’ । साङ्ग भूषण मुकुटादी ॥ ३१ ॥
जे लोकीं उत्तम प्रकार । कां आपणासी जे प्रियकर ।
जे जे अनर्घ्य अळंकार । तेणें श्रद्धा मी श्रीधर पूजावा ॥ ३२ ॥
स्न्नान भोजन अलंकार । साङ्ग पूजा सपरिकर ।
हा प्रतिमापूजाप्रकार । ऐक विचार स्थंडिलाचा ॥ ३३ ॥
स्थडिलीं जे पूजास्थान । तेथ तत्त्वांचें धरोनि ध्यान ।
करावें तत्त्वविन्यासलेखन । पूजाविधान या हेतू ॥ ३४ ॥
आत्मतत्त्वादि तत्त्वविवंच । स्थंडिली विवंचूनि साच ।
हृदय शिर शिखा कवच । नेत्र अस्त्र दिशंअ निजपूजा ॥ ३५ ॥
अग्नीचे ठायीं जें पूजन । तेथ माझें करूनि ध्यान ।
आज्यप्लुत हविहवन । हें पूजाविधान अग्नीचें ॥ ३६ ॥
अग्नि देवांचें वदन । येणें विश्वासें संपूर्ण ।
हविर्द्रव्य करितां हवन । ‘अग्निपूजन’ या हेतू ॥ ३७ ॥
सूर्याच्या ठायीं प्रकाशमान । मंडळात्मा सूर्यनारायण ।
तेथ सौरमंत्रें उपस्थान । पूजाविधान या हेतू ॥ ३८ ॥
विचारितां श्रुतीचा अर्थ । ‘आपोनारायण’ साक्षात् ।
येथ पूजाविधान यथोक्त । जळीं जळयुक्त तर्पण ॥ ३९ ॥
‘हृदयीं’ जें माझें पूजास्थान । तेथें मनें मनाचें अर्चन ।
मनोमय मूर्ति संपूर्ण । पूजाविधान मानसिक ॥ १४० ॥
माझें मुख्यत्वें अधिष्ठान । ब्रह्ममूर्ति जे ‘ब्राह्मण’ ।
तेथील जें पूजाविधान । आज्ञापालन दासत्वें ॥ ४१ ॥
बह्मासी ज्यचेनि ब्रह्मपण । तो सद्गुरु’ माझें पूजास्थान ।
सर्वार्थीं श्रेष्ठ पावन । तेथील पूजन तें ऐसें ॥ ४२ ॥
जीवें सर्वस्वेंसीं आपण । त्यासी रिघावें अनन्य शरण ।
त्याच्या वचनासी प्राण । निश्चयें जाण विकावा ॥ ४३ ॥
गुरूची नीचसेवा सेवन । आवडीं करणें आपण ।
हेंचि तेथील पूजाविधान । येणें सुखसंपन्न साधक ॥ ४४ ॥
सद्गुरुसेवा करितां पाहीं । ब्रह्मसायुज्य लागे पायीं ।
गुरुसेवेपरतें कांहीं । श्रेष्ठ नाहीं साधन ॥ ४५ ॥
सद्गुरुस्वरूप तें जाण । अखंडत्वें ब्रह्म पूर्ण ।
तेथें आवाहन विसर्जन । सर्वथा आपण न करावें ॥ ४६ ॥
निष्कपटभावें संपूर्ण । सद्गुरूसी जो अनन्य शरण ।
त्याचे मीही वंदीं चरण । येथवरी जाण तो धन्य ॥ ४७ ॥
निर्लोभभावें सहज । पूजितां तोषे अधोक्षज ।
त्या भावाचें निजगुज । स्वयें यदुराज सांगत ॥ ४८ ॥
श्रद्धयोपाहतं प्रेष्ठं भक्तेन मम वार्यपि ॥ १७ ॥
भोर्यप्यभक्तोपहतं न मे तोषाय कल्पते ।
गन्धो धूपः सुमनसो दीपोऽअन्नाद्यं च किं पुनः ॥ १८ ॥
माझ्या ठायीं अतिप्रीतीं । श्रद्धायुक्त अनन्य भक्तीं ।
भक्त ‘भावें’ जळ अर्पिती । तेणें मी श्रीपति सुखावें ॥ ४९ ॥
तो जळबिंदु यथासुखें । म्यां मुखीं झेलिजे आदिपुरुखें ।
तंव भक्तभावाचेनि हरिखें । मी सुखरूप सुखें सुखावें देख ॥ १५० ॥
माझें त्रैलोक्यासी सुख । ऐसा मीही सुखरूप देख ।
त्या मज होय परम संतोख । भाविकांचें उदक सेवितां ॥ ५१ ॥
त्या जळबिंदूचिया साठीं । रमा नावडे गोमटी ।
ब्रह्मा जन्मला माझे पोटीं । तोही शेवटी नावडे ॥ ५२ ॥
भाविकांचेनि उदकलेखें । मज वैकुंठही झालें फिकें ।
शेषशयनींचीं निद्रासुखें । त्यांचींही तुकें उतरलीं ॥ ५३ ॥
भाविकांच्या उदकापुढें मज आणिक कांहीं नावडे ।
तेथही गंधादि पूजा जोडे । नैवेद्य चोखडे रसयुक्त ॥ ५४ ॥
ते पूजेचिये सुखप्राप्ती । उपमा नाहीं त्रिजगतीं ।
ऐसा भाविकांचिये भक्तीं । मी श्रीपती सुखावें ॥ ५५ ॥
भावें करितां भगवद्भक्ती । ‘मी कृतकृत्य झालों निश्चितीं ।
ऐशिया निश्चियें जो भावार्थी । त्याचेचि जळें संतृप्ति मज होय ॥ ५६ ॥
येर जो अभक्त दंभस्थितीं । जीवीं द्रव्याशा बाह्य विरक्ती ।
लौकिकप्रतिष्ठेपुरती । माझी भक्ति जो मिरवी ॥ ५७ ॥
ऐशिया अभक्ताचिया स्थितीं । छत्र चामर गजसंपत्ती ।
मज अर्पितांही अभक्तीं । सुखलेश चित्तीं उपजेना ॥ ५८ ॥
क्षीरसागर निवडी राजहंस । तेथ निसूं दीधला कापुस ।
तेवीं अभक्तभजनीं संतोष । मी हृषीकेश पावोना ॥ ५९ ॥
कागाची गायनकळा । जेवीं तोषेना किन्नरशाळा ।
तेवीं अभक्ताची भजनलीला । माझी चित्कळा तोषेना ॥ १६० ॥
जेवीं रजस्वलेचें पक्कन्न । उत्तम परी तें अतिहीन ।
तेवीं अभक्तांचें भजन । कदा जनार्दन स्पर्शेना ॥ ६१ ॥
ज्या भजना नातळे नारायण । ऐसें जें अभक्तांचें भजन ।
तेणें भजनें जनार्दन । अणुमात्र जाण तोषेना ॥ ६२ ॥
एवं भक्ताभक्तभजनमार्ग । दावूनि अधिकाराचे भाग ।
आतां समूळ पूजामार्ग । साङ्ग श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६३ ॥
शुचिः सम्भृतसम्भारः प्राग्दर्भैः कल्पितासनः ।
आसीनः प्रागुदग्वार्चेदर्चायामथ संमुखः ॥ १९ ॥
करूनि मलस्न्नान आपण । वैदिक तांत्रिक मंत्रस्न्नान ।
सारूनि नित्यविधान । ‘शुचित्वपण’ या नांव ॥ ६४ ॥
मग देवपूजासंभार । शोधूनि करावे पवित्र ।
यथास्थानीं पूजाप्रकार । गंधादि उपचार ठेवावे ॥ ६५ ॥
श्वेतकंबल चैलाजिन । पूर्वदर्भाग्नीं आसन ।
पूर्वामुख वैसावें आपण । अथवा जाण उदड्मुख ॥ ६६ ॥
स्थावरमूर्ती पूजितां देख । आसन करावें मूर्तिसंमुख ।
हा आसनविधि निर्दोख । पूजान्यासादिक हरि सांगे ॥ ६७ ॥
कृतन्यासः कृतन्यासां मदर्ची पाणिना मृजेत् ।
कलशं प्रोक्षणीयं च यथावदपसाधयेत् ॥ २० ॥
विधियुक्त घालूनि आसन । गुरूसी करावें नमन ।
परमगुरु-परमेष्ठीसी जाण । करावें अभिवंदन अतिप्रीतीं ॥ ६८॥
जो मंत्र प्राप्त आपणांस । त्या मंत्राचे देहीं करावे न्यास ।
मंत्रमूर्ति आणोनि ध्यानास । पूजा ‘मानस’ करावी ॥ ६९ ॥
जे मूर्ति आली ध्यानासी । तेचि आणावया प्रतिमेसी ।
हातीं धरोनिया अर्चेसी । करावें न्यासासी प्रतिमाअंगीं ॥ १७० ॥
कलश आणि प्रोक्षणी जाण । साधावीं यथाविधान ।
जळें करोनिया पूर्ण । दूर्वादि चंदन द्रव्ययुक्त ॥ ७१ ॥
तदद्भिर्देवयजनं द्रव्याण्यात्मानमेव च ।
प्रोक्ष्य प्रात्राणि त्रीण्यद्भिस्तैस्तैर्द्रव्यैश्च साधयेत् ॥ २१ ॥
तें प्रौक्षणपात्रींचें जळ । नखोदकें न करूनी निर्मळ ।
तेणें पूजसंभार सकळ । कुशाग्रें केवळ प्रोक्षावा ॥ ७२ ॥
तेणेंचि पोक्षावें देवसदन । आपणासी करावें पोक्षण ।
प्रोक्षोनि देवपूजास्थान । पूजाविधान मांडावें ॥ ७३ ॥
पाद्य-अर्घ्य-आचमनीयें । तदर्थ मांडावीं पात्रत्रयें ।
जळें पूर्ण करूनि पाहें । भिन्न द्रव्य आहे पात्रत्रयासी ॥ ७४ ॥
श्यामक-दूर्वा-अब्ज-विष्णुक्रांता । ‘पाद्यपात्रीं’ हे द्रव्यशुद्धता ।
गंध पुष्प फल अक्षता । एवं कुशाग्रता ‘अर्घ्यपात्रीं’ ॥ ७५ ॥
एळा वाळा जातीफळ । लवंग कर्पूर कंकोळ ।
‘आचमनपात्रीं’ हा देव्यमेळ । शुद्ध जळ समयुक्त ॥ ७६ ॥
पाद्यार्घ्याचमनीचार्थं त्रीणि पात्राणि दैशिकः ।
हृदा शीष्णार्थ शिखाया गायत्र्या चाभिमन्त्रयेत् ॥ २२ ॥
गुरुमंत्रदीक्षा जैसी ज्यासी । तोचि निजमार्ग शिष्यासी ।
तेणें पाद्यादि तिहीं पात्रांसी । संप्रदायेंसी मांडावे ॥ ७७ ॥
पाद्य द्यावें हृदयमंत्रें । अर्घ्य अर्पावें शिरोमंत्रे ।
आचमन द्यावें शिखामंत्रें । गुरुसंस्कारें आगमोक्त ॥ ७८ ॥
तेंचि तिनी पात्रें जाण । गायत्रीमंत्रें आपण ।
अभिमंत्रोनियां पूर्ण । देवार्पण करावीं ॥ ७९ ॥
गुरुसंप्रदाय नेटक । यालागीं त्यातें ‘देशिक’ ।
स्वयें बोलिला यदुनायक । दीक्षाविवेक निजद्रष्टा ॥ १८०॥
आगमशास्त्रींचा निजमार्ग । भूतशुद्धि प्राणप्रतिष्ठायोग ।
तेणेंचि अन्वयें श्रीरंग । श्लोकार्थें साङ्ग सांगत ॥ ८१ ।
पिण्डे वाय्वग्निसंशुद्धे हृत्पद्मस्थां परां मम ।
अणवीं जीवकलां ध्यायेन्नादांते सिद्धभाविताम् ॥ २३ ॥
वायुबीजें आवाहूनी । पिंगला प्राण पूरूनि ।
तोचि कुंभकें स्तंभूनि । मात्राधारणीं धरावा ॥ ८२ ॥
वायु जो धारणा धरावा । तो जंव फुटेना अव्हासव्हा ।
तंवचि वरी निरोधावा । मग रेचावा शनैः शनैः ॥ ८३ ॥
ऐसें करितां प्राणधारण । स्वयें कल्पावें शरीरशोषण ।
शरीर शोषलें मानूनि जाण । देहदहन मांडावें ॥ ८४ ॥
आदारस्थित जो अग्नी । तो अग्निबीजें चेतवूनी ।
तोचि देह लावूनि दहनीं । भस्म मानूनी निजदेह ॥ ८५ ॥
देह दहनें अतिसंतप्त । तेथ चंद्रबीजें चंद्रामृत ।
आणोनि निववाये समस्त । नवा देह तेथ कल्पावा ॥ ८६ ॥
देह कल्पावा जो एथ । पूर्व पाटव्य इंद्रिययुक्त ।
त्याच्या हृदयपद्माआंत । अण्वी जीवकळा तेथ पहावी माझी ॥ ८७ ॥
माझी जीवकळा परम । सूक्ष्महूनि अति सूक्ष्म ।
यालागीं ‘अणवी’ तिचें नाम । विश्रामधाम जगाचें ॥ ८८ ॥
अकार उकार मकारस्थिती । यांतें प्रकाशे अण्वी जीवज्योती ।
ते तंव शब्दाहूनि परती । योगीं नादांतीं लक्षिजे ॥ ८९ ॥
ते देहीं सबाह्य परिपूर्ण । असोनि सूक्ष्मत्वें अलक्ष्य जाण ।
तीतें हृत्पद्मीं योगिजन । लक्षिती आसनप्राणायामें ॥ १९० ॥
ते अण्वी जीवकाळा अव्यक्त । तीतेंकरोनियां व्यक्त ।
योगी निजभावनायुक्त । हृदयीं चिंतित महामूर्ती । ९१ ॥
‘नार’ जीवसमूह जाण । त्यांचे जें आयतनस्थान ।
ते महामूर्ति श्रीनारायण । हृदयीं सज्जन चिंतिती ॥ ९२ ॥
तयाऽऽत्मभूतया पिण्डे व्याप्ते संपूज्य तन्मयः ।
आबाह्यर्चदिषु स्थाप्य न्यस्ताङ्गं मां प्रपूजयेत् ॥ २४ ॥
जेवीं गृह प्रकशी दीपस्थिती । तेवीं देह प्रकाशी जीवज्योती ।
ते सांगोपांग माझी मूर्ती । हृदयीं चिंतिती साकार ॥ ९३ ॥
जेवीं तूप तूपपणें थिजलें । तेंचि अवर्ण वर्णव्यक्ती आलें ।
तेवीं चैतन्य माझें मुसावलें । लीलाविग्रहें झालें साकार ॥ ९४ ॥
ऐशी ते माझी सगुण मूर्ती । चिन्मात्रतेजें हृदयदीप्ती ।
तिनें व्यापूनि देहाची स्थिती । चित्तीं निजभक्ती उपजवी ॥ ९५ ॥
देह जड मूढ अचेतन । तेथ मूर्ति प्रकटोनि चिद्धन ।
अचेतना करोनि सचेतन । करवी निजभजन उल्हासें ॥ ९६ ॥
जेवीं हरणुलीचें सोंग जाण । हरिणीरूपें नाचे आपण ।
तेवीं भक्तभावें नारायण । भजनपूजन स्वयें कर्ता ॥ ९७ ॥
यापरी अभेदभजन । मूर्ति पूजितां चिद्धन ।
पूज्य पूजक हे आठवण । सहजें जाण मावळे ॥ ९८ ॥
मावळल्या हा भजनभेद । उल्हासे भक्तीचा अभेदबोध ।
हा गुरुमार्ग अतिशुद्ध । प्रिय प्रसिद्ध मजलागीं ॥ ९९ ॥
जेथ माझी अभेदभक्ती । तेथ मी सर्वस्वें श्रीपती ।
आतुडलों भक्तांच्या हातें । स्वानंदप्रीती उल्हासें ॥ २०० ॥
जेवीं कां अफाट मेघजळा । धरण बांधोनि घालिजे तळां ।
तेवीं मज अनंताचा एकवळा । अभेदभजनाला आतुडे ॥ १ ॥
अडवीं वर्षलें सैरा जळ । तेणें नुपजेचि उत्तम फळ ।
तेंचि तळां भरलिया प्रबळ । तेणें पिकती केवळ राजागरें ॥ २ ॥
तैसें माझें स्वरूप वाडेंकोडें । अभेदक्तांमाजीं आतुडे ।
तैं बर्ह्मानंदें गोंधळ पडे । शीग चढे भक्तीची ॥ ३ ॥
अभेदभक्तांच्या द्वारपाशीं । तीर्थें येती पवित्र व्हावयासी ।
सुरनर लागते पायांसी । मी हृषीकेषी त्यांमाजीं ॥ ४ ॥
अभेदभक्तांपाशीं देख । सकळ तीर्थें होती निर्दोख ।
बक्तीचें माहेर तें आवश्यक । मजही सुख त्यांचेनी ॥ ५ ॥
अभेद जे क्रियास्थिती । या नांव माझी उत्तम भक्ती ।
ऐसा अतिउल्हासें श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलत ॥ ६ ॥
अभेदभक्ती वाडेंकोडें । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवापुढें ।
कथा राहिली येरिकडे । तेंही धडफुडें स्मरेना ॥ ७ ॥
देह विसरला निरूपण । तंव उद्धवासी बाणली खूण ।
तोही विसरला उद्धवपण । कृष्णा कृष्णपण नाठवे ॥ ८ ॥
अभेदभजनाचा हरिख । देव भक्त झाले एक ।
दोघां पडोनि ठेलें ठक । परम सुख पावले ॥ ९ ॥
उद्धव निजबोधें परिपूर्ण । तरी पूजाविधानप्रश्न ।
एथ करावया काय कारण । ऐशी आशंका मन कल्पील ॥ २१० ॥
तरी उद्धवाच्या चित्तीं । उगा राहतांचि श्रीपती ।
जाईल निजधामाप्रती । यालागीं प्रश्नोक्ती तो पुसे ॥ २११ ॥
उपासनाकांड गुह्यज्ञान । आगमोक्तपूजाविधान ।
उद्धवमिषें श्रीकृष्ण । वेदार्थ आपण स्वयें बोले ॥ १२ ॥
सकळ वेदार्थ शास्त्रविधी । ग्रंथीं श्रीकृष्ण प्रतिपादी ।
जैसी श्रद्धा तैसी सिद्धी । व्हावया त्रिशुद्धी साधकां ॥ १३ ॥
असो हे ग्रंथव्युत्पत्ती । ऐकता अद्वैतभक्ती ।
उद्धव निवाला निजचित्तीं । तेणें श्रीपति सुखवला ॥ १४ ॥
संतोषें म्हणे श्रीकृष्ण । उद्धवा होईं सावधान ।
पूढील पूजाविधान । तुज मी सांगेन यथोक्त ॥ १५ ॥
पूज्य पूजक एकात्मता ध्यान । करोनियां दृढ धारण ।
तेंचि बाह्य पूजेलगीं जाण । करावें आवाहन प्रतिमेमाजीं ॥ १६ ॥
प्रतिमेसंमुख आपण । आवाहनमुद्रा दाखवून ।
माझी चिक्तळा संपूर्ण । प्रतिमेसी जाण भावावी ॥ १७ ॥
तेव्हां मूर्तीचें जडपण । निःशेष न देखावें आपण ।
मूर्ति भावावी चैतन्यघन । मुख्य ‘आवाहन’ या नांव ॥ १८ ॥
गुरुमुखें मंत्र निर्दोष । तेणें मंत्रें मूर्तींसी न्यस ।
करावे सर्वांगीं सावकाश । शास्त्रविन्यास आगमोक्त ॥ १९ ॥
एवं आवाहन संस्थापन । सन्निधि सन्निरोधन ।
संमुखीकरण स्वायतन । या मुद्रा आपण दावाव्या ॥ २२० ॥
अवगुंठन संकलीकरण । या अष्टौ मुद्रा दावूनि जाण ।
मग होऊनि सावधान । पूजाविधान मांडावें ॥ २१ ॥
पाद्योपस्पर्शार्हणादीनुपचारान्प्रकल्पयेत् ।
धर्मादिभिश्च नवभिः कल्पयित्वाऽऽसनं मम ॥ २५ ॥
पद्ममष्टदलं तत्र कर्णिकाकेसरोज्ज्वलम् ।
उभाभ्यां वेदतन्त्राभ्यां महां तूभयसिद्धये ॥ २६ ॥
स्न्नानमंडप कल्पूनि जाण । तेथ आणावा देव चिद्धन ।
पाद्य अर्घ्य आचमन । मधुपर्क-विधान करावें ॥ २२ ॥
अभ्यंग अंगमर्दन । पुरुषसूक्तें थथोक्त स्न्नान ।
पीतंबरपरिधान । स्न्नानमंडपीं जाण देवासी ॥ २३ ॥
इतार यथोक्त पूजन । करावें सिंहासनीं संपूर्ण ।
तें आसन पीठावरण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २४ ॥
सिंहासनीं आवरणक्रम । आधारप्रकृति-कूर्म क्षेम ।
क्षीराब्धि श्वेतद्वीप कल्पद्रुप । मनोरम भावावा ॥ २५ ॥
त्या तळीं रत्नमंडप नेटक । त्यामाजीं विचित्र पर्यंक ।
त्या मंचकाचा विवेक । यदुनायक सांगत ॥ २६ ॥
धर्म ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य । हेचि माचवे अतिवर्य ।
अधर्म अज्ञान अनैश्वर्य । अवैराग्येंसीं पाय गातें चारी ॥ २७ ॥
ईश्वरतत्त्व निजसूत । गुणागुणीं वळोनि तेथ ।
मंचक विणिला अचुंबित । योगयुक्त महामुद्रा ॥ २८ ॥
त्या मंचकावरी शेषपुटी । शोभे अतिशयेंसीं गोमटी ।
सहस्त्रफणीं मणितेज उठी । छत्राकार पृष्टीं झळकत ॥ २९ ॥
शेषपुटीमाजीं निर्मळ । विकासलें रातोत्पळ ।
सकर्णिक अष्टदळ । शोभे कमळ मनोहर ॥ २३० ॥
सत्शक्ति कमळकंदमूळ । ज्ञाननाळ त्याचें सरळ ।
प्रकृति अष्टधा जे सबळ । तेंचि अष्टदळ कमळाचें ॥ ३१ ॥
ऐसें कमळ अतिसुंदर । षड्विकार तेचि केसर ।
वैराग्यकर्णिका सधर । मघमघी थोर सुवासें ॥ ३२ ॥
पूर्वादि कमळदळीं जाणा । देवता न्यासाव्या त्या त्या स्थाना ।
विमळा उत्कर्षणी आणि ज्ञाना । क्रियाशक्ती जाणा चौथी पैं ॥ ३३ ॥
योगा प्रह्वी सत्या ईशाना । कर्णिका योजिजे मध्यस्थाना ।
कल्पूनि अनुपम रचना । अनुग्रहा जाणा स्थापावी ॥ ३४ ॥
आत्मा अंतरात्मा परमात्मा । हा संमुखभाग देवोत्तमा ।
सत्त्व रज आणि मोह तमा । पुरुषोत्तम पृष्ठिभाग ॥ ३५ ॥
ऐशापरी पीठन्यास । आगमोक्त सावकाश ।
करूनियां हृषीकेश । सिंहासनास आणावा ॥ ३६ ॥
छत्र आणि युग्म चामर । नाना वाद्यें जयजयकार ।
दावूनि पीठ मुद्रा सधर । आसनीं श्रीधर बैसवावा ॥ ३७ ॥
मज सर्वगतासी आवाहन । मज अधिष्ठानासी आसन ।
मज निर्विकारासी जाण । दाविती आपण विकारमुद्रा ॥ ३८ ॥
मज चिद्रूपालागीं लोचन । निःशब्दा कल्पिती श्रवण ।
मज विश्वमुखासी वदन । निमासुरें जाण भाविती ॥ ३९ ॥
मी विश्वांघ्री दों पायीं चालत । मज विश्वबाहूसी चारी हात ।
मज सर्वगतातें एथ । स्थान भावित एकदेशी ॥ २४० ॥
मज निरुपचारासी उपचार । मज विदेहासी अळंकार ।
मज सर्वसमाना अरिमित्र । भावना विचित्र भाविती ॥ ४१ ॥
मज अकर्त्या कर्मबंधन । अजासी जन्मनिधन ।
नित्यतृप्तासी भोजन । निर्गुणा सगुण भाविती ॥ ४२ ॥
या अवघियांचा अभिप्रावो । उपासनाकांडनिर्वाहो ।
जैस जैसा भजनभावो । तैसा मी देवो तयांसी ॥ ४३ ॥
मी अवाप्त सकळकाम । परी भक्तप्रेमालागीं सकाम ।
जैसा भक्तांचा मनोधर्म । तैसा पुरुषोत्तम मी तयां ॥ ४४ ॥
भक्त जैसा भावी मातें । मी तैसाचि होयें त्यातें ।
तो जें जें अर्पी भावार्थे । तें अर्पे मातें सहजचि ॥ ४५ ॥
मी सर्वत्र भरलों असें । तेथ जो जेथ मज उद्देशें ।
भक्त भावार्थें अर्पुं बैसे । तें अर्पे अनायासें सहजें मज ॥ ४६ ॥
मी सर्वत्र देवाधिदेव । तैसा प्राणीयांचा नव्हे भाव ।
यालागीं भक्तांचा जेथ सद्भाव । तेथ मी देव सहजेंचि ॥ ४७ ॥
यालागें वडेंकोडें । भक्तभावार्थ मज आवडे ।
भक्तभावाहूनि पुढें । वैकुंठ नावडे क्षीराब्धीही ॥ ४८ ॥
भक्तभावार्थाचीं भूषणें । अंगीं बाणावया श्रीकृष्णें ।
म्यां निर्गुणेंही सगुण होणें । भावार्थगुणें भक्तांच्या ॥ ४९ ॥
यालागीं मी अजन्मा जन्में । अकर्माही करीं कर्में ।
अनमा मी धरीं नामें । भक्त मनोधर्में तरावया ॥ २५० ॥
निर्गुणीं लागल्या मन । मनचि होय चैतन्यघन ।
सगुणीं ठसावल्या मन । साधक श्रीकृष्ण स्वयें होती ॥ ५१ ॥
निर्गुणाचा बोध अटक । यालागीं उपासनविवेक ।
सगुणमूर्ति भावूनि देख । तरले साधक अनायासें ॥ ५२ ॥
हे आगमोक्त उपासनविधी । येणें भोगमोक्ष उभयसिद्धी ।
साधक पावती त्रिशुद्धी । मी कृपानिधि संतुष्टें ॥ ५३ ॥
तेंचि उपासनाविधिविधान । मागां सांगतां पूजन ।
देव सिंहासनीं बैसल्या पूर्ण । पुढें आवरणपूजा ऐक ॥ ५४ ॥
सुदर्शनं पाञ्चजन्यं गदासीषुधनुर्हलान् ।
मुसलं कौस्तुभं मालां श्रीवत्सं चानुपूजयेत् ॥ २७ ॥
अण्वी जीवकळेसी ‘देहावरण’ । सिंहासनीं ‘शक्त्यावरण’ ।
सुदर्शनादि आयुधावरण’ । आपुलीं आपण हरि सांगे ॥ ५५ ॥
सतेज धार सुदर्शन । शंख शोभे पांचजन्य ।
नंदक तो खड्ग जाण । गदा गहन कौमोदकी ॥ ५६ ॥
शार्ङ्ग-धनुष अतिसबळ । सुवर्णपुंखें बाण सरळ ।
हल आणि मुसळ । आयुधें प्रबळ पूजावीं ॥ ५७ ॥
या आठवी भुजा सायुधा सरळा । कंठी कौस्तुभ वनमाळा ।
कांसे कशिला पिंवळा । घनसांवळा शोभत ॥ ५८ ॥
ब्रह्मण्यदेव रमानाथ । ब्राह्मणाचा चरणघात ।
हृदयीं अलंकार मिरवत । शोभा अद्भुत तेणें शोभे ॥ ५९ ॥
चिद्रत्नांच्या अळंकारीं । गुण काढोनियां बाहेरी ।
वोविली वैजयंती कुसरी । ते हृदयावरी रुळत ॥ २६० ॥
यापरी साळंकार सायुध । शंखचक्रपद्मेसीं अगाध ।
ऐसा शोभला स्वयंबोध । नारदादि संनिध तिष्ठती सदा ॥ ६१ ॥
यापरी साळंकार सायुध । पूज्य पूजोनियां गोविंद ।
मग पूजावे पार्षद । ऐक विशद सांगेन ॥ ६२ ॥
नन्दं सुनन्दं गरुडं चण्डमेव च ।
महाबलं बलं चैव कुमुदं कुमुदेक्षणम् ॥ २८ ॥
नंद सुनंद देवापाशीं । गरुड सदा तिष्ठे दृष्टीसी ।
चंड प्रचंड दोनी बाहींसीं । अहर्निशीं तिष्ठती ॥ ६३ ॥
बळ आणि महाबळ । सुमुख संज्ञें अवधानशीळ ।
कुमुद कुमुदाक्ष केवळ । पाठीसी प्रबळ बळें उभे ॥ ६४ ॥
गरुड दृष्टीं तिष्ठे आपण । येर नंदादि जे अष्टौ जन ।
ते अष्टौ दिशांप्रति जाण । पार्षदावरण हरिनिकटीं ॥ ६५ ॥
दुर्गां विनायकं व्यासं विष्वक्सेनं गुरून् ।
स्वे स्वे स्थाने त्वभिमुखान् पूजयेत्प्रोक्षणादिभिः ॥ २९ ॥
दुर्गा विनायक जाण । व्यास आणि विष्वक्सेन ।
चहूं कोनीं चारी स्थापून । करावें पूजन देवाभिमुख ॥ ६६ ॥
मूळमूर्तीसी अभिन्नाकारु । गुरु आणि परमगुरु ।
परमेष्ठिगुरूसी एकाकारु । पूजाप्रकारु करावा ॥ ६७ ॥
इंद्रादि अष्टौ लोकपाळ । आह्वानूनियां सकळ ।
स्थापूनि अष्टौ दिशा केवळ । तेही तत्काळ पूजावे ॥ ६८ ॥
गुरु-दुर्गादिक लोकपाळ । पूजावे सांगोपांग सकळ ।
प्रोक्षणपाद्यादि अविकळ । पूजा निश्चळ करावी ॥ ६९ ॥
तेचि पूजेचे पूजोपचार । कोण कोण पैं प्रकार ।
साही श्लोकीं शार्ङ्गधर । संक्षोपाकार सांगत ॥ २७० ॥
दन्दनोशीरकर्पूरकुड्कुमागुरुवासितैः ।
सलिलैः स्नापयेन्मन्त्रैर्नित्यदा विभवे सति ॥ ३० ॥
स्वर्णधर्मानुवाकेन महापुरुषविद्यया ।
पौरुषेणापि सूक्तेन सामभीरजनादिभिः ॥ ३१ ॥
एळा वाळा कर्पूर । चंदन कुंकुम केशर ।
त्यांमाजीं मेळवूनि अगर । धूपिलें नीर स्न्नपनासी ॥ ७१ ॥
सुवासित सपरिकर । गंगाजळ अतिपवित्र ।
शंखमुद्रापुरस्कार । शंखीं तें नीर भरावें ॥ ७२ ॥
ऐसें जळ घेऊनि शुद्ध । आपस्तंबशाखेचें प्रसिद्ध ।
‘सुवर्णधर्मनुवाक’ पद । तेणें अभिषेक विशद मज करावा ॥ ७३ ॥
अथवा केवळ ‘पुरुषसूक्त’ । ‘रुद्राभिषेक’ ‘विष्णुसूक्त’ ।
इंहीं मंत्रीं मंत्रोक्त । देवासीं यथोक्त स्न्नान द्यावें ॥ ७४ ॥
कां सामवेदींचें गायन । त्यामाजीं सामनीराजन ।
तेणेंहीकरूनियां जाण । देवासी स्न्नान करावें ॥ ७५ ॥
असल्या वैभवसंपन्न । नित्य द्यावें हें महास्न्नान ।
नातरी पर्वविशेषें जाण । करावें आपण जयंत्यादिकीं ॥ ७६ ॥
आगमोक्त सुलक्षण । ‘महापुरुषविद्या’ पूर्ण ।
तेणेंही करूनि आपण । देवासी स्न्नान करावें ॥ ७७ ॥
देवासी पूर्ण झालिया स्न्नान । करावें मंगळनीरांजन ।
मग वस्त्रें अलंकार भूषण । देवासी आपण अर्पावीं ॥ ७८ ॥
वस्त्रोपवीताभरणपत्रस्वग्गन्धलेपनैः ।
अलङ्कुर्वीत सप्रेम मद्भक्तो मां यथोचितम् ॥ ३२ ॥
देवो स्वरूपें घनसांवळ । कांसे कसावा सोनसळा ।
हेमसूत्र अर्पूनि गळां । रत्नमेखळा बाणावी ॥ ७९ ॥
वंकीअंदुवांचा गजर । चरणीं नूपुरांचा झणत्कार ।
मुकुटकुंडें मनोहर । हृदयीं गंभीर महापदक ॥ २८० ॥
जडित मोतिलग पत्रवेली । अतिशोभित दिसे निढळीं ।
तिलक पिंवळा तयातळी । कंठी झळाळी कौस्तुभ ॥ ८१ ॥
बाहीं बाहुवटे वीरकंकणें । करमुद्रिका रत्नखेवणें ।
पीतांबर झळके कोणें मानें । रविबिंब तेणें लाजविलें ॥ ८२ ॥
सांवळें अंगीं गोमटी । शुभ्र चंदनाची शोभे उटी ।
सुमनमाळा वीरगुंठीं । होत घरटीं मधुकरां ॥ ८३ ॥
वैजयंती वनमाळा । आपाद रुळे गळां ।
घवघवीत दिसे डोळां । घनसांवळा शोभत ॥ ८४ ॥
एवं वस्त्रालंकारभूषणीं । स्वयं पूजावा शार्ङ्गपाणी ।
प्प्जेहूनियां मनीं । श्रद्धा कोटिगुणीं असावी ॥ ८५ ॥
भक्त असो अतिसंपन्न । अथवा हो कां अतिनिर्धन ।
जेथ शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण । तेथ नारायण संतुष्टे ॥ ८६ ॥
सकळ पूजेचें कारण । मुख्य श्रद्धाचि गा प्रमाण ।
अत्यंत श्रद्धे जो संपन्न । तो देवाचा पूर्ण पढियंता ॥ ८७ ॥
पाद्यमाचमनीयं च गन्धं सुमनसोऽक्षतान् ।
धूपदीपोपहर्याणि दद्यान्मे श्रद्धयार्चकः ॥ ३३ ॥
एवं मूर्ति शृंगारिल्या पूर्ण । द्यावें पाद्य अर्घ्य आचमन ।
देऊनि मथुपर्कविधान । करावें पूजन श्रद्धयुक्त ॥ ८८ ॥
गंधाक्षता शुद्ध सुमन । धूप दशांग दीपदान ।
दीपावली नीराजन । श्रद्धा मदर्चन साधकां ॥ ८९ ॥
गुडपायससर्पींषि शष्कुल्यापूपमोदकान् ।
संयावदधिसूपांश्च नैवेद्यं सति कल्पयेत् ॥ ३४ ॥
झाल्या घूप दीप नीरांजन । देवासी वोगरावें भोजन ।
नानापरीचें पक्वाना । अन्न सदन्न रसयुक्त ॥ २९० ॥
मांडा साकरमांडा गुळवरी । शष्कुला अमृतफळें क्षीरधारी ।
दुधामाजीं आळिली क्षिरी । वाढिली परी वळिवट ॥ ९१ ॥
मधुवडा कोरवडा । लाडू तिळवयांचा जोडा ।
रुची आला अंबवडा । ठायापुढां वाढिंनला ॥ ९२ ॥
पत्रशाकांची प्रभावळी । भात अरुवार जिरेसाळी ।
सूप सोलींव मुगदाळी । गोघृत परिमळीं सद्यस्तप्त ॥ ९३ ॥
सांजा सडींव गुळयुक्त । एळा मिरें घालूनि आंत ।
पाक केला घ्रुतमिश्रित । सेवितां मुखांत अरुवार ॥ ९४ ॥
कथिका तक्राची गोमटी । आम्ररसें भरली वाटी ।
शिखरणी केळांची वाडिली ताटीं । देखोनि लाळ घोंटी अमरेंद्र ॥ ९५ ॥
दधि दुग्ध साय साकर । नैवेद्या वाढिले परिकर ।
देव न पाहे उपचार । श्रद्धा श्रीधर तृप्त होय ॥ ९६ ॥
सामर्थ्य असलें करावयासी । तरी हे परवडी प्रतिदिवशीं ।
नैवेद्य अर्पावे देवासी । ना तरी पर्वविशेषीं अर्पावे ॥ ९७ ॥
उपास्यमूर्ति जे साचार । ते जयंतीस सविस्तर ।
पर्वविशेषीं उपचार । पूजा अपार हरि सांगे ॥ ९८ ॥
अभ्यङ्गोन्मर्दनादर्श दन्तधावाभिषेचनम् ।
अनाद्यगीतनृत्यादि पर्वणि स्युरुतान्वहम् ॥ ३५ ॥
पर्वे बोलिलीं आगमोक्तीं । अथवा वार्षिक पर्वे येती ।
कां निजमूर्तीची जयंती । ते पूजा श्रीपति स्वयें सांगे ॥ ९९ ॥
दंतधावन उद्वर्त्तन । मूर्तिसी द्यावें अभ्यंजन ।
पंचामृते करूनि स्न्नपन । विचित्राभरण पूजावी ॥ ३०० ॥
पूजोनि साळंक्रुत देवासी । नैवेद्य अर्पावे षड्सीं ।
देऊनि करोद्वर्तनासी । मुखवासासी अर्पावें ॥ १ ॥
देव विसरला देवपणासी । तें देवपण भेटे देवासी ।
ऐशिया दाखवावें आदर्शासी । तेणें देवदेवासी उल्हासु ॥ २ ॥
पर्वाविशेषीं जयंतीसी । मेळवूनि संतविष्णवांसी ।
करावें गीतनृत्यकीर्तनासी । अतिप्रेमेंसीं अहोरात्र ॥ ३ ॥
आगमोक्त दीक्षा हवन । करितां तत्काळ देव प्रसन्न ।
त्या होमाचें विधिविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥ ४ ॥
विधिना विहिते कुण्डे मेखलागर्तवेदिभिः ।
अग्निमाधाय परितः समूहेत्पाणिनोदितम् ॥ ३६ ॥
परिस्तीर्याथ पर्युक्षेदन्वाधाय यथाविधि ।
प्रोक्षण्याऽऽसाद्य द्रव्याणि प्रोक्ष्याग्नौ भावयेत माम् ॥ ३७ ॥
आगमोक्त कुंडविधान । लांबी रुंदी खोली कोण ।
गणूनि उंचीचें प्रमाण । कुंड संपूर्ण साधावें ॥ ५ ॥
स्वशाकह जें वेदप्रोक्त । मेखळायुक्त साधावी गर्त ।
योनीसकट वेदी तेथ । लक्षणोक्त साधावी ॥ ६ ॥
तेथ करूनि अग्न्याधान । प्रतिष्ठिला जो हुताशन ॥
त्यासी करूनि करस्पर्शन । परिसमूह करावें ॥ ७ ॥
दर्भी करावें परिस्तरण । मग करावें पर्युक्षण ।
इध्माबर्हिविसर्जन । त्रिसंधान ठेवावें ॥ ८ ॥
करूनि बर्हीचें आस्तरण । करावें आज्यस्थालीस्थापन ।
व्याहृतीं समिधाहोम जाण । ‘अन्वाधान’ त्या नांव ॥ ९ ॥
प्रोक्षणीपात्रींचें विधान । करूनि भरावें जळ पूर्ण ।
तेणें कुशाग्रजळें आपण । होमद्रव्यें जाण प्रोक्षावीं ॥ १० ॥
कुंडीं प्रदीप्त हुताशन । तेथ करावें माझें ध्यान ।
तें ध्यानमूर्तीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ११ ॥
तप्तजाम्बूनदप्रख्यं शड्खचक्रगदाम्बुजैः ।
लसच्चतुर्भुजं शान्तं पद्मकिञ्जल्कवाससम् ॥ ३८ ॥
स्फुरत्किरीटकटककटिसूत्रवराङ्गदम् ।
श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्कौस्तुभं वनमालिनम् ॥ ३९ ॥
जैसा तप्तस्वर्णभा । तैशी मूर्तीची अंगप्रभा ।
चतुर्भुज साजिरी भोभा । चिन्मात्रगाभा मूर्तिप्रभा प्रबळ् प्रकाशे ॥ १२ ॥
शंखचक्रगदाकमळ । कांसे पीतांबर सोज्ज्वळ ।
लोपूनि अग्निप्रभाज्वाळ । मूर्तिप्रभा प्रबळ प्रकाशे ॥ १३ ॥
मुकुटकुंडले मेखळा । श्रीवत्स शोभे वक्षस्थळा ।
आपाद रुळे वनमाळा । झळके गळां कौस्तुभ ॥ १४ ॥
ध्यायन्नभ्यर्च्य दारूणि हविषाभिघृतानि च ।
प्रास्याज्यभागावाघारौ दत्त्वा चाज्यप्लुतं हविः ॥ ४० ॥
ऐसें साङ्ग माझें ध्यान । अग्नीमाजीं भावूनि जाण ।
करूनि आवाहन पूजन । विध्युक्त हवन मांडावें ॥ १५ ॥
अग्नि विधियुक्त आव्हानूनी । समिधा होमघृतें अभिघारूनि ।
आज्यभाग दों अवदानीं । प्रथमहवनीं होमावा ॥ १६ ॥
तेथ तिलाज्य हविर्द्रव्य पूर्ण । घृतप्लुत अवदान ।
आगमोक्त होमविधान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १७॥
जुहुयान्मूलमन्त्रेण षोडशर्चावदानतः ।
धर्मादिभ्यो यथान्यायं मन्त्रैः स्विष्टकृतं बुधः ॥ ४१ ॥
लक्षूनि मुखबोध देवाचा । मूलमंत्रें होम साधकांचा ।
कां पुरुषसूक्त सोळा ऋचा । हा होमाचा विधिमार्ग ॥ १८ ॥
धर्मादिक पीठार्चन । इतर देवता आवरण ।
त्यांसीही एकएक अवदान । नाममंत्रें जाण होमावें ॥ १९ ॥
मग स्विष्टकृताचें अवदान । साधकें द्यावें सविधान ।
ऐसें हें माझें निजभजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥ २० ॥
होमादि मूर्तिभजनविधि । येणें तत्काळ साधकां सिद्धी ।
भक्त पावती निजपदीं । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ २१ ॥
अभ्यर्च्याथ नमस्कृत्य पार्षदेभ्यो बलिं हरेत् ।
मूलमन्त्रं जपेद्ब्रह्म स्मरन्नारायणात्मकम् ॥ ४२ ॥
यापरी होम विधियुक्त अर्चन । करूनि करावें सष्टांग नमन ।
मग देवाचे जे पार्षदगण । त्यांसी बळिहरण कल्पावें ॥ २२ ॥
मग बाह्यप्रतिमापूजास्थान । तेथें येवोनियां आपण ।
मूलमंत्राचें स्मरण । ध्यानयुक्त जाण करावें ॥ २३ ॥
पूज्य-पूजक अभिन्न । परात्पर जो कां नारायण ।
ते परब्रह्मीं लावूनी मन । घालावें आसन सावधानवृत्तीं ॥ २४ ॥
ध्यानीं जंव स्थिरावे मन । तंव स्थिर राखावें आसन ।
तेथूनि उपरमल्या मन । पुढें पूजाविधान हरि सांगे ॥ २५ ॥
दत्वाऽऽचमनमुच्छेषं विष्वक्सेनाय कल्पयेत् ।
मुखवासं सुरभिमत्ताम्भूलाद्यमथार्हयेत् ॥ ४३॥
एवं विसर्जिलिया ध्यान । झालें देवाचें भोजन ।
ऐसें भावूनि आपण । शुद्धाचमन अर्पावें ॥ २६ ॥
अग्नीमाजील मूर्तिध्यान । प्रतिमा पूजिली जे आपण ।
दोहीं शुद्धाचमन । यथोक्त जाण करावें ॥ २७ ॥
देवाचिया भुक्तशेषासे । भाग द्यावा विष्वक्सेनासी ।
मग काढूनि उच्छिष्टासी । द्यावें देवासी करोद्वर्तन ॥ २८ ॥
कापुरें घोळिवा सुपारीफोडी । सुवर्णवर्णा पानांची विडी ।
काथ सुवासिला परवडीं । अभिनव गोडी तांबूला ॥ २९ ॥
एळा लवंगा कंकोळ । अल्प अर्पिलें जाटीफळ ।
सुरंग रंगलें तांबूल । दिसे मुखकमळ साजिरें ॥ ३३० ॥
चोवा कस्तूरी बुका सधर । अर्पूनि पुष्पांजळीसंभार ।
जेणें शीघ्र संतोषे श्रीधर । तें प्रेम साचार हरि सांगे ॥ ३१ ॥
उपगायन्गृणन्नृत्यन् कर्माण्याभिनयन्मम ।
मत्कथाः श्रावायञ्छृण्वन् मुहूर्तं क्षणिको भवेत् ॥ ४४ ॥
ज्ञान ध्यान उपासकत । हे गौण जाण सर्वथा ।
देव भावाचा भोक्ता । भावें तत्त्वतां देव भेटे ॥ ३२ ॥
ध्यानीं तुटलिया निजमन । करावें माझें नामस्मरण ।
कां माझ्या गुणांचें श्रवण । आदरें जाण करावें ॥ ३३ ॥
करितां हरिगुणयशश्रवन । तेणें सुखावे अंतःकरण ।
सुखें सुखावोनि आपण । स्वयें हरिकीर्तन करावें ॥ ३४ ॥
निर्लज्ज नटाचे परी । हरिरंगणीं नृत्य करी ।
हावभावकटाक्षकुसरी । अभिनयो धरी कर्माचा ॥ ३५ ॥
गोवर्धनउद्धरण । अंगें दावावें आपण ।
कां मांडूनियां दृढ ठाण । त्र्यंबकभंजन दावावें ॥ ३६ ॥
पूतनाप्राणशोषण । कुवल्याचें निर्दळण ।
दावूनि मल्लमर्दन । हरिकीर्तन करावें ॥ ३७ ॥
नवल प्रेमाचा उद्धोध गद्यपद्यनामप्रबंध ।
भुजंगप्रयातादि अगाध । गाती स्वानंद स्तुतिस्तोत्रें ॥ ३८ ॥
स्तवैरुच्चावचैः स्तोत्रैः पौराणैः प्राकृतैरपि ।
स्तुत्वा प्रसीद भगवन्निति वन्देत दण्डवत् ॥ ४५ ॥
माझीं स्तुतिस्तोत्रें पुराण । सादरें करावीं श्रवण ।
श्रोता मिळालिया आपण । कथानिरूपण सांगावें ॥ ३९ ॥
शुद्ध न ये स्तोत्रपठण । करितां अबद्ध गायन ।
पाठका दोष न लगे जाण । तेणें होय निर्दळण महादोषां ॥ ३४० ॥
वेदींचें उपनिषत्पठण । कां ऋचामंत्रें हरीचें स्तवन ।
ये लौकिकीं उच्चावचें जाण । देवासी समान निजभावें ॥ ४१ ॥
पुराणींचें श्रेष्ठ स्तोत्र । अथवा पढतां नाममात्र ।
अर्थें भावार्थें साचार । समान श्रीधर मी मानीं ॥ ४२ ॥
नेणें वेद शास्त्र पुराण । केवळ भाळाभोळा जाण ।
तेणें करितां प्राकृत स्तवन । मी जनार्दन संतोषें ॥ ४३ ॥
वेदीं चुकल्या स्वरवर्ण । पाठका दोष बाधी गहन ।
प्राकृत करितां हरीचें स्तवन । दोषनिर्दळण तेणें होय ॥ ४४ ॥
शास्त्रश्रवण पुराणस्थिती । पाहिजे पंचमीसप्तमीव्युत्पत्ती ।
प्राकृत अबद्धही नामकीर्ती । भगवत्प्राप्तिप्रापक ॥ ४५ ॥
संस्कृत वाणी देवें केली । प्राकृत चोरापासून झाली ।
असोत या पक्षाभिमानी बोली । देवाची चाली निरभिमान ॥ ४६ ॥
वेदशास्त्र हो पुराण । कां प्राकृतभाषास्तवन ।
एथें भावचि श्रेष्ठ जाण । तेणें नारायण संतोषे ॥ ४७ ॥
देवासी प्रेमाचें पढियें कोड । न पाहे व्युत्पत्तीचें काबाड ।
भाविकांचा भावर्थचि गोड । तेणें भक्तांची भीड नुल्लंघी देवो ॥ ४८ ॥
एवं भावार्थें करितां स्तवन । देव होय भक्ताअधीन ।
तेणें भावार्थें करूनि नमन । हरिचरण वंदावे ॥ ४९ ॥
मुहूर्त निमेष क्षणेंक्षण । हरिचरणीं सुखावल्या मन ।
इतर व्यापार तेणें सुखें जाण । सहजें आपण वोसरती ॥ ३५० ॥
जेणें तुटें माझें अनुसंधान । तें कर्म त्यागावें आपण ।
जेणें स्वरूपनिष्ठ होय मन । तें समाधान राखावें ॥ ५१ ॥
सप्रेम करितां नमन । नित्य नूतन समाधान ।
त्या नमनाचें लक्षण । लोटांगण दंडवत ॥ ५२ ॥
सुटल्या दंड सत्राणें । संमुख विमुख पाहों नेणे ।
तैशीं घालीं लोटांगणें । देहाभिमानें अहेतुक ॥ ५३ ॥
असतां देहाचें अनुसंधान । जो परमार्थे करी नमन ।
त्या नमस्काराचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ५४ ॥
शिरो मत्पादयोः कृत्वा बाहुभ्यां च परस्परम् ।
प्रपन्नं पाहि मामीश भीतं मृत्युग्रहर्णवात् ॥ ४६ ॥
मस्तक माझ्या चरणांवरी । उभय बाहु परस्परीं ।
दोनी चरण दोंही करीं । धरी निर्धारीं भावार्थें ॥ ५५ ॥
संसारसागराच्या पोटीं । मृत्युग्रहें घातली मिठी ।
चरणीं लागलों उठाउठीं । मज जगजेठी सोडवीं ॥ ५६ ॥
भवभयें भ्यालों दारुण । यालागीं तुज आलों शरण ।
निवारी माझें जन्ममरण । भावें श्रीचरण दृढ धरिले ॥ ५७ ॥
तूं स्वामे असतां शिरीं । मज मृत्यु बापुडें केवीं मारी ।
भावें लोटांगण चरणांवरी । कृपा उद्धरीं कृपाळुवा ॥ ५८ ॥
देखोनि साष्टांग नमन । ऐकोनि भयभीतस्तवन ।
मज तुष्टला नारायण । ऐसें आपण भावावें ॥ ५९ ॥
इति शेषां मया दत्तां शिरस्याधाय सादरम् ।
उद्वासयेच्चेदुद्वास्यं ज्योतिर्ज्योतिषि तत्पुनः ॥ ४७ ॥
म्यां दीधला शेषप्रसाद । तो शिरीं धरोनि स्वानंद ।
स्थावरमूर्ति जेथ प्रसिद्ध । तेथ उद्वाससंबंध न करावा ॥ ३६० ॥
जंगम जे प्रतिमामूर्ती । तेथ आवाहिली निजत्मज्योती ।
ते उद्वासुनियां मागुती । निजात्मस्थितीं ठेवावी ॥ ६१ ॥
मूर्तीमाझारील ज्योति । आणोनियां हृदयस्थितीं ।
मग निजात्मज्योतीसी ज्योती । यथास्थितीं मेळवावी ॥ ६२ ॥
विसर्जनान्त पूजास्थिती । ऐकोनि उद्धवाचे चित्तीं ।
साधकां पूज्य कोण मूर्ती । देव ते अर्थीं स्वयें सांगे ॥ ६३ ॥
अर्चादिषु यदा यत्र श्रद्धा मां तत्र चार्चयेत् ।
सर्वभूतेष्वात्मनि च सर्वात्माहमवस्थितः ॥ ४८ ॥
उद्धवा जे मूर्ति ज्या पढियंती । तोचि त्यासी पूज्य मूर्ती ।
तुवांही अणुमात्र चित्तीं । संदेह ये अर्थीं न धरावा ॥ ६४ ॥
विष्णु विरिचि सविता जाण । शिव शक्ति कां गजवदन ।
या मूर्तीमाजीं मी आपण । सर्वीं समान सर्वात्मा ॥ ६५ ॥
सर्व प्रतिमांचें पूजन । करितां मज पूजा समान ।
भक्तांची जेथ प्रीति गहन । तिये अधीन मी परमात्मा ॥ ६६ ॥
जेवीं बाळकाचेनि मेळें । माता तदनुकूल खेळे ।
तेवीं भक्तप्रेमाचिये लीळें । म्यां चित्कल्लोळें क्रीडिजे ॥ ६७ ॥
या सर्व भूतांच्या ठायीं । आणि आतारादि लीलादेहीं ।
मी सर्वांसी समान पाहीं । ये अर्थीं नाहीं संदेहो ॥ ६८ ॥
उद्धवा मी नाहीं ऐसें । कोणीही ठिकाण रितें नसे ।
परी प्राण्यांचें भाग्य कैसें । त्या मज विश्वासें न भजती ॥ ६९ ॥
जो जेथ मज भजों बैसे । त्या मी तेथ तैसाचि असें ।
हें उपासनाकांडविशेषें । गुप्त अनायासें प्रकाशिलें ॥ ३७० ॥
उपासनाकांडींचा निर्वाहो । मी सर्वांभूतीं देवाधिदेवो ।
हा ज्यासी न कळे मुख्य भावो । त्यासी मूर्तिनिवाहो द्योतिला ॥ ७१ ॥
हो कां माझी प्रतिमामूर्ती । तेही मी चिदात्मा निश्चितीं ।
तेथ करितां भावे भक्ती । भक्त उद्धरती उद्धवा ॥ ७२ ॥
एवं क्रियायोगपथैः पुमान्वैदिकतन्त्रिकैः ।
अर्चन्नुभयतः सिद्धिं मत्तो विन्दत्यभीप्सिताम् ॥ ४९ ॥
एवं क्रियायोगलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र जाण ।
आगमनिगम विस्तार गहन । तो मुख्यार्थ पूर्ण सांगितला ॥ ७३ ॥
येणें क्रियायोग भजनमार्गें । भक्त जैं भोगमोक्ष मागे ।
तैं उभय सिद्धी लागवेगें । म्यां श्रीरंगें अर्पिजे ॥ ७४ ॥
भक्त निष्काम अनन्यभक्ती । तैं भोग मोक्षादि संपत्ती ।
घेऊनियां मी श्रीपती । त्यांच्या द्वाराप्रती सदा तिष्ठें ॥ ७५ ॥
मदर्चां सम्प्रतिष्ठाप्य मन्दिरं कारयेद्दृढम् ।
पुष्पोद्यानानि रम्यणि पूजायात्रोत्सवाश्रितान् ॥ ५० ॥
साङ्ग माझी प्रतिमामूर्ती । करूनि जे प्रतिष्ठा करिती ।
दृढ देवालय उभारिती । अतिप्रीतीं मद्भावें ॥ ७६ ॥
वन उपवन उद्यान । पुष्पवाटिका लावाव्य पूर्ण ।
नित्यपूजेचें विधान । उत्साहीं जाण महापूजा ॥ ७७ ॥
यात्रा बहुजनसमाजा । वार्षिक पर्व महापूजा ।
चालवावया अधोक्षजा । उपाय सहजा हरि सांगे ॥ ७८ ॥
पूजादीनां प्रवाहार्थं महापर्वस्वथान्वहम् ।
क्षेत्रापणपुरग्रामान् दत्त्वा मत्सार्ष्टितामियात् ॥ ५१ ॥
नित्यपूजा महापूजा । वार्षिक पर्वें चालवाव्य वोजा ।
नित्यनिर्वाह करी राजा । ग्रामसमाजा अर्पूनि ॥ ७९ ॥
‘क्षेत्र’ म्हणिजे शेत गहन । हाटउत्पन्न द्रव्य ‘आपण’ ।
हाटेंविण तो ‘ग्राम’ जाण । ऐक लक्षण पुराचें ॥ ३८० ॥
हाटयुक्त तें ‘पुर’ पाहीं । जे अर्पिती देवालयीं ।
ते माझें ऐश्वर्य पाहीं । सर्वां ठायीं पावती ॥ ८१ ॥
मूर्तिप्रतिष्ठा पूजाविधान । देवालयीं केलिया जाण ।
कर्त्यासी फळ कोण कोण । तेंही श्रीकृष्ण सांगत ॥ ८२ ॥
प्रतिष्ठया सार्वभौमं सद्मना भुवनत्रयम् ।
पूजाचिना ब्रह्मलोकं त्रिभिर्मत्साम्यतामियात् ॥ ५२ ॥
जो मूर्तिप्रतिष्ठा करूनि ठाये । तो सार्वभौम राज्य लाहे ।
जो देवालय करी स्वयें । तो स्वामी होये तिहीं लोकीं ॥ ८३ ॥
जो करी पूजाविधान । तो पावे ब्रह्मसदन ।
ये तीनी जो करी आपण । तो मजसमान ऐश्वर्य पावे ॥ ८४ ॥
ऐसे हे तिघे साधक । पोटींहूनि सकामुक ।
कामनेसारखे लोक । ते आवश्यक पावती ॥ ८५ ॥
ज्यासी माझें निष्काम भजन । त्याचे प्राप्तीचें निजलक्षण ।
तें अत्यादरें श्रीकृष्ण । स्वानंदें पूर्ण सांगत ॥ ८६ ॥
मामेव नैरपेक्ष्येण भक्तियोगेन विन्दति ।
भक्तियोगं स लभते एवं यः पूजयेत माम् ॥ ५३ ॥
मज मुख्यत्वें जीवीं धरून । ज्यासी माझें निष्काम भजन ।
निष्कामता जे अनन्य । ते पुरुष जाण मी होती ॥ ८७ ॥
तो वर्तमानदेहीं असतां । माझें निजरूप होय तत्त्वतां ।
त्या आम्हां आंतौता । भेद सर्वथा असेना ॥ ८८ ॥
करितां निष्काम भजन । भक्त झाला मजसमान ।
‘समान’ म्हणावया जाण । वेगळेपण असेना ॥ ८९ ॥
एवं भक्त तो मजभीतरीं । मी भक्ताआंतबाहेरी ।
ऐसे मिळाले परस्परीं । निजभक्तजनावरी नांदत ॥ ३९० ॥
गूळ जेवीं गोडियेसी । कां कल्लोळ जैसा सागरासी ।
ऐशिया निजभक्तीपाशीं । आम्हां तयांसी रहिवासु ॥ ९१ ॥
ऐशी निष्काम जो भक्ति करी । तो धन्य धन्य चराचरीं ।
जो देवाद्विजांची वृत्ति हरी । तो पचे अघोरीं तें ऐक ॥ ९२ ॥
यः स्वदत्तां परैर्दत्तां हरेत सुरविप्रयोः ।
वृत्तिं स जायते विड्भुग्वर्षाणामयुतायुतम् ॥ ५४ ॥
कर्तुश्च सारथेर्हेतोः अनुमोदितुरेव च ।
कर्मणां भागिनः प्रेत्य भूयो भूयसि तत्फलम् ॥ ५५ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥
जो देवालयाची वृत्ति हरी । जो ब्राह्मणवृत्तीचा लोप करी ।
तो अयुतायुतवर्शसहस्त्रीं । योनी सूकरी विष्ठा भोगी ॥ ९३ ॥
जो द्विजदेवांची वृत्ति हरी । त्यासी जो होय सहाकारी ।
कां जो अनुमोदन करी । ते तिघे अघोरीं पचिजेती ॥ ९४ ॥
ते जन्ममरणांच्या आवर्तीं । तेंचि फळ पुढतपुढतीं ।
मरमरोनि गा भोगिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ९५ ॥
माझे प्राप्तीची चाड चित्ता । तरी नातळावी अधर्मता ।
अधर्मवंताची कथा । स्वभावें सर्वथा न करावी ॥ ९६ ॥
न देखावें दोषदर्शन । न बोलावें मर्मस्पर्शन ।
भूतमात्रांचा द्वेष जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥ ९७ ॥
नयकावी परनिंदा । न बोलावें परापवादा ।
अधर्माचिया संवादा । कोणासी कदा न मिळावें ॥ ९८ ॥
त्रिलोकींचें पाप असकें । ज्यास घेणें असेल आवश्यकें ।
तैं साधुनिंदा निजमुखें । यथासुखें करावी ॥ ९९ ॥
सकळ दुःखांचिया राशी । अवश्य याव्या मजपाशीं ।
ऐसी आवडी ज्याचे मानसीं । तेणें ब्रह्मद्वेषासी करावें ॥ ४०० ॥
सकळ काळ वृथा जावा । ऐसें आवडे ज्याचे जीवा ।
तेणें सारिपटादि आघवा । खेळ मांडावा अहर्निशीं ॥ १ ॥
मी हृदयस्थ आत्माराम । स्वतःसिद्ध परब्रह्म ।
तो मी व्हावया दुर्गम । अधर्म कर्म जगासी ॥ २ ॥
तें निर्दाळावया कर्माकर्म । वर्म आहे गा अतिसुगम ।
अखंड स्मरावें रामनाम । पुरुषोत्तम अच्युत ॥ ३ ॥
जेथें हरिनामाचा गजर । तेथ कर्माकर्मांचे संभार ।
जाळूनि नुरवीं भस्मसार । ऐसें नाम पवित्र हरीचें ॥ ४ ॥
नाम निर्दळी पाप समस्त । हें सकळशस्स्त्रसंमत ।
जो विकल्प मानी एथ । तो जाण निश्चित वज्रपापी ॥ ५ ॥
वज्रपापाचे पर्वत । निर्दळी श्रीमहाभागवत ।
तें जनार्दनकृपा एथ । झालें प्राप्त अनायासें ॥ ६ ॥
ते भागवतींचा पाहतां अर्थ । हरीचें नाम अतिसमर्थ ।
वर्णिलेंसे परमाद्भुत । स्वमुखें अच्युत बोलिला ॥ ७ ॥
एथही जो विकल्प धरी । तो अतिअभाग्य संसारीं ।
महादुःखदोषसागरीं । विकल्पेंकरीं बुडाला ॥ ८ ॥
संकल्पविकल्पेंकरीं जाण । जनांसी झालें दृढ बंधन ।
त्या भवबंधाचें छेदन । जनार्दन निजनाम ॥ ९ ॥
जनार्दनाचें निजनाम । निर्दळी भवभय परम ।
तें नाम स्मरे जो सप्रेम । तो पुरुषोत्तम स्वयें होय ॥ ४१० ॥
स्वयें होणें ब्रह्म पूर्ण । ये अर्थींचें गोड निरूपण ।
अठ्ठाविसावे अध्यायीं जाण । उद्धवा श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ११ ॥
ते कथा जैं श्रवणीं पडे । तैं जीवीं स्वयंभ सुख वाढे ।
मग आंतबाहेर दोंहीकडे । करी वाडेंकोडें समसाम्य ॥ १२ ॥
जे कथेचें गोडपण । जीव गेल्या न सोडी जाण ।
ऐसें रसाळ निरूपण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १३ ॥
श्रवणें उपजे ब्रह्मभावो । तो हा अठ्ठाविसावा अध्यावो ।
उद्धवासी देवाधिदेवो । निजकृपें पहा हो सांगेल ॥ १४ ॥
अक्षरें भरोनि अक्षरासीं । देव सांगेल उद्धवासी ।
तें निरूपण अठ्ठाविसाव्यासी । ब्रह्मसुखेंसीं लगडेल ॥ १५ ॥
ब्रह्मसुखाची सांठवण । तो हा अठ्ठाविसावा जाण ।
ते उघडूनियां उणखूण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १६ ॥
तें कृष्णउधवनिजज्ञान । एका विनवी जनार्दन ।
तुमचे कृपेंकरूनि पूर्ण । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ १७ ॥
श्रोतां दीधल्या अवधान । ग्रंथीं उल्हासे निरूपण ।
एका जनार्दन शरण । शिरीं श्रीचरण वंदिले ॥ ४१८ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे, एकाकारटीकायां सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ५५ ॥ ओंव्या ४१८ ॥