॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय सव्विसावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो देव जगन्मोहन । मोहिनेमोहना आद्यकारण ।
कार्यकारणातीत चिद्धन । जय जनार्दन जगद्गुरू ॥ १ ॥
जगासी पडे मायामोहन । तें तूं निर्दळिसी ज्ञानघन ।
जगीं जगद्रूप जनार्दन । कृपाळू पूर्ण दीनांचा ॥ २ ॥
दीनासी देवमाया स्त्रीरूपें । भुलवी हावभावखटाटोपें ।
तें स्त्रीमोहादि मोहक रूपें । जनार्दनकृपें निर्दळिती ॥ ३ ॥
जेथ वैराग्य वाढे संपूर्ण । तेथ जनार्दनाची कृपा पूर्ण ।
वैराग्य तेथ ब्रह्मज्ञान । सहजें जाण ठसावे ॥ ४ ॥
जीव सहजें ब्रह्मचि आहे । तो मायागुणें जीवत्व वाहे ।
जेवीं भद्रीं जिजेलेनि रायें । तो स्वप्नींचें लाहे रंकत्व ॥ ५ ॥
त्यासी राजपदा यावया जाण । सेवक करिती थापटण ।
तेवीं वैराग्य निर्दळी त्रिगुण । जीवा ब्रह्मपण स्वयंभचि ॥ ६ ॥
ऐसें स्वयंभ जोडल्या ब्रम्ह पूर्ण । तेव्हा स्त्री पुरुष हें मिथ्या ज्ञान ।
मृषा दृश्याचें दृश्यभान भोग्यभोक्तेपण असेना ॥ ७ ॥
असो साधकासी देवमाया । स्त्रीरूपें ये भुलवावया ।
तेथ स्मरतां भावें गुरुराया । जाय विलया स्त्रीबाधू ॥ ८ ॥
सद्गुरूचें निजनाम एक । निवारी बाधा महादोख ।
वैराग्य उपजवी अलोलिक । तेणें होय निजसुख साधकां ॥ ९ ॥
निर्विशेष निजसुखदाता । आम्हां सद्गुरूचि तत्त्वतां ।
त्याचे चरणीं ठेवितां माथा । सुखसंपन्नता साधकां ॥ १० ॥
संत साधकांची निजमाउली । शांति निजसुखाची साउली ।
जनार्दनकृपेच्या पाउलीं । कथा चालिली यथार्थ ॥ ११ ॥
हाता आलिया निजनिर्गुण । साधक होती सुखसंपन्न ।
तदर्थ करावें माझें भजन । हें बोलिला श्रीकृष्ण पंचविसावां ॥ १२ ॥
भावें करितां भगवद्भजन । देव दारारूपें करिती विघ्न ।
तें निर्दळावया जाण । माझें नामस्मरण करावें ॥ १३ ॥
अच्युत हें स्मरतां नाम । प्रतापें निर्दळी कर्माकर्म ।
सकळ पातकें करी भस्म । दाटुगें नाम हरीचें ॥ १४ ॥
नामें होइजे विरक्त । नामें निर्मळ होय चित्त ।
नामें सधे गुणातीत । नामें निर्मुक्त भवपाश ॥ १५ ॥
नामीं लोलिंगत चित्त । भवभय रिघों न शके तेथ ।
नामीं विश्वास ऐसा जेथ । भगवंत तेथ तुष्टला ॥ १६ ॥
दुष्टसंगें विष्यासक्त । जरी झाला लोलिंगत ।
अनुताप उपजलिया तेथ । होय विरक्त क्षणार्धें ॥ १७ ॥
महादोषासी प्रायश्चित्त । केवळ अनुताप निश्चित ।
अनुतापेंवीण प्रायश्चित्त । जाण एथ विटंबू ॥ १८ ॥
अनुतापाएवढा सखा । जगीं आणिक नाहीं लोकां ।
धडाडिल्या अनुताप देखा । सकळ पातकां निर्दळी ॥ १९ ॥
अनुतापा चढलिया हात । क्षणार्धें करी विरक्त ।
येचि अर्थीं ऐलगीत । हरि सांगत उद्धवा ॥ २० ॥
सव्विसाव्या अध्यायीं येथ । विषयासक्त ज्याचें चित्त ।
त्यासी व्हावया विरक्त । ऐलगीतप्रस्तावो ॥ २१ ॥
श्रीभगवानुवाच -
मल्लक्षणमिमं कायं लब्ध्वा मद्धर्म आस्थितः ।
आनन्दं परमात्मानमात्मस्थं समुपैति माम् ॥ १ ॥
ब्रह्म लक्षिजे परिपूर्ण । हेंचि कायेचें मुख्य लक्षण ।
तें हें मानवी शरीर जाण । परम पावन तिहीं लोकीं ॥ २२ ॥
मनुष्यदेहीं अधर्म । करितां नातुडे परब्रह्म ।
तेथ करावे भागवतधर्म । जे कां परम पावन ॥ २३ ॥
भागवतधर्में करितां भक्ती । निर्मळ होय चित्तवृत्ती ।
जीव तोचि ब्रह्म निश्चितीं । ऐशी शुद्ध स्फूर्ती ठसावे ॥ २४ ॥
ठसावल्या ब्रह्मस्फूर्ती । होय स्वानंदाची अवाप्ती ।
तेणें परमानंदीं लीन होती । हे शुद्धप्राप्ती पैं माझी ॥ २५ ॥
माझिये प्राप्तीचें लक्षण । देहीं असतां वर्तमान ।
सर्वथा नाहीं विषयस्फुरण । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ २६ ॥
गुणमय्या जीवयोन्या विमुक्तो ज्ञाननिष्ठया ।
गुणेषु मायामात्रेषु दृश्यमानेष्ववस्तुतः ।
वर्तमानोऽपि न पुमान् युज्यतेऽवस्तुभिर्गणैः ॥ २ ॥
जे मूळ अज्ञानाची खाणी । जे संसारप्रवाहाची श्रेणी ।
जे तिहीं गुणांची जननी । माया राणी अनादि ॥ २७ ॥
मायागुणयोगें पहा हो । सोळा कळांचा संभवो ।
तो वासनात्मक लिंगदेहो । जीवासी पहा हो दृढ झाला ॥ २८ ॥
ज्या लिंगदेहाचिये प्राप्ती । भोगी नाना सुखदुःखसंपत्ती ।
पडे स्वर्गनरकआवर्तीं । मिथ्यामरनपंक्ती स्वयें सोशी ॥ २९॥
वंध्यापुत्राचा घराचार । तैसा जीवासी संसार ।
देहाभिमानें केला थोर । अपरंपार अनिवार्य ॥ ३० ॥
तेथ गुरुवाक्यें ज्ञानानुभावो । पाहतां मायेचा अभावो ।
लिंगदेह झाला वावो । जीवा जीवभावो तो मिथ्या ॥ ३१ ॥
जेवीं उगवलिया गभस्ती । अंधारेंसीं हारपे राती ।
तेवीं गुरुवाक्यें ज्ञानप्राप्ती । मायेची स्थिती मावळे ॥ ३२ ॥
एवं नासल्या गुणविकार । जीवन्मुक्त होती नर ।
जेवीं कां कुलालचक्र । भंवे साचार पूर्वभ्रमणें ॥ ३३ ॥
तेवीं प्रारब्धशेषवृत्तीं । ज्ञाते निजदेहीं वर्तती ।
वर्ततांही देहस्थिती । देहअहंकृती असेना ॥ ३४ ॥
जेवीं कां छाया आपुली । कोणीं गांजिली ना पूजिली ।
परी कळवळ्याची न ये भुली । तेवीं देहींची चाली सज्ञाना ॥ ३५ ॥
तो देहाचेनि दैवमेळें । जरी विषयांमाजीं लोळे ।
परी विकाराचेनि विटाळें । वृत्ति न मैळे अणुमात्र ॥ ३६ ॥
त्यासी विषयांचें दर्शन । समूळत्वें मिथ्या जाण ।
करितां मृगजळाचें पान । करा वोलेपण बाधीना ॥ ३७ ॥
गगनकमळांचा आमोद । जैं भ्रमर सेवी सुगंध ।
तैं सज्ञाना विषयसंबंध । निजांगीं बाध लागतां ॥ ३८ ॥
असो अतर्क्य मुक्तांची स्थिती । परी मुमुक्षांलागीं श्रीपती ।
नियमाची यथानिगुती । निजात्मप्राप्तीलागीं सांगे ॥ ३९ ॥
सङ्ग न कुर्यादसतां शिश्नोदरतृपां क्वचित् ।
तस्यानुगस्तमस्यन्धे पतत्यन्धानुगान्धवत् ॥ ३ ॥
शिश्नोदरार्थ आसक्त । स्वधर्मत्यागें अधर्मरत ।
ऐसे जे विषयासक्त । ते जाण निश्चित असाधू ॥ ४० ॥
ऐसे जे असाधू जन । त्यांसीं सर्वथा आपण ।
संगती न करावी जाण । कायावाचामनःपूर्वक ॥ ४१ ॥
वोढाळेचे संगतीं पाहें । क्षणभरीं गेलिया धर्मगाये ।
त्या क्षणसाठीं पाहें । लोढणें वाहे निरंतर ॥ ४२ ॥
यालागीं दुर्जनाची संगती । क्षणार्धें पाडी अनर्थीं ।
मुमुक्षीं ऐशियाप्रती । अणुमात्र वस्ती न वाचावें ॥ ४३ ॥
लोहाराची आगिठी जैसी । सहजें पोळी भलत्यासी ।
दुर्जनाची संगति तैशी । पाडीं अपभ्रंशीं भाविकां ॥ ४४ ॥
अवचटें असाधुसंगती । जोडल्या वाढे विषयासक्ती ।
तेणें उठी अधर्मरती । विवेक-स्फूर्तिघातक ॥ ४५ ॥
मावळल्या विवेकवृत्ती । अंध होय ज्ञानस्फूर्ती ।
आपण आपली न देखे गते । जेवीं आभाळीं राती अंवसेची ॥ ४६ ॥
जेवीं अंधें अंध धरिल्या हातीं । दोघां पतन महागर्ती ।
तेवीं अविवेकाचिया स्थितीं । अंधतमा जाती विषयांध ॥ ४७ ॥
कुसंगाचा जो सांगत । तेणें वोढवें नरकपात ।
अनुताप सोडविता तेथ । तें ‘ऐलगीत’ हरि सांगे ॥ ४८ ॥
ऐलः सम्राडिमां गाथामगायत बृहच्छ्रवाः ।
उर्वशीविरहान्मुह्यन्निर्विण्णः शोकसंयमे ॥ ४ ॥
समुद्रवलयांकित क्षिती । सकळ रायांचा राजपती ।
पुरूरवा चक्रवर्ती । ज्याचे ख्याती पुराणीं ॥ ४९ ॥
तेज प्रभाव महाशौर्य । उचित वदान्य गांभीर्य ।
महिमा महती अतिवीर्य । धर्मधैर्य पुरूरवा ॥ ५० ॥
राजधर्माचिया नीतीं । स्वधर्में प्रतिपाळी क्षिती ।
ब्राह्मण तितुका ब्रह्ममूर्ती । हा भाव निश्चितीं रायाचा ॥ ५१ ॥
प्राणान्तेंही आपण् । न करी ब्राह्मणहेळपण ।
गाईलागीं वेंची प्राण । करी संरक्षण दीनाचें ॥ ५२ ॥
ऐसा धार्मिक ऐल-चक्रवर्ती । तोही उर्वशीचे आसक्तीं ।
भुलोनि ठेला भूपती । निजात्मगती विसरला ॥ ५३ ॥
तेणें अनुतापें गाइली गाथा । ते तुज मी सांगेन आतां ।
परी त्याची पूर्वकथा । कामासक्तता ते ऐक ॥ ५४ ॥
विसरोनि निजमत्त्वासी । अतिदीन झाला वेश्येसी ।
काम पिसें लावी मनुष्यासी । तें ऐल-इतिहासीं हरि सांगे ॥ ५५ ॥
ऐल-उर्वशीकामासक्ती । सवेंचि अनुतापें विरक्ती ।
हे कथा बोलिली वेदोक्तीं । तेचि यदुपति स्वयें सांगे ॥ ५६ ॥
उर्वशीपुरूरव्याचा संबंध । नवम स्कंधीं असे विशद ।
तेणें जाणोनियां गोविंद । एथ कथाअनुवाद न करीच ॥ ५७ ॥
पूर्वकथासंबंधः ॥
उर्वशी स्वर्गभूषण । नारायणें धाडिली आपण ।
तो उर्वशीसी गर्व पूर्ण । श्रेष्ठपण मानूनी ॥ ५८ ॥
तया गर्वाचिये स्थिती । ताल चुकली नृत्यगतीं ।
तेणें ब्रह्मशापाची प्राप्ती । तुज मानवी भोगिती भूतळीं ॥ ५९ ॥
उच्छाय मागतां तिसी । ब्रह्मा सांगे तियेपाशीं ।
नग्न देखिल्या पुरूरव्यासी । स्वर्गा येसी मेषप्रसंगें ॥ ६० ॥
ऐशा लाहोनि शापासी । भूतळा आली उर्वशी ।
देखोनि तिचिया स्वरूपासी । पुरूरवा तिसी भूलला ॥ ६१ ॥
विसरोनि आपुली महती । वश्य झाला वेश्येप्रती ।
रूपा भुलला भूपती । विचारस्फूर्ती विसरला ॥ ६२ ॥
नग्न देखिल्या रायासी । सांडूनि जावें उर्वशीं ।
ऐशी भाक देऊनि तिसी । निजभोगासी आणीली ॥ ६३ ॥
तिणें आपुलिया उच्छापासी । आणिलें दोघां एडक्यांसी ।
पुत्रस्नेहें पाळावें त्यांसी । तेविखीं दिधलें रायें ॥ ६४ ॥
ते उर्वशीच्या कामप्राप्ती । अतिशयें वाढली कामासक्ती ।
तो नेणे उदयास्त-दिवसराती । ऐशा अमित तिथी लोटल्या ॥ ६५ ॥
भोगितां उर्वशीकाम । विसरला स्वधर्मकर्म ।
विसरला नित्यनेम । कामसंभ्रम वाढला ॥ ६६ ॥
तेथ मेषरूपें दोघे जण । झाले अश्विनीकुमार आपण ।
उर्वशीभोगक्षया कारण । इंद्रें जाण पाठविले ॥ ६७ ॥
पुरूरव्याचा भोगप्रांतीं उर्वशी न्यावया स्वर्गाप्रती ।
दोनी फडके चोर नेती । मध्यरातीं मेमात ॥ ६८ ॥
ऐकोनि मेषांच्या शब्दासी । दुःखें हडबडली उर्वशी ।
रागें निर्भर्त्सी रायासी । नपुंसक होसी तूं एक ॥ ६९ ॥
वृथा वल्गसी पुरुषबळें । चोरें नेलीं माझीं बाळें ।
जळो तुझें तोंड काळें । म्हणोनि कपाळें ते पिटी ॥ ७० ॥
ऐकोनि स्त्रियेचा शोक थोरु । शस्त्र घेऊनि सत्वरु ।
विद्युल्लता झळकली थोर । तंव नग्न शरीर रायाचें ॥ ७२ ॥
नग्न देखोनि रायासी । सांडूनि निघाली उर्वशी ।
तिचोनि वियोगें मानसीं । अतिशोकासी पावला ॥ ७३ ॥
त्यक्त्वाऽऽत्मानं व्रजन्तीं तां नग्न उन्मत्तवन्नृपः ।
विलपन्नन्वगाज्जाये घोरे तिष्ठेति विक्लवः ॥ ५ ॥
पृथ्वीपरिपालानीं वरिष्ठ । स्वधर्मीं धार्मिक श्रेष्ठ ।
शत्रुदमनीं अतिसुभट । प्रतापें उद्भट महावीर ॥ ७४ ॥
जाणे वेदशास्त्रविवेक । ज्यासी वंदिती सकळ लोक ।
तोही वेश्येचा केवळ रंक । झाला देख निजांगें ॥ ७५ ॥
सुरां असुरां न खालवी मान । जो अल्पही न साहे अपमान ।
तो वेश्येलागीं झाला दीन । निजसन्मान विसरोनी ॥ ७६ ॥
उर्वशी जातां देखोनि दिठीं । नग्न उन्मत्त उठाउठीं ।
रडत पडत लागे पाठीं । स्फुंदतां पोटीं श्वास न रिघे ॥ ७७ ॥
डोळेभरी पाहूं दे दिठीं । सांगेन जीवींच्या गुह्य गोष्टी ।
प्राण रिघों पाहे उठाउठी । क्षणभर भेटी न देतां ॥ ७८ ॥
आपुल्या पूर्वजांची आण । कदा नुल्लंघीं तुझें वचन ।
सत्य मानीं माझें प्रमान तुज काय कारण रुसावया ॥ ७९ ॥
तुज चालतां अवलाहीं । झणीं खडे रुततील पायीं ।
तुज जाणें कोणे ठायीं । तरी सवें मीही येईन ॥ ८० ॥
जाऊं नको उभी राहें । परतोनी मजकडे पाहें ।
म्हणोनि धरूं धांवे पाये । तंव ते जाये उपेक्षुनी ॥ ८१ ॥
ज्यासी राजे मुकुटमणी । सदा येती लोटांगणीं ।
तो लागे वेश्येचे चरणीं । बाप करणी कामाची ॥ ८२ ॥
तुझी मज अति कळवळ । तुजलागीं मन माझें कोमळ ।
तूं कठिण झालीस केवळ । कोप प्रबळ कां धरिला ॥ ८३ ॥
यापरी रायाचें चित्त । विरहातुर शोकाकुलित ।
अतिशयें ग्लानियुक्त । ते ग्लानि सांगत श्रीकृष्ण ॥ ८४ ॥
कामानतृप्तोऽनुजुषन् क्षुल्लकान्वर्षयामिनीः ।
न वेद यान्तीर्नायान्तीरुर्वश्याकृष्टचेतनः ॥ ६ ॥
उर्वशीकामीं कामासक्त । एकाग्र झालें रायाचें चित्त ।
नेणे सूर्याचें गतागत । केला भ्रांत कंदर्पें ॥ ८५ ॥
भोगिलीचि कामिनी । भोगितांही अनुदिनीं ।
अधिक प्रेम वाढलें मनीं । ऐसा तिजलागूनी आसक्त ॥ ८६ ॥
भोगितां उर्वशीकामासी । नेणे दिवसमासवर्षांसी ।
व्ययो झाला आयुष्यासी । हेंही त्यासी स्मरेना ॥ ८७ ॥
जेवीं अग्निमाजीं घृत पडे । तंव तंव ज्वाळा अधिक वाढे ।
तेवीं कांता भोगितां वाडेंकोडें । काम पुढें थोरावे ॥ ८८ ॥
विचारितां स्त्रीकामासी । अतितुच्छत्व दिसे त्यासी ।
तोही भोगितां अहर्निशीं । विरक्ती रायासी नुपजेचि ॥ ८९ ॥
प्रीति गुंतली उर्वशीसीं । अतिग्लानी करितां तिसी ।
परतोनि न येचि रायापाशीं । निघे वेगेंसीं सांडूनि ॥ ९० ॥
उर्वशी न देखूनि पुढें । राजा विरहें मूर्च्छित पडे ।
पाहों धांवे इकडेतिकडे । आक्रोशें रडे अतिदुःखी ॥ ९१ ॥
अटण करितां दाही दिशीं । अवचटें आला कुरुक्षेत्रासी ।
तंव अंतरिक्षीं उर्वशी । देखे दृष्टीसी नृपनाथ ॥ ९२ ॥
देखोनि म्हणे धांव पाव । मजलागीं दे कां वेगीं खेंव ।
येरी म्हणे मूढभाव । सांडीं सर्व विषयांधा ॥ ९३ ॥
आम्हां स्त्रियांची आसक्ती । कदा धड नव्हे गा भूपती ।
सदा स्त्रियांची दुष्ट जाती । जाण निश्चितीं महराजा ॥ ९४ ॥
विशेषें आम्ही स्वैरिणी । स्वेच्छा परपुरुषगामिनी ।
आमुचा विश्वास मनीं । झणीं न मानीं नृपनाथा ॥ ९५ ॥
आम्हां प्रमदांच्या संगतीं । राया ठकले नेणों किती ।
आतां सांडूनि आमची आसक्ती । होईं परमार्थीं विरक्त ॥ ९६ ॥
बहु काळ भोगितां माझा भोग । अद्यापि नुपजे तुज विराग ।
कामासक्ति सांडूनि साङ्ग । साधीं चांग निजस्वार्थ ॥ ९७ ॥
राजा ग्लानि करी अनेग । एकवेळ निजांगें अंग ।
मज देई अंगसंग । सुखसंभोग भामिनी ॥ ९८ ॥
निलाग देखोनि ग्लानीसी । कृपेनें द्रवली उर्वशी ।
मग ते आपुल्या पूर्व वृत्तांतासी । रायापाशीं निवेदी ॥ ९९ ॥
मी स्वर्गांगना अतिसुरूप । मज घडला ब्रह्मशाप ।
तूं महाराजा पुण्यरूप । संगें निःशाप मी झालें ॥ १०० ॥
तुझेनि संगें मी निर्धूत । शाप निस्तरले समस्त ।
मज तुज संग न घडे एथ । मी असें जात स्वर्गासी ॥ १ ॥
ऐकोनि उर्वशीचें वचन । राजा विरहें करी रुदन ।
तेव्हां कळवळलें तिचें मन । त्या उपाय पूर्ण दाविला ॥ २ ॥
प्रार्थूनियां गंधर्वांसी । अग्निस्थाली दिधली रायासी ।
यावरी करूनि यागासी । मज पावसी महाराजा ॥ ३ ॥
उर्वशीवियोगें व्यथाभूत । अग्निस्थाली उपेक्षूनि तेथ ।
राजा निजमंदिरा येत । शोकाकुलित अतिदुःखी ॥ ४ ॥
उर्वाशीची व्यथा रायासी । स्वप्नीं देखिलें तियेसी ।
त्वरेनें पाहूं आला स्थालीसी । तंव देखे अश्वत्थासी शमीगर्भा ॥ ५ ॥
त्याच्या अरणी करूनि देख । यज्ञाग्नि पाडिला चोख ।
यजूनि पावला उर्वशीलोक । कामसुखभोगेच्छा ॥ ६ ॥
भोग भोगितां उर्वशीसीं । विरक्ति उपजली रायासी ।
तो जें बोलिला अनुतापेंसीं । तें ऐक तुजसी सांगेन ॥ ७ ॥
अठरा श्लोकांचें निरूपण । राजा बोलिला आपण ।
आठे श्लोकीं अनुताप पूर्ण । तेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगें ॥ ८ ॥
ऐल उवाच-अहो मे मोहविस्तारः कामकश्मलचेतसः ।
देव्या गृहीतकण्ठस्य नायुःखण्डा इमे स्मृताः ॥ ७ ॥
ऐलगीताचा अनुताप । नाशी अगम्यागमनपाप ।
करी श्रोत्यांसी निष्पाप । साधकां कंदर्प बाधीना ॥ ९ ॥
जेवीं मदगज गजीसंगीं । नाना आपत्ति स्वयें भोगी ।
तेवीं उर्वशीच्या संभोगीं । झाला विरागी पुरूरवा ॥ ११० ॥
जो उर्वशीलागीं अनुरक्त । तोचि तिसीं झाला विरक्त ।
तेणें वैराग्यें अनुतापयुक्त । स्वयें बोलत ऐलरावो ॥ ११ ॥
माझ्या मोहाचा विषय्विस्तार । कामासक्त कामातुर ।
कुश्चित कंदर्पाचें घर । म्यांचि साचार सेविलें ॥ १२ ॥
उर्वशीकामें अतिआसक्त । कामातुर झालें चित्त ।
तेणें म्यां जोडिला अनर्थ । थितें केलें व्यर्थ आयुष्य ॥ १३ ॥
उर्वशी कंठसल्लग्न शस्त्र । आयुष्यच्छेदनीं सतेजधार ।
छेदिलें आयुष्य अपार । तें मी पामर स्मरेना ॥ १४ ॥
कांताआलिंगन विषवल्ली । म्यां कंठीं घातली सकाम भुलीं ।
तिणें आयुष्याची होळी केली । विवेक समूळी गिळिला ॥ १५ ॥
कामिनीकामआलिंगनीं । कंठीं पेटविला दावाग्नी ।
तो धडाडिला आयुष्यवनीं । विवेकअवनी जाळित ॥ १६ ॥
नरदेहींचें उत्तमोत्तम । अमूल्य आयुष्य केलें भस्म ।
जळो जळो माझें कर्म । निंद्य अधर्म तो एक ॥ १७ ॥
नरदेहींच्या आयुष्यपुष्टी । साधक रिघाले वैकुंठीं ।
ज्ञाते ब्रह्म होती उठाउठीं । तें म्यां कामासाठीं नाशिलें ॥ १८ ॥
नाहं वेदाभिनिर्मुक्तः सूर्यो वाभ्युदितोऽमुया ।
मुषितो वर्षपूगानां बताहानि गतान्युत ॥ ८ ॥
नरदेहाचा आयुष्यक्षण । न मिळे देतां कोटी सुवर्ण ।
तें म्यां नाशिलें संपूर्ण । आपणया आपण नाडिलें ॥ १९ ॥
साधूंचिया निजस्वार्था । साधूनि द्यावया उगवे सविता ।
निमेषोन्मेषें परमार्थ । साधक तत्त्वतां साधिती ॥ १२० ॥
तोचि सविता सकामासी । आयुष्य हरी अहर्निशी ।
हें न कळे ज्याचें त्यासी । नरकपातसी निजमूळ ॥ २१ ॥
पुढिलांची गोठी ते कायसी । मीच नाडलों उर्वशीपासीं ।
ऱ्हास झाला आयुष्यासी । हे हानि कोणासी सांगावी ॥ २२ ॥
जनांचिया हितासी वहिला । सूर्यो अनुदिनीं उगवला ।
तें मी नेणेंचि दादुला । उर्वशीकामें भुलला उन्मत्त ॥ २३ ॥
सूर्याचा उदयो अस्तमान । वर्षेही लोटल्या नाहीं ज्ञान ।
करितां उर्वशी-अधरपान । तेणें मदें संपूर्ण मातलों ॥ २४ ॥
मद्यमदु उतरे दिनांतीं । धनमदु जाय निधनस्थितीं ।
तारुण्यमदु जाय क्षीणशक्ती । स्त्रीमदप्राप्ती कदा नुतरे ॥ २५ ॥
नरदेहीची आयुष्यकथा । पुढती दुर्लभ न लभे हाता ।
जळो हे उर्वशी देवकांता । इणेंचि तत्त्वत्तां नागविलों । २६ ॥
मी निर्भय रक्षिता सर्वांसी । त्या मज नागविलें उर्वशीं ।
हे लाज सांगों कोणापाशीं । उकसाबुकसीं स्पुंदत ॥ २७ ॥
माझ्या निजहिताचा चोरू । हे उर्वशी जीवें मारूं ।
सवेंचि उपजला विचारू । येथ मीचि पामरू अविवेकी ॥ २८ ॥
मग म्हणे कटकटा । सृष्टीमाजीं मी करंटा ।
आयुष्य नाशिलें कामचेष्टा । अपाव मोठा मज झाला ॥ २९ ॥
मग आक्रंदे अतिगर्जोनी । कामें नागविलों आयुष्य हरोनी ।
याहीहोनि आधिक हानी । पाहतां ये जनीं असेना ॥ १३० ॥
अहो मे आत्मसंमोहो येनात्मा योषितां कृतः ।
क्रीडामृगश्चक्रवर्ती नरदेवशिखामणिः ॥ ९ ॥
राजे मुकुटांचे प्रतापी पूर्ण । माझ्या चरणा येती शरण ।
तो मी वेश्येचे धरीं चरण । हें निर्लज्जपण म्यां केलें ॥ ३१ ॥
मज पुरूरव्याचे आज्ञेंकरीं । राजे नाचती चराचरीं ।
तो मी वेश्येचे आज्ञेवरी । श्वानाचेपरी वर्तलों ॥ ३२ ॥
जैसें वानर गारुड्याचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचें ।
माझ्या चक्रवर्तीपणाचें । अतिनिंद्य साचें फळ झालें ॥ ३३ ॥
सकळ राजे मज देती सन्मान । भूपति सदा वंदिती चरण ।
तो मी झालों स्त्रियेआधीन । हीनदीन अतिरंक ॥ ३४ ॥
राखतां स्त्रियेचा रसरंगप्रेम । पायां पडणें हें उचित कर्म ।
म्हणती ते जळो जन सकाम । हेचि धाडी परम कामाची ॥ ३५ ॥
मी वलयांकित चक्रवर्ती । तोही योषिता घातलों आवर्तीं ।
त्याचि आवर्ताची स्थिती । स्वमुखें भूपति अनुवादे ॥ ३६ ॥
सपरिच्छदमात्मानं हित्वा तृणमिवेश्वरम् ।
यान्तीं स्त्रियं चान्वगमं नग्न उन्मत्तवद्रुदन् ॥ १० ॥
केवळ साकार मायाभ्रम । यालागीं ‘प्रमदा’ स्त्रीचें नाम ।
संगें ठकिले उत्तमोत्तम । स्त्रीसंभ्रम वाढवितां ॥ ३७ ॥
प्रमदा अंबरें अलंकार । हें मायेचें सोलीव सार ।
एथ भुलले थोरथोर । मीही पामर स्त्रीसंगें ॥ ३८ ॥
माझीच मज करणी । दिसतसे दैन्यवाणी ।
उर्वशी वेश्या कामचारिणी । जे बहुजनीं भोगिली ॥ ३९ ॥
ऐशियेच्या कामासक्तता । मी स्वर्वस्वें भुललों सर्वथा ।
ते भुललेपणाची कथा । अनुतापतां स्वयें बोले ॥ १४०॥
धर्मपत्नीसीं भोगितां काम । सहसा नासेना स्वधर्म ।
मज वोढवलें दुष्ट कर्म । वेश्येसी परम भुललों ॥ ४१ ॥
परदारा अभिलाषिती । ते अवश्य नरका जाती ।
मा स्वदारा-कामासक्ती । तेथही अधोगती सोडीना ॥ ४२ ॥
स्त्रियां भुलविले हरिहर । स्त्रियां भुलविले ऋषीश्वर ।
स्त्रियां भुलविले थोरथोर । मीही किंकर स्त्रियां केलों ॥ ४३ ॥
राज्य आणि राजवैभव । वेश्येअधीन केलें सर्व ।
याहीहूनि केलें अपूर्व । तीलागीं जीव अर्पिला ॥ ४४ ॥
मी राजवर्यां मुकुटमणे । तो दास झालों तिचे चरणीं ।
बाप कंदर्पाची करणी । केलों कामिनी अधीन ॥ ४५ ॥
ऐशिया मज राजेश्वरातें । वेश्येनें हाणोनि लातें ।
उपेक्षूनियां तृणवतें । निघाली निश्चितें सांडोनी ॥ ४६ ॥
तीसी जातां देखोनियां पुढें । मी नागवा धांवें लवडसवडें ।
लाज सांडोनियां रडें । तरी ते मजकडे पाहेना ॥ ४७ ॥
जेवीं कां लागलें महद्भूत । नातरी पिशाच जैसें उन्मत्त ।
तेवीं नागवा धांवे रडत । तरी तिचे चित्त द्रवेना ॥ ४८ ॥
तरी रडत पडत अडखळत । मी निर्लज्ज तीमागें धांवत ।
माझे मोहाचा अतिअनर्थ । अपमानग्रस्त मज झाला ॥ ४९ ॥
कुतस्तस्यानुभावः स्यात्तेज ईशत्वमेव वा ।
योऽन्वगच्छं स्त्रियं यान्तीं खरवत्पादताडितः ॥ ११ ॥
मी म्हत्त्वें राजराजेश्वरु । ऐसा गर्व होता अति दुर्धरु ।
तो मी वेश्येचा अनुचरु । झालों किंकरु निजांगें ॥ १५० ॥
एवढाही मी राजेश्वरु । मांगे धांवें होऊनि किंकरु ।
तरी ते न करी अंगीकारु । जेवीं वोसंडी खरी जैशी ॥ ५१ ॥
जेवीं खरी देखोनियां खरु । धांवोनि करी अत्यादरु ।
येरी उपेक्षूनि अरी मारु । अतिनिष्ठरु लातांचा ॥ ५२ ॥
तिच्या लाता लागतां माथां । खरु निघेना मागुता ।
त्या खराऐशी मूर्खता । माझें अंगीं सर्वथा बाणली ॥ ५३ ॥
स्त्री उदास कामदृष्टीं । मीं आसक्त लागें पाठीं ।
माझ्या समर्थपणाची गोठी । सांगतां पोटीं मी लाजें ॥ ५४ ॥
ऐसें स्त्रीकामीं ज्याचें मन । त्याचें योग याग अनुष्ठान ।
अवघेंचि वृथा जाण । तेंचि निरूपण निरूपी ॥ ५५ ॥
किं विद्यया किं तपसा किं त्यागेन श्रुतेन वा ।
किं विविक्तेन मौनेन स्त्रीभिर्यस्य मनो हतम् ॥ १२ ॥
स्त्रीकाममय ज्याचें मन । त्याची वृथा विद्या वृथा श्रवण ।
वृथा तप वृथा ध्यान । त्याग मुंडण तें वृथा ॥ ५६ ॥
वृथा एकांतसेवन । वृथा जाण त्याचें मौन ।
राखेमाजीं केलें हवन । तैसें अनुष्ठान स्त्रीकामा ॥ ५७ ॥
कामासक्त ज्याचें चित्त । त्याचे सकळही नेम व्यर्थ ।
आपुलें पूर्ववृत्त निंदित । अनुतापयुक्त नृप बोले ॥ ५८ ॥
स्वार्थस्याकोविदं धिङ्मां मूर्ख पण्डितमानिनम् ।
योऽहमीश्वरतां प्राप्य स्त्रीभिर्गोखरवज्जितः ॥ १३ ॥
चहूं पुरुषार्थाचें अधिष्ठान । नरदेह परम पावन ।
जेणें देहें करितां भजन । ब्रह्म सनातन पाविजे ॥ ५९ ॥
नरदेहींचा क्षण क्षण । समूळ निर्दळी जन्ममरण ।
भावें करितां हरिस्मरण । महापापें जाण निर्दळती ॥ ६० ॥
त्या नरदेहाची लाहोनि प्राप्ती । नरवर्य झालों चक्रवर्ती ।
त्या माझी जळो जळो स्थिती । जो वेश्येप्रती भुललों ॥ ६१ ॥
मानी श्रेष्ठ मी सज्ञान । परी अज्ञानांहूनि अज्ञान ।
नेणेंचि निजस्वार्थसाधन । वेश्येआधीन मी झालों ॥ ६२ ॥
लाभोनि नरदेहनिधान । म्यां देहीं धरिला ज्ञानभिमान ।
न करींच निजस्वार्थसाधन । हें मूर्खपण पैं माझे ॥ ६३ ॥
जैसा गायीमागें कामयुक्त । धांवतां बैल न मानी अनर्थ ।
कां खरीमागें खर धांवत । तैसा कामासक्त मी निर्लज्ज ॥ ६४ ॥
खरी खरास हाणी लाताडें । तरी तो धसे पुढें पुढें ।
तैसाचि मीही वेश्येकडे । कामकैवाडें भुललों ॥ ६५ ॥
‘कामभोगांतीं विरक्ती’ । ऐसे मूर्ख विवेकी बोलती ।
ते अधःपातीं घालिती । हे मज प्रतीति स्वयें झाली ॥ ६६ ॥
सेवतो वर्षपूगान्मे उर्वश्या अधरासवम् ।
न तृप्यत्यात्मभूः कामो वह्निराहुतिभिर्यथा ॥ १४ ॥
सत्ययुगींचें आयुष्य माझें । ऐश्वर्य सार्वभौमराज्यें ।
उर्वशी स्वर्गमंडनकाजें । सर्वभोगसमाजें भोगितां ॥ ६७ ॥
भोगितां लोटल्या वर्षकोटी । परी विरक्तीची नाठवे गोठी ।
मा ‘वैराग्य भोगाचे शेवटीं’ । हे मिथ्या चावटी मूर्खांची ॥ ६८ ॥
स्त्रियेचें म्हणती अधरामृत । तेही मूर्ख गा निश्चित ।
तें उन्मादमद्य यथार्थ । अधिकें चित्तभ्रामक ॥ ६९ ॥
वनिताअधरपानगोडी । त्यापुढें सकळ मद्यें बापुडीं ।
तत्काळ अनर्थीं पाडी । निजस्वार्थकोडीनशक ॥ १७० ॥
घालितां कोटि घृताहुती । अग्नीसी कदा नव्हे तृप्ती ।
तेवीं वनिताकामासक्ती । कदा विरक्ती उपजेना ॥ ७१ ॥
ऐसा आठ श्लोकीं अनुताप । स्वयें बोलोनियां नृप ।
हृदयीं उपजला विवेकदीप । जेणें झडे कंदर्प तें स्मरलें ॥ ७२ ॥
सकामासी विषय त्यागितां । वासना न त्यागे सर्वथा ।
कां आदरें विषय भोगितां । विरक्ती सर्वथा उपजेना ॥ ७३ ॥
ऐशिये अर्थींचा उपावो । विचारोनि बोले रावो ।
कामत्यागाचा अभिप्रावो । साचार पहा हो संबोधी ॥ ७४ ॥
पुंश्चल्यापह्तं चित्तं को न्वव्यो मोचितुं प्रभुः ।
आत्मारामेश्वरमृते भगवन्तमधोक्षजम् ॥ १५ ॥
पुरुष सदा स्त्रीअनुराग । परी सहसा न करवे प्रसंग ।
त्यासी पुंश्चलीचा घडल्या संग । ते बाधी निलाग हावभावीं ॥ ७५ ॥
पुंश्चलीचे कटाक्ष गुण । तेंचि पुरुषासी दृढ बंधन ।
स्त्रीकामबंधन सोडवी कोण । एक नारायणावांचूनि ॥ ७६ ॥
कामिनीकामापासूनि निर्मुक्त । कर्ता ईश्वर समर्थ ।
जो कां आत्माराम भगवंत । तोचि निश्चित सोडविता ॥ ७७ ॥
मायागुणें कामसंचार । अविद्या वाढवी साचार ।
मायानियंता जो ईश्वर । तो कामकरकर निर्दळी ॥ ७८ ॥
स्वस्वरूपीं रमण आराम । ऐसा जो कां आत्माराम ।
जो निवारी सकळ काम । करी निर्भ्रम निजात्मता ॥ ७९ ॥
जो भोग भोगूनि अभोक्ता । त्या शरण रिघाल्या अनंता ।
बाधूं न शके विषयावस्था । स्त्रीसंगीं सोडविता तो एक ॥ १८० ॥
तो निवारी अधोगती । तो अधोक्षज असतां भक्तपती ।
त्यासी शरण रिघाल्या निश्चितीं । कामासक्ती निवारी ॥ ८१ ॥
राजा कामासक्तीं अतित्रासला । सबाह्य विषयीं उदास झाला ।
त्याचा वासनाकाम जो उरला । तो न वचे त्यागिला त्याचेनीं ॥ ८२ ॥
सर्वभावेंसीं संपूर्ण । हरीसि रिघालिया शरण ।
सकळ कामाचें निर्दळण । सहजें जाण स्वयें होय ॥ ८३ ॥
एकाचा मतवाद निश्चितीं । करितां श्रुतिवाक्य व्युत्पत्ती ।
यजितां इंद्रादि देवांप्रती । कामनिवृत्ति हृदयस्थ ॥ ८४ ॥
ऐसें बोलती जे सज्ञान । ते सर्वथा ग अज्ञान ।
हरीसी न रिघतां शरण । कामसंचरण शमेना ॥ ८५ ॥
इंद्रादि देव कामासक्तीं । विटंबले नेणों किती ।
त्यांचेनि भजनें कामनिवृत्ति । जे म्हणती ते अतिमूर्ख ॥ ८६ ॥
बोधितस्यापि देव्या मे सूक्तवाक्येन दुर्मतेः ।
मनोगतो महामोहो नापयात्यजितात्मनः ॥ १६ ॥
काम्य कर्मीं होईल सुख । हें बोलणें समूळ लटिक ।
काम्य कर्मीं अधिक दुःख । हें नेणती मूर्ख सकाम ॥ ८७ ॥
प्रत्यक्ष म्यां याग करून । इंद्रादि देवांतें यजून ।
उर्वशीसंभोग लाधून । अतिदुःखी जाण मी झालों ॥ ८८ ॥
नारायणऊरूसीं जन्मली । यालागीं ‘उर्वशी’ नांव पावली ।
त्या मज श्रुतिवाक्यें बोधिलीं । निष्काम बोली अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥
ऐकतां श्रुतिनिष्कामबोली । माझी न वचेच सकाम भुली ।
जंव गोविंदें कृपा नाहीं केली । तंव कामाची चाली खुंटेना ॥ १९० ॥
भावें हरीसी निघाल्या शरण । हृदयीं प्रकटे नारायण ।
तेव्हा सर्व काम सहजें जाण । जाती पळोन हृदयस्थ ॥ ९१ ॥
उर्वशीकामसंगें जाण । थोर कष्टलें मी आपण ।
असो तिचा अपराध कोण । मीचि हरिस्मरण विसरलों ॥ ९२ ॥
जरी मी करितों हरीचें स्मरण । तरी काम बापुडें बाधी कोण ।
मज माझी असती आठवण । तैं तुच्छ जाण उर्वशी ॥ ९३ ॥
किमेतया नोऽपकृतं रज्ज्वा वा सर्पचेतसः ।
रज्जुस्वरूपाविदुषो योऽहं यदनितेन्द्रियः ॥ १७ ॥
मूढमतिचा प्रबोध । मानी उर्वशीचा अपराध ।
विवेकें पाहतां शुद्ध । मीच मतिमंद सकाम ॥ ९४ ॥
उर्वशी देखतां दृष्टीं । मी कामासक्त झालों पोटीं ।
माझिये लंपटतेसाठीं । मज म्या शेवटीं नाडिलें ॥ ९५ ॥
जेवीं सांजवेळे पडिला दोरु । भेडा सर्प भासे थोरु ।
जंव नाही केला निर्धारु । तंव महाअजगरु भयानक ॥ ९६ ॥
तेणें सर्पभयें लवडसवडीं । पळों जातां पैं तांतडी ।
दुपावुलीं पडली आढी । त्याची कल्पना नाडी तयासी ॥ ९७ ॥
तेवीं माझिये कामभ्रांतीं उर्वशी सुंदर युवती ।
एथ माझिया कामासक्ती । सुरत-रतीं भुललों ॥ ९८ ॥
यापरी मी अविवेकात्मा । भुललों उर्वशीच्या कामा ।
तीवरी कोपणें जें आम्हां । हेंचि अधर्माचें मूळ ॥ ९९ ॥
दृष्टीं देखतां कामिनी । कामासक्ता ते अतिरमणी ।
विवेकिया पोहणघाणी । नरकमाथणी ते कांता ॥ २०० ॥
जेवीं सूकरा विष्ठेची प्रीती । तेवीं सकामा कामिनीची रती ।
विवेकी देखोनि थुंकिती । तेंचि श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ १ ॥
क्कायं मलीमसः कायो दौर्गन्ध्याद्यात्मकोऽशुचिः ।
क्क गुणाः सौमनस्याद्या ह्यध्यासोऽविद्यया कृतः ॥ १८ ॥
स्त्री-पुरुष नामाभिधान । केवळ देहासीचि जाण ।
ते स्त्रीदेहीं पाहतां गुण । मलिनपणा अत्यंत ॥ २ ॥
जे नीच नव्या विटाळाची खाणी । जे रजस्वलेची प्रवाहन्हाणी ।
जे कां दुर्गंधाची पोहणी । जे उतली चिडाणी विष्ठेची ॥ ३ ॥
जे कां दोषांचें जन्मस्थान । जे विकल्पाचें आयतन ।
जे महादुःखाचें भाजन । अधःपतन जिचेनी ॥ ४ ॥
जे वाढवी अतिउद्वेग । जिचेनी मनासी लागे क्षयरोग ।
जिचा बाधक अंगसंग । अतिनिलाग निंद्यत्वें ॥ ५ ॥
जेवीं नीचाचा कांठपरा । गळां अडकल्या मांजरा ।
तें रिघोनि शुचीचिया घरा । नाना रसपात्रां विटाळी ॥ ६ ॥
तेवीं कामिनीची संगती । गळां पडली न निघे मागुती ।
कामिनीकामें कामासक्तीं । नेणों किती विटंबिले ॥ ७ ॥
तें मांजर जेथें घाली मुख । तेथ कांठपरा रोधी देख ।
तेवीं स्त्रीसंगें अतिदुःख । मानिती सुख सकाम ॥ ८ ॥
मृगजळीं कमळ मनोहर । तैसें अंगनावदन सुंदर ।
सुस्मित चारु सुकुमार । सकाम नर वानिती ॥ ९ ॥
अंगनावदनाची निजस्थिती । निखळ शेंबुडाची तेथ वस्ती ।
तें मुख चंद्रेसीं उपमिती । जेवीं अमृत म्हणती विखातें ॥ २१० ॥
वनिताअधरीं झरे लाळ । ते म्हणती अधरामृत केवळ ।
बाप अविद्येचें बळ । भुलले सकळ सुरासुर ॥ ११ ॥
स्त्रीपुरुषीं आत्मा एक । स्त्रीरूप तेथ आविद्यक ।
मिथ्या स्त्रीकामीं भुलले लोक । बाप कवतिक मायेचें ॥ १२ ॥
आत्मा भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंभोगीं । तंव तो नित्यमुक्त असंगी ।
देह भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंयोगीं । तंव देहाचे अंगीं जडत्व ॥ १३ ॥
तेथ विषयभोगासी कारण । मुख्यत्वें देहाभिमान ।
त्या देहाभिमानासी जाण । बहुत जण विभागी ॥ १४ ॥
पित्रोः किं स्वं नु भार्यायाः स्वामिनोऽग्रेः श्वगृध्रयोः ।
किमात्मनः किं सुहदाचिति यो नावसीयते ॥ १९ ॥
गर्भधारण पोषण । स्वयें श्रमोनियां आपण ।
माता करी परिपालन । तो हा देह जाण ‘मातेचा’ ॥ १५ ॥
एकलेपणें माता । स्वप्नीं न देखे पुत्रकथा ।
जो निजवीर्यनिक्षेपिता । तो हा देहो तत्त्वतां ‘पित्याचा’ ॥ १६ ॥
जे अग्नि ब्राह्मण साक्षी करूनी । भार्या आणिली भाक देवोनी ।
जे जीवित्व समर्पोनी । सेवेलागोनी विनटली ॥ १७ ॥
जीसी याचेनि सुखश्रृंगार । जीसी याचेनि ऐहिक पर ।
ऐसा सूक्ष्म करितां विचार । देहो साचार ‘स्त्रियेचा’ ॥ १८ ॥
या देहाचीं आवश्यकें । ‘सुहृद बंधू’ जे कां सखे ।
देहाचेनि सुखावती सुखें । देह एके पाखें त्यांचाही ॥ १९ ॥
स्वयें घेऊनियां वेतन । देहो विकिला आपण ।
आज्ञेवीण न वचे क्षण । देहो जाण ‘स्वामीचा’ ॥ २२० ॥
‘श्वानशृंगालगिधांचें’ खाजें । तरी हा देहो त्यांचा म्हणिजे ।
जीवास्तव देहीं कर्म निफजे । यालागीं देह बोलिजे ‘जीवाचा’ ॥ २१ ॥
पिता-माता-स्त्री-पुत्र-स्वजन । देहाचें अवश्य करिती दहन ।
यालागीं देह ‘अग्नीचा’ पूर्ण । विचक्ष्ण बोलती ॥ २२ ॥
यापरी देहाचे जाण । विभागी असती आठ जण ।
तेथ ‘मी भोक्ता’ हा अहिमान । तो केवळ जाण मूर्खत्वें ॥ २३ ॥
एथ ‘मी’ विशिष्ट भोक्ता । ‘माझा’ देह ऐशी ममता ।
हेचि जाण तत्त्वतां । अधःपाता नेताती ॥ २४ ॥
तस्मिन्कलेवरेऽमेध्ये तुच्छनिष्ठे विषज्जते ।
अहो सुभद्रं सुनसं सुस्मितं च मुखं स्त्रियः ॥ २० ॥
देहो तितुका अशुचिकर । त्यांत स्त्रीदेह अतिअपवित्र ।
केवळ विटाळाचें पात्र । निरंतर द्र्वरूपें ॥ २५ ॥
स्वयें भोक्ता अतिकुश्चित । ऐसे अविवेकी कामासक्त ।
कामिनीकामीं लोलंगत । ते मूर्ख वानीत स्त्रियांतें ॥ २६ ॥
अहो हे सुंदर सुरेख । चंद्रवदना अतिसुमुख ।
सरळ शोभे नासिक । सुभग देख सुकुमार ॥ २७ ॥
ऐशिये सुंदर स्त्रियेतें । पावलों आम्ही सभाग्य एथें ।
ऐशीं कामासक्तचितें । भुललें भ्रांतें प्रमदांसी ॥ २८ ॥
स्त्रीदेहाचे विवंचनें । विवंचितां ओकारा ये मनें ।
जळो स्त्रियेचें निंद्य जिणॊं । मूर्खीं रमणें ते ठायीं ॥ २९ ॥
त्वङ्मांसरुधिरस्न्नायुमेदोमज्जास्थिसंहतौ ।
विण्मूत्रपूये रमतां कृमीणां कियदन्तरम् ॥ २१ ॥
स्त्रीदेहाचा उभारा । केवळ अस्थींचा पांजरा ।
त्याचें आवरण तें स्न्नायु शिरा । बांधोनि खरा दृढ केला ॥ २३० ॥
तेथ रुधिरमांसाचें कालवन । करूनि पांजरा लिंपिला पूर्ण ।
अस्थीवरील जें वेष्टण । ‘मज्जा’ म्हणती त्या नांव ॥ ३१ ॥
अस्थिमाजील रसबद्ध । त्या नांव बोलिजे ‘मेद’ ।
वरी चर्म मडिलें सुबद्ध । ‘त्वचा’ शुद्ध ती नांव ॥ ३२ ॥
त्या देहामाजीं सांठवण । विष्ठा मूत्र परिपूर्ण ।
ते स्त्रीदेहीं ज्याचें रमण । ते ‘कृमि’ जाण नररूपें ॥ ३३ ॥
विष्ठेमाजीं कृमि चरती । तैशी स्त्रीदेहीं ज्यां आसक्ती ।
तेही कृमिप्राय निश्चितीं । संदेह ये अर्थीं असेना ॥ ३४ ॥
वनितादेह यापरी एथ । विचारितां अतिकुश्चित ।
तो वस्त्रालंकारीं शोभित । करूनि आसक्त नर होती ॥ ३५ ॥
घंटापारधी पाश पसरी । त्यावरी तो मृगांतें धरी ।
पुरुष स्त्रियेतें श्रृंगारी । त्या पाशाभीतरीं स्वयें अडके ॥ ३६ ॥
यालागीं स्त्रियाची संगति । कदा न करावी विरक्तीं ।
गृहस्थीं सांडावी आसक्ती । येचि अर्थीं नृप बोले ॥ ३७ ॥
अथापि नोपसज्जेत स्त्रीषु स्त्रैणेषु चार्थवित् ।
विषयेन्द्रियसंयोगान्मनः क्षुभ्यति नान्यथा ॥ २२ ॥
स्त्रीदेह शोभनीय असता । तरी स्वस्त्रालंकारेंवीण शोभता ।
तो अतिनिंद्य कुश्चितता । उघडा सर्वथा शोभेना ॥ ३८ ॥
यालागीं वस्त्राभरणीं । देह गुंडिती कामिनी ।
जेवीं मैंद ब्राह्मणपणीं । विश्वासूनी घात कीजे ॥ ३९ ॥
तैशी स्तियांची संगती । सेवा लावी नाना युक्तीं ।
शेखीं संगें पाडी अधःपातीं । तेथ विरक्तीं न वचावें ॥ २४० ॥
जरी स्त्रियेची विरक्तस्थिती । तरी साधकीं न करावी संगती ।
अग्निसंगें घृतें द्रवती । तेवीं विकारे वृत्ति स्त्रीसंगें ॥ ४१ ॥
अमृत म्हणोनि खातां विख । आवश्य मरण आणी देख ।
स्त्री मानूनि सात्त्विक । सेवितां दुःख भोगवी ॥ ४२ ॥
अग्नीमाजीं घृताची वस्ती । जरी बहुकाळ निर्वाहती ।
तरी स्त्रीसंगें परमार्थीं । निजत्मस्थिती पावते ॥ ४३ ॥
घृत वेंचल्या वर्षे झालीं साठी । तरी अग्निसंगें द्रव उपजे घटीं ।
तेवीं प्रमदासंगपरिपाठीं । वार्धकींही उठी अतिकामु ॥ ४४ ॥
जरी कापूर अग्नीआंत । नांदो लाहता न पोळत ।
तरीच स्त्रीसंगें परमार्थ । पावते समस्त परब्रह्म ॥ ४५ ॥
अग्नी पोळी धरितां हातीं । तैशी स्त्रियांची संगती ।
संगे वाढवी आसक्ती । पाडी अनर्थीं पुरुषांतें ॥ ४६ ॥
स्त्रियेपरीसही स्त्रैण । संगती मीनलिया जाण ।
कोटि अनर्थांचें भाजन । अधःपतन तत्संगें ॥ ४७ ॥
स्त्रैणेंसीं झाल्या भेटी । ब्रह्मानंद स्त्रीसुखाच्या पोटीं ।
ऐशा विरक्तां प्रबोधी गोठी । करी उठाउठी स्त्रीकाम ॥ ४८ ॥
तेथ स्वदारा आणि परदारा । या करूं नेदी विचारा ।
प्रवर्तवी स्वेच्छाचारा । स्त्रैण खरा अतिघाती ॥ ४९ ॥
स्त्रैण जेथें प्रवेशला । तेथ अनाचार वेलीं गेला ।
अधर्म सर्वांगीं फुलला । बाधकत्वें फळता अनर्थफळीं ॥ २५० ॥
यालागीं जो परमार्थीं । तेणें स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती ।
सर्वथा न धरावी हातीं । पाडी अनर्थीं तो संग ॥ ५१ ॥
मुख्य स्त्रैणचि वळिला आहे । तेथें स्त्रीसंग कोठें राहे ।
हे संगतीचि पाहें । सेव्य नोहे परमार्थ ॥ ५२ ॥
यालागीं साधकीं आपण । स्त्रीनिरीक्षण संभाषण ।
सर्वथा न करावें जाण । एकांतशील न केव्हांही व्हावें ॥ ५३ ॥
म्हणशी विवेकी जो अहे । त्यासी स्त्रीसंग करील काये ।
स्त्रीसंगास्तव पाहें । सोशिले अपाये सुज्ञांनीं ॥ ५४ ॥
पराशरासी अर्ध घडी । नावेसी मीनली नावाडी ।
ते अर्ध घटिकेसाठीं रोकडी । अंगीं परवडी वाजली ॥ ५५ ॥
ऋष्यशृंग अतितापसी । तोही वश झाला वेश्येसी ।
इतरांची गोठी कायसी । मुख्य महादेवासी भुलविलें ॥ ५६ ॥
विषयइंद्रियांचे संगती । अवश्य क्षोभे चित्तवृत्ती ।
तेथ सज्ञानही बाधिजती । मा कोण गती अज्ञाना ॥ ५७ ॥
हेही असो उपपत्ती । नसतां स्त्रियांची संगती ।
काम क्षोभे एकांतीं । तेंचि विशदार्थीं नृप बोले ॥ ५८ ॥
अदृष्टादशुताद्भावान्न भाव उपजायते ।
असंप्रयुञ्जतः प्राणान् शाम्यति स्तिमितं मनः ॥ २३ ॥
जें देखिलें ऐकिलें नाहीं । ऐशिया विषयांचे ठायीं ।
पुरुषाचें मन पाहीं । सर्वथा कहीं क्षोभेना ॥ ५९ ॥
जे पूर्वभुक्त विषय असती । तेचि स्मरण झालिया चित्तीं ।
कामौद्रेकें क्षोभे वृत्ती । नसतां संगती स्त्रियेची ॥ २६० ॥
एवं पूर्वापर विषयासक्ती । पुरुषासी बाधक निश्चितीं ।
तो बैसल्याही एकांतीं । वासनासंस्कारें वृत्ति सकाम क्षोभे ॥ ६१ ॥
पूर्वदिवशींचीं पक्कान्नें । जीं ठेविलीं अतियत्नें ।
तीं न करितांही रांधणें । पहांटे भक्षणें स्वयें जेवीं ॥ ६२ ॥
तेवीं वासनासंस्थित काम पुरुषास करी सकाम ।
कामक्षोभें पाडी भ्रम । कर्माकर्म स्मरेना ॥ ६३ ॥
एवं वासना कामसंगती । बाधक होय परमार्थीं ।
यालागीं साधकीं समस्तीं । स्त्रीकामासक्ती त्यागावी ॥ ६४ ॥
मनीं क्षोभल्या कामासक्ती । साधकीं तेथें करावी युक्ती ।
आवराव्या बाह्य इंद्रियवृत्ती । तैं मनासी शांति हळूहळू होय ॥ ६५ ॥
कर्मेंद्रियीं राखण । दृढ वैराग्य ठेविलिया जाण ।
मनीं क्षोभल्या काम पूर्ण । आपल्या आपण उपशमे ॥ ६६ ॥
जेणें पडिजे अनर्थीं । ते त्यागावी संगती ।
संगत्यागाची निजस्थिती । दृढ श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ ६७ ॥
तस्मात्सङ्गो न कर्तव्यः स्त्रीषु स्त्रैणेषु चेन्द्रियेः ।
विदुषां चाप्यविश्रब्धः षड्वर्गः किमु मादृशाम् ॥ २४ ॥
जेणें सज्ञाना उठी छळ । सकाम भुलवी तत्काळ ।
ऐसा स्त्रीसंग अनर्थशीळ । त्याहूनि प्रबळ स्त्रैणाचा ॥ ६८ ॥
यालागीं कर्मेंद्रियांचे स्थितीं । स्त्री आणि स्तैणाची संगती ।
घडों नेदावी परमार्थीं । जे निजस्वार्थीं साधक ॥ ६९ ॥
जरी विषयीं क्षोभेल मन । तरी इंद्रियें आवरावीं आपण ।
तरी मनींचा विषयो जाण । मनींचि आपण स्वयें विरे ॥ २७० ॥
निकट विषय स्त्रीसंगती । मन क्षोभे विषयसक्तीं ।
क्षणार्ध स्त्रीसंगप्राप्ती । पडले अनर्थीं सज्ञान ॥ ७१ ॥
स्त्रीदर्शनें कामासक्त । देवेंद्र झाला भगांकित ।
चंद्र कळंकिया एथ । केला निश्चित गुरुपत्न्या ॥ ७२ ॥
सौभरी तपस्वी तपयुक्त । तो मत्स्यमैथुनास्तव एथ ।
करूनि सांडिला कामासक्त । ऐसा संग अनर्थभूत स्त्रियांचा ॥ ७३ ॥
निजकन्येचिया संगतीं । ब्रह्मा भुलला कामासक्ती ।
मा इतरांची कोण गती । संग अनर्थीं स्त्रियांचा ॥ ७४ ॥
कामिनीसंग अतिदारुण । शिवासी झालें लिंगपतन ।
प्रमदांसंगें सज्ञान । ठकले जाण महायोगी ॥ ७५ ॥
नारदें विनोददृष्टीं । कृष्णपत्नी मागितल्यासाठीं ।
तो नारदी केला गंगातटीं । तेथ जन्मले पोटीं साठी पुत्र ॥ ७६ ॥
कौतुकें स्त्रीयांप्रति जातां । सज्ञान पावे बाधकता ।
मा मजसारिख्या मूर्खाची कथा । कोण वार्ता ते ठायीं ॥ ७७ ॥
क्षणार्ध स्त्रियांची संगती । सज्ञान ठकले ऐशा रीतीं ।
जे स्त्रीसंगा विश्वासती । ते दुःखी होती मजऐसे ॥ ७८ ॥
यालागीं विश्वासतां स्त्रीसंगासी । इंद्रियषड्वर्ग ठकी सर्वांसी ।
एथ आवरूनि इंद्रियांसी । सर्वथा स्त्रियांसी त्यागावें ॥ ७९ ॥
त्यागूनि स्त्रियांची संगती । उपरमूनि इंद्रियवृत्ती ।
राजा पावला परम शांती । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥ २८० ॥
श्रीबगवानुवाच -
एवं प्रगायन् नृपदेवदेवः
स उर्वशीलोकमथो विहाय ।
आत्मानमात्मन्यवगम्य मां वै
उपारमञ्ज्ञानविधूतमोहः ॥ २५ ॥
जो उर्वशीस्वर्गभोग पावोनी । ज्यासी देव मानिती श्रेष्ठपणीं ।
जो सकळराजचूडामणी । ज्यासी येती लोटांगणीं भूपाळ ॥ ८१ ॥
ऐसा पुरूरवा चक्रवर्ती । लाहोनि उर्वशीभोगप्राप्ती ।
स्वर्गभोगीं पावला विरक्ती । सभाग्य नृपति तो एक ॥ ८२ ॥
अप्राप्तविषयें योगी । बहुत देखिले विरागी ।
परी प्राप्तस्वर्गांगनाभोगीं । धन्य विरागी ॥ ८३ ॥
पुरूरव्याऐशी विरक्ती । नाहीं देखिली आणिकांप्रती ।
धन्य पुरूरवा त्रिजगतीं । स्वमुखें श्रीपति वाखाणी ॥ ८४ ॥
तेणें अनुतापाच्या अनुवृत्तीं । निंदोनियां निजात्मस्थिती ।
क्षाळिली कामिनीकामासक्ती । धुतला निश्चितीं महामोहो ॥ ८५ ॥
अनुतापाअगिठीं अभंग । वैराग्यपुट देऊनि चांग ।
विवेकें दमितां साङ्ग । काममोहाचे डाग क्षळिले तेणें ॥ ८६ ॥
जेवीं सोनें पुटीं पडे । तुक तुटे वानीं चढे ।
तेवीं निजात्मप्राप्तीसिनिवाडें । वृत्ति वाडेंकोडॆं क्षळिली ॥ ८७ ॥
ऐशिये अतिशुद्ध निजवृत्तीं । विवेकवैराग्यसंपत्ती ।
पूर्ण अनुतापाचे स्थितीं । माझी कृपाप्राप्ती पावला ॥ ८८ ॥
माझिया कृपेवीण कांहीं । कदा अनुताप नुपजे देहीं ।
शुद्ध अनुताप ज्याच्या ठायीं । ते माझी कृपा पाहीं परिपूर्ण ॥ ८९ ॥
माझी कृपा झलिया जाण । जीव होय ब्रह्म पूर्ण ।
निःशेष गळे देहाभिमान । मीतूंपण भासेना ॥ २९० ॥
तेथ कार्य कर्म आणि कर्ता । भोग्य भोग आणि भोक्ता ।
दृश्य दर्शन द्रष्टता । हे त्रिपुटी सर्वथा असेना ॥ ९१ ॥
त्रिगुणत्रिपुटीचें कारण । मूळभूत निजअज्ञान ।
तें सद्गुरुकृपेस्तव जाण । गेलें हरपोन मिथ्यात्वें ॥ ९२ ॥
जेवीं दोराचें सापपण । निर्धारितां हारपे पूर्ण ।
तेवीं गुणेंसी अविद्या जाण । जाय हारपोन गुरुबोधें ॥ ९३ ॥
सद्गुरुबोधें पाहतां जाण । दिसेना द्वैताचें भान ।
तेथ उर्वशी भोगी कोण । राजा स्वानंदें पूर्ण निवाला ॥ ९४ ॥
राजा निवाला ब्रम्हरसीं । मग सांडूनियां उर्वशी ।
त्यजोनियां स्वर्गलोकासी । निजबोधेंसीं निघाला ॥ ९५ ॥
इतर ज्ञाते स्त्रिया त्यागिती । परी त्यागेना कामासक्ती ।
तैसी नव्हे रायाची स्थिती । परमार्थविरक्ती पावला ॥ ९६ ॥
जे परम विरक्तीचे पोटीं । कामिनीकामवार्ता नुठी ।
ब्रह्मानंदें कोंदली सृष्टी । स्वानंदपुष्टीं निवाला ॥ ९७ ॥
ऐसा सुखरूपें सहज । मी होऊनि पावला मज ।
जिणोनि कल्पनाकामकाज । नाचत भोज स्वानंदें ॥ ९८ ॥
ऐसा निश्चयेंसीं निश्चित । माझें निजस्वरूप झाला प्राप्त ।
तेणें हा इतिहास एथ । निजसुखार्थ गायिला ॥ ९९ ॥
अनुतापआवडीं इतिहास । गातां प्रकटे पूर्ण परेश ।
तेथ सहजें अविद्येचा नाश । निजसुखें क्षितीश निवाला ॥ ३०० ॥
एवढी पावावया निजप्राप्ती । त्यागावी कामिनीकामासक्ती ।
मुख्यत्वें धरावी सत्संगती । हेंचि उद्धवाप्रती हरि बोले ॥ १ ॥
ततो दुःसङ्गमुत्सृज्य सत्सु सज्जेत बुद्धिमान् ।
सन्त एतस्य छिन्दन्ति मनोव्यासङ्गमुक्तिभिः ॥ २६ ॥
अवश्य त्यागावी दुःसंगता । तो दुःसंग कोण म्हणशी आतां ।
तरी स्त्री आणि स्तैणावरता । दुःसंग सर्वथा असेना ॥ २ ॥
जो मानीना वेदशास्त्रार्था । जो अविश्वासी परमार्थ ।
ज्यामाजीं अतिविकल्पता । तोही तत्त्वतां दुःसंग ॥ ३ ॥
जो बोल बोले अतिविरक्त । हृदयीं अधर्मकामरत ।
कामरोधें द्वेषा येत । तोही निश्चित दुःसंग ॥ ४ ॥
कां स्वधर्मकर्मविनीतता । बाह्य दावी सत्त्विकता ।
हृदयीं दोषदर्शी संतां । हे दुःसंगता अतिदुष्ट ॥ ५ ॥
जो मुखें न बोले आपण । परी देखे साधूंचे दोषगुण ।
तेंचि संवादिया दावी उपलक्षण । तो अतिकठिण दुःसंग ॥ ६ ॥
मुख्य आपली जे सकामता । तोचि द्ःसंग सर्वथा ।
तो काम समूळ त्यागितां । दुःसगता त्यागिली ॥ ७ ॥
कामकल्पनेचा जो मार । तोचि दुःसंग दुर्धर ।
ते कामकल्पना त्यागी जो नर । त्यासी संसार सुखरूप ॥ ८ ॥
कामकल्पना त्यागावया जाण । मुख्य सत्संगचि कारण ।
संतांचे वंदितां श्रीचरण । कल्पनाकाम जाण उपमर्दे ॥ ९ ॥
संग सर्वथा बाधक । म्हणशी त्यजावा निःशेख ।
तरी सत्संग न धरितां देख । केवीं साधक सुटतील ॥ ३१० ॥
सत्संगेंवीण जें साधन । तेंचि साधकां दृढ बंधन ।
सत्संगेंवीण त्याग जाण । तेंचि संपूर्ण पाषांड ॥ ११ ॥
चित्तविषयांचा स्ंबंध । गांठीं बैसल्या सुबद्ध ।
त्यांचा करावया छेद । विवेकें विशद निजसाधु ॥ १२ ॥
संताच्या सहज गोठी । त्याचि उपदेशांच्या कोटी ।
देहात्मता जीवगांठी । बोलासाठीं छेदिती ॥ १३ ॥
भावें धरिल्या सत्संगती । साधकां भवपाशनिर्मुक्ती ।
यालागीं अवश्य बुद्धिमंतीं । करावी संगती संतांची ॥ १४ ॥
त्या संतलक्षणांची स्थिती । अतिसाक्षेपें श्रीपती ।
आदरें सांगे उद्धवाप्रती । यथानिगुती निजबोधें ॥ १५ ॥
सन्तोऽनपेक्षा मच्चित्ताः प्रशान्ताः समदर्शिनः ।
निर्ममा निरहङ्कारा निर्द्वन्द्वा निष्परिग्रहाः ॥ २७ ॥
साधूंचे अमित गुण । त्यांत मुख्यत्वें अष्टलक्षण ।
निवडूनि सांगे श्रीकृष्ण । ते कोण कोण अवधारीं ॥ १६ ॥
प्राप्ताप्राप्त-लाभावस्था । बाधूं न शके साधूंच्या चित्ता ।
चित्त रातलें भगवंता । ‘निरपेक्षता’ या नांव ॥ १७ ॥
पैल विषयो मज व्हावा । ऐसा आठव नाठवे जीवा ।
हा साधूचा निरपेक्षा ठेवा । जाण उद्धवा गुण पहिला ॥ १८ ॥
चित्तें चिंतावें चैतन्य । याचि नांवे ‘मचित्त’ पण ।
याचि नांवें निरपेक्ष पूर्ण । इतर चिंतन भवबंधु ॥ १९ ॥
निरपेक्ष व्हावया एथ । जागृति स्वप्न सुषुप्तीआंत ।
चिन्मात्रीं जडलें चित्त । या नांव ‘मच्चित्त’ गुण दुजा ॥ ३२० ॥
देह झालिया लक्ष्मीयुक्त । अथवा हो कां आपद्भूत ।
चित्त परमानंदीं निश्चित । या नांव ‘मच्चित’ उद्धवा ॥ २१ ॥
कामलोभादिदोषरहित । परमानंदीं जडलें चित्त ।
शांति सुखवासें वसे तेथ । यालागीं ‘प्रशांत’ बोलिजे त्यासी ॥ २२ ॥
जरी प्राणान्त केला अपकार । तरी न म्हणे हा ‘दुष्ट’ नर ।
अपकाऱ्या करी अतिउपकार । प्रशांतिप्रकार या नांव ॥ २३ ॥
जरी ठकूनि सर्वस्व नेलें । तरी क्षोभेना दोष बोले ।
तें जाण ब्रह्मार्पण झालें । येणें अंगा आलें प्रशांतत्व ॥ २४ ॥
ब्रह्मभावेंचि तत्त्वता । विश्वासणें सर्व भूतां ।
कदा विकल्प नुपजे चित्ता । हे प्रशांतता गुण तिजा ॥ २५ ॥
ऐसा हा प्रशांत गुण । अंगीं बाणावया हेंचि कारण ।
जगीं देखे ‘समदर्शन’ । ब्रह्मपरिपूर्ण समसाम्यें ॥ २६ ॥
जग पाहतां दिसे विषम । परी विषमीं देखे सम ब्रह्म ।
तोचि ‘समदर्शी’ परम । हा गुण निरुपम पैं चौथा ॥ २७ ॥
हे समदृष्टी यावया हाता । भावें भजोनि भगवंता ।
निःशेष त्यजावी अहंममता । तेही कथा अवधारीं ॥ २८ ॥
देहीं धरितां देहाभिमान । ते अहंता वाढवी ‘मीपण’ ।
मीपणें ‘ममता’ जाण । वाढे संपूर्ण देहसंबंधें ॥ २९ ॥
जे वाडली अहंअममता । ते वर्तवी महादुःखावर्ता ।
तेचि निवारावया निजव्यथा । सद्भावें गुरुनाथा शरण जावें ॥ ३३० ॥
गुरुकृपा झालिया पूर्ण । माझ्या देहींचें जें मीपण ।
तें उकलोनि दावितां जाण । जग संपूर्ण मी एक ॥ ३१ ॥
जें जें सान थोर दिसे दृष्टीं । तें तें अवघें मीचि सृष्टीं ।
माझ्या मीपणाची निजपुष्टी । घोंटीत उठी त्रैलोक्य ॥ ३२ ॥
ऐसा मीपणें परिपूर्ण । तेथ ‘मी’ म्हणावया म्हणतें कोण ।
निःशेष निमालें मीतूंपण । ‘निरभिमान’ या नांव ॥ ३३ ॥
ऐसें माझें मीपण पाहतां । समूळ हारपली ममता ।
हें ‘माझें’ म्हणावया पुरता । ठाव रिता नुरेचि ॥ ३४ ॥
माझ्या पीपणाबाहिरें । जैं ममतास्पद दुजें उरे ।
तैं तेथ पूर्ण ममता स्फुरे । ते म्यां चिन्मात्रें घोंटिली ॥ ३५ ॥
तेथ मीपणेंसीं मी माझें । नुरेचि तूंपणेंसीं तुझें ।
ऐसे परब्रह्माचेनि निजें । झाले सहजें ‘निर्मम’ ॥ ३६ ॥
निर्मम निरभिमान । तें हें उद्धवा गा संपूर्ण ।
पांचवें सहावें लक्षण । संताचें जाण निजगुह्य ॥ ३७ ॥
ऐसे निर्मम निरहंकार । जे होऊनि ठेले साचार ।
त्यांसी द्वंद्वदुःखडोंगर । अणुमात्र न बाधी ॥ ३८ ॥
देह अदृष्टाच्या वांटा । लागतां सुखदुःखांच्या झटा ।
तो ब्रह्मसुखाचे चोहटा । देहाचा द्रष्टा होऊनि वसे ॥ ३९ ॥
देहासी पदवी आली थोरी । तो श्लाघेना जीवाभीतरीं ।
देह घोळसितां नरकद्वारीं । तो अणुभरी कुंथेना ॥ ३४० ॥
देह व्याघ्रमुखीं सांपडे । तेणें दुःखें तो न सांकडे ।
देह पालखीमाजीं चढे । तैं वाडेंकोडें श्लाघेना ॥ ४१ ॥
छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे ।
तेणें पुरुषा सुखदुःख न जोडे । मुक्तासी तेणें पाडें देहभोग ॥ ४२ ॥
त्याचे दृष्टीखालीं एकाएक । दुःखापणा मुके दुःख ।
सुखपणा विसरे सुख । ‘निर्द्वंद्व’ देख या हेतू ॥ ४३ ॥
जो निर्मम निरभिमान । त्यासी नाहीं भेदभान ।
अभेदीं मिथ्या द्वंद्वबंधन । हा सातवा गुण निर्द्वंद्व ॥ ४४ ॥
जो निर्द्वंद्व निरभिमान पहा हो । त्यासी समूळ मिथ्या निजदेहो ।
तेथ देहसंबंधें परिग्रहो । उरावया ठावो मग कैंचा ॥ ४५ ॥
स्वजनधनस्त्रीपुत्रांसी । नांदोनि तो नातळें त्यांसी ।
स्वप्नींची घरवात जागृता जैशी । तैसा साधूसी संसारु ॥ ४६ ॥
एवां परिग्रही असोन । साधु ‘अपरिग्रही’ पूर्ण ।
हें आठवें मुख्य लक्षण । अतर्क्य जाण जगासी ॥ ४७ ॥
साधु परिग्रही दिसती । परी ते परीग्रही नसती ।
हेचि संतांची पावावया स्थिती । त्यांची निजभक्ती करावी ॥ ४८ ॥
हें साधूचें अष्टलक्षण । तें ब्रह्मींचें अष्टांग जाण ।
कीं अष्टमहासिद्धी निर्गुण । ते हे अष्टगुण साधूंचे ॥ ४९ ॥
चैतन्यसरोवरींचें कमळ । विकासलें अष्टदळ ।
तें हें संतलक्षण केवळ । स्वानंदशीळ साधूंचें ॥ ३५०॥
ऐसे हे अष्ट महागुण । सकळ भूषणां भूषण ।
ज्यांचे अंगीं बाणले पूर्ण । ते साधु सज्जन अतिशुद्ध ॥ ५१ ॥
इतर संगाचिये प्राप्ती । संग बाधक निश्चितीं ।
तैशी नव्हे सत्संगती । संगे छेदी आसक्ती देहसंगा ॥ ५२ ॥
तेथ उपदेश नलगे कांहीं । संगेंचि देही करी विदेही ।
तेचि साते श्लोकीं पाहीं । संतांची नवाई हरि सांगे ॥ ५३ ॥
तेषु नित्यं महाभाग महाभागेषु मत्कथाः ।
संभवन्ति हिता नृणां जुषतां प्रपुनन्त्यघम् ॥ २८ ॥
इंद्रपदादि ब्रह्मसदन । ये प्राप्ती नांव ‘भाग्य’ गहन ।
तेही सत्संगासमान । कोट्यंशें जाण तुके ना ॥ ५४ ॥
ऐशी जे कां सत्संगती । सभाग्य भाग्याचे पावती ।
भगवद्भावें साधु वर्तती । माझे कथाकीर्ति-अनुवादें ॥ ५५ ॥
जे कथा अवचटें कानीं । पडतां कलिमलाची धुणी ।
करूनि सांडीत तत्क्षणीं । जे गंगेहूनी पवित्र ॥ ५६ ॥
जेथ माझी निजकथा गाती । तीर्थें तेथे पवित्र होती ।
ऐशिया भगवत्कथाकीर्ती । साधु गर्जती सर्वदा ॥ ५७ ॥
स्वयें आपण भागीरथी । सर्वदा ऐसें जीवीं चिंती ।
कोणी साधु ये जैं मजप्रती । तैं माझीं पापें जाती निःशेष ॥ ५८ ॥
पार्वतीचा द्वेष मनीं । तें बद्धपाप मजलागुनी ।
तेंही झडे संतचरणीं । सकळ पापा धुणी सत्संगें ॥ ५९ ॥
कां ज्याचें मुखीं हरिनामकीर्ती । त्याचे पाय जैं मजमाजीं येती ।
तैं सकळ पापें माझीं जाती । ऐसें भागीरथी स्वयें बोले ॥ ३६० ॥
ऐसी संतांची संगती । सदा वांछी भागीरथी ।
अवचटें गेलिया संतांप्रती । पापें पळतीं प्राण्यांचीं ॥ ६१ ॥
ते संतमुखींची माझी कथा । जैं अत्यादरें ऐके श्रोता ।
तैं त्याचें निजभाग्य तत्त्वतां । मजही सर्वथा न वर्णवे ॥ ६२ ॥
माझे कथेची अतिआवडी । नित्य नूतन नवी गोडी ।
सादरें ऐकतां पापकोडी । जाळोनि राखोडी उरवीना ॥ ६३ ॥
माझी कथा कां माझे नाम । सकळ पातकां करी भस्म ।
हेंचि चित्तशुद्धीचें वर्म । अतिसुगम उद्धवा ॥ ६४ ॥
नाना यागो योग वेदाध्ययन । करितां पवित्र नव्हे मन ।
तें करितां हरिकथाश्रवण । होय अंतःकरण पुनीत ॥ ६५ ॥
अबद्व पढतां वेद । दोष बाधिती सुबद्ध ।
नाम पढतां अबद्ध । श्रोते होती शुद्ध परमार्थतां ॥ ६६ ॥
नाना योग याग वेदाध्ययन । तेथ अधिकारी द्वीज संपूर्ण ।
कथाश्रवणें चारी वर्ण । होती पावन उद्धवा ॥ ६७ ॥
ऐसा लाभ कथाश्रवणीं । तरी कां नाइकिजे सकळ जनीं ।
तें भाग्य भगवत्कृपेवांचूनी । सर्वथा कोणी लाहेना ॥ ६८ ॥
भगवत्कृपा पावले साङ्ग । त्यांसी कथाकीर्तनीं अनुराग ।
तेचि निजभाग्यें महाभाग । स्वमुखें श्रीरंग बोलिला ॥ ६९ ॥
जगातें पवित्र करिती । माझी जाण नामकीर्ती ।
ऐसा कळवळोनि श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥ ३७० ॥
ऐशी भगवत्कृपेची प्राप्ती । केवीं आतुडे आपुले हातीं ।
तेचि अर्थीं श्रीपती । विशद श्लोकार्थीं सांगत ॥ ७१ ॥
ता ये श्रृण्वन्ति गायन्ति ह्यनुमोदन्ति चादृताः ।
मत्पराः श्रद्दधानाश्च भक्तिं विन्दन्ति ते मयि ॥ २९ ॥
आपुलिया गृहकार्यार्था विषयव्यापारीं जातां जातां ।
कानीं पडली हरिकथा । स्वभावतां प्रसंगें ॥ ७२ ॥
कृष्णकीर्तिकथनाक्षरें । रिघतांचि कर्णद्वारें ।
भीतरील पाप एकसरें । निघे बाहिरें गजबजोनि ॥ ७३ ॥
जेवीं पंचाननाची आरोळी । करी मदगजां रांगोळी ।
तेवीं हरिकथेच्या मेळीं । होय रंवदळी महापापा ॥ ७४ ॥
ऐसा निघाल्या पापाचा केरु । कथेसी उपजे अत्यादरु ।
कथावधानीं धरितां धीरु । हर्षे निर्भरु नर होय ॥ ७५ ॥
जंव जंव कथारहस्य जोडे । तंव तंव अनुमेदनीं प्रीति वाढे ।
वाढले प्रीतीचेनि पाडें । ते कथा कैवाडें स्वयें गाय ॥ ७६ ॥
फेडूनि लोकलाजेचें बिरडें । गातां हरिकीर्तिगुण पवाडे ।
न पाहे तो कर्माकडे । न सांकडें सुहृदासी ॥ ७७ ॥
निजभावें भगवत्कथा गातां । स्वयंभ उपजे सादरता ।
तेणें अत्यादरें हरिकथा । होय सांगता अतिश्रद्धा ॥ ७८ ॥
जंव जंव कथा सांगे निवाडें । तंव तंव श्रद्धा अधिक वाढे ।
प्रेमाचा पूर चढे । त्यामाजीं बुडे निज श्रद्धा ॥ ७९ ॥
कथाकीर्तन अनुकीर्ती । वाढत्या श्रद्धेचिये प्रीतीं ।
बाधूं न शके विषयासक्ती । तेणें मत्पर स्थिति साधकां ॥ ३८० ॥
न करितां भगवद्भजन । वेदाध्ययन यज्ञ दान ।
येणेंचि आम्ही जाऊं तरोन । म्हणती ते जन महामूढ ॥ ८१ ॥
एथ मुख्यत्वें भगवद्भक्ती । हा विश्व्वास धरितां चित्तीं ।
भगवत्पर झालिया वृत्ती । सर्व भूतीं मद्भाव ॥ ८२ ॥
ऐसा भाव धरोनि हृदयीं । माझे भक्तीवेगळें कांहीं ।
सर्वथा स्वयें करणें नाहीं । ‘मत्पर’ पाहीं या रीतीं ॥ ८३ ॥
ऐशिया मत्परा वृत्तीं । सावधान निजस्थिती ।
तेणें उपजे ‘चौथी भक्ती’ । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥ ८४ ॥
तेथ न करितां आठवण । अखंड होय हरिचें स्मरण ।
क्रियामात्रें भगवद्भजन । सहजें जाण सर्वदा ॥ ८५ ॥
जें जें ‘दृष्टीं’ देख आपण । थोर अथवा सूक्ष्म सान ।
तें तें होय हरीचें निजदर्शन । सहजें भजन अहेतुक ॥ ८६ ॥
जें जें ‘वाचा’ वदे वचन । तेंतें होय हरीचें स्तवन ।
स्तव्य स्तविता उणखूण । हेही आठवण विसरोनी ॥ ८७ ॥
शब्दीं शब्दातें शब्दवितां । ते शब्दरूपें हरीची सत्ता ।
शब्द द्योती ज्या शब्दार्था । ते अर्थग्राहकता हरीची ॥ ८८ ॥
यापरी ‘शब्दश्रवण’ । श्रवणीं श्रवण होतां जाण ।
तो शब्दार्थ संपूर्ण । होय ब्रह्मार्पण श्रवणेंसीं ॥ ८९ ॥
‘गंध’ घ्राणां होतां भेटी । भोक्तेपणें हरीचि उठी ।
तो घ्रेय घ्राता घ्राण त्रिपुटी । स्वयें घोंटी चिदत्वें ॥ ३९० ॥
‘रस’ रसना रसत्वबोघ । तेथ निजभोक्ता गोविंद ।
तो भोग्य भोक्ता भोजनसंबंध । करी परमानंद निजबोधें ॥ ९१ ॥
‘शीत-उष्ण-मृदु-कठीण’ । निजांगीं लागतां जाण ।
तें अंगेंचि होय आपण । मृदु कठिण मिथ्यात्वें ॥ ९२ ॥
‘करां’ ची जे कर्तव्यता । तीतें चालवी अकर्तता ।
यालागीं घेतां देतां । अकर्तात्मतां हरिभजन ॥ ९३ ॥
निश्चळ निजरूपावरी । चपळ पाउलांच्या हारी ।
चालवी जैशा लहरी । सूर्यकरीं मृगजळाच्या ॥ ९४ ॥
जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । चिन्मात्रीं जडली वृत्ती ।
चित्त चित्तत्वाची विसरे स्फूर्ति । या नांव ‘मद्भक्ति’ उद्धवा ॥ ९५ ॥
हे माझी आवडती भक्ती । इचें नांव म्हणिजेत ‘चौथी’ ।
हें भाग्य आतुडे ज्याचे हातीं । तैं चारी मुक्ती निजदासी ॥ ९६ ॥
भक्तिं लब्धवतः साधोः किमन्यदवशिष्यते ।
मय्यनन्तगुणे ब्रह्मण्यानन्दानुभवात्मनि ॥ ३०॥
अत्यंत माझी पढियंती । ते हे जाण चौथी भक्ती ।
निजभाग्यें लाधल्या हातीं । चारी मुक्ती तृणप्राय ॥ ९७ ॥
निरपेक्ष जेथ माझी भक्ती । तेथ पायां लागती चारी मुक्तीं ।
त्यांतें भक्त न धरिती हातीं । एथवरी प्रीति मद्भजनीं ॥ ९८ ॥
माझिया निजभजनप्रीतीं । स्वप्नींही बद्धता नेणिजे भक्तीं ।
बद्धतेवीण मिथ्या मुक्ती । जाणोनि न घेती निजभक्त ॥ ९९ ॥
जेथ बद्धता समूळ कुडी । तेथ मुक्ति कायशी बापुडी ।
माझिया निजभजनाअवडीं । स्वानंदकोडी मद्भक्तां ॥ ४०० ॥
निरपेक्षा निजप्रीतीं । भावें करितां अनन्य भक्ती ।
भक्तांसी स्वानंदाची प्राप्ती । भजनस्थितीमाझारीं ॥ १ ॥
जेवीं गर्भेंसीं वर्ते गुर्विणी । कां तरुणपणेंसीं तरुणी ।
तेवी स्वानंदाच्या पूर्णपणें । माझे निजभजनीं मद्भक्त ॥ २ ॥
तेथ सगुण अथवा निर्गुण । उभयरूपें मीचि ब्रह्म पूर्ण ।
तेथ भावें करितां भजन । ब्रह्मसंपन्न मद्भक्त ॥ ३ ॥
भावें करितां माझी भक्ती । भाविकां कोण पां अप्राप्ती ।
विवेकवैराग्यज्ञानसंपत्ती । पायां लागती मद्भक्तांच्या ॥ ४ ॥
माझे निजभजनें तुटे भेद । स्वयेंचि प्रकटे अभेदबोध ।
तेणें वोसंडे परमानंद । स्वानंदकंद स्वयंभ ॥ ५ ॥
माझे स्वरूपा नाहीं अंत । यालागीं नांवें मी ‘अनंत’ ।
बाप भक्तभाव समर्थ । तिहीं मी अनंत आकळिलों ॥ ६ ॥
ऐसें ज्यांचे प्रेम गोड । त्यांचे सेवेचें मज कोड ।
त्यांचें सोशीं मी सांकड । निचाडा चाड मज त्यांचि ॥ ७ ॥
देव सप्रेमें भुलला । म्हणे मी त्यांचाचि अंकिला ।
जीवेंभावें त्यांसी विकिला । मी त्यांचा जाहला तिहीं लोकीं ॥ ८ ॥
एथवरी भक्तां माझी प्राप्ती । अवचटें झाल्या सत्संगती ।
मा सद्भावें जे साधु सेविती । त्यांची निजगती मज न बोलवे ॥ ९ ॥
ऐसा संतमहिमा वानितां । धणी न पुरे श्रीकृष्णनाथा ।
तोचि संतमहिमा मागुता । होय वानिता चौं श्लोकीं ॥ ४१० ॥
यथोपश्रयमानस्य भगवन्तं विभावसुम ।
शीतं भयं तमोऽप्येति साधून् सम्सेवतस्तथा ॥ ३१ ॥
जेवीं वैश्वानर तेजोमूर्ती । त्याची सेवा जे करूं जाणती ।
त्यांचें शीततमभयनिवृत्ती । तो करी निश्चितीं उद्धवा ॥ ११ ॥
शीत निवारी संनिधी । तम निवारी तेजोवृद्धी ।
भय निवारी भगवद्बुद्धी । जेवीं त्रिशुद्धी विभावसु ॥ १२ ॥
तैशीच जाण सत्संगती । संगें त्रिविध ताप निवारती ।
तेचि अर्थींची निजयुक्ती । ऐक उपपत्ती उद्धवा ॥ १३ ॥
शीत म्हणिजे द्वंद्वबाधु । तो समूळ निवारिती साधु ।
तम म्हणिजे अज्ञानांधु । त्यासी करिती प्रबोधु निजज्ञानें ॥ १४ ॥
भयांमाजीं श्रेष्ठ मरण । भय निवारी साधु विचक्षण ।
निवारिती जन्ममरण । कृपाळु पूर्ण दीनांचे ॥ १५ ॥
अग्नीसमान म्हणों साधु । हाही बोल अतिअबद्धु ।
अग्नीहूनि अधिक साधु । तोचि प्रबोधु हरि सांगे ॥ १६ ॥
अग्नीपाशीं प्रबळ धूम । साधु निष्क्रोध निर्धूम ।
अग्नि पोळी अधमोत्तम । साधु सर्वसम सुखदाते ॥ १७ ॥
साधूंची धन्य संगती । संगे जडजाड्य तोडिती ।
कर्माचें कर्मत्व मोडिती । बुडत्या तारिती निजसंगें ॥ १८ ॥
निमज्ज्योन्मज्जतां घोरे भवाब्धौ परमायनम् ।
सन्तो ब्रह्मविदः शान्ता नौर्दृढेवाप्सु मज्जताम् ॥ ३२ ॥
प्रतिक्षणीं अधिक वृद्धी । अमर्याद वाढे भवाब्धी ।
तेथ उबकल्या चुबकल्या त्रिशुद्धी । अधर्मबुद्धि ॥ १९ ॥
अधर्में निमज्जन नरकांत । स्वधर्में उन्मज्जन स्वर्गांत ।
ऐसे भोगिती आवर्त । स्वर्गनरकांत संसारी ॥ ४२० ॥
यापरी संसारी जन । पावतां उन्मज्जन निमज्जन ।
त्यासी तरावया भवाब्धि जाण । साधु सज्जन दृढ नाव ॥ २१ ॥
पडल्या जळार्णवामाझारीं । जेवीं अच्छिद्र नाव तारी ।
तेवीं बुडतां भवसागरीं । सुखरूप तारी सज्जननाव ॥ २२ ॥
कामक्रोधरहित शांती । हेचि नावेची अच्छिद्र स्थिती ।
ब्रह्मज्ञानें सपुरती । सुखरूप निश्चितीं या हेतु ॥ २३ ॥
कामक्रोधादि सावजांसी । बळें घ्यावया आंविसासी ।
कदा न येववे नावेपाशीं । संगें सकळांसी तारक ॥ २४ ॥
नवल ये नावेची स्थिती । जुनी नव्हे कल्पांतीं ।
बुडवूं नेणे धारावर्तीं । तारक निश्चितीं निजसंगें ॥ २५ ॥
परी ये नावेची नवल गती । वरी चढले ते बुडती ।
तळीं राहिले ते तरती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २६ ॥
दीनांचा कळवळा पहा हो । हाचि मुख्यत्वें तरणोपावो ।
त्या कळवळ्याचा अभिप्रावो । स्वयें देवो सांगत ॥ २७ ॥
अन्नं हि प्राणिनां प्राण आर्तानां शरणं त्वहम् ।
धर्मो वित्तं नृणां प्रेत्य सन्तोऽर्वाग्बिभ्यतोऽरणम् ॥ ३३ ॥
जेवीं अन्नेवीण प्राण । सर्वथा न वांचती जाण ।
प्राण्यांचें प्राणपोषण । करावया सामर्थ्य पूर्ण अन्नीं नांदे ॥ २८ ॥
जोडली धर्माची संपत्ती । ते इहलोकीं होय रक्षीती ।
तेचि धर्मधन देहांतीं । उत्तम गतिदायक ॥ २९ ॥
संसारीं पीडिले दारुण । त्रिविध तापें तापले पूर्ण ।
ऐशिया शरणागता शरण्य । मी नारायण रक्षिता ॥ ४३० ॥
माझें करितां नामस्मरण । सहजें निवारे जन्ममरण ।
त्या मज रिघालिया शरण । बाधी दुःख कोण बापुडें ॥ ३१ ॥
दुःखभय न पावतां आधीं । जिंहीं साधु सेविले सद्बुद्धीं ।
त्यांसी भवभयाची आधिव्याधी । जाण त्रिशुद्धी बाधिना ॥ ३२ ॥
प्राणियांसी होतां पतन । भाग्यें भेटल्या सज्जन ।
निवारूनि अधोगमन । जन्ममरण छेदिती ॥ ३३ ॥
संसार तरावया जाण । सत्संगतीचि प्रमाण ।
त्यांचे भावें धरितां चरण । दीनोद्धरण त्यांचेनी ॥ ३४ ॥
सन्तो दिशन्ति चक्षूंषि बहिरर्कः समुत्थितः ।
देवता बान्धवाः सन्तः सन्त आत्माहमेव च ॥ ३४ ॥
जेवीं आंधारेंसीं सगळी राती । निजतेजें निरसी गभस्ती ।
तेवीं सत्संगसूर्यप्राप्ती । अविद्येची निश्चितीं निरसी निशा ॥ ३५ ॥
बाह्य उगवल्या गभस्ती । चोरभयाची होत निवृत्तीं ।
तेवीं जोडल्या सत्संगती । भवभय कल्पांतीं असेना ॥ ३६ ॥
बाह्य सूर्योदयकाळीं । पक्षी सांडिति आविसाळीं ।
सत्संगसूर्याचे मेळीं । देहाचीं आविसाळीं सांडिती जीव ॥ ३७ ॥
बाह्य सूर्याचा किरणीं । हर्षें विकासे कमळिणी ।
सत्संगसूर्याचे मिळणीं । निर्विकल्प कमळणी विकासे ॥ ३८ ॥
सूर्य उगवलिया गगनीं । चक्रवाकें मिळती मिळणीं ।
तेवीं सत्संग पावोनि । जीव शिव दोनी एकवटती ॥ ३९ ॥
बाह्य सूर्याचे पहांटेसी । पांथिक चालती स्वग्रामासी ।
सत्संगसूर्याचे प्रकाशीं । मुमुक्षु निजधामासी पावती ॥ ४४० ॥
बाह्य सूर्याचे उदयस्थितीं । कर्माची चाले कर्मगती ।
सत्संगसूर्याचे संगतीं । निष्कर्मप्रवृत्ति प्रवर्ते ॥ ४१ ॥
सूर्यबिंबाचे उदयसंधी । अर्घ्यदान दीजे वेदविदीं ।
सत्संगसूर्याचे संबंधीं । दीजे देहबुद्धी तिलांजळी ॥ ४२ ॥
सूर्यौदयचिया प्राप्ती । याज्ञिक होमातें हविती ।
तेवीं सत्संगसूर्यस्थिती । अहंता हविती ज्ञानग्नीं ॥ ४३ ॥
सूर्य उगवूनि आकाशीं । जगाची जड निद्रा निरसी ।
संत उगवूनि चिदाकाशीं । जीव चित्प्रकाशीं प्रबोधी ॥ ४४ ॥
हो कां साधु सूर्यासमान । हें बोलणें निलग हीन ।
सूर्यो पावे अस्तमान । साधु प्रकाशमान सर्वदा ॥ ४५ ॥
सूर्यासी आच्छादी आभाळ । साधु सदा निजनिर्मळ ।
सूर्यासी सदा भ्रमणकाळ । साधु अचंचळ भ्रमणरहित ॥ ४६ ॥
ग्रहणकाळाचा लवलाहो । पावतां सूर्यातें ग्रासी राहो ।
साधु ग्रहांचा पुसोनि ठावो । स्वानंदें पहा हो नांदती ॥ ४७ ॥
दुई दाटतां प्रबळ । तेणें आच्छादे रविमंडळ ।
तम धूम मोहपडळ । साधूंसी अळुमाळ बाधीना ॥ ४८ ॥
सूर्य निजकिरणें सर्वांतें तावी । साधु निजांगें जग निववी ।
सूर्य सर्वांतें क्षयो दावी । साधु अक्षयी करी निजबोधें ॥ ४९ ॥
सूर्यो साह्य झालिया दृष्टीं । दृश्याकारें उघडे सृष्टी ।
सत्संग साह्य झालिया दृष्टीं । चिन्मात्रें सृष्टी ठसावे ॥ ४५० ॥
विवेकें विचारितां देख । सूर्याहूनि साधु अधिक ।
साधु धरातळीं ज्ञानार्क । भवाब्धितारक निजसंगियां ॥ ५१ ॥
पृथ्वीतळीं देवता साधु । साधु दीनांचे सखे बंधु ।
साधुरूपें मी परमानंदु । जाण प्रसिद्ध परमात्मा ॥ ५२॥
देवां दीजे बळिअवदान । तेव्हां देवा होती प्रसन्न ।
कृपातारक निजसज्जन । दयाळु पूर्ण दीनांचे ॥ ५३ ॥
सुहद सखे सगोत्र बंधु । द्रव्यलोभें भजनसंबंधु ।
निर्लोभें कृपाळू साधु । सखे बंधु दीनांचे ॥ ५४ ॥
संत केवळ कृपेचे दीप । संत ते माझें निजस्वरूप ।
यालागीं सत्संगें फिटे पाप । होती निष्पाप साधक ॥ ५५ ॥
निष्पाप करूनि साधकांसी । ब्रह्मस्वरूपता देती त्यांसी ।
ऐसें कृपाळुत्व साधूंपाशीं । जाण निश्चयेंसीं उद्धवा ॥ ५६ ॥
मी निर्गुणत्वें ब्रह्म पूर्ण । साधु चालतेंबोलतें ब्रह्म जाण ।
साधूंसी रिघालिया शरण । तैं जन्ममरण असेना ॥ ५७ ॥
साधूंसी सद्भावें शरण । रिघाल्या नुरे जन्ममरण ।
साधु शरणागतां शरण्य । सत्य जाण उद्धवा ॥ ५८ ॥
भावें धरिलिया सत्संगती । संसारिया होय निर्मुक्ती ।
हें प्रतिज्ञापूर्वक श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥ ५९ ॥
सद्भावेंसीं सत्संगती । धरितां घरा ये ब्रह्मस्थिती ।
हें निजवर्म उद्धवाप्रती । देवें अध्यायांतीं निरूपिलें ॥ ४६० ॥
परम विरक्तीचें कारण । तें हें पुरूरवाप्रकरण ।
उपसंहार श्रीकृष्ण । अध्यायांतीं जाण संपवी ॥ ६१ ॥
वैतसेनस्ततोऽप्येवमुर्वश्या लोकनिःस्पृहः ।
मुक्तसङ्गो महीमेतामात्मारामश्चचार ह ॥ ३५ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमंहस्यां
संहितायामेकादशस्कन्धेषङ्विंशोऽध्यायः ॥ २६ ॥
पूर्वीं सूर्यवंश प्रसिद्ध । तेथ सोमवंशाचा संबंध ।
‘वैतसेन’ श्लोकींचें पद । लावूनि गोविंद बोलिला ॥ ६२ ॥
उमावनीं अतिएकांत । तेथ उमा आणि उमाकांत ।
विगतवासेंसीं क्रीडत । स्वानंदयुक्त स्वलीला ॥ ६३ ॥
तेथ शिवाचे दर्शनासी । अवचटें आले सप्तऋषी ।
लज्जा उपजली पार्वतीसी । तिणें त्या वनासी शापिलें ॥ ६४ ॥
‘जो पुरुष या वनाआंत । येईल तो हो हो स्त्रीरूप एथ’ ।
ऐसा शाप क्रोधयुक्त । वदली निश्चित जगदंबा ॥ ६५ ॥
तेथ राजा ‘सुद्युम्न’ सूर्यवंशी । नेणॊनियां शापप्रभावासी ।
पारधी आला त्या वनासी । सकळ सेनेसीं सन्नद्ध ॥ ६६ ॥
रिघतांचि त्या वनाआंत । पुरुषत्व पालटलें तेथ ।
बाप शापाचें सामर्थ्य । झाले समस्त स्त्रीरूप ॥ ६७ ॥
तेथ पुरुषत्वाची आठवण । निःशेष विसरलें मन ।
आपण पूर्वीं होतों कोण । हेंही संपूर्ण विसरले ॥ ६८ ॥
अश्व झाले अश्विनी । हस्ती झाले हस्तिणी ।
पुरुषा झाले कामिनी । तत्क्षणीं त्या वनांव ॥ ६९ ॥
तेथ पुरुषकामें कामासक्ती । अनुकूल पुरुषांप्रती ।
स्त्रिया गेलिया त्या समस्ती । अतिकामरतीं संभोगा ॥ ४७० ॥
राजा सुद्युम्न झाला नारी । अतिसुकुमार सुंदरी ।
तो सोमपुत्र बुधातें वरी । अतिप्रीतीकरीं भाळोनि ॥ ७१ ॥
बुधें सुद्युम्न देखोनि नारी । तो भुलला स्त्रीकामेकरीं ।
एवं अतिप्रीतीं परस्परीं । येरयेरावरी भाळलें ॥ ७२ ॥
बुध महाराजचूडामणी । तो सुद्युम्नातें स्त्रीत्वें पर्णी ।
केली पटाची निजराणी । बाप करणी कर्माची ॥ ७३ ॥
सुद्युम्नबुधवीर्येंकरीं । पुरूरवा जन्मे त्यांचे उदरीं ।
एवं सूर्यवंशामाझारीं । सोमवंश यापरी संचरला ॥ ७४ ॥
हे सोमवंशींची आद्यकथा । एथूनि सोमवंश वाढता ।
श्रीकृष्ण बोलिला ध्वनितार्था । तेचि म्यां कथा उपलविली ॥ ७५ ॥
सुद्युम्न झाला बुधाची नारी । मागें सूर्यवंशामाझारीं ।
नाहीं राज्यासी अधिकारी । संकट भारी वोढवलें ॥ ७६ ॥
ते सूर्यवंशींचा कुळगुरु । वसिष्ठ महायोगीश्वरु ।
तेणें करूनि अत्यादरु । गौरी-हरु प्रार्थिलीं ॥ ७७ ॥
प्रसन्न करूनि पार्वतीसी । मागे सुद्युम्नाच्या उच्छापासी ।
येरी सांगे महादेवासी । तुम्हीं वसिष्ठासीं बुझवावें ॥ ७८ ॥
जें भवानीचें शापवचन । कदा अन्यथा नव्हे जाण ।
धरावया वसिष्ठाचें मन । नवलविंदान शिवें केलें ॥ ७९ ॥
शुक्ल पक्षीं सुद्युम्नासी । पुरुषत्व प्राप्तेअ होईल त्यासी ।
कृष्णपक्षीं बुधापाशीं । स्त्रीभावेंसीं वर्तेल ॥ ४८० ॥
पक्षें पुरुष पक्षें नारी । ऐशिया उच्छापाची परी ।
शिवें करूनि कृपेकरीं । केला अधिकारी निजराज्या ॥ ८१ ॥
पुरुषत्व पावल्या सुद्युम्नासी । तें पुरुषत्व नावडे त्यासी ।
स्त्रीसंभोगें बुधापाशीं । अतिप्रीतीसीं लोधला ॥ ८२ ॥
स्वर्गअप्सरा आलिया पाशीं । त्याही नावडती सुद्युम्नासी ।
त्याहूनि प्रीति बुधापाशीं । स्त्रीभावेंसीं अनिवार ॥ ८३ ॥
बुधासीही स्वर्गांगना । संभोगीं न येती मना ।
ऐसी अतिप्रीति सुद्युम । स्त्रीभोगें जाण विगुंतली ॥ ८४ ॥
पुरुषीं पुरुषत्वाची रती । भोगूं जाणें मी श्रीपती ।
इतर बापुडीं तीं किती । स्त्रीदेहासक्तीं भुललीं ॥ ८५ ॥
स्त्रीदेहीं जो आत्मा असे । तो भोगिजे म्यां हृषीकेशें ।
इतरांसी स्त्रीदेहींचें पिसें । विषयावेशें भुलोनी ॥ ८६ ॥
असो हें सांगावें किती । कामीं निष्कामतेची रती ।
ते मी जाणें रमापती । कां जाणती निजानुभवी ॥ ८७ ॥
पुरुत्वापरीस कामरती । स्त्रीदेहीं अतिआसक्तीं ।
त्या स्त्रीकामाची निवृत्ती । जाण निश्चितें सत्संगें ॥ ८८ ॥
वसिष्ठाचिये सत्संगतीं । झाली स्त्रीभावाची निवृत्ती ।
सुद्युम्न पावला पुरुषत्वप्राप्ती । धन्य त्रिजगतीं सत्संग ॥ ८९ ॥
पुरुषत्व पावोनि सुद्युम्न । निजनगरा येतां जाण ।
स्त्रीभावें नष्टलें सैन्य । एकला आपण स्वयें आला ॥ ४९० ॥
एवं निःशेष विगतसैन्य । यालागीं नांवें ‘वीतसेन’ ।
त्या वीतसेनाचा पुत्र जाण । ‘वैतसेन’ पुरूरवा ॥ ९१ ॥
तेणें निजात्मता अतिविरक्ती । सांडूनि स्वर्गभोगसंपत्ती ।
त्यजूनि उर्वशीकामासक्ती । आत्मारामस्थिती पावला ॥ ९२ ॥
आत्माराम निजस्थिती । मिथ्या देहसंग सांगाती ।
निजात्मबोधें त्रिजगतीं स्वानंदें नृपति विचरत ॥ ९३ ॥
जेथें जेथें पाउल उठी । तेथें तेथें होती सुखाच्या कोटी ।
स्वानंदें कोंदली सृष्टी । ब्रह्मदृष्टीं विचरतु ॥ ९४ ॥
ब्रह्मीं विचरतां ब्रह्मपणें । ब्रह्मरूप झालें जिणें ।
विसरला जिणेंमरणें । पूर्णीं पूर्णपणें परिपूर्ण ॥ ९५ ॥
हें उर्वशी-पुरूरवोपाख्यान । जो स्वयें ऐके सावधान ।
तैं दोष जाती अगम्यागमन । विरक्ती संपूर्ण साधकां ॥ ९६ ॥
यापरी वैराग्ययुक्तीं । राजा पावला ब्रह्म प्राप्ती ।
वैराग्य उपजे सत्संगतीं । सत्संगें विरक्ती मद्भजनें ॥ ९७ ॥
‘सद्भावें करितां माझी भक्ती । साधकां उपजे विरक्ती’ ।
ऐसें बोलिला श्रीपती । तें उद्धवें चित्तीं दृढ धरिलें ॥ ९८ ॥
ते भजनक्रियेचा प्रश्न । पुढिले अध्यायीं जाण ।
उद्धव पुसेल आपण । जेणें श्रीकृष्ण संतोषे ॥ ९९ ॥
उद्धव पुसेल गोड गोठी । जेणें श्रीकृष्ण सुखावें पोटीं ।
तेणें स्वानंदें निजपुष्टी । भजनहातवटी सांगेल ॥ ५०० ॥
उपासनाकांडरहस्य पूर्ण । मुख्य क्रियायोगनिरूपण ।
समूळ आगमलक्षण । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १ ॥
ते कथेसी अवधान । श्रोतां द्यावें सावधान ।
एका तुष्टला जनार्दन । स्वानंदघन निजबोधें ॥ ५०२ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां ऐलगीतोपाख्यानं नाम षड्विंशोध्यायः ॥ २६ ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
श्लोक ॥ ३५ ॥ ओव्या ॥ ५०२ ॥