॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय चोविसावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो जी गुणातीता । व्यक्तिरहिता अव्यक्ता ।
तुजमाजीं नाहीं द्वैतकथा । अद्वैततारहिवासी ॥ १ ॥
तुझा अद्वैत निजनिर्वाहो । तेथ नाहीं देवी देवो ।
उदय-अस्तांचा अभावो । रविचंद्रांसी ठावो असेना ॥ २ ॥
तेथ सशब्द हारपला वेदू । बुद्धीसी मिथ्या बोधू ।
तिळभरी नाहीं भेदू । अद्वयानंदू एकला ॥ ३ ॥
ऐसिया अद्वैतपणीं । प्रकृतिपुरुषांची कहाणी ।
सांगिजे केवळ अज्ञानीं । ज्ञातेपणीं चातुर्यें ॥ ४ ॥
जेथ मीतूंपणा नाहीं ठावो । तेथ प्रकृतिपुरुषां केवीं निर्वाहो ।
ज्याचा नाहीं गर्भसंभवो । त्याचें जातक पहा हो वर्तविती ॥ ५ ॥
जें जन्मलेंचि नाहीं । त्याचें श्राद्ध करावें कायी ।
हें ज्ञात्यासी पुसतां पाहीं । ठेवितां ठायीं ठाके ना ॥ ६ ॥
वांझेच्या पुत्राचा विवाहो । समारंभ चला पहा हो ।
नेणा साच जाणा वावो । तैसा निर्वाहो प्रकृतिपुरुषां ॥ ७ ॥
ऐसें नसतेंचि नाथिलें । साचाचे परी नांदविलें ।
एकीं अनेकत्व दाविलें । एकपण संचलें न मोडतां ॥ ८ ॥
ऐसा एकपणें एकुलता । तोचि आपण आपली झाला कांता ।
आपुले कांतेचा आपण भर्ता । अतिलाघवता अतर्क्य ॥ ९ ॥
जेवीं अधनारिनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी ।
तेवीं प्रकृति पुरुष संसारीं । एकाकारीं नांदत ॥ १० ॥
तो पुरुष ते पतिव्रता । दोघां अनन्य प्रीति एकात्मता ।
येरयेरां वेगळीकता । पाऊल सर्वथा न घालिती ॥ ११ ॥
दोघां एकत्र सदा असणें । दोघासीं एकचि नेसणॆं ।
दोघां एके सत्ता बैसणें । दोघां एकचि प्राणें वर्तती ॥ १२ ॥
दोघां एकचि देखणें । दोघां एकचि चाखणें ।
दोघां एकचि बोलणें । दोघां करणें एकचि ॥ १३ ॥
कैशी दोघां प्रीति अलोलिक । येरयेरांवीण न घेती विख ।
येरयेरांवीण न चाखिती उदक । येरयेरेंवीण देख आंधळीं ॥ १४ ॥
नवल बाइलेचें करणें । नपुंसका पुरुषत्व इणें देणें ।
मग तिचेनि अधीनपणें । पुरुषें नांदणें सर्वदा ॥ १५ ॥
मग हा तिचेनि डोळां देखे । मग हा तिचेनि बोले मुखें ।
तिचोनि भोगी हा सुखदुःखें । बंधमोक्ष चाखे तिचेनि ॥ १६ ॥
तिचेनि म्हणवी मी ब्रह्म । तिचेनि करी हा कर्माकर्म ।
तिचेनि भोगी हा मरणजन्म । धर्माधर्मविभागें ॥ १७ ॥
तिचेनि यासी पाप घडे । तिचेनि यासी पुण्य जोडे ।
तिचेनि हा महत्त्वा चढे । तिचेनि पडे अधःपातीं ॥ १८ ॥
एथवरी अतिप्रीतीं । वाढविली निजप्रकृती ।
प्रकृति पातिव्रत्यस्थिती । वश्य निजपती तियें केला ॥ १९ ॥
नवल दोघांची सोयरिकी । दोघीं भावंडें होती सखीं ।
तो बाप ते त्याची लेंकी । पाहतां विवेकीं तो पुत्र तिचा ॥ २० ॥
यापरी अगम्यागमन । तिंहीं दोघीं करूनि जाण ।
वाढविले अनेक जन । तिसरेपण नातळतां ॥ २१ ॥
ऐसा अव्यभिचारी व्यभिचारू । करूनि वाढविला संसारू ।
तो अतिअतर्क्य अगोचरू । अगम्य दुर्धरू शिवादिकां ॥ २२ ॥
हा निजशक्तिप्रकृतिमेळें । भोगी शिवत्वाचे सोहळे ।
प्रिया न देखतां तात्काळें । सांडी सगळें शिवत्व ॥ २३ ॥
ज्यासी गांवठाव ना जीवमेळ । रूपनांव ना काळमेळ ।
ऐसाही प्रकृती केवळ । केला सबळ निजगुणीं ॥ २४ ॥
प्रकृती निजगुणास्तव । निजभर्ता केला सावेव ।
वर्ण व्यक्ति रूप नांव । नाना वैभवविलासें ॥ २५ ॥
तंव पूर्णत्व लोपोनियां शिवें । अंगावरी वाढविलें शांभवें ।
येरी पतिव्रता आहेवें । रूपें नांवें शिव पूजी ॥ २६ ॥
दोघांपासूनि झालें जग । परी न दिसे तिसरा भाग ।
न तुटे अनन्यमिळणीयोग । भिन्न विभाग दाखवितां ॥ २७ ॥
त्रैलोक्य पाहतां साङ्ग । न दिसे तिसरें अंग ।
दोघीं दुमदुमीत जग । भरलें चांग दुबंधीं ॥ २८ ॥
दोघां अतिप्रीति ऐशी । अनन्यमिळणी अनन्यासी ।
दोघें अणूमाजीं सावकाशीं । निजरहिवासी नांदत ॥ २९ ॥
पतीवीण ते पतिव्रता । सगळीचि विरे सर्वथा ।
प्रियेवीण असतचि नसता । होय कांहीं नव्हतां भर्तारू ॥ ३० ॥
शिव निःसंग जो पैं सदा । क्रियाकरणेंवीण नुसधा ।
त्यासीही अतिप्रीतीं निजप्रमदा । सुखदुःखबाधा भोगवी ॥ ३१ ॥
यापरी निजनोवरा । प्रकृती गोंविला घरचारा ।
मग घरवातेचा थारा । त्याच्याचि शरीरावरी केला ॥ ३२ ॥
प्रकृति पतिव्रता अवंचक । कर्माकर्मीं शिणोनि अनेक ।
सुखदुःखांची परवडी देख । अर्पी आवश्यक निजकांता ॥ ३३ ॥
नवल तें मीं सांगावें काये । स्त्री जोडी तें पुरुष खाये ।
तियेवीण तो पाहें । कंहीं न लाहे कवडाही ॥ ३४ ॥
प्रकृति पतिव्रताशिरोमणी । कांत वश्य करोनि निजगुणीं ।
वासना सूक्ष्म सेवया अनुदिनीं । भोगवी सुगरणी भर्ताराकरवीं ॥ ३५ ॥
तेथ प्रकृतीचेनि गदारोळें । भवाब्धीं जलक्रीडा खेळे ।
प्रकृति पुरुषातें बुडवी बळें । पुरुष एकें काळें प्रकृति बुडवी ॥ ३६ ॥
ऐशा प्रकृतीच्या संगाआंत । पुरुषास लाविलें पंचभूत ।
जन्ममरणांच्या बुड्या देत । अवस्थाभूत होऊनी ॥ 37 ||
ऐसा प्रकृतिचिया भिडा । पुरुष् केवळ् झाला वेडा ।
निजत्व् विसरोनि बापुडा । केला गाढा अतिदीन् ॥ ३८ ॥
ऐसा विसरोनि पूर्णत्वासी । जीवशिवद्वंद्वें स्वयें सोशी ।
त्यासी न्यावया निजत्वासी । गुणिया पूर्णांशीं गुरुरावो ॥ ३९ ॥
ज्याचे वचनमात्रें पहा वो । जीवाचा हारपे जीवभावो ।
शिवा शिवपदीं ठावो । ज्याचा वचनगौरवो नांदवी ॥ ४० ॥
ज्याची भावार्थें ऐकतां गोठी । अहंकारू निमे उठाउठी ।
जन्ममरणांसी पडे तुटी । न् दिसे दृष्टीं भवभय् ॥ ४१ ॥
ज्याचिया कृपादृष्टिपुढें । जीवशिवांचें फिटे बिरडें ।
माया मिथ्यात्वें समूळ् उडे । पूर्णत्वाचें उघडे भांडार् ॥ ४२ ॥
शिवू भुलविला शिवत्वासी । यावया तो निजपदासी ।
आज्ञा जैं पुसे सद्गुरूसी । तैंचि शिवासी शिवत्व् ॥ ४३ ॥
एवढी महिमा सद्गुरूसी । वचनें केवीं वानूं त्यासी ।
तवं वनिते वाणीनें वानावयासी । वदवी वाचेसी गुरुरावो ॥ ४४ ॥
तेथ् एक् मी वानिता । हें कोणें घ्यावें आपुले माथां ।
गुरूनें हरितली अहंता । तेथ् मी एक् कर्ता घडे केवीं ॥ ४५ ॥
तेथ् मीपणें घ्यावी अहंता । तंव् गुरूचि मीपणाआंतौता ।
गुरूवेगळा ठाव् नाहीं रिता । मीपणाचे माथां गुरुरावो ॥ ४६ ॥
माझें जें कां मीपण् । तें सद्गुरु झाला आपण् ।
तेव्हां रूप् एक् नांवें भिन्न् । एका जनार्दन् एकत्वें ॥ ४७ ॥
अवघा जनार्दनचि देखा । तोचि उपनांवें झाला एका ।
तेणें नामें श्री भागवत् देखा । देशभाखा अर्थवी ॥ ४८ ॥
तेविसावे अध्यायाचे अंतीं । देवो बोलिला उद्धवाप्रती ।
द्वंद्वभोगांची निजप्राप्ती । साहावी शांती धरोनि ॥ ४९ ॥
ज्यांसी बाणली अढळ् शांती । ते मज् अजितातें जिंकिती ।
तेचि साचार् परमार्थी । स्वमुखें श्रीपति बोलिला ॥ ५० ॥
तें ऐकोन् कृष्णवचन् । उद्धवाचें दचकलें मन् ।
द्वंद्वसहिष्णुता अतिकठिण् । कैसोनि आपण् साहावी ॥ ५१ ॥
द्वंद्वसहिष्णुतासाधन् । पुसतां उबगेल् श्रीकृष्ण् ।
ऐशिया भिडा उद्धव् पूर्ण् । धरोनि मौन् राहिला ॥ ५२ ॥
तो उद्धवाचा अभिप्रावो । जाणोनियां देवाधिदेवो ।
द्वंद्वसहिष्णुताउपावो । समूळ् पहा वो सांगत् ॥ ५३ ॥
अद्वयत्वें परिपूर्ण् । प्रकृतीहूनि पुरुष् भिन्न् ।
हें आकळल्या निजज्ञान् । द्वंद्वबंधन् बाधीना ॥ ५४ ॥
द्वंद्वें जिणावया पूर्ण् । प्रकृतिपुरुषविवंचन् ।
उद्धवें न् करितां प्रश्न् । स्वयें श्रीकृष्ण् सांगत् ॥ ५५ ॥
भक्तअंतरींचे जाणता । यालागें अंतर्यामी तत्त्वतां ।
तो निजभक्तांचिया स्वार्था । पूर्ण् परमार्थ् सांगत् ॥ ५६ ॥
निजभक्तांचें मनोगत् । जाणोनियां श्रीकृष्णनाथ् ।
करावया भक्तहित् । कृपेनें सांगत् कृपाळू ॥ ५७ ॥
जगीं धन्य् भाग्य् उद्धवाचें । कृष्ण् दैवत् तिहीं लोकींचें ।
कृपा वोरसोनियां साचें । प्रकृतिपुरुषांचें निज् सांगे ॥ ५८ ॥
आशंकेचें निरूपण् । उद्धवें न् सांगतांही जाण् ।
तें जाणोनियां श्रीकृष्ण् । कृपा निरूपण् निरूपी ॥ ५९ ॥
कृष्ण् म्हणे ज्यासी तारीन् । तो पहिलाचि तरला जाण् ।
करावया जगाचें उद्धरण् । कृपें श्रीकृष्ण् बोलत् ॥ ६० ॥
धेनु वत्साचेनि लोभें । जेवीं घरापुरतें दुभे ।
तेवीं उद्धवाचेनि वालभें । जग् पद्मनाभें उद्धरिलें ॥ ६१ ॥
श्रीभगवानुवाच् -
अथ् ते संप्रवक्ष्यामि सांख्यं पूर्वैर्विनिश्चितम् ।
यद्विज्ञाय् पुमान् सद्यो जह्याद् वैकल्पिकं भ्रमम् ॥ १ ॥
जो योगियांचां योगेंद्र् । जो ज्ञानियांचा ज्ञानेंद्र् ।
जो भक्तचित्तचकोरचंद्र् । जो यादवेंद्र् यदुवंशीं ॥ ६२ ॥
जो प्रकृतिपुरुषांहूनि पर् । तो स्वयें बोले शार्ङ्गधर् ।
उद्धवा द्वंद्वसहनप्रकार् । अतिगुह्य् विचार् अवधारीं ॥ ६३ ॥
जें ऐकतांचि निरूपण् । सुखदुःखातीत् आपण् ।
हे संपूर्ण् पावे खूण् । तें गुह्य् ज्ञान् अवधारीं ॥ ६४ ॥
मी कपिलरूपें अवतरूनी । प्रकृतिपुरुष् विवंचोनी ।
उपदेशिली निजजननी । ते जुनी कहाणी सांगेन् ॥ ६५ ॥
जे परिसतां सावधान् । स्वयें होइजे ज्ञानसंपन्न् ।
पुरुषाहूनि प्रकृति भिन्न् । सुखदुःख् जाण् तीपाशीं ॥ ६६ ॥
सुखदुःखें मायिक् पूर्ण् । ऐसें ज्यासी कळलें ज्ञान् ।
तेव्हां भवभयभ्रम् दारुण् । तत्काळ् जाण् तो सांडी ॥ ६७ ॥
जेवीं मोतियांची कंठमाळा । भ्रमें सर्प् भासली डोळां ।
ते भ्रमांतीं घालिती गळां । न् बाधी कंटाळा सर्पभायाचा ॥ ६८ ॥
तेवीं शिवशक्तिविवंचन् । तुज् मी सांगेन् संपूर्ण् ।
जें आकर्णितां सावधान् । द्वंद्वें सकारण् हारपती ॥ ६९ ॥
बह्य् सुखरूप् एकलेपणीं । तेथ् प्रकृतिपुरुष् कैंचीं दोनी ।
द्वंद्वसुखदुःखें ज्यापासोनी । त्रिभुवनीं न् समाती ॥ ७० ॥
तेचि अर्थींचें निरूपण् । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण् ।
प्रकृतिपुरुषांचें जन्म् जाण् । तें मुख्य् कारण् सुखदुःखां ॥ ७१ ॥
आसीञ्ज्ञानमथो ह्यर्थ् एकमेवाविकल्पितम् ।
यदा विवेकनिपुणा आदौ कृतयुगेऽयुगे ॥ २ ॥
जेवीं निजेल्या पुरुषाची छाया । पुरुषातळीं जाय् लया ।
तेवीं सविकार् गिळोनि माया । ब्रह्म् एकल्या एकाकी ॥ ७२ ॥
ब्रह्म् एकाकी परिपूर्ण् । हेंही म्हणावया म्हणतें कोण् ।
नाहीं नाम् रूप् व्यक्ति पूर्ण् । ब्रह्मीं ब्रह्मपण् स्फुरेना ॥ ७३ ॥
तेथ् नाहीं युगसंख्या काळ् वेळ् । नाहीं दिनमान् घटिका पळ् ।
नाहीं शून्यत्वें शून्य् मंडळ् । ब्रह्म् केवळ् परिपूर्णत्वें ॥ ७४ ॥
तेथ् मी ब्रह्म् हें स्फुरे जें स्फुरण् । तेंचि मायेचें मुख्य् लक्षण् ।
तेंचि प्रकृतिपुरुषांचें जन्मस्थान् । जावळीं फळें जाण् जन्मलीं ॥ ७५ ॥
जेवीं कां कवळूनियां कण् । निकण् कोंडा वाढे आपण् ।
तेंवी पुरुषयोगें पूर्ण् । प्रकृति जाण् थोरावे ॥ ७६ ॥
धरूनि गोडपणाचा सांठा । फणसाअंगीं वाढे कांटा ।
तेवीं पुरुषयोगें ताठा । चढला मोठा प्रकृतीसी ॥ ७७ ॥
जेवीं कां डोळींचेंचि जळ् । गोठोनि डोळां होय् पडळ् ।
तेवीं ब्रह्मीं मायामळ् । करी शबळ् शुद्धासी ॥ ७८ ॥
पडळ् डोळा मंद् करी । माया निजानंद् आवरी ।
वाढोनि त्याची त्याचिवरी । वेडा करी पुरुषातें ॥ ७९ ॥
ऐसें कर्तेनवीण् आपसया । कार्यकारण् जें आलें आया ।
त्यातें कृतयुग् म्हणावया । वेदू लवलाह्या उदेला ॥ ८० ॥
अकार्-उकार्-मकारेंसीं । वेदू उपजे प्रकृतिपुरुषीं ।
जेवीं उकलल्या बीजासी । प्रथम् ये त्यासी तिवणा डिरू ॥ ८१ ॥
ते वेदींचा अभिप्रावो । ब्रह्म् सत्य् माया वावो ।
आपुलेनि अभेदें ब्रह्मभावो । विवेकनिपुण् पहा वो जाणती ॥ ८२ ॥
ऐसे वेदविवेकें अभेदयोगी । ते कृतादि होत् कां कलियुगीं ।
वर्तता ते सदा अयुगीं । युग् त्यालागीं असेना ॥ ८३ ॥
कृतयुगादि युगपंक्ती । चराचर् नाना व्यक्ती ।
यांसी उपजवी प्रकृती । तिची उत्पत्ती हरि सांगे ॥ ८४ ॥
तन्मायाफलरूपेण् केवलं निर्विकल्पितम् ।
वाङ्मनोऽगोचरं सत्यं द्विधा समभवद्धहत् ॥ ३ ॥
तें बृहत् जें परब्रह्म् । जेथ् न् रिगे रूपनाम् ।
जें मनबुद्धीसी अगम्य् । जें दुर्गम् इंद्रियां ॥ ८५ ॥
जें निर्गुण निराकार । जें सत्यस्वरूप साचार ।
जें परेहूनि परात्पर । निर्विकार निजवस्तु ॥ ८६ ॥
तेथ अतर्क्य मायाचमत्कार । करी दृश्यद्रष्टृत्वें सविकार ।
तेचि प्रकृति पुरुष साचार । तेणें चराचर वाढवी ॥ ८७ ॥
जेवीं रूपासवें छायेची व्यक्ती । तेवीं ब्रह्मीं मायेची निजस्थिती ।
तिणें उपजविली शिवशक्ती । पुरुष प्रकृति द्विधा भेदें ॥ ८८ ॥
ब्रह्मांडीं ईश्वरस्वभावो । पिंडीं त्यासीच जीवभावो ।
ऐसा प्रकृतिपुरुषनिर्वाहो । मायेनें पहा हो द्विधा केला ॥ ८९ ॥
ब्रह्म अच्छेद्य वेदू बोले । तें फाडूनि द्विधा कैसें केलें ।
जेवीं आरिसां आपणा आपुलें । मुख देखिलें संमुख ॥ ९० ॥
आपण पुर्वामुख आहे । प्रतिबिंब पूर्वेकडे न होये ।
आपलें आपणा संमुख होये । हें लाघव पाहें मायेचें ॥ ९१ ॥
प्रतिबिंब दिसतां संमुख । संमुख म्हणतां अतिविमुख ।
पुरुष पूर्वेकडे देख । प्रतिबिंबाचें मुख पश्चिमेकडे ॥ ९२ ॥
तेवीं आत्मदृष्टि स्वरूपीं पडें । जीवदृष्टि प्रपंचाकडे ।
येणें संमुखत्व न घडे । विमुखत्व गाढें जीवासी ॥ ९३ ॥
तेवीं ब्रह्मीं जें ब्रह्मस्फुरण । तेंचि मूळमायेचें लक्षण ।
तेथ ईश्वरत्वें जाण । होय आपण्या आपण संमुख ॥ ९४ ॥
जे अद्वितीय वस्तु शुद्ध । तेथ मिथ्या मायासंबंध ।
अभेदीं उपजवूनि भेद । केलीं द्विविध शिवशक्ती ॥ ९५ ॥
तयोरेकतरो ह्यर्थः प्रकृतिः सोभयात्मिका ।
ज्ञानं त्वन्यतमो भावः पुरुषः सोऽभिधीयते ॥ ४ ॥
त्या दोहीं भागांमाझारीं । प्रकृतिभाग तो विकारी ।
पुरुषभाग तो अविकारी । स्वयें श्रीहरी सांगत ॥ ९६ ॥
तेथ आपण आपुली कांता । आपुले कांतेचा आपण भर्ता ।
एकपणीं दावूनि द्वैता । भिन्नविभागता शिवशक्ती ॥ ९७ ॥
जेवीं आपुलें एक अंग । तेथ बोलती वाम सव्य भाग ।
तेवीं प्रकृतिपुरुषविभाग । जाणावे साङ्ग मायिक ॥ ९८ ॥
अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी ।
प्रकृतिपुरुषीं तैशी परी । एक शरीरीं एकात्मता ॥ ९९ ॥
जैं पुरुषविभाग लपवीं । तैं स्वेच्छा प्रकृति नाचवी ।
प्रकृतिभाग जैं लपवी । तैं पुरुषाची पदवी प्रकट दिसे ॥ १०० ॥
मधील पडदा जैं तोडिती । तैं पुरुष ना प्रकृती ।
तेव्हां प्रकटे निजात्मस्थिती । स्त्रीपुरुषव्यक्ती समूळ मिथ्या ॥ १ ॥
ऐशी मिथ्या मायिक प्रकृती । तीपासाव गुणोत्पत्ती ।
गुणास्तव संसारस्थिती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ २ ॥
तमो रजः सत्त्वमिति प्रकृतेरभवन्गुणाः ।
मया प्रक्षोभ्यमाणायाः पुरुषानुमतेन च ॥ ५ ॥
प्रकृति गुणमयी पूर्ण । ते लाहोनि पुरुषईक्षण ।
प्रकट करी तिन्ही गुण । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ३ ॥
जेवीं सूर्यावलोकनमेळीं । कळीं विकासे कमळदळीं ।
ते वेगळवेगळी पांकोळी । होती मूळीं कळिकेमाजीं ॥ ४ ॥
तेवीं पुरुषाच्या ईक्षणीं । गुणमयी झाली गुर्विणी ।
ते तम-रज-सत्त्वगुणी । प्रसवली तिनी गुणांतें ॥ ५ ॥
जेवीं जळे बीज क्षोभूनी । दोनी दळें उलवूनी ।
डिरू निघाला त्यांतूनी । तरतरूनी तिवणा पैं ॥ ६ ॥
तेवीं परमात्मा मी आपण । पुरुषत्वातें पावोनि जाण ।
प्रकृति क्षोभवूनी पूर्ण । तिनी गुण प्रकटविले ॥ ७ ॥
जेवीं कां सूर्याचे किरणीं । सूर्यकांतीं पडे अग्नी ।
तेवीं पुरुषें प्रकृती भोगुनी । गुण तिनी ते प्रसवे ॥ ८ ॥
तेभ्यः समभवत्सूत्रं महान्सूत्रेण संयुतः ।
ततो विकुर्वतो जातो अहङ्कारो यो विमोहनः ॥ ६ ॥
ते तिनी गुण भिन्न भिन्न । भिन्नपणें वाढी समान ।
त्या नांव सूत्र प्रधान । क्रियाशक्ति जाण या नांव ॥ ९ ॥
क्रियाशक्तीस जडपण । तेथ चेतनात्मक उपजे ज्ञान ।
तेंचि महत्तत्त्व नांव जाण । भिन्नभिधान या हेतू ॥ ११० ॥
महत्तत्त्व आणि प्रधान । दोहिंचें रूप एकचि जाण ।
तेथ क्रिया आणि स्फुरे ज्ञान । यालागीं नांवें भिन्न दोहींचीं ॥ ११ ॥
क्रियायुक्त जें स्फुरे ज्ञान । तेथ चेतवे अभिमान ।
त्रिगुणीं अहंकार पूर्ण । ते ठायीं जाण उठावे ॥ १२ ॥
अहं खवळल्या दारुण । शिवासी विसरवी शिवपण ।
देहत्मवादें भुलवे पूर्ण । जन्ममरण भोगवी ॥ १३ ॥
त्या अहंकाराची मोहक शक्ती । भवभ्रमें पाडी भ्रांती ।
अहंकाराची विकारउत्पत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ १४ ॥
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं त्रिवृत् ।
तन्मात्रेन्द्रियमनसां कारणं चिदचिन्मयः ॥ ७ ॥
अहंकार अतिदुर्धर । गुणानुसारें त्रिप्रकार ।
गुण अहंता दृढ संसार । गुणविकार तो ऐसा ॥ १५ ॥
प्रथम अहंभावो सात्त्विक । झाला अंतःकरणद्योतक ।
तोचि देवताविकारजनक । यालागीं वैकारिक बोलिजे त्यासी ॥ १६ ॥
अहंकार जो राजसू । तो ज्ञानकर्मेंद्रियप्रकाशू ।
वांछी रजतेजविलासू । यालागीं तैजसू बोलिजे ॥ १७ ॥
तामसाहंकाराची सिद्धि । सूक्ष्म भूतांतें उत्पादी ।
यालागीं म्हणिजे तो भूतादी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ १८ ॥
नवल अहंकाराची थोरी । सचेतना अचेतन नोवरी ।
स्वयें लग्न लावी प्रीतीवरी । चिदचिद्ग्रंथी पुरी पाडूनी ॥ १९ ॥
चिन्मात्रस्वरूपता जीवासी । लग्न लावी जड देहेंसीं ।
‘ओं पुण्या’ एकात्मतेसी । कर्ता ज्योतिषी अभिमान ॥ १२० ॥
जीव ज्ञानस्वरूप चोखडा । तो करोनि जड मूढ वेडा ।
दृढ घाली हाडांचे खोडां । तो हा धडफुडा अहंकारू ॥ २१ ॥
तोचि सात्त्विक आणि राजस । होऊनि तिसरा तामस ।
त्रिविध विकारीं बहुवस । वाढवी असोस संसारू ॥ २२ ॥
अर्थस्तन्मात्रिकाज्जज्ञे तामसादिन्द्रियाणि च ।
तैजसाद् देवता आसन् एकादश च वैकृतात् ॥ ८ ॥
विषय तेचि महाभूतें । तामस प्रसवला अपंचीकृतें ।
विषयास्तव प्रकटती भूतें । ऐक तूतें सांगेन ॥ २३ ॥
शब्दापासाव नभ उद्भवत । स्पर्शापासाव मारुत ।
रूपापासाव तेज होत । रसास्तव येथ आप उपजे ॥ २४ ॥
गंधापासोनि पृथ्वी कठिण । उपजली आपीं आपण ।
येरयेरांचें अनुस्यूतपण । सर्वथा जाण मोडेना ॥ २५ ॥
शब्द निःशब्दीं जन्मला । तो आकाशातें प्रसवला ।
आकाशीं सूक्ष्म स्पर्श झाला । तो स्पर्श व्याला मारुत ॥ २६ ॥
जन्मल्या मारुताआंत । शब्द स्पर्श दोनी नांदत ।
मारुत रूपातें प्रसवत । त्या रूपांत तेज जन्मलें ॥ २७ ॥
त्या जन्मल्या तेजाआंत । शब्द स्पर्श रूप नांदत ।
रूप रसातें प्रसवत । आप रसांत जन्मलें ॥ २८ ॥
जन्मले आपीं समरस । शब्द स्पर्श रूप रस ।
नांदताती सावकाश । विषयीं विषयांस प्रवेशू ॥ २९ ॥
आपामाजीं जन्मे गंध । गंधापासाव पृथ्वी शुद्ध ।
शब्द स्पर्श रूप रस गंध । पृथ्वी पंचविध विषययुक्त ॥ १३० ॥
विषययुक्त अपंचीकृतें । पूर्वीं लीन होतीं समस्तें ।
तींचि स्थूळावलीं येथें । महाभूतें प्रसिद्ध ॥ ३१ ॥
ज्ञान कर्म उभयपंचक । श्रोत्रादि इंद्रियदशक ।
राजसापासोनि देख । स्वाभाविक जन्मलीं ॥ ३२ ॥
सत्त्वअहंतेचा विकार । चित्तचतुष्टय चमत्कार ।
मन बुद्धि चित्त अहंकार । अकराही सुर इंद्रियाधिप ॥ ३३ ॥
महाभूतें अतिजडें देख । इंद्रियें तेथें प्रवर्तक ।
अंतःकरणचाळक । देव प्रकाशक कर्माचे ॥ ३४ ॥
त्रिविध अहंकारवृत्ती । गुणक्षोभें क्षोभक शक्ती ।
यापरी झाली उत्पत्ती । ब्रह्मांडस्थितीलागूनी ॥ ३५ ॥
मया सञ्चोदिता भावाः सर्वे संहत्यकारिणः ।
अण्डमुत्पादयामासुः ममायतनमुत्तमम् ॥ ९ ॥
भूतां परस्परें वैर देख । पृथ्वीतें गिळूं धांवे उदक ।
उदकातें आवश्यक । तेज देख निर्दळी ॥ ३६ ॥
तेजातें प्राशी पवन । पवनातें ग्रासी गगन ।
एवं भूतांसी सौजन्य । सर्वथा जाण असेना ॥ ३७ ॥
तेथ अंतर्यामिरूपें मी जाण । स्वयें प्रवेशोनि आपण ।
भूतें मेळवूनि पूर्ण । करीं संरक्षण मर्यादा ॥ ३८ ॥
माझे मर्यादेची रेखा । प्रथ्वी न विरवी उदका ।
उदकातें तेज देखा । न लववी नखा शोषाचे ॥ ३९ ॥
तेजातें न प्राशी पवन । वायु स्वेच्छा विचरतां जाण ।
सर्वथा ग्रासीना गगन । गतिबंधन करीना ॥ १४० ॥
यापरी हीं महाभूतें । एकवटूनि समस्तें ।
स्त्रजिलें ब्रह्मांडातें । मज महापुरुषातें वस्तीशीं ॥ ४१ ॥
सप्तावरणेंसीं प्रचंड । आवो साधूनि उदंड ।
निर्माण केलें ब्रह्मांड । मयूरांड आकारें ॥ ४२ ॥
तस्मिन्नहं समभवं अण्डे सलिलसंस्थितौ ।
मम नाभ्यामभूत्पद्मं विश्वाख्यं तत्र चात्मभूः ॥ १० ॥
ऐसें ब्रह्मांड जें विद्यमान । त्यामाजीं मी नारायण ।
लीलाविग्रही झालों जाण । आपण्या आपण विश्वात्मा ॥४३ ॥
त्या माझे नाभीसी नाभिपद्म । विकासलें विश्वधाम ।
त्याहीमाजीं उत्तमोत्तम । आत्मभू नाम जन्मला ब्रह्मा ॥ ४४ ॥
नाहीं योनिद्वारा उदरगर्भू । मज आत्म्यापासूनि स्वयंभू ।
उपजला यालागीं आत्मभू । नामाचा शोभू ब्रह्मयासी ॥ ४५ ॥
ब्रह्मांड तो विराटदेहो । त्याचा मुख्य भाग विग्रहो ।
माझे नाभिकमळीं पहा हो । ब्रह्मदेवो जन्मला ॥ ४६ ॥
करावया लोकसर्जन । पद्मनाभाचे नाभीसी जाण ।
स्वयें जन्मला चतुरानन । रजोगुणप्राधान्यें ॥ ४७ ॥
सोऽसृजत्तपसा युक्तो रजसा मदनुग्रहात् ।
लोकान् सपालान् विश्वत्मा भूर्भुवःस्वरिति त्रिधा ॥ ११ ॥
ब्रह्म रजोगुणप्रधान । नाभिकमळीं बैसोनि जाण ।
मी जन्ममूळ जो नारायण । त्यासी तो आपण देखेना ॥ ४८ ॥
स्वयें बैसल्या कमळासी । कमळमूळ न कळे त्यासी ।
देखे एकार्णव जळासी । रजोगुणेंसीं मोहित ॥ ४९ ॥
तें कमळमूळ पहावया बुडीं । एकार्णवीं घालोनि उडी ।
बुडतां दिवसांच्या कोडी । त्या मूळाची जोडी न लभेचि ब्रह्मा ॥ १५० ॥
तेथ निर्बुजला जळभयें । बाहेरि उसासे लवलाहें ।
कमळावरी बैसोनि पाहें । करावें काये स्मरेना ॥ ५१ ॥
धांव पाव गा अच्युता । निवारीं माझी जगदंधता ।
तुजवांचूनि सर्वथा । संरक्षिता मज नाहीं ॥ ५२ ॥
धांव पाव गा अच्युता । निवारीं माझी जगदंधता ।
तुजवांचूनि सर्वथा । संरक्षिता मज नाहीं ॥ ५२ ॥
ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । रजें रजांध झालें केवळ ।
धरोनि ठेला नाभिकमळ । कृपा तत्काळ मज आली ॥ ५३ ॥
मज विश्वात्म्याचें अपत्य । जडत्वें राहिला तटस्थ ।
म्यां उपदेशिला तेथ । सृष्टिसर्जनार्थ तपोनिष्ठा ॥ ५४ ॥
महाकल्पादींचे मांडणी । माझिया अशरीरी वाणी ।
तप तप या दों वचनीं । उपदेशिला अग्रगणी चतुरानन ॥ ५५ ॥
यथोक्त तप करितां जाण । वृद्धि पावला सत्त्वगुण ।
त्याचिया सात्त्विकता पूर्ण । प्रत्यक्ष नारायण मी झालों ॥ ५६ ॥
काळत्रयीं अबाधिक । तूंचि विश्वात्मा निश्चित ।
हें चतुःश्लोकी भागवत । म्यां त्यासी तेथ उपदेशिलें ॥ ५७ ॥
माझिया उपदेशविधीं । होऊनियां समबुद्धी ।
कल्पकल्पांचिये अवधी । मोह त्रिशुद्धी बाधीना ॥ ५८ ॥
यापरी ब्रह्मा कल्पादी । पावला परम समाधी ।
प्रकटोनि निजात्मबुद्धी । सर्जनसिद्धी तेणें केली ॥५९ ॥
सुरासुर मानव पन्नागादिक । यांचे वसते तिन्ही लोक ।
सप्तपाताळ घरें देख । गोपुरें अलोलिक सप्तसंख्या ॥ १६० ॥
भूशब्दें पाताळलोक । भुवःशब्दें मृत्युलोक ।
स्वःशब्दें सर्गलोक । त्रिलोक देख यां नांव ॥ ६१ ॥
चतुर्दश भुवनें सकळ । तेथ वसते लोक लोकपाळ ।
तेंचि करोनियां विवळ । सांगे प्रांजळ श्रीकृष्ण ॥ ६२ ॥
देवानामोक आसीत् स्वर्भूतानां च भुवः पदम् ।
मर्त्यादीनां च भूर्लोकः सिद्धानां त्रितयात्परम् ॥ १२ ॥
अधोऽसुराणां नागानां भूमेरोकोऽसृजत्प्रभुः । त्रिलोक्यां गतयः सर्वाः कर्मणां त्रिगुणात्मनाम् ॥ १३ ॥
मागील श्लोकाचे अंतीं । भूर्भुवःस्वर इति ।
यापरी त्रिलोकी श्रीपती । जाण निश्चितीं बोलिला ॥ ६३ ॥
तेंचि पुढील श्लोकार्था । पाताळलोक होय चौथा ।
तो मृत्युलोक एकात्मता । जाण तत्त्वतां व्याख्यान ॥ ६४ ॥
इंद्रादि सकळ देवांसी । स्वर्ग निजमंदिर त्यांसी ।
यक्षरक्षभूतगंधर्वांसी । निवासासी अंतरिक्ष ॥ ६५ ॥
जेणें पाविजे निजमोक्षासी । जेथूनि गमन लोकांतरासी ।
ते कर्माभूमी मनुष्यासी । निजभाग्येंसी भूर्लोक ॥ ६६ ॥
त्रिलोकीवरतें जाण । सिद्ध वोळंगती आपण ।
तें सिद्धांचें सिद्धिस्थान । वसतें जाण निरंतर ॥ ६७ ॥
अतळ वितळ सुतळ । रसातळ महातळ ।
तळातळ आणि पाताळ । अधःसंख्या सकळ पाताळा ॥ ६८ ॥
सप्तपाताळीं अधिकारमेळू । अतळीं वसे मयपुत्र बळू ।
प्रतापें अतिप्रबळू । दैत्यमेळू समुदाय ॥ ६९ ॥
वितळीं वसे हाटकेश्वरू । जो उमाकांत कर्पूरगौरू ।
जेथिले हाटकनदीचा पूरू । सुवर्णसंभारूप्रवाही ॥ १७० ॥
सुतळीं महावैष्णव बळी । ज्याचा द्वारपाल वनमाळी ।
प्रल्हादही त्याचिजवळी । वैष्णवकुळीं नांदत ॥ ७१ ॥
त्रिपुर भेदूनि शंकरू । रसातळीं स्थापिला मयासुरू ।
तो मायालाघवी महावीरू । सपरिवारू वसताहे ॥ ७२ ॥
माहातळीं कद्रूसुत । जे विषधर क्रोधयुक्त ।
ते सर्प जाण समस्त । तेथ नांदत निजवासें ॥ ७३ ॥
तळातळीं नांदती दानव । निवातकवची वीर सर्व ।
फणिमुख्य राजगौरव । रचना अपूर्व ते ठायीं ॥ ७४ ॥
सातवे पाताळीं वसती नाग । शतसहस्त्र फणिगणभोग ।
वासुकिप्रभुख अनेग । पद्मिनीभोग भोगिती ॥ ७५ ॥
स्वर्गीं रंभा उर्वशी सुंदरी । कां पाताळीं पद्मिणी नारी ।
त्यांच्या सौंदर्याची थोरी । लोकांतरीं वाखाणे ॥ ७६ ॥
त्या तळीं तीं शतयोजनांवरी । शेष वसे सह्स्त्रशिरी ।
ज्याचा निजांगावरी । निद्रा करीं मी भगवंत ॥ ७७ ॥
त्याहूनि तळीं आत्यंतिक । अंधतामिस्त्रादि महानरक ।
त्याहीतळीं कूर्म देख । आवरणोदक तयातळीं ॥ ७८ ॥
ज्यांचा स्वर्गभोग होय क्षीण । अधोभोगाचें उरे पुण्य ।
तेणें पुण्यानुक्रमें जाण । सप्तपाताळीं जन जन्मती ॥ ७९ ॥
ज्याचे गांठीं पाप चोख । तो भोगी नाना नरक ।
ऐशी त्रिलोकी देख । चतुर्मुख स्वयें रची ॥ १८० ॥
ज्यांसीं निष्कामता नाहीं चित्तीं । जे स्वप्नीं न देखती विरक्ती ।
त्यांसी त्रिलोकीवरती गती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥ ८१ ॥
जे न करितीचि माझी भक्ती । जे नायकतीचि माझी कीर्ती ।
जे माझें रामनाम नुच्चरिती । भवबंधपंक्तिच्छेदक ॥ ८२ ॥
त्यांसी पुनः पुनः स्वर्गलोक । पुनः पुनः भोगिती नरक ।
पुनः पाताळ मृत्युलोक । नानायोनीं दुःख भोगिती ॥ ८३ ॥
जे त्रिगुणगुणी सदा सकाम । जे सर्वदा करिती सकाम कर्म ।
त्यांसी त्रैलोक्यबाहेरी निर्गम । त्रिगुणधर्म निघों नेदी ॥ ८४ ॥
सांगीतली पाताळविवंचना । आतां ऐक स्वर्गरचना ।
लोकीं लोकांतरगणना । समूळ जाणा सांगेन ॥ ८५ ॥
रविचंद्रप्रभा जेथवरी । तेथवरी पृथ्वीची थोरी ।
तळीं पाताळ स्वर्ग वरी । लोकलोकांतरीं निवास ॥ ८६ ॥
पायीं चालिजे तो भूलोक जोडे । येथूनि सूर्याऐलीकडे ।
भुवर्लोकींची थोरी वाढे । तेथ वस्ती घडे यक्षरक्षगंधर्वां ॥ ८७ ॥
भुवर्लोकाहीवरी । सूर्यलोकाची वाढे थोरी ।
पृथ्वीपासूनि लक्षावरी । जाण निर्धारीं रविलोक ॥ ८८ ॥
वायूपासूनि चक्राकारीं । रविचंद्रतारालोक कुसरी ।
खेवणोनियां तयावरी । काळ सूत्रधारी भवंडीत ॥ ८९ ॥
त्या काळाहीवरी माझी सत्ता । माझेनि भेणें काळू तत्त्वतां ।
क्षणलवनिमिषावस्था । अधिकन्यूनता होऊं नेदी ॥ १९० ॥
नवल काळचक्रगती । मासां रवि चंद्र समान होती ।
सूर्याआड चंद्रासी गती । जाण निश्चितीं दिनद्वयें ॥ ९१ ॥
ते अमावास्याप्रतिपदेसी । चंद्र चंद्रमंडळीं सावकाशीं ।
सूर्यसमभागें गमन त्यासी । तें या लोकांसी दिसेना ॥ ९२ ॥
इतुक्यासाठीं ते दिवशीं । जीवें जित्या चंद्राशीं ।
नष्टत्व स्थापिती ज्योतिषी । तें लोकांसी सत्य मानें ॥ ९३ ॥
रवि चंद्र एकासनीं । सर्वथा नव्हती गमनीं ।
लक्षांतरें वसती दोन्ही । मंडळसमानीं मासांतीं गती ॥ ९४ ॥
रविआड गती ज्या ग्रहासी । त्याचा अस्त सांगे ज्योतिषी ।
सत्य माने या लोकांसी । तो ग्रहो दृष्टीसी दिसेना ॥ ९५ ॥
दृष्टिसृष्टीचा जो न्यावो । तो ज्योतिषशास्त्रीं सत्य पहा हो ।
न दिसे त्याचा अस्तभावो । दिसे तो पहा हो पूजिती ॥ ९६ ॥
अभ्राआड ग्रहण झालें । देखीलें तेथें पर्व फावलें ।
न दिसे ते देशीं नाहींच झालें । येणेहीं बोलें वर्तती ॥ ९७ ॥
रविचंद्रांहूनि आरती । राहुकेतूंची असे वस्ती ।
ते जैं मंडळाआड येती । तैं ग्रासिलें म्हणती रविचंद्रां ॥ ९८ ॥
राहू सूर्या गिळिता साचें । तैं तोंड जळतें राहूचें ।
मंडळीं मंडळ आड ये त्यांचे । हें सर्वग्रासांचें संमत ॥ ९९ ॥
सूर्य सूर्यमंडळीं राज्य करी । त्याच्या सर्वग्रासाची थोरी ।
ज्योतिषी सांगे घरोघरीं । तें देखोनि नरीं महाशब्द कीजे ॥ २०० ॥
सूर्यसर्वग्रासाचिया गोठी । जगीं एक बोंब उठी ।
शेखीं रवि-राहूंसी नाहीं भेटी । स्पर्शही शेवटीं असेना ॥ १ ॥
ग्रहचक्र वेगें चळतां पाहीं । रविचंद्रादिकां चालणें नाहीं ।
ते निश्चळ निजराज्याच्या ठायीं । न चालतां पाहीं चालती ॥ २ ॥
रविलोकाहूनि वरी । चंद्रलोक लक्षांतरीं ।
चंद्रलोकाहूनि दूरी । लक्षांतरीं तारालोक ॥ ३ ॥
तारालोकाहूनि वरी । बुधलोक दों लक्षांतरीं ।
बुधलोकाहूनि वरी । दों लक्षांतरीं शुक्रलोक ॥ ४ ॥
मिळोनियां दैत्यगण । ज्याच्या चरणां येती शरण ।
नित्य घालिती लोटांगण । तो शुक्राचार्य जाण दैत्यगुरु ॥ ५ ॥
शुक्रलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । भौमलोक वसे अंबरीं ।
भौमलोकाहूनि दों लक्षांतरीं । देवगुरु करी निजवासू ॥ ६ ॥
ज्याचे चरण वंदिती देख । इंद्रचंद्रवरुणादि अर्क ।
नित्य येती आवश्यक । तो बृहस्पतिलोक गुरूचा ॥ ७ ॥
त्याहिवरी लक्ष दोनी । सूर्यसुत वसे शनी ।
लक्षांतरें तेथूनी । सप्तऋषिजनीं निवासू ॥ ८ ॥
सप्तऋषींची ऋषिपंक्ती । तेथेंचि वसे अरुंधती ।
यावरी वसे अमरावती । इंद्रसंपत्तीसमवेत ॥ ९ ॥
जेथ अंगें वसे इंद्र जाण । ऐरावती आरोहण ।
पार्षदगण मरुद्गण । सुरसेना जाण जयाची ॥ २१० ॥
उच्चैःश्रवा वारू जाण । कल्पतरूंचें उद्यान ।
कामधेनूंचें गोधन । नंदनवन क्रीडेसी ॥ ११ ॥
जेथींच्या पायर्यान चिंतामणी । रंभा उर्वशी विलासिनी ।
अष्टनायिका नाचणी । ज्याच्या रंगणीं नांदती ॥ १२ ॥
येणें वैभवें अमरावती । इंद्र तेथील अधिपती ।
येथूनि स्वर्गाचि समाप्ती । त्रैलोक्य निश्चितीं या नांव ॥ १३ ॥
आतां त्रैलोक्यबाहेरी । एक लक्ष योजनांवरीं ।
भक्तकृपाळू श्रीहरी । ध्रुवमंडळ करी कृपेने ॥ १४ ॥
त्रिलोकीं होतां प्रलयकाळ । ध्रुवासी कदा नव्हे चळ ।
तो सर्वदा अचळ । यालागीं अढळ ध्रुवपद ॥ १५ ॥
पृथ्वीपासोनि कोटि योजन । महर्लोक वसे जाण ।
तेथ वसती कल्पायु जन । तें वसतिस्थान तयांचें ॥ १६ ॥
तेथूनि कोटि योजनें देख । वरुता असे जनोलोक ।
तेथ वसती सनकादिक । ऊर्ध्वरेते देख महायोगी ॥ १७ ॥
तेथूनि दोन कोटि अधिक । वसताहे तपोलोक ।
तेथील निवासी आवश्यक । वैराजदेव देख तपस्वी ॥ १८ ॥
तपोलोकाहूनि देख । चौकोटी उंच अधिक ।
तेथ वसताहे सत्यलोक । तेथील नायक चतुरानन ॥ १९ ॥
तेथ मूर्तिमंत चारी वेद । मूर्तिमंत धर्म प्रसिद्ध ।
मूर्तिमंत ब्रह्मचर्य शुद्ध । तपही विशद मूर्तिमंत ॥ २२० ॥
गायत्री मूर्तिमंत तेथ । वाचा मूर्तिमंत वर्तत ।
दया मूर्तिमंत नांदत । योग मूर्तिमंत ब्रह्मसदनीं ॥ २१ ॥
तेथ अग्नि तिनी मूर्तिंमंत । ते एकरूपें त्रिधा भासत ।
सत्य सत्यलोकीं मूर्तिंमंत । असत्य तेथ असेना ॥ २२ ॥
ते लोकीं वसते कोण लोक । जे गायत्रीमंत्रजापक ।
जे ब्रह्मणतीर्थप्राशक । जे यागउपासक निष्काम ॥ २३ ॥
जे ब्राह्मणकार्यीं निमाले । जे गोसंरक्षणीं जीवें गेले ।
जे परोपकारार्थ वेंचले । ते पावले सत्यलोक ॥ २४ ॥
जे निष्काम द्विजां भजले । जिंहीं निष्काम द्विज पूजिले ।
जिंहीं निष्काम द्विज भोजिले । ते पावले सत्यलोक ॥ २५ ॥
जे कृपाळू दीनार्थ देख । कृपाळू बंधमोचक ।
जे सत्यवादी सात्त्विक । ते सत्यलोकनिवासी ॥ २६ ॥
जे परापवादीं मूक । परदारानपुंसक ।
जे परद्रव्या पराङ्मुख । ते सत्यलोकनिवासी ॥ २७ ॥
ऐसी सत्यलोकींची स्थिती । तेथींचा ब्रह्मा अधिपती ।
ब्रह्मसृष्टि याहीवरती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥ २८ ॥
ब्रह्मांडाहूनि वेगळा । कैलास निर्माण करी भोळा ।
वैकुंठ रची घनसांवळा । हे लोक स्वलीळा निर्मित ॥ २९ ॥
होतां ब्रह्मांडा घडामोडी । वैकुंठ कैलास न लगे वोढी ।
तेथील वस्तीची अभिनव गोडी । हरिहरभक्त फुडी जाणती ॥ २३० ॥
तेथ नाहीं काळाचें गमन । नाहीं कर्माचें कर्मबंधन ।
तेथ नाहीं जन्ममरण । हें भक्त अनन्य पावती ॥ ३१ ॥
वैकुंठकैलासरचना । सांगतां मन मुके मनपणा ।
ते लोकींची लोकलक्षणा । ऐक विचक्षणा सांगेन ॥ ३२ ॥
सकळ ब्रह्मांडाबाहेरी । मायाआवरणाभीतरीं ।
वैकुंठ कैलास हरहरीं । स्वलीलेकरीं निर्मिजे ॥ ३३ ॥
सकळ जीवां सुखकरू । कैलासीं वसे शंकरू ।
जो कां पार्वतेपरमेश्वरू । जो योगेश्वरू योगियां ॥ ३४ ॥
जटाजूटी गंगाधर । पिनाकपाणी पंचवक्त्र ।
कर्पूरगौर गोक्षीर । अभयवरदकर निजभक्तां ॥ ३५ ॥
त्रिमात्रातीत त्र्यंबक । त्रिपुटीत्रिपुर त्रिपुरांतक ।
त्रिविधताप उच्छेदक । तिनी लोक सुखकारी ॥ ३६ ॥
नागभूषणीं शोभे लीला । रुद्राक्षयुक्त रुंडमाळा ।
नीळकंठ जाश्वनीळा । भस्मोद्धूलिधूसर ॥ ३७ ॥
त्रिशूळडमरांकित कर । त्रिनेत्र व्याघ्राजिन अंबर ।
रामनामीं अतितत्पर । करी निरंतर जपमाळा ॥ ३८ ॥
सहस्त्रबाहु बळिपुत्र बाण । श्रृंगी श्रृंगी चंडी पार्षद पूर्ण ।
साठी सहस्त्र रुद्रगण । कात्या त्रिशूळ जाण झेलती ॥ ३९ ॥
गणेश स्वामिकार्तिक । नंदी पंचमुख षण्मुख ।
वीरभद्रसेनानायक । जेणें लाविली सीक दक्षासी ॥ २४० ॥
भूत प्रेत पिशाचक । महाप्रथम ज्याचें सैन्यक ।
अवघे शिवांकित देख । शिवनामघोष गर्जती ॥ ४१ ॥
शंभु शिव शूली शंकर । उमाकांत कर्पूरगौर ।
भव भर्ग भवानीवर । कपर्दी ईश्वर महादेव ॥ ४२ ॥
हरहरशंकरनामोच्चारीं । धाकें कळिकाळ पळे दूरी ।
शिवनामें गर्जे सदा गिरी । गिरीश राज्य करी ते ठायीं ॥ ४३ ॥
जेथ शिवनामाचा उच्चार । तेथ सुखेंसीं तिष्ठे शंकर ।
भक्तकृपाळू ईश्वर । भोळा निरंतर भावार्थ्यां ॥ ४४ ॥
निजदासांचे त्रिगुण वैरी । छेदावया सदा त्रिशूळ करीं ।
निजडमरूच्या गजरीं । पापाची उरी उरों नेदी ॥ ४५ ॥
कैलासीं तृण तरु समस्त । पशु पक्षी जे जे तेथ ।
ते अवघेचि शिवांकित । सर्वरूपें समस्त शिवू नांदे ॥ ४६ ॥
यापरी ब्रह्मांडाबाहेरी । शिवू स्वलीला निर्माण करी ।
नेमूनियां कैलासगिरि । भरू राज्य करी भवानीशीं ॥ ४७ ॥
आतां वैकुंठींची स्थिती । ऐक सांगेन तुजप्रती ।
जे ऐकतां चित्तवृत्ती । स्वानंदस्फूर्ती वोसंडे ॥ ४८ ॥
उंस गाळूनि काढिजे सार । त्याची आळूनि कीजे साकर ।
तिचेही नाना प्रकार । करिती नानाकर अतिकुशळ ॥ ४९ ॥
तेवीं चैतन्यचि निश्चितें । मुसावूनि श्रीभगवंतें ।
वैकुंठ रचिलें तेथें । निजसामर्थ्यें नांदावया ॥ २५० ॥
स्वलीला सगुण साकार । सुकुमार अतिसुंदर ।
घनश्याम मनोहर । मूर्ति चिन्मात्र चोखडी ॥ ५१ ॥
शंख चक्र पद्म गदा । चारी भुजा सायुधा ।
डोळे लांचावले आनंदा । सगुण गोविंदा देखोनी ॥ ५२ ॥
मुकुट कुंडले मेखळा । कांसे पिंवळा सोनसळा ।
कौस्तुभ झळके गळां । आपाद वनमाळा शोभत ॥ ५३ ॥
चरणींची गंगा अतिपुनीत । जे जगातें पवित्र करित ।
ते माथां वाहे उमाकांत । निजस्वार्थ देखोनी ॥ ५४ ॥
त्या श्रीहरीचें पदद्वंद्व । वानितां मुका झाला वेद ।
अगम्य हरीचें निजपद । महिमा अगाध श्रीहरिचरणीं ॥ ५५ ॥
पाहतां मुकुंदाचें श्रीमुख । फिकें झालें जी पीयूख ।
डोळ्यां झालें परम सुख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥ ५६ ॥
ज्याचें निमेषार्ध देखिल्या मुख । हारपे कोटि जन्मांचें दुःख ।
त्रिलोकीं न माय हरिख । धन्य श्रीमुख हरीचें ॥ ५७ ॥
ज्याचा देखिलिया वदनेंदू । बांधू न शके द्वंद्वबाधू ।
चढता वाढता परमानंदू । स्वानंदकंदू जगाचा ॥ ५८ ॥
जयाची विक्षेपभ्रुकुटी । रची ब्रह्मांडें उठाउठी ।
ज्याचे रोमकूपीं ब्रह्मांडे कोटी । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥ ५९ ॥
ज्याची झालिया कृपादृष्टी । अहंकाराची विरे गांठी ।
दुसरें दिसों नेदी सृष्टीं । तो हरि वैकुंठीं नांदत ॥ २६० ॥
जया दादुल्याचें नाम । निर्दाळी गा मरणजन्म ।
समूळ उपडी कर्माकर्म । तो पुरुषोत्तम नांदत ॥ ६१ ॥
ते वैकुंठीं पाहतां साचार । अवघे चतुर्भुज नर ।
घनश्याम पीतांबरधर । शंख चक्र अवघ्यांसी ॥ ६२ ॥
अवघ्यांचें एक स्वरूप । अवघे दिसती एकरूप ।
जेथ हरि नांदे स्वयें सद्रूप । तेथ कोणी कुरूप दिसेना ॥ ६३ ॥
तेथ नाहीं आधी व्याधी । नाहीं विषयवार्ता उपाधी ।
स्त्रीपुरुषां समान बुद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ६४ ॥
तेथ नाहीं तहानभूक । नाहीं कामक्रोध द्वंद्वदुःख ।
नाहीं जन्ममरण निःशेख । ऐसा वैकुंठलोक नांदत ॥ ६५ ॥
लक्ष्मीनें करावें अवलोकन । यालागीं कष्टती सुरगण ।
ते लक्ष्मी अंगें आपण । करी संमार्जन वैकुंठी ॥ ६६ ॥
ते वैकुंठीं जनन्नाथ । उद्धरावया निजभक्त ।
स्वलीला असे नांदत । दीनकृपायुक्त दयाळू ॥ ६७ ॥
अंतीं नाममात्र घेतल्यासाठीं । उद्धरल्या जीवकोटी ।
तो स्वामी श्रीविष्णु वैकुंठी । दीनकृपादृष्टी नांदत ॥ ६८ ॥
जैसा ज्यासी भावार्थ । तैसा पुरवी मनोरथ ।
पढिये पंचम पुरुषार्थ । तो हरी नांदत वैकुंठीं ॥ ६९ ॥
लोकलोकांतरगणना । ब्रह्मांडसंख्या अवघी जाणा ।
वैकुंठकैलासरचना । समूळ विवंचना सांगितली ॥ २७० ॥
लोक सांगीतले भिन्न । तेथील प्राप्तीचे कोण जन ।
ऐसें कल्पील तुझें मन । ते अर्थीं निरूपण अवधारीं ॥ ७१ ॥
महर्जनतपःसत्यलोक । वैकुंठरचना अलोलिक ।
तेथील प्राप्तीचे कोण लोक । ते यदुनायक सांगत ॥ ७२ ॥
योगस्य तपसश्चैव न्यासस्य गतयोऽमलाः ।
महर्जनस्तपः सत्यं भक्तियोगस्य मद्गतिः ॥ १४ ॥
निश्चळ करावया निजचित्ता । साधिली प्राणापानसमता ।
षट्चक्रें भिदूनि तत्त्वतां । पुढें निजात्मता पावावी ॥ ७३ ॥
तंव आयुष्या झालें अस्तमान । निजांगीं आदळे मरण ।
ऐसे निमाले जे योगीजन । त्यांसी ऊर्ध्व गमन महर्जनादि लोकीं ॥ ७४ ॥
जो गृहस्थाश्रमी ब्रह्मचारी । ब्रह्मचर्यनेमें व्रतधारी ।
जो स्वप्नींहीं नातळे नारी । जो भिक्षाहारी सर्वदा ॥ ७५ ॥
जो सदा धडधडीत विरक्ती । एक भिक्षा न धरी हातीं ।
सद्गुरूचिया सेवा करिती । आत्मज्ञानप्राप्ती पावावया ॥ ७६ ॥
जे संधीं व्हावें आत्मज्ञान । ते संधीसी आलें मरण ।
ऐशा ब्रह्मचारियासी जाण । ऊर्ध्व गमन महर्जनादि लोकीं ॥ ७७ ॥
जे गृहस्थाश्रमीं नेटक । जे अग्निसेवे साग्निक ।
जे स्वधर्में चित्तशोधक । जे सेवक द्विजदेवां ॥ ७८ ॥
जे भूतदयाळू भाविक । जे सत्यवादी सात्त्विक ।
जे निजात्मज्ञानसाधक । जे अवंचक गुरुभजनीं ॥ ७९ ॥
गुरुकृपा साधूनि ज्ञान । पावावें ब्रह्म सनातन ।
तंव वेंचलें आयुष्यधन । अंगीं निधन आदळलें ॥ २८० ॥
तेणें खोळंबली ब्रह्मप्राप्ती । परी ऊर्ध्वलोकीं होय गती ।
जैसी उपासना विरक्ती । तेणें तारतम्यें जाती महर्जनादि लोकीं ॥ ८१ ॥
जे वनवासी वानप्रस्थ । जे वैराग्यें अतिविरक्त ।
जे कंदमूळफळीं तृप्त । जे सदा नेमस्त आश्रमधर्मीं ॥ ८२ ॥
वर्षाकाळीं आसारीं राहे । हेमंतीं जळाशयें ।
उष्णकाळीं पंचाग्नी साहे । तपश्चर्या वाहे अतिनिष्ठा ॥ ८३ ॥
शरिरशोषणाचें पाहे । सर्वथा न धरी भये ।
स्वार्थाचेनि लवलाहें । तपोनिष्ठा साहे दारुण ॥ ८४ ॥
वैराग्य साधूनि पूर्ण । करावें संन्यासग्रहण ।
साधावया ब्रह्मज्ञान । तेचि काळीं मरण वोढवलें ॥ ८५ ॥
ऐसोनि देहान्तस्थिती । त्यासी ऊर्ध्वलोकीं होय गती ।
महर्जनतपोलोकप्राप्ती । तारतम्यस्थिती उपासना ॥ ८६ ॥
जो समूळसंकल्पसंन्यासी । लोकलोकांतर न घडे त्यासी ।
हें न टकेचि गा जयासी । आणि झाले संन्यासी विधियुक्त ॥ ८७ ॥
जे कां पोटींहून अतिविरक्त । स्वप्नीं धातूंसी न लाविती हात ।
जे यतिधर्मीं सदा निरत । जे सदा जपत प्रणवातें ॥ ८८ ॥
अंगीकारिले आश्रमविधी । उबगू न मानी जो त्रिशुद्धी ।
मरणीं डंडळीना बुद्धी । त्या गमनसिद्धी सत्यलोकीं ॥ ८९ ॥
ऐसे सत्यलोकातें पावती । तेथील्या भोगांची ज्यां विरक्ती ।
ते ब्रह्म्यासवें मुक्त होती । येर ते येती माघारे ॥ २९० ॥
ज्यांसी सत्यलोकीं भोगासक्ती । तेही खचोनि माघारे येती ।
इतर लोकांची कोण गती । पुनरावृत्ती सोडीना ॥ ९१ ॥
जेथवरी भोगासती । तेथवरी पुनरावृत्ती ।
जेथ भोगाची निवृत्ती । तेथ चारी मुक्ती आंदण्या ॥ ९२ ॥
ज्यां लोकीं ज्या भोगविरक्ती । तेथून ते पुढारे जाती ।
जे लोकीं ज्या भोगासक्ती । ते खचोनि पडती भूलोकीं ॥ ९३ ॥
तैसी नव्हे माझी भक्ती । भक्तां नाहीं इतर प्राप्ती ।
मद्भक्तां माझी गती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ९४ ॥
जे सकाम माझी सेवा करिती । त्यांसी कामनाफळीं पडे वस्ती ।
ज्यांसी निष्काम माझी भक्ती । त्यांसी माझी प्राप्ती अनन्य ॥ ९५ ॥
सकाम भक्तांचे पुरवूनि काम । त्यांसी मी करीं नित्य निष्काम ।
निजभक्तांसी निजधाम । मी पुरुषोत्तम पाववीं ॥ ९६ ॥
यालागीं गोपींची कामासक्ती । म्यांचि आणूनि निष्कामस्थिती ।
त्यांसी दिधली साउज्यमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ९७ ॥
म्यां गोपिकांसी कामू केला । कीं निःशेष कामू त्यांचा हरिला ।
न विचारितां या बोला । कृष्ण व्यभिचारला मूर्ख म्हणती ॥ ९८ ॥
सलोकता आवडे भक्तांसी । तैं मी करीं वैकुंठवासी ।
भक्त मागे समीपतेसी । करीं मी तयासी जिवलग ॥ ९९ ॥
हितगुज अळोंच्यासी । हृदयींचें गोड सांगावयासी ।
उद्धवा तूं जैसा आवडसी । ऐशीच त्यांसीं करीं प्रीति ॥ ३०० ॥
भक्त मागे सरूपता । त्यासी मी दें चतुर्भुजता ।
शंखचक्रादि सायुधता । घनश्यामता सुरेख ॥ १ ॥
मुकुट कुंडलें मेखळा । कांसे मिरवे सोनसळा ।
वांकी तोडरू चरणकमळा । कौस्तुभ गळां मत्सम ॥ २ ॥
ठाणमाण गुणलक्षण । वीर्य शौर्य गांभीर्य पूर्ण ।
रूप रेखा समसमान । दोघेही अनन्य सरूपता ॥ ३ ॥
रमा दोघांसी एकत्र देखे । देवो कोण हें ते नोळखे ।
पार्षदक्रिया ठकलीं ठाके । कोणासी सेवकें सेवावें ॥ ४ ॥
छत्रधरू चवके चित्तीं । कोणावरी धरूं छत्री ।
चवरधरें चवरें हातीं । कोणाप्रती विंजावें ॥ ५ ॥
नमना येती ब्रह्मादि देव । तेही मानिती अतिअपूर्व ।
दोंमाजीं कोण आदिदेव । त्यांसीही स्वयमेव कळेना ॥ ६ ॥
जेवीं दीपें दीपू लाविला । न कळे वडील कोण धाकुला ।
तेवीं माझी सरूपता पावला । न वचे ओळखिला आनासी ॥ ७ ॥
जेवीं आरिशाचें प्रतिबिंब । दिसे समरूपें स्वयंभ ।
तैशी सरूपतेची शोभ । सम विडंब दोहींचा ॥ ८ ॥
देवो होऊनियां प्रसन्न । आपली सरूपता दे संपूर्ण ।
नेदी हृदयींचा द्विजचरण । श्रीवत्सलांछन अविनाशी ॥ ९ ॥
श्रीवत्स चिन्ह द्यावयासी पाहीं । विष्णु म्हणे मज सामर्थ्य नाहीं ।
तें असे ब्राह्मणाच्या पायीं । त्याचा चरण हृदयीं धरिल्या लाभे ॥ ३१० ॥
सरूपतेमाजीं जाण । देवा-भक्तांची हे खूण ।
ज्याचे हृदयीं श्रीवत्सलांछन । तो स्वामी श्रीविष्णु जाण सर्वांचा ॥ ११ ॥
ऐशी सरूपता जरी झाली प्राप्त । तरी हा देवो मी एक भक्त ।
हा भिन्नत्वाचा भेद किंत । त्याआंत उरला असे ॥ १२ ॥
देवभक्तांमाजीं भेदू । भिन्न सरूपतासंवादू ।
जंव नाहीं अद्वयबोधू । तंव परमानंदू प्रकटेना ॥ १३ ॥
सांडूनि भिन भेदवार्ता । भक्त मागे सायुज्यता ।
ते गोड निरूपणकथा । तेथील स्वादता मी जाणें ॥ १४ ॥
सायुज्याचें गोडपण । माझें मी जाणें आपण ।
उद्धवा तुज तेंही जाण । साङ्ग संपूर्ण सांगेन ॥ १५ ॥
देह सरूपता सारिखेपण । हृदयीं भिन्न मीतूंपण ।
ऐशियेही मुक्तीसी जाण । भक्त सज्ञान नातळती ॥ १६ ॥
मी होऊनियां मातें । भजन स्वतःसिद्ध आइतें ।
तें सांडूनियां भेदातें । निजभक्त चित्तें नातळती ॥ १७ ॥
देवेंसी भक्त अनादिसिद्ध । ठायीं मूळींहून अभेद ।
तेथ दाटूनि जो धरी भेद । तो भक्तिमंद मायिक ॥ १८ ॥
आर्त जिज्ञासु आणि अर्थार्थी । हे भेद केले मायिका भक्ति ।
जे अभेदभावें मज भजती । सायुज्यमुक्ती तयांसी ॥ १९ ॥
ज्यांसी रावो रंक समान । वंद्य निंद्य न मनी मन ।
जे न धरिती देहाभिमान । सायुज्य जाण तयांसी ॥ ३२० ॥
जैशी आपुली साउली । मिथ्या आपणासवें लागली ।
तैशी देहबुद्धि ज्यांसी झाली । त्यांसी फावली सायुज्यता ॥ २१ ॥
जन्मूनि छाया सरिसी वाढे । माझी हे ममता नुठी पुढें ।
ऐसे देहाचें न बाधी सांकडें । सायुज्य रोकडें तयासी ॥ २२ ॥
सांडूनि देहाची विषयासक्ती । जो करी भावें अभेदभक्ती ।
त्यासीचि सायुज्यमुक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २३ ॥
ज्यासी देहीं नुठी मीपण । भूतमात्रीं न देखे तूंपण ।
त्यासी सायुज्यमुक्ति जाण । साङ्ग संपूर्ण सांपडे ॥ २४ ॥
जेवढी मज आत्म्याची व्यक्ती । तेवढीच त्याची प्रतीती ।
त्यासीच सायुज्यता मुक्ती । सहज आपैती उद्धवा ॥ २५ ॥
त्यासी विष्णुस्वरूप व्हावा देहो । हा सर्वथा नुपजे अहंभावो ।
त्यासी विष्णुसगट स्वदेह वावो । यालागीं सारूप्य पहा हो वांछीना ॥ २६ ॥
निजविवेकें पाहतां ठायीं । देहो तितुका मिथ्या पाहीं ।
तेथ सारूप्यता कोणें ठायीं । सज्ञानीं कायी मागावी ॥ २७ ॥
सायुज्यता आलिया हाता । वस्तूवीण ठावो नाहीं रिता ।
सकळ भूतीं एकात्मता । सायुज्य तत्त्वतां या नांव ॥ २८ ॥
सकळ रूपें नांदतें जग । तें जो जाणे आपुलें अंग ।
आपण सर्वात्मा अभंग । त्यासीच साङ्ग सायुज्य ॥ २९ ॥
मी एक सबाह्याभ्यंतरीं । मी एक जंगमीं स्थावरीं ।
मीचि आत्मा चराचरीं । जाण त्याचे घरीं सायुज्य नांदे ॥ ३३० ॥
मीचि एक एकला । एकपणेंचि संचला ।
ज्यासी द्वैताचा दुष्काळ पडिला । सत्य पावला सायुज्य ॥ ३१ ॥
एवं भावार्थाच्या अतिप्रीतीं । जें जें निजभक्त वांछिती ।
तें तें मे पुरवीं श्रीपती । चारी मुक्ती भक्तांसी ॥ ३२ ॥
यावेगळे माझे प्रिय भक्त । भक्तिप्रतापें प्रतापवंत ।
भजनशौर्य अतिअद्भुत । निष्काम निरत मद्भजनीं ॥ ३३ ॥
आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । या कल्पना न धरोनि हातीं ।
नित्य निष्काम अतिप्रीतीं । मज भजती महाभाग ॥ ३४ ॥
नेघती सालोक्य सामीप्य सरूपता । शेखीं न मागती सायुज्यता ।
निष्काम भजतीं भगवंता । भक्ती तत्त्वतां या नांव ॥ ३५ ॥
नवल भजनाची परवडी । आवडीतें प्रसवे आवडी ।
क्षणोक्षण चढोवढी । नित्य नूतन गोडी प्रेमाची ॥ ३६ ॥
माझिया आवडीं तत्त्वतां । सर्वस्वें वेंचित जीविता ।
कदा पालट नव्हे चित्ता । भावार्थतां विश्वासी ॥ ३७ ॥
मीच एक देवाधिदेवो । सर्वभूतीं माझाचि भावो ।
विकल्प विकृति संदेहो । घालितां पहा हो उपजेना ॥ ३८ ॥
नवल भावार्थाची थोरी । मद्भावें देखे नरनारी ।
श्वानसूकरादि आकारीं । नमस्कारी मद्भावें ॥ ३९ ॥
नवल त्याची भजनख्याती । सायुज्याचि चारी मुक्ती ।
माझ्या नांवावरूनि ओंवाळिती । भक्ती पढियंती येणें पाडें ॥ ३४० ॥
मांडल्या अतिविघ्न सांकडें । ग्लानी न करिती आणिकांकडे ।
जाणती रामनामापुढें । विघ्न बापुडें ते कायी ॥ ४१ ॥
गगन पडों पाहे कडाडें । पृथ्वी उलथावया गडबडे ।
ऐसें मांडलिया सांकडे । नाम पढे श्रीहरीचें ॥ ४२ ॥
ऐशी देखोनि अनन्य प्रीती। मी सर्वस्वें भुललों श्रीपती ।
मग न पाहतां कुळ जाती । त्याच्या घराप्रती मी धांवें ॥ ४३ ॥
ते न घेती वैकुंठींची वाट । त्यांचें घरचि मी करीं वैकुंठ ।
तेथें चिन्मात्रें फुटे पाहांट । पिके पेंठ संतांची ॥ ४४ ॥
उपनिषदें येती तयांपाशीं । स्वधर्म ये सुखवस्तीसी ।
नारदादि सनकादिकांसी । तया घरासी अतिप्रीती ॥ ४५ ॥
गर्जती नामाचे पवाडे । माझी कीर्ति गाती वाडेंकोडें ।
माझ्या रामनामापुढें । द्वंद्वाचें उडे बाधकत्व ॥ ४६ ॥
ऐशी देखोनि माझी भक्ती । वोरसोनियां निजशांती ।
धांवोनि ये तयांप्रती । वोळली मागुती जावों विसरे ॥ ४७ ॥
त्यांसी छळों ये जें जें दूषण । तें तें त्यांसी होय भूषण ।
माझे भक्तीचें प्रसन्नपण । जाण संपूर्ण या नांव ॥ ४८ ॥
तेथ सायुज्यादि चारी मुक्ती । त्यांचे सेवेसी स्वयें येती ।
ते जेथ विषय सेवूं जाती । तेथ सायुज्यमुक्ती सेवा करी ॥ ४९ ॥
ऋद्धिसिद्धि त्याच्या घरीं । होऊनि राहती कामारी ।
तरी तो सिद्धींची चाड न धरी । माझे भक्तीवरी निश्चयो ॥ ३५० ॥
ऐशी देखोनि निश्चयें भक्ती । मीही करीं अनन्य प्रीती ।
भक्त जेउती वास पाहती । तेउता मी श्रीपती स्वयें प्रकटें ॥ ५१ ॥
भक्त स्वभावें बोलों जाये । त्याचें बोलणें मीचि होयें ।
त्याचे बोलण्या सबाह्यें । मीचि राहें शब्दार्थें ॥ ५२ ॥
तो कौतुकें खेळे खडे । ते खडेचि मज होणें घडे ।
तो कृपाळु पाहे जयाकडे । त्याचे छेदीं मी गाढे भवबंध ॥ ५३ ॥
तो वास पाहे जेणें मोहरी । तेउती मी सुखाची सृष्टी करीं ।
तो म्हणे जयातें उद्धरीं । तो मी स्वपदावरी बैसवीं ॥ ५४ ॥
त्यासी अल्पही विचंबू पावे । तो सर्वांगें मी करूं धांवें ।
त्याचें नाम जिंहीं स्मरावें । त्यांसी म्यां तारावें सर्वथा ॥ ५५ ॥
जेवीं तान्हयालागीं माता । तेवीं भक्तांची मज चिंता ।
त्यांची सेवाही करितां । मी सवर्था लाजेंना ॥ ५६ ॥
माता बाळकाचें पुरवी कोड । तैसे ते माझे लळेवाड ।
त्यांचें प्रेमचि मज गोड । उपचारचाड मज नाहीं ॥ ५७ ॥
मी शरीर तो माझा आत्मा । प्रेमळ असे पढिया आम्हां ।
प्रेमळावरती सीमा । भक्तीचा महिमा चढेना ॥५८ ॥
त्यासी झणें काळ संहारी । यालागीं त्या आंतबाहेरी ।
मी निजांगाचें दुर्ग करीं । ऐशी प्रीति पुरी प्रेमळाची ॥ ५९ ॥
तेथ काळाचेनि हटतटें । लावूनि ब्रह्मस्थितीचे वाटे ।
माझे भक्त नेटेंपाटें । आपणिया आंतवटें स्वसुखें वसवीं ॥ ३६० ॥
त्याचें स्वाभाविक कर्म जाण । तें माझे प्रीतींचे पूजन ।
तो देखे तें माझें दर्शन । त्याची चावटी तें स्तवन खुणेचें माझें ॥ ६१ ॥
तो स्वयें करी आरोगण । तेंचि मज नैवेद्यअर्पण ।
त्याची निद्रा ते जाण । समाधि संपूर्ण पैं माझी ॥ ६२ ॥
त्याचा निमेषोन्मेषांचा व्यापार । तो मज अत्यंत प्रियकर ।
त्याचे श्वासाचे परिवार । मज अपार सुखविती ॥ ६३ ॥
भक्तांची शरीरस्वभावस्थिती । तेणें मी सुखावें श्रीपती ।
ऐसे सप्रेम भक्त आवडती । माझी अनन्यप्रीती मद्भक्तां ॥ ६४ ॥
चारी पुरुषार्थां नातळती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती ।
सप्रेम करिती माझी भक्ती । मजचि पावती मद्भक्त ॥ ६५ ॥
गंगा सागरीं मीनली मिळे । मीनली त्याचीच त्यावरी लोळे ।
तैसा भक्त मिळोनि भावबळें । माझे भक्तीचे सोहळे मजमाजीं भोगी ॥ ६६ ॥
जेवीं कां भरें तरुणांगी । तरुणपण भोगी सर्वांगीं ।
तेवीं भक्त मिळोनि मजलागीं । माझे भक्तीचें भोगी वैभव ॥ ६७ ॥
कां सतरावीचें गोडपण । चंद्र जाणे आपुलें आपण ।
तेवीं मी होऊनि माझें भजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥ ६८ ॥
जातिस्वभावें उदक एक । तेंचि गंगा यमुना नांवीं देख ।
प्रयागसंगमीं उद्धरी लोक । तेवीं भक्त भाविक मद्योगें ॥ ६९ ॥
तेवीं माझे भक्त मज मिळून । अनन्य करिती माझे भजन ।
येथ भाविक सात्त्विक अतिदीन । उद्धरती जाण मद्योगें ॥ ३७० ॥
पृथ्वी निधानें भरली आहे । परी पायाळेंवीण प्राप्ती नोहे ।
तेवीं आत्मा स्वतः सिद्ध आहे । गुरुकृपा लाहे तैं प्राप्ती ॥ ७१ ॥
चहूं पुरुषार्थातें त्यागिती । चारी मुक्ति उपेक्षिती ।
पंचम पुरुषार्थाची भक्ती । मज पढियंती उद्धवा ॥ ७२ ॥
येचि भक्तीचें मज कोड । हेचि भक्त माझे लळेवाड ।
मज अवाप्तकामा त्यांची चाड । ऐसें प्रेम गोड तयांचें ॥ ७३ ॥
आम्ही प्रेमाचे पाहुणे । भावार्थाचे आंदणे ।
म्यां अनन्याची सेवा करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वे ॥ ७४ ॥
माझें नाम आत्माराम । मी अवाप्तसकळकाम ।
परी प्रेमळांलागीं सकाम । ऐसें गोड प्रेम तयांचें ॥ ७५ ॥
मग आपुलिये संवसाटीं । प्रेमळू घें मी उठाउठी ।
वरीव सुखही दें शेवटीं । मज प्रीति मोटी प्रेमाची ॥ ७६ ॥
प्रेम मजसीं मोलें अधिक । संवसाटी करितां नव्हे देख ।
यालागीं वरीव देतां सुख । न ये तैं सेवक सेलेचा होय ॥ ७७ ॥
प्रेमाचा जिव्हाळा पूर्ण । भावार्थाची उणखूण ।
जाणता मी एक श्रीकृष्ण । इतरांसी जाण कळेना ॥ ७८ ॥
मज गोपिकांची कोण गोडी । त्यांच्या प्रेमाची जाति चोखडी ।
यालागीं मज त्यांची आवडी । अतिगाढी उद्धवा ॥ ७९ ॥
कुब्जा काय सुंदर होती । तिच्या प्रेमाची मज प्रीती ।
राधा प्रार्थीं मी वनाप्रती । काय विषयासक्तीलागूनी ॥ ३८० ॥
कोण भक्ती केली गोपाळीं । काय तीं सोंवळीं कीं ओंवळीं ।
त्यांचे उच्छिष्ट कवळ मी गिळीं । प्रेमसंमेळीं डुल्लत ॥ ८१ ॥
पांडवांच्या बाचें मी काय लागें । त्यांचीं वेवटें सोशीं अनेगें ।
मी सुदाम्याच्या पायां लागें । काय त्याचेनि पांगें पांगलों ॥ ८२ ॥
मी काय अन्नासी दुकाळलों । तो यज्ञपत्न्यां सीं मागों गेलों ।
मी भावार्थाचा भुकेलों । प्रेमाच्या पावलों पाहुणेरा ॥ ८३ ॥
माझी काय क्षीण झाली शक्ती । मज गोपिका दावीं बांधिती ।
त्यांच्या निजप्रेमाची जाती । मी स्वयें श्रीपती पोखितू ॥ ८४ ॥
मी न लागतां कोणाची कवडी । अर्जुनाचीं धूतसे घोडीं ।
धर्माघरीं उच्छिष्टें काढीं । मज अतिआवडी प्रेमाची ॥ ८५ ॥
मज प्रेमळांची अतिआवडी । ते लोकेषणालाज दवडी ।
महत्त्वाच्या विसरवी कोडी । त्यांचा सेवेची जोडी मजलागीं ॥ ८६ ॥
सकळ अळंकार लेऊनि माता । निजपुत्र मस्तकीं लाडवितां ।
त्याच्या कंटाळेना थुंकमुता । तेवीं प्रेमळें सर्वथा मजलागीं ॥ ८७ ॥
ऐसा प्रेमाचेनि अतिपांगें । म्यां पंगिस्त होइजे श्रीरंगें ।
यालागीं तया पुढेंमागें । सदा सर्वांगें तिष्ठत ॥ ८८ ॥
उद्धवा यादवा समस्त । असतां माझें बहुत गोत ।
तूंचि प्रियकर मज जो येथ । माझें प्रेम अद्भुत तुजलागीं ॥ ८९ ॥
हे ऐकोनि देवाची गोठी । उद्धवें पायीं घातली मिठी ।
देवो सुखावोनि पोटीं । उठाउठी आलिंगी ॥ ३९० ॥
हृदयीं हृदय जाले संलग्न । देहीं देहा पडिलें आलिंगन ।
मनेंसीं एक झालें मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥ ९१ ॥
देवो विसरला देवपण । भक्ता नाठवे भक्तगण ।
दोघांचें उडालें दोनीपण । स्वानंदीं पूर्ण बुडाले ॥ ९२ ॥
सेव्यसेवकता ठेली गोठी । द्वैतभावाची खुंटली दृष्टी ।
भक्तिसाम्राज्याच्या पाटीं । दोघां झाली भेटी निजात्मता ॥ ९३ ॥
स्थूळ लिंग आणि कारण । इंहीं उपलक्षिजे माहाकारण ।
ते देहचतुष्टयाची आठवण । आठवितें कोण ते ठायीं ॥ ९४ ॥
तेथ निबिड आणि निघोट । सुखस्वरूप घनदाट ।
नाहीं आदि मध्य शेवट । तें झालें प्रकट स्वयंभ ॥ ९५ ॥
नवल देवाचें पूर्णपण । तेथही लाघव केलें जाण ।
मोडों नेदीचि उद्धवपण । ऐसा भक्त आन मज मिळेना ॥ ९६ ॥
उद्धवाऐसा मजपाशीं । कोण मिळेल अळोंचासी ।
माझे निजगोड कोणापाशीं । म्यां सावकाशीं सांगावें ॥ ९७ ॥
मज निजधामा गेलिया जाण । माझें जें निःसीम निजज्ञान ।
त्यासी उद्धव शुद्ध सांठवण । यालागीं उद्धवपण राखिलें ॥ ९८ ॥
उद्धव स्वानंदी निमग्न । त्यासी थापटूनि आपण ।
सावध करी श्रीकृष्ण । येरा भक्तपण आठवलें ॥ ९९ ॥
म्हणे जय जय श्रीकृष्णनाथा । जें मज सुख दाविलें आतां ।
तें नित्य निर्वाहे सर्वथा । ऐशी कृपा तत्त्वतां करावी ॥ ४०० ॥
तंव श्रीकृष्ण म्हणे उद्धवा । हा माझा निजगुह्य गोप्य ठेवा ।
तुज म्यां सांगीतला कणवा । पुरुषार्थ पांचवा या नांव ॥ १ ॥
हें वेदशास्त्रां अगम्य । सकळ देवांसी अतिदुर्गम ।
जेणें लुब्धें मी पुरुषोत्तम । तें हें भक्त प्रेमरहस्य ॥ २ ॥
मज वश्य करावयाचें वर्म । पोटीं धरावें भक्तिप्रेम ।
चहूं मुक्तींचा पडे भ्रम । पुरुषार्थकाम वोसरे ॥ ३ ॥
ज्यासी माझी सप्रेम भक्ती । त्याचेनि नांवें विघ्नें पळती ।
मजवेगळी अन्यथा गती । करावया प्राप्ती कोणाची ॥ ४ ॥
जयासी माझी अनन्य भक्ती । तेथ माझी पूर्ण कृपास्थिती ।
मद्भक्तां मजवेगळी गती । कदा कल्पांतीं असेना ॥ ५ ॥
वेदविधीं करावा बाधू । तो निःश्वसित माझा वेदू ।
जेथ माझा पूर्ण कृपाबोधू । तेथ विधिवादू बाधीना ॥ ६ ॥
जे कां माझे भक्त सकाम । ते फळभोगांतीं होऊनि निष्काम ।
तेही ठाकिती माझें निजधाम । भक्तां अन्यगमन असेना ॥ ७ ॥
ज्यासी माझें अनन्य भजन । स्वकर्म त्याचे सेवी चरण ।
विधिवेदू वोळंगे अंगण । त्यासी अन्यथागमन असेना ॥ ८ ॥
जेथ सप्रेम नाहीं माझी भक्ती । तेथ कर्में अवश्य बाधती ।
कर्मास्तव अन्यथागती । अभक्त पावती उद्धवा ॥ ९ ॥
जेथ माझी साचार भक्ती । तेथ कर्माची न चले गती ।
मद्भक्तां माझी प्राप्ती । सत्य निश्चितीं या हेतू ॥ ४१० ॥
भक्तांसी सर्वांभूतीं मद्भावो । तेथ कर्मबंधा कैंचा ठावो ।
कर्मानुगती खुंटली पहा हो । मत्प्राप्ति स्वयमेवो मद्भक्तां ॥ ११ ॥
भक्त पाऊल ठेवी अवनीं । परी म्यां ठेविलें न धरी मनीं ।
कर्ता भगवंत सत्य मानी । यालागीं कर्मबंधनीं बांधवेना ॥ १२ ॥
भक्तांस नाहीं अन्यथा गती । मद्भक्तां माझी अनन्य प्रीती ।
त्या भक्तभावार्थाच्या युक्ती । विशद श्रीपती स्वयें केल्या ॥ १३ ॥
‘न मे भक्तः प्रणश्यति’ । हें बोलिला अर्जुनाप्रती ।
तें साचार बिरुद श्रीपती । तो भक्तां अन्यगती घडोंचि नेदी ॥ १४ ॥
भक्तशापाची ऐकतां गोठी । देवो कैवारें सवेग उठी ।
सुदर्शन लावूनि पाठी । केला हिंपुटी दुर्वासा ॥ १५ ॥
एका अंबरीषाकारणें । दहा गर्भवास सोशिले जेणें ।
तो अनन्य भक्तांसी उणें । कोण्याही गुणें येवों नेदी ॥ १६ ॥
भक्तकैवारी श्रीकृष्ण । हे भावार्थाची निजखूण ।
एका जनार्दना शरण । भावो प्रमाण भक्तीसी ॥ १७ ॥
शुद्धभावेंवीण जे भक्ती । तेचि दांभिक जाण निश्चितीं ।
ते अपक्वचि राहे प्राप्ती । जेवीं कांकड जाती मुगांची ॥ १८ ॥
‘भक्तियोगस्य मद्गतिः’ । हे मूळपदींची पदस्थिती ।
तेंचि वाढविलें किती । ऐसें श्रोतीं न म्हणावें ॥ १९ ॥
‘मद्गती’ या पदाची व्युत्पत्ती । कोण आहे जाणे किती ।
हें रहस्य जाणे विरळा क्षितीं । यालागीं क्षमा श्रोतीं करावी ॥ ४२० ॥
हो कां भक्ती माझी निजजननी । ज्यां प्रेमपान्हां ये वाढवूनी ।
सरता केलों भगवद्भजनीं । ते म्यां गौण महिमेनीं वानिली ॥ २१ ॥
भगवद्भक्तीचें महिमान । मी केवीं जाणें अज्ञान ।
जें बोलिलों तें सर्वथा गौण । क्षमा पूर्ण करावी ॥ २२ ॥
भक्ति माझी निजमाउली । ते मी आपुल्या बोबडे बोलीं ।
ग्रंथाधारें गौरविली । सप्रेम भुली भुलोनी ॥ २३ ॥
प्रेमाची निजजाति कैशी । आठवों नेदी आठवणेसी ।
एवं विसरवूनि हेतूसी । भक्तिरहस्यासी बोलविलें ॥ २४ ॥
जेवीं कां निजबाळकातें । माउली बोल बोलवी त्यातें ।
तेवीं भक्तीनें मज केलें येथें । म्यां चुकी कोणातें ठेवावी ॥ २५ ॥
माउलीचें लोभाळूपण । प्रकट करी तो मूर्ख जाण ।
याहीपरी मी अज्ञान । चुकलेपण दिसताहे ॥ २६ ॥
उडिदीं काळें जेथींच्या तेथें । तेवीं चुकलेपण माझें येथें ।
चुकीचि मानावी निश्चितें । हेंही गुरुनाथें वारिलें ॥ २७ ॥
चुकलेपणचि मानितां । मी हों पाहें कवि कर्ता ।
मीपण नावडे गुरुनाथा । तेणें तें तत्त्वतां सांडविलें ॥ २८ ॥
साङ्ग झालिया कथाकथन । तेणें श्लाघें न घ्यावें मीपण ।
तंव गुरूंनीं दावूनि निजखूण । मीतूंपण उडविलें ॥ २९ ॥
हेही बोल बोलता । मी नव्हें नव्हें गा सर्वथा ।
मी नव्हें कवि कर्ता । हें गुरूंचे तत्त्वतां गुरु जाणे ॥ ४३० ॥
तंव श्रोते म्हणती चमत्कार । भक्तिसुखाचें सुखसार ।
भक्तिपरमामृतसागर । उघड साचार तुवां केला ॥ ३१ ॥
भागवत मुख्य भक्तिप्रधान । जें भक्तीचें सुख सनातन ।
तें करतळामळ करूनि जाण । तुवां परिपूर्ण दाविलें ॥ ३२ ॥
तुवां हा थोर केला उपकार । तरावया स्त्रियादि शूद्र ।
जग व्हावया भजनतत्पर । भागवत निजसार काढिलें ॥ ३३ ॥
भागवतींचें गुप्त पीयूख । तें त्वां प्रकटिलें भक्तिसुख ।
तेणें संत सुखावले देख । श्रोते सकळिक निवाले ॥ ३४ ॥
तुज संतोषोनि श्रीपती । दीधली आपली निजभक्ती ।
यालागीं तुवां भक्तीची कीर्ती । यथार्थस्थितीं वर्णिली ॥ ३५ ॥
तुझे भक्त्तीचा एकेक बोल । ब्रह्मसुखेंसीं सखोल ।
त्याहीमाजीं प्रेमाची वोल । येताति डोल चित्सुखें ॥ ३६ ॥
तुज वाखाणितां निजभक्ती । प्रेमें वोसंडे चित्तवृत्ती ।
विसरोनियां ग्रंथस्फूर्ती । भक्तीची कीर्ती वानिशी ॥ ३७ ॥
निजाआवडी वाडेंकोडें । वानितां भक्तीचे पवाडे ।
तुज नाठवे मागेंपुढें । प्रेम गाढें जाणवलें ॥ ३८ ॥
जंव जंव भक्तीचें निरूपण । अधिकाधिक वाढतां जाण ।
तंव तंव येतसे स्फुरण । तेथ कोण पुरे म्हणेल ॥ ३९ ॥
जंव जंव निरूपणा वाढी । तंव तंव भक्तीची अधिक गोडी ।
तेणें श्रोत्यांचीही आवडी । चढोवढी वाढली ॥ ४४० ॥
करितां भक्तिसुखनिरूपण । श्रोते वक्ते लांचावले जाण ।
होतां अमृतांचे आरोगण । पुरे कोण म्हणों शके ॥ ४१ ॥
यापरी गा अतिप्रीतीं । वाढली निरूपणीं भक्ती ।
ते आवरूनियां स्फूर्ती । पुढील ग्रंथार्थीं प्रवर्तें ॥ ४२ ॥
हें ऐकोनि संतवचन । केलें साष्टांग नमन ।
भली दीधली आठवण । येरवीं निरूपण नावरतें ॥ ४३ ॥
‘भक्तियोगस्य मद्गतिः’ । ये पदाची पदव्युत्पत्ती ।
निरूपिली भगद्भक्ती । जेणें भगवत्प्राप्ती अतिसुलभ ॥ ४४ ॥
हे न करितां भगवद्भक्ती । त्रिगुणगुणीं जीवपंक्ती ।
बांधिल्या संसारीं उन्मज्जती । तेही स्थिती हरि सांगे ॥ ४५ ॥
मया कालात्मना धात्रा कर्मयुक्तं इदं जगत् ।
गुणप्रवाह एतस्मिन् उन्मज्जति निमज्जति ॥ १५ ॥
मुख्य मूळीं मी जगाचा धरिता । स्त्रष्टृमीचि स्त्रजिता ।
विष्णुरूपें मी प्रतिपाळिता । मीचि संहर्ता रुद्ररूपें ॥ ४६ ॥
हे त्रिगुण काळाची काळसत्ता । तो मी निजकाळ तत्त्वतां ।
स्त्रजिता पाळिता संहर्ता । गुणावस्थाविभागें ॥ ४७ ॥
जनांचें वासनाकर्म विचित्र । तेचि काळसत्ता निजसूत्र ।
तेणें रचिला संसार । चराचर गुणबद्ध ॥ ४८ ॥
गुणकर्में स्वर्गा चढे । गुणकर्में नरकीं पडे ।
नाना योनींचें सांकडें । भोगणें घडे गुणकर्में ॥ ४९ ॥
स्वर्ग भोगूनि वाडेंकोडें । महर्जनतपोलोकांपुढें ।
सत्यलोकवरी वरता चढे । उन्मज्जन घडे या नांव ॥ ४५० ॥
पशुपक्षिस्थावरांत । वृक्षपाषाणकृमित्व प्राप्त ।
महानरकीं अधःपात । निमज्जन एथ त्या नांव ॥ ५१ ॥
उंचीं चढोनि नीचीं पडणे । भोगवी नाना जन्ममरणें ।
तें प्रकृतिपुरुषांचें साजणें । जीवबंधनें भागवी ॥ ५२ ॥
अणुर्बृहत् कृशः शूलो यो यो भावः प्रसिध्यति ।
सर्वोऽपि उभयसंयुक्तः प्रकृत्या पुरुषेण च ॥ १६ ॥
अणु म्हणिजे अतिसूक्ष्म सान । बृहत् म्हणिजे विशाळ जाण ।
कृश म्हणिजे किरकोळपण । स्थूळ तें पूर्ण जडावयवीं ॥ ५३ ॥
जें जें दृष्टिगोचर झालें । जें जें नांवरूपा आलें ।
तें तें उभययोगें केलें । जाण घडलें प्रकृतिपुरुषीं ॥ ५४ ॥
जें उभययोगसंभव । जग ऐसें ज्याचें नांव ।
तें प्रकृतिपुरुष सावेव । तिसरा भाव असेना ॥ ५५ ॥
या दोहींवेगळें निरवयव । जेथूनि या दोहींचा उद्भव ।
तेचि सद्वस्तु सर्वीं सर्व । देवाधिदेव सांगत ॥ ५६ ॥
यस्तु यस्यादिरन्तश्च स वै मध्यं च तस्य सन् ।
विकारो व्यवहारार्थो यथा तैजसपार्थिवाः ॥ १७ ॥
प्रकृतिपुरुषेंसीं साकार । जें दिसताहे चराचर ।
त्यासी आद्यंतें जें अनश्वर । तेंचि साचार मध्येंही ॥ ५७ ॥
लेण्याआधीं कनक एक । लेण्याअंतीं तेंचि आवश्यक ।
मध्येंही लेणेंरूपें देख । भासे कनक अद्वितीय ॥ ५८ ॥
न करितां मातीचें गोकुळ । पूर्वी मृत्तिकाचि केवळ ।
गोकुळ मोडल्या सकळ । उरे अविकळ मृत्तिका ॥ ५९ ॥
तेचि गोकुळरूपें असतां । भासे मृत्तिकाचि तत्त्वतां ।
तेंवी आदिमध्यअवसानतां । भासे चित्सत्ता अनश्वर ॥ ४६० ॥
त्रिगुणगुणें सविकार । जें जग दिसताहे साकार ।
तें मायिक गा चराचर । जेवीं व्यवहार स्वप्नींचा ॥ ६१ ॥
सकळ विकारांचें कारण । अंगें अविद्या आपण ।
ते विकारीं सत्यता स्थापितां जाण । आलें सत्यपण अविद्येसी ॥ ६२ ॥
अविद्या आपुलेनि नांवें जाण । आपुलें नास्तिक्य सांगे आपण ।
हें वर्म जाणती सज्ञान । नेणोनि अज्ञान मानिती सत्य ॥ ६३ ॥
अविद्या अविद्यकत्वें मिथ्या जाण । वस्तु वस्तुत्वें सदा संपन्न ।
येचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६४ ॥
यदुपादाय पूर्वस्तु भावो विकुरुतेऽपरम् ।
आदिरन्तो यदा यस्य तत्सत्यमभिधीयते ॥ १८ ॥
प्रकृतिअंगीकारें देख । वस्तूपासाव होती लोक ।
जेवीं निद्रायोगें एक । होय अनेक निजस्वप्नीं ॥ ६५ ॥
जेवीं तंतूपासाव कोटि पट । कोटि पटीं तंतु एकवट ।
पाहतां आदि मध्य शेवट । द्वैताचें बोट रिघेना ॥ ६६ ॥
तेवीं वस्तूपासोनियां लोक । प्रकृतिपुरुषादि सकळिक ।
आदि-मध्य-अवसानीं एक । द्वैतवार्ता देख असेना ॥ ६७ ॥
तंतु सत्य पट मायिक । वस्तु सत्य अविद्या लटिक ।
जें आदि-मध्य-अवसानीं एक । तें सत्य निष्टंक उद्धवा ॥ ६८ ॥
जेवीं कां काष्ठाची बाहुली । काष्ठावयवें शोभे आली ।
तेवीं वस्तु वस्तुत्वें एकली । शोभा पावली जगत्वें ॥ ६९ ॥
जेवीं कां एकलें देह देख । दिसे अवयवरूपीं अनेक ।
तेवीं वस्तु एकली एक । आभासे अनेकस्वरूपीं ॥ ४७० ॥
जेवीं कां जळीं क्रीडतां जळा । उपजवी तरंगांच्या माळा ।
तेवीं वस्तूचिया स्वलीळा । जगदादि मेळा प्रकाशे ॥ ७१ ॥
तरंगा आदि-मध्य-अवसानीं । जेवीं पाणीपणें असे पाणी ।
तेवीं उत्पत्ति स्थिति-निदानीं । वस्तु वस्तूपणीं अनश्वर ॥ ७२ ॥
ब्रह्म सत्य प्रपंच वावो । हा साधकां साधावया निर्वाहो ।
कार्यकारणअभिन्नभावो । देवाधिदेवो बोलिला ॥ ७३ ॥
कार्य कारणीं अभिन्न । तैं ब्रह्मीं माया कैंची भिन्न ।
जगद्रूपें ब्रह्म परिपूर्ण अन्योपदेशें जाण दाविलें ॥ ७४ ॥
ब्रह्म माया काळगती । यें तिन्हीं अनादि म्हणती ।
तेही न घडे उपपत्ती । येचि अर्थीं हरि बोले ॥ ७५ ॥
प्रकृतिर्ह्यस्य उपादानं आधारः पुरुषः परः ।
सतोऽभिव्यञ्जकः कालो ब्रह्म तत् त्रितयं त्वहम् ॥ १९ ॥
ब्रह्मावेगळी माया । सर्वथा न ये आया ।
ते ब्रह्माधारें वाढोनियां । गुणकार्या वाढवी ॥ ७६ ॥
मायानियंतें ब्रह्म आपण । यालागीं यासी पुरुषपण ।
पुरुषाची प्रिया माया पूर्ण । प्रकृति अभिधान या हेतू ॥ ७७ ॥
ब्रह्माहून पुरुष भिन्न । हें सर्वथा मिथ्या वचन ।
ब्रह्म पुरुष नामाभिधान । एकासीचि जाण आलें असे ॥ ७८ ॥
माया प्रकृति अभिधान । दोहीं नांवीं मायाचि पूर्ण ।
आविद्यक दावी कार्य भिन्न । अविद्या जाण या हेतू ॥ ७९ ॥
माया ब्रह्मींची शक्ति जाण । तेही ब्रह्मेंसीं असे अभिन्न ।
वेगळी नव्हे अर्धक्षण । सदा सुलीन ब्रह्मेंसीं ॥ ४८० ॥
जेवीं शूरांची शौर्यशक्ति पूर्ण । शूरांहोनि नव्हे भिन्न ।
तेवीं ब्रह्मीं मायाशक्ति जाण । असे सुलीन सर्वदा ॥ ८१ ॥
माया ब्रह्मीं असतां जाण । क्षोभेंवीण नव्हे सर्जन ।
मायाक्षोभकू काळ पूर्ण । काळास्तव जन जन्मती ॥ ८२ ॥
ब्रह्मींची सत्ता तो काळ जाण । प्रकृति क्षोभवूनि आपण ।
दावी उत्पत्ति स्थिति निदान । तो काळही अभिन्न ब्रह्मेंसीं ॥ ८३ ॥
जेवीं रायाच्या राजपुत्रासी । राजाचि दमूं शके त्यासी ।
तेवीं झालें जें प्रकृतीचे कुशीं । तें निजसत्तेसी निर्दळी ॥ ८४ ॥
विवेकदृष्टीं पाहतां जाण । काळ परमात्मा दोन्ही अभिन्न ।
प्रकृति पुरुष काळ जाण । तिहींसी एकपण या हेतू ॥ ८५ ॥
ब्रह्ममाया-काळसंबंध । हे तिनी मूळींचि अभेद ।
दिसे जो व्यावहारिक भेद । तोही अबद्ध मिथ्यात्वें ॥ ८६ ॥
वस्तु एकलीचि आपण । प्रकृति-पुरुष काळरूपें जाण ।
अखंडत्वें दावितां पूर्ण । तो मी श्रीकृष्ण परमात्मा ॥ ८७ ॥
उत्पत्तीपूर्वी मी ब्रह्म पूर्ण । उत्पत्तीचें मी ब्रह्म आदिकारण ।
स्थितिकाळीं मी ब्रह्मरूपें जाण । एकीं अनेकपण स्वयें दावीं ॥ ८८ ॥
स्वलीला सृष्टीचे प्रांतीं जाण । प्रळयीं उरें मी ब्रह्म परिपूर्ण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ८९ ॥
स्वर्गः प्रवर्तते तावत् पुर्वापर्येण नित्यशः ।
महान् गुणविसर्गार्थः स्थित्यन्तो यावदीक्षणम् ॥ २० ॥
महान् म्हणिजे अतिथोरू । पितृपुत्रप्रवाहें संसारू ।
अनवच्छित्र निरंतरू । अतिदुर्धरू वाढला ॥ ४९० ॥
अतिशयेंसीं दुर्धरू । कैसेनि वाढला संसारू ।
तेही अर्थींचा विचारू । शार्ङ्गधरू सांगत ॥ ९१ ॥
विषयांचिये आसक्ती । वासनानिष्ठ झाली वृत्ती ।
ते देहात्मता अतिप्रीतीं । संसारस्थिती वाढवी ॥ ९२ ॥
खवळला जो देहाभिमान । तो शुद्धासी लावी जीवपण ।
नाना योनीं जन्ममरण । विशेषें जाण वाढवी ॥ ९३ ॥
ऐसेन अतिदुर्धरू । स्त्रष्टेन सृजिला संसारू ।
तो ब्रह्मायूपर्यंत स्थिरू । ब्रह्मप्रळयीं संहारू सृष्टीचा ॥ ९४ ॥
एक नित्यप्रळयो लागला आहे । एक दैनंदिन प्रळयो पाहें ।
कर्मजन्य प्रळयो लाहे । एक तो होये अवांतर प्रळयो ॥ ९५ ॥
सकळ प्रळयांच्या शिरीं । ब्रह्मप्रळयाची थोरी ।
तो सकळ सृष्टीतें संहारी । कांहीं संसारीं उरों नेदी ॥ ९६ ॥
ब्रह्मप्रळयीं नाश सृष्टीसी । पुढती रचावया कल्पादीसी ।
उंच नीच नाना योनींसी । नव्या करावयासी कारण काय ॥ ९७ ॥
ब्रह्मप्रळयीं सृष्टीचा र्हा्सू । परी निःशेष नव्हेचि नाशू ।
उरे वासनाबीजविलास । सुलीन रहिवासू अविद्येअंगीं ॥ ९८ ॥
तेचि बीजें कल्पादि जाण । मीचि स्त्रष्टृरूपें आपण ।
मज म्यां अनुग्रहूनि पूर्ण । सूक्ष्म कारण लक्षविलें ॥ ९९ ॥
जेवीं वर्षाकाळीं नाना तृणें । वाढूनि शरत्काळीं होती पूर्णें ।
तींच उष्ण काळीं बीजकणें । होती सुलीनें पृथ्वीसी ॥ ५०० ॥
सुलीन बीजें पूर्ण क्षितीं । परी तीं कोणा व्यक्ती न येती ।
तेवीं वासनाबीजें प्रळयांतीं । उरे अव्यक्तीं संसारू ॥ १ ॥
जेवीं काळीं वरुषलेनि घनें । बीजें विरुढती सत्राणें ।
वाढती नाना जातींचीं तृणें । पूर्वलक्षणें यथास्थित ॥ २ ॥
तेवीं उत्पत्तिकाळावरी । सूक्ष्मवासना बीजांकुरीं ।
नाना योनी चराचरीं । जंगमस्थावरीं जग वाढे ॥ ३ ॥
व्रह्मयाचे प्रळयाआंतू । निःशेष होय अंतू ।
यालागीं संसारीं अनंतू । वेदशास्त्रार्थू प्रतिपादी ॥ ४ ॥
ऐसा संसार अनंतू । याचा निःशेष होय अंतू ।
तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथू । श्लोकींचा पदार्थू बोलिला ॥ ५ ॥
‘स्थित्यन्तो यावदीक्षणम्’ । येणें पदें श्रीकृष्ण ।
अत्यंत प्रळयींचें लक्षण । सूत्रप्राय जाण बोलिला ॥ ६ ॥
‘ईक्ष्ण’ या पदाचा अर्थ जाण । सद्गुरुकृपादृष्टि पूर्ण ।
तेंचि माझें कृपावलोकन । जेणें ब्रह्मज्ञान प्रकाशे ॥ ७ ॥
पूर्ण प्रकाशल्या ब्रह्मज्ञान । संसार झाला नाहींच जाण ।
वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्ण । मीतूंपण असेना ॥ ८ ॥
तेथ ध्रुवमंडळाची ठेली मात । वैकुंठकैलासा झाला प्रांत ।
शेषशायीचाही अंत । ब्रह्मज्ञानांत होऊं सरला ॥ ९ ॥
हारपलें मीतूंपण । उडालें देव-भक्त भजन ।
बुडालें साकारतेचें भान । ब्रह्म सनातन सदोदित ॥ ५१० ॥
प्रपंच एक झाला होता । हे समूळ मिथ्या वार्ता ।
पुढें होईल मागुता । कदा कल्पांता घडेना ॥ ११ ॥
हें अत्यंत प्रळयाचें लक्षण । भाग्येंवीण न पाविजे जाण ।
ज्यासी साचार सद्गुरुचरण । ते सभाग्य जन पावती ॥ १२ ॥
अत्यंत प्रळयींची गती । न घडे गा समस्तांप्रती ।
हे परम निर्वाणगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १३ ॥
ज्याची अहंममता खुंटे । त्याची निःशेष कल्पना तुटे ।
अत्यंत प्रळयो त्यासीच भेटे । नेटेंपाटें निजात्मता ॥ १४ ॥
देह पडलिया प्रळयो घडे । हें बोलणे सर्वथा कुडें ।
जितांचि हा प्रळयो जोडे । वाडेंकोडें निजनिष्ठा ॥ १५ ॥
जितांचि हा प्रळयो जाण । येणें संसारबीजदहन ।
आतां ब्रह्मप्रळयलक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ १६ ॥
ब्रह्मांडप्रळयाचा अनुक्रम । तेथ अंतीं उरे पूर्ण ब्रह्म ।
हें उद्धवें जाणावया वर्म । पुरुषोत्तम बोलत ॥ १७ ॥
विराण्मयाऽऽसाद्यमानो लोककल्पविकल्पकः ।
पञ्चत्वाय विशेषाय कल्पते भुवनैः सह ॥ २१ ॥
चतुर्दशभुवनेंसीं ब्रह्मांड । काळें कल्पिलें प्रचंड ।
तें स्थितिकाळीं पाळूनि अंड । अंतीं नाशाचें बंड आदरी काळू ॥ १८ ॥
तो तूं काळ म्हणशी कोण । तरी काळात्मा मीचि जाण ।
तेणें काळें म्यां प्रळयईक्षण । केलें जाण सृष्टीसी ॥ १९ ॥
पंचभूतांचे भिन्न भाग । काळसत्ता राखिले विभाग ।
ते सत्ता म्यां आवरितां सांग । खवळे लगबग पंचत्वासी ॥ ५२० ॥
जैसा उत्पत्तीचा उपक्रमू । तैसाचि प्रळयाचा अनुक्रमू ।
भूतीं भूतलयो सुगमू । पुरुषोत्तमू सांगत ॥ २१ ॥
अन्ने प्रलीयते मर्त्यं अन्नं धानासु लीयते ।
धाना भूमौ प्रलीयन्ते भूमिर्गन्धे प्रलीयते ॥ २२ ॥
म्यां पाहिल्या प्रळयदृष्टीं । पडोनि ठाके अनावृष्टी ।
तेणें अन्न क्षीण होय सृष्टीं । अन्नापाठीं शरीर ॥ २२ ॥
येथ असे ‘अन्नमय प्राण’ । हें वचन प्रत्यक्ष प्रमाण ।
ते अन्न होतांचि क्षीण । अन्नासवें प्राण प्राण्यांचे जाती ॥ २३ ॥
अन्नवृद्धि खुंटल्या धान्य । बीजमात्र राहे आपण ।
तेंही पृथ्वीसी होय लीन । तत्काळ जाण उद्धवा ॥ २४ ॥
तंव द्वादशादित्यमेळा । एकत्र रविमंडळा ।
तो पीठ करी पवर्तशिळा । तेही तृणसाळा उरों नेदी ॥ २५ ॥
तेणें तापलें सप्तपाताळ । पोळलें शेषाचें कपाळ ।
तो वमी विषाग्निकल्लोळ । महाज्वाळ धडधडीत ॥ २६ ॥
तो संकर्षणमुखानळ । पार्थिव जाळी सकळ ।
ब्रह्मांड जाळोनि तत्काळ । पृथ्वी केवळ भस्म करी ॥ २७ ॥
तेव्हां पृथ्वीचें पृथ्वीपण सरें । तें गंधमात्रस्वरूपें उरे ।
तोही गंधू जळीं विरे । तेंचि शार्ङ्गधरें सांगिजे ॥ २८ ॥
अप्सु प्रलीयते गन्ध आपश्च स्वगुणे रसे ।
लीयते ज्तोतिषि रसो ज्योती रूपे प्रलीयते ॥ २३ ॥
तेव्हां प्रळयमेघांचा मेळा । शुंडादंडधारा प्रबळा ।
शत वरुषें वर्षतां जळा । सप्तसमुद्रमेळा एकत्र जाहला ॥ २९ ॥
तेणें जळ कोंडलें सुबद्ध । ते जळीं पृथ्वीचा विरे गंध ।
तेव्हां जळचि एकवद । प्रळयीं प्रसिद्ध उधवलें पैं ॥ ५३० ॥
सांवर्तक मेघांचें लक्षण । सिंधु एकत्र करिती पूर्ण ।
पृथ्वी विरवूनियां जाण । ते जळीं आपण विरोनि जाती ॥ ३१ ॥
ते काळीं अतिदुर्धर । सांवर्ताग्नि खवळे थोर ।
तो जळ शोषी सर्वत्र । उरे रसमात्र अवशेष ॥ ३२ ॥
रसमात्र जळ उरे तेंही । लीन होय तेजाचे ठायीं ।
तेव्हां तेजचि दिशा दाही । कोंदोनि पाहीं वोसंडे ॥ ३३ ॥
सांवर्ताग्नीची मातू । जळ शोषूनि राहे निवांतू ।
जाळिती शक्ति स्वयें जाळितू । या नांव निश्चितू सांवर्तकाग्नी ॥ ३४ ॥
तेणेंचि काळें झंझामारुत । उठी तेजातें शोषित ।
तें तेज शोषितां समस्त । उरे तेथ रूप मात्र ॥ ३५ ॥
रूपं वायौ स च स्पर्शे लीयते सोऽपि चाम्बरे ।
अम्बरं शब्दतन्मात्र इन्द्रियाणिं स्वयोनिषु ॥ २४ ॥
तेजाचें जें उरे रूप । तें वायु शोषूनि करी अरूप ।
तेव्हां वायूचि एकरूप । अतिअमूप कोंदाटे ॥ ३६ ॥
कोंदाटल्या वायुसी । गगन जेथींचें तेथें ग्रासी ।
तेव्हा वायु प्रवेशे स्पर्शी । तो उरे अवशेषीं स्पर्शमात्र ॥ ३७ ॥
उरल्या वायूच्या स्पर्शासी । लयो तत्काळ होय आकाशीं ।
आकाश प्रवेशे शब्दासी । उरे अवशेषीं शब्दतन्मात्र ॥ ३८ ॥
दशेंद्रियांची मंडळी । राजसापासोनि जन्मली ।
ते निजगुणीं सामावली । जेवीं पंचांगुळी मुष्टीमाजीं ॥ ३९ ॥
योनिर्वैकारिके सौम्य लीयते मनसीश्वरे ।
शब्दो भूतादिमप्येति भूतादिर्महति प्रभुः ॥ २५ ॥
वैकारिक जो सत्त्वगुण । व्याला देवता अंतःकरण ।
प्रळयस्वभावें आपण । मनामाजीं जाण प्रवेशे ॥ ५४० ॥
सकळ इंद्रियांचा राजा मन । मनःकल्पना जीवशिवपण ।
श्लोकपदें ‘मनसीश्वर’ पूर्ण । मनाशींच जाण हरि बोले ॥ ४१ ॥
मनोदेवता अंतःकरण । घेऊनि प्रवेशे सत्त्वगुण ।
ज्या कार्याचें जें कारण । तेथ तीं जाण प्रवेशती ॥ ४२ ॥
शब्दतन्मात्र उरलें आधीं । ते मीनलें तामसामधीं ।
कारणीं कार्यासी अवधी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ४३ ॥
त्रिविधगुणी अहंकारू । एकवटला महाथोरू ।
ऐक त्याचा बडिवारू । तोचि दुर्धरू संसारीं ॥ ४४ ॥
जो शिवातें महत्त्वा चढवी । जीवातें देहात्मता गोंवी ।
अहंममता जग भुलवी । प्रभुत्वपदवी महत्त्वें येणें ॥ ४५ ।
अहंकारू ऐसा आहे । तो जैं परमार्थी साह्य होये ।
तैं सोहंभावाचेनि लवलाहें । विभांडी पाहें संसारू ॥ ४६ ॥
चोर जैं विश्वासू मित्र होये । तैं चोर चोरा निवारी पाहें ।
तेवीं अभिमानू जैं साह्य होये । तैं भवभय बाधीना ॥ ४७ ॥
याहीपरी अभिमान । सामर्थ्यें अतिगहन ।
यालागीं प्रभुत्वें जाण । केलें व्याख्यान उद्धवा ॥ ४८ ॥
त्रिगुणगुणीं गुणाभिमान । एकत्र होऊनियां पूर्ण ।
महत्तत्त्वीं होय लीन । अतिसुलीन तद्रूपें ॥ ४९ ॥
स लीयते महान्स्वेषु गुणेषु गुणवत्तमः ।
तेऽव्यक्ते संप्रलीयन्ते तत्काले लीयतेऽव्यये ॥ २६ ॥
तेंही महत्तत्त्व येथें । कारणगुणीं लीन होतें ।
तेंही गुणसाम्यें निश्चितें । पावे लयाते अव्यक्तीं ॥ ५५० ॥
आकारविकार समस्त । हारपोनि जाती जेथ ।
उरे बीजमात्र अवशेषित । त्या नांव अव्यक्त बोलिजे ॥ ५१ ॥
वटाचा आकारविकार । ना शेंडा मूळ पुष्प पत्र ।
उरे अवशेष बीजमात्र । तेवीं संसार अव्यक्तीं ॥ ५२ ॥
वटबीज उरलें येथ । तें दृष्टीसी तर्केना निश्चित ।
तेवीं भवबीज जें अव्यक्त । तें नव्हे व्यक्त जीवासी ॥ ५३ ॥
नाना तृणजातिबीज गहन । उष्णकाळीं काळ करी लीन ।
तेवीं भवबीज अव्यक्त जाण । होय सुलीन काळेंसीं ॥ ५४ ॥
पूर्वीं काळें क्षोभोनि अव्यक्त । जगदाकारें केलें व्यक्त ।
तेचि काळयोगें अव्यक्त । सुलीन होत काळेंसीं ॥ ५५ ॥
या नांव अव्यक्ताचा पहा हो । काळामाजीं बोलती लयो ।
काळ बोलिजे महाबाहो । त्याचा होय व्ययो पुरुषेंसीं ॥ ५६ ॥
कालो मायामये जीवे जीव आत्मनि मय्यजे ।
आत्मा केवल आत्मस्थो विकल्पापायलक्षणः ॥ २७ ॥
पुरुषाची पूर्ण क्षोभकता । तोचि काळ बोलिजे तत्त्वतां ।
उत्पत्ति-स्थिति-प्रलयांता । तिनी अवस्था काळाच्या ॥ ५७ ॥
तिनी अवस्था लोटल्या ठायीं । काळासी कर्तव्यता नाहीं ।
तो उपजत व्यापारें पाहीं । जीवाचे ठायीं सामावे ॥ ५८ ॥
अचेतनीं चेतविता । जडातें जो जीवविता ।
यालागीं जीवू ऐशी वार्ता । जाण तत्त्वतां पुरुषासी ॥ ५९ ॥
प्रकृतीचेनि योगें जाण । शुद्धासी बोलिजे जीवपण ।
पुरुषू हेंही अभिधान । त्यासीच जाण बोलिजे ॥ ५६० ॥
करितां प्रकृतिविवंचन । केवळ मृगजळासमान ।
दिसे परी साचपण । सर्वथा जाण असेना ॥ ६१ ॥
मृगजळामाजीं जो पडे । तेथ जळ नाहीं मा तो कोठें बुडे ।
तेवीं प्रकृति नसतां जोडे । वाडेंकोडें जीवत्व कोणा ॥ ६२ ॥
जळीं बुडालें दिसे व्योम । सत्य मानणें तो मूर्खधर्म ।
तैसें रूप नाम गुण कर्म । हा मिथ्या भ्रम मायिक ॥ ६३ ॥
प्रकृतिकाळींही जाण । सत्य नाहीं जीवपण ।
तेही अर्थींची निजखूण । उद्धवा संपूर्ण अवधारीं ॥ ६४ ॥
स्वयें अवलोकितां दर्पण । दर्पणामाजीं दिसे आपण ।
तरी आपुलें वेगळेपण । स्वयें आपण जाणीजे ॥ ६५ ॥
तेवीं प्रकृतिकर्म करितां । जरी दिसे प्रकृतिआंतौता ।
तरी मी प्रकृतीपरता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ६६ ॥
दिसे व्योम जळीं बुडालें । परी तें नाहीं वोलें झालें ।
तेवीं प्रकृतिकर्म म्यां केलें । नाही माखलें ममांग ॥ ६७ ॥
यापरी करितां निर्वाहो । प्रकृतीचा झाला अभावो ।
तेव्हा जीवशिवनांवें वावो । जीव तोचि पहा हो परमात्मा ॥ ६८ ॥
जीवाचें गेलिया जीवपण । सहजेंचि उडे शिवपण ।
दोघेही आत्मत्वें जाण । होती परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ६९ ॥
जीवासी निजस्वरूप आठवो । या नांव जीवाचा परब्रह्मीं लयो ।
परमात्मा अज अव्ययो । अविनाश अद्वयो अनंत ॥ ५७० ॥
ब्रह्मीं स्फुरेना ब्रह्मपण । तेथ ‘मी तूं’ म्हणे कोण ।
परमानंद परिपूर्ण । उरे जाण उद्धवा ॥ ७१ ॥
ऐसा परमानंद म्हणसी कोण । तो मी अज अव्यय श्रीकृष्ण ।
आनंदस्वरूप तो मी जाण । मजवेगळें स्थान असेना ॥ ७२ ॥
ज्या स्वानंदा नांव श्रीकृष्ण । तें तुझें स्वरूप उद्धवा जाण ।
तेथ नाहीं गा मीतूंपण । परम कारण उर्वरित ॥ ७३ ॥
उद्धवा जीवाचा जीव मी श्रीकृष्ण । मज तुज नाहीं वेगळेपण ।
यालागीं जीवाची हे निजखूण । परम कारण सांगीतले ॥ ७४ ॥
जगाचा आत्मा श्रीकृष्ण । त्या माझा आत्मा तूं उद्धव पूर्ण ।
हें ऐकोनि श्रीकृष्णवचन । उद्धव जाण गजबजिला ॥ ७५ ॥
कृष्ण मज म्हणे आपुला आत्मा । परी मी नेणें कृष्णमहिमा ।
अगाध लीला पुरुषोत्तमा । ते केवीं आम्हां आकळे ॥ ७६ ॥
नाथिलेंचि उद्धवपण । माझ्या अंगीं जडलें जाण ।
कृष्णविवेकें पाहतां पूर्ण । माझें मीपण दिसेना ॥ ७७ ॥
मज उद्धवपण सांडितां । कृष्ण निजधामा जाईल तत्त्वतां ।
ते न साहवे अवस्था । सखेदता सप्रेम ॥ ७८ ॥
हे उद्धवाची अवस्था । कळों सरली श्रीकृष्णनाथा ।
तेचि अर्थीची हे कथा । शब्दार्थता निरूपी ॥ ७९ ॥
एवं अन्वीक्षमाणस्य कथं वैकल्पिको भ्रमः ।
मनसो हृदि तिष्ठेत व्योम्नीवार्कोदये तमः ॥ २८ ॥
प्रकृति-पुरुषविवंचन । आदि मध्य अवसान ।
तुज म्यां दाविलें एकपण । तेथ कां भिन्नपण कल्पिसी वायां ॥ ५८० ॥
उत्पत्तिआदि ब्रह्म पूर्ण । उत्पत्तीसी तेंचि कारण ।
जग जन्मलें जे सगुण । तेहीं ब्रह्मरूपें जाण दाविलें तुज ॥ ८१ ॥
आणी प्रळयाच्या अंतीं । ब्रह्मचि उरे निजस्थिती ।
तेही विखींची प्रतीती । तुज म्यां निश्चितीं दाविली ॥ ८२ ॥
प्रकृतिहूनि पुरुष भिन्न । प्रकृति स्वातंत्र्यें मिथ्या जाण ।
ऐसें प्रकृतिपुरुष ज्यासी ज्ञान । त्यासी मीतूंपण भासेना ॥ ८३ ॥
जेथ नाहीं मीतूंपण । तेथ विकल्प कल्पी कोण ।
आद्यंती वस्तु पूर्ण । हें विवेकज्ञान जयासी ॥ ८४ ॥
जो विवेक पुरुषप्रकृती । सांख्य जागे ज्याचे चित्तीं ।
त्यासी विकल्पाची प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं उद्धवा ॥ ८५ ॥
सांख्यविवेकगभस्ती । पूर्ण उगवला ज्याचे चित्तीं ।
तेथ विकल्पाची अंधारीं राती । कैशा रीतीं उरेल ॥ ८६ ॥
ज्यासी पटुतर सांख्यज्ञान । विकल्प विसरे त्याचें मन ।
हृदयीं उगवे चिद्भान । अज्ञाननिशा पूर्ण निरसूनी ॥ ८७ ॥
जेथ निरसलें अज्ञान । तेथ विकल्पाचें कैंचें स्थान ।
यापरी सांख्यज्ञान । साधकां पूर्ण उपकारी ॥ ८८ ॥
जें साराचें निजसार । जें गुह्यज्ञानभांडार ।
जें कां विवेकरत्ना कर । तें सांख्या साचार उद्धवा ॥ ८९ ॥
एष सांख्यविधिः प्रोक्तः संशयग्रन्थिभेदनः ।
प्रतिलोमानुलोमाभ्यां परावरदृशा मया ॥ २९ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां सांहितायामेकादशस्कन्धे चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ २४ ॥
मी विवेकाचा विवेकू । मी अर्काचा आदिअर्कू ।
मी ज्ञानियांचा ज्ञानतिलकू । त्या माझा परिपाकू तें हें सांख्य ॥ ५९० ॥
मी वेदांचा आदिवेदू । मी बोधाचा आदिबोधू ।
मी आनंदाचा निजानंदू । त्या माझा प्रबोधू तें हें सांख्य ॥ ९१ ॥
तेणें म्यां सर्वज्ञें श्रीकृष्णें । निर्धारोनि निजज्ञानें ।
सांख्ययोगौपलक्षणें । ब्रह्म अव्ययपणें दाविलें ॥ ९२ ॥
जेवीं गरगरीत वाटोळा । करतळीं दिसे आंवळा ।
तेवीं सांख्ययोगलीळा । ब्रह्म तुज डोळां दाविलें ॥ ९३ ॥
जो ब्रह्म डोळां देखों जाये । तो सर्वांगें देखणा होये ।
ऐशी सांख्यज्ञान निजसोये । तुज म्यां पाहें दाविली ॥ ९४ ॥
हा सांख्ययोग अनुक्रम । अन्वयव्यतिरेकें उपक्रम ।
आलोडितां आकळे वर्म । अखंड ब्रह्म अद्वय ॥ ९५ ॥
उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयांत । ब्रह्म अखंड निज नित्य ।
हेंचि सांख्ययोगें प्राप्त । जाण निश्चित साधकां ॥ ९६ ॥
ज्यांसी ब्रह्मज्ञानाचें कोड । ते सांख्ययोग पुरवी चाड ।
लिंगदेहाचें सुदृढ झाड । त्याचें समूळ बूड उन्मळी ॥ ९७ ॥
लिंगदेह अत्यंत कठिण । तें सांख्ययोगापुढें जाण ।
जेवीं अग्नीमाजीं तृण । तेवीं होय संपूर्ण भस्मांत ॥ ९८ ॥
लिंगदेह सैंधवगिरिवर । सांख्या अत्यंत प्रळयसागर ।
खवळला विरवूनि करी नीर । एकाकार निजात्मता ॥ ९९ ॥
खवळल्या अत्यंत चित्सागरा । नाना संशयजळगारा ।
उरावया नाहीं थारा । निजनिर्धारा उद्धवा ॥ ६०० ॥
सकळ संशयांचें छेदन । लिंगदेहाचें भेदन ।
करी तें सांख्ययोगज्ञान । उद्धवा जाण निश्चित ॥ १ ॥
अनुलोम प्रतिलोम । विवंचना वाटेल दुर्गम ।
हें न करितां सांख्य सुगम । आकळे तें वर्म सांगेन ऐक ॥ २ ॥
सांडूनि आकारविषमता । सर्व भूतीं भगवंतता ।
जो पाहे सद्भावता । सांख्य त्याचे हात समूळ आलें ॥ ३ ॥
कां जैसें होईल कर्माचरण । तैसें सुखेंचि हो आपण ।
मी कर्ता हें तूं न म्हण । इतुकेन ब्रह्म पूर्ण तूं होसी ॥ ४ ॥
याहीवरती सुगमता । मज दिसेना सर्वथा ।
उद्धवा तुझे निजहितार्थ । जाण तत्त्वतां सांगीतलें ॥ ५ ॥
हेंचि एक माझें वचन । विचारूनियां संपूर्ण ।
निजहितार्था आपण । अवश्य जाण करावें ॥ ६ ॥
ऐसें बोलिला देवाधिदेवो । तेथ जडला उद्धवाचा भावो ।
निःशेष ‘अहं’ सांडितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो सहजचि ॥ ७ ॥
विचारितां सांख्यज्ञान । जगातें गोंवी अहंपण ।
अहंपाशीं जन्ममरण । दुःख दारुण अहंभावीं ॥ ८ ॥
ऐसा अहंभावो कठिण । सांडितां न सांडे आपण ।
येचि गुंतीचें कारण । सर्वथा जाण कळेना ॥ ९ ॥
हें पुसों जावें देवापाशीं । तेणें विशद सांगीतलें सांख्यासी ।
आतां आपुली गुंती आपल्यापाशीं । तेंचि आम्हासी कळेना ॥ ६१० ॥
येचि अर्थीं श्रीकृष्ण । पंचविसावे अध्यायीं जाण ।
सगुण निर्गुणविभागें पूर्ण । गोड निरूपण सांगेल ॥ ११ ॥
ते सुरम रसाळ मधुर कथा । जेथ श्रीकृष्णाऐसा वक्ता ।
उद्धव शिरोमणि श्रोता । अनुपम स्वादुता ते ठायीं ॥ १२ ॥
त्या स्वादाचें गोडपण । सांगावया समर्थ श्रीकृष्ण ।
सेवावया श्रोता अतिसज्ञान । निजभक्त जाण उद्धव ॥ १३ ॥
ते देवभक्तसंवाद गोडी । वेदशास्त्रें न जोडे जोडी ।
आलोडितां ग्रंथकोडी । ते निजगोडी नातुडे ॥ १४ ॥
आतुडावया ते निजगोडी । जैं भाग्यें भावार्थें जोडे जोडी ।
भावार्थाचे निजआवडीं । जिव्हारींची गोडी देवो दे भक्तां ॥ १५ ॥
एवं भावार्थापरतें कांहीं । देवासी आवडतें नाहीं ।
तो भावो नाहीं ज्यांचे ठायीं । ते मूर्ख पाहीं बालिश ॥ १६ ॥
त्या बाळकांचा धन्य भावो । खापरें मांडूनि म्हणती देवो ।
तेथही प्रकटे देवाधिदेवो । धरिल्या निःसंदेहो विश्वास ॥ १७ ॥
बाळकें दूध मागावयासाठीं । भावार्थें लागला देवापाठीं ।
कां क्षीराब्धि करूनि वाटी । उपमन्यावोठीं लाविली ॥ १८ ॥
एवं भाविकू देवाचा लाहणा । देवो भाविकांचा आंदणा ।
भावेंवीण देवो जाणा । कधीं कोणा न भेटे ॥ १९ ॥
यालागीं जेथ भावार्थ । तेथचि जोडे सुखस्वार्थ ।
भावार्थ तेथ परमार्थ । साङ्ग साद्यंत सांपडे ॥ ६२० ॥
ऐसा वाढिविल्या भावार्थ । तेणें जोडे निर्गुणनिजस्वार्थ ।
तेचि अर्थींचा वृत्तांत । पुढिल्या अध्यायांत हरि सांगे ॥ २१ ॥
ते कथेचें गोडपण । अमृतास विसरवी जाण ।
ऐसें रसाळ निरूपण । सादरें श्रीकृष्ण सांगेल ॥ २२ ॥
तें श्रीकृष्णकथापीयूख । श्रोत्याचें पावे श्रवणमुख ।
एका जनार्दनीं अतिसुख । सकौतुक व्याख्यान ॥ २३ ॥
श्रीभागवत अत्यादरें । श्रीकृष्णकथा सविस्तरें ।
अहेर विस्तारिले साजिरे । परमार्थाळंकारें साळंकृत ॥ २४ ॥
तेणें संत सज्जन सोयरे । गौरवीन श्रवणादरें ।
एका जनार्दनकृपाकरें । आविष्करे सामर्थ्य ॥ २५ ॥
गौरविले सोयरे सज्जन । म्हणाल उपेक्षिले इतर जन ।
जो श्रीभागवतीं सावधान । तो परमार्थें जाण गौरवे ॥ २६ ॥
भावार्थासारिखें गौरवण । एका जनार्दन जाणे ।
एका जनार्दना शरण । आपण्या आपण गौरवी ॥ ६२७ ॥
इति श्रीभागवते महापुरणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकाकारटीकायां
प्रकृतिपुरुषसांख्ययोगो नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ २४ ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ २९ ॥ ओव्या ॥ ६२७ ॥