॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय एकविसावा
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‍गुरु वैकुंठनाथा । स्वानंदवैकुंठीं सदा वसता ।
तुझे ऐश्वर्य स्वभावतां । न कळे अनंता अव्यया ॥ १ ॥
तुझ्या निजबोधाचा गरुड । कर जोडूनि उभा दृढ ।
ज्याच्या पाखांचा झडाड । उन्मळी सुदृढ भववृक्षा ॥ २ ॥
तुझें स्वानुभवैकचक्र । लखलखित तेजाकार ।
द्वैतदळणीं सतेजधार । अतिदुर्धर महामारी ॥ ३ ॥
कैसा पांचजन्य अगाध । निःशब्दीं उठवी महाशब्द ।
वेदानुवादें गर्जे शुद्ध । तोचि प्रसिद्ध शंख तुझा ॥ ४ ॥
झळफळित सर्वदा । निजतेजें मिरवे सदा ।
करी मानाभिमानांचा चेंदा । ते तुझी गदा गंभीर ॥ ५ ॥
अतिमनोहर केवळ । देखतां उपजती सुखकल्लोळ ।
परमानंदें आमोद बहळ । तें लीलाकमळ झेलिसी ॥ ६ ॥
जीव शिव समसमानी । जय विजय नांवें दे‌उनी ।
तेचि द्वारपाळ दोनी । आज्ञापूनी स्थापिले ॥ ७ ॥
तुझी निजशक्ति साजिरी । रमारूपें अतिसुंदरी ।
अखंड चरणसेवा करी । अत्यादरीं सादर ॥ ८ ॥
तुझे लोकींचे निवासी जाण । अवघे तुजचिसमान ।
तेथ नाहीं मानापमान । देहाभिमान असेना ॥ ९ ॥
तेथ काळाचा रिगमु नाहीं । कर्माचें न चले कांहीं ।
जन्ममरणाचें भय नाहीं । ऐशिया ठायीं तूं स्वामी ॥ १० ॥
जेथ कामक्रोधांचा घात । क्षुधेतृषेचा प्रांत ।
निजानंदें नित्यतृप्त । निजभक्त तुझेनि ॥ ११ ॥
तुझेनि कृपाकटाक्षें । अलक्ष न लक्षितां लक्षें ।
तुझे चरणसेवापक्षें । नित्य निरपेक्षें नांदविसी ॥ १२ ॥
साम्यतेचें सिंहासन । ऐक्यतेची गादी जाण ।
त्यावरी तुझें सहजासन । परिपूर्ण स्वभावें ॥ १३ ॥
तन्मयतेचें निजच्छत्र । संतोषाचें आतपत्र ।
ज्ञानविज्ञानयुग्म चामर । सहजें निरंतर ढळताती ॥ १४ ॥
तेथ चारी वेद तुझे भाट । कीर्ति वर्णिती उद्भीट ।
अठरा मागध अतिश्रेष्ठ । वर्णिती चोखट वंशावळी ॥ १५ ॥
तेथ साही जणां वेवाद । नानाकुसरीं बोलती शब्द ।
युक्तिप्रयुक्तीं देती बाध । दाविती विनोद जाणीव ॥ १६ ॥
एक भावार्थी तुजलागुनी । स्तुति करिती न बोलुनी ।
तेणें स्तवनें संतोषोनी । निजासनीं बैसविसी ॥ १७ ॥
ऐसा सद्गुवरु महाविष्णु । जो चिद्रूपें सम सहिष्णु ।
जो भ्राजमानें भ्राजिष्णु । जनीं जनार्दनु तो एक ॥ १८ ॥
जनीं जनार्दनुचि एकला । तेथ एकपणें एका मीनला ।
तेणें एकपणाचाही ग्रास केला । ऐसा झाला महाबोध ॥ १९ ॥
या महाबोधाचें बोधांजन । हातेंवीण लेववी जनार्दन ।
तेणें सर्वांगीं निघाले नयन । देखणेंपण सर्वत्र ॥ २० ॥
परी सर्वत्र देखतां जन । देखणेनि दिसे जनार्दन ।
ऐंशी पूर्ण कृपा करून । एकपण सांडविलें ॥ २१ ॥
ऐसा तुष्टोनि भगवंत । माझेनि हातें श्रीभागवत ।
अर्थविलें जी यथार्थ । शेखीं प्राकृत देशभाषा ॥ २२ ॥
श्रीभागवतीं संस्कृत । उपाय असतांही बहुत ।
काय नेणों आवडलें येथ । करवी प्राकृत प्रबोधें ॥ २३ ॥
म्यां करणें कां न करणें । हेंही हिरूनि नेलें जनार्दनें ।
आतां ग्रंथार्थनिरूपणें । माझें बोलणें तो बोले ॥ २४ ॥
तेणें बोलोनि निजगौरवा । वेदविभागसद्भा वा ।
तो एकादशीं विसावा । उद्धवासी बरवा निरूपिला ॥ २५ ॥
तेथ भक्त आणि सज्ञान । त्यासी पावली वेदार्थखूण ।
कर्मठीं देखतां दोषगुण । संशयीं जाण ते पडिले ॥ २६ ॥
त्या संशयाचें निरसन । करावया श्रीकृष्ण ।
एकविसावा निरूपण । गुणदोषलक्षण स्वयें सांगे ॥ २७ ॥
त्या गुणदोषांचा विभाग । सांगोनिया विषयत्याग ।
करावया श्रीरंग । निरूपण साङ्ग सांगत ॥ २८ ॥
श्रीभगवानुवाच -
य एतान्मत्पथो हित्वा भक्तिज्ञानक्रियात्मकान्‌ ।
क्षुद्रान्कामांश्चलैः प्राणैर्जुषन्तः संसरन्ति ते ॥ १ ॥
हा सांडूनि शुद्ध वेदमार्ग । सकाम भोग जे वांछिती ॥ २९ ॥
क्षणभंगुर देहाचा योग । हें विसरोनियां चांग ।
सकाम कर्माची लगबग । भवस्वर्गभोग भोगावया ॥ ३० ॥
चळतेनि प्राणसंगें । देहातें काळ ग्रासूं लागे ।
येथ नानाकर्मसंभोगें । मूर्ख तद्योगें मानिती सुख ॥ ३१ ॥
भोगितां कामभोगसोहळे । नेणे आयुष्य ग्रासिलें काळें ।
मग जन्ममरणमाळें । दुःख‌उेमाळे भोगिती ॥ ३२ ॥
काम्य आणि नित्यकर्म । आचरतां दिसे सम ।
तरी फळीं कां पां विषम । सुगम दुर्गम परिपाकु ॥ ३३ ॥
तें कर्मवैचित्र्यविंदान । संकल्पास्तव घडे जाण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । जाणोनि श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३४ ॥
स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा स गुणः परिकीर्तितः ।
विपर्ययस्तु दोषः स्यादुभयोरेष निश्चयः ॥ २ ॥
ते मी सांगेन आवश्यक । जेणें सुखःदुख भोगणें घडे ॥ ३५ ॥
मुखाचा व्यापार भोजन । तो नाकें करूं जातां जाण ।
सुख बुडवूनि दारुण । दुःख आपण स्वयें भोगी ॥ ३६ ॥
कां पायांचें जें चालणें । पडे जैं डो‌ईं करणें ।
तैं मार्ग न कंठे तेणें । परी कष्टणें अनिवार ॥ ३७ ॥
तेवीं जें कर्म स्वाधिकारें । सुखातें दे अत्यादरें ।
तेचि कर्म अनधिकारें । दुःखें दुर्धरे भोगवी ॥ ३८ ॥
गजाचें आभरण । गाढवासी नव्हे भूषण ।
परी भारें आणी मरण । तेवीं कर्म जाण अनधिकारीं ॥ ३९ ॥
मेघ वर्षे निर्मळ जळ । परी जैसें बीज तैसें फळ ।
एका भांगी पिके सबळ । एका प्रबळ साळी केळें ॥ ४० ॥
पाहें पां जैसें दुग्ध चोख । ज्वरितामुखीं कडू विख ।
तेंचि निरुजां गोड देख । पुष्टिदायक सेवनीं ॥ ४१ ॥
तेवीं सकामीं कर्म घडे । ते बाधक होय गाढें ।
तेंचि कर्म निष्कामाकडे । मोक्षसुरवाडें सुखावी ॥ ४२ ॥
स्वाधिकारें स्वकर्माचरण । तोचि येथें मुख्यत्वें गुण ।
अनधिकारीं कर्म जाण । तोचि अवगुण महादोष ॥ ४३ ॥
या रीतीं गा कर्माचरण । उपजवी दोष आणि गुण ।
हेंचि गुणदोषलक्षण । शास्त्रज्ञ जाण बोलती ॥ ४४ ॥
तेंचि गुणदोषलक्षण । शुद्ध्यशुद्धींचें कारण ।
तेचि अर्थींचें विवंचन । देवो आपण सांगत ॥ ४५ ॥
शुद्ध्यशुद्धी विधीयेते समानेष्वपि वस्तुषु ।
द्रव्यस्य विचिकित्सार्थं गुणदोषौ शुंभाशुभौ ॥ ३ ॥
तेथ गुणदोष अप्रमाण । परी केलें प्रमाण या हेतू ॥ ४६ ॥
न प्रेरितां श्रुतिस्मृती । आविद्यक विषयप्रवृत्ती ।
अनिवार सकळ भूतीं । सहजस्थितिस्वभावें ॥ ४७ ॥
ऐसी स्वाभाविक विषयस्थिती । तिची करावया उपरती ।
नाना गुणदोष बोले श्रुती । विषयनिवृत्तीलागुनी ॥ ४८ ॥
हें एक शुद्ध एक अशुद्ध । पैल शुभ हें विरुद्ध ।
मीचि बोलिलों वेदानुवाद । विषयबाध छेदावया ॥ ४९ ॥
विषयांची जे निवृत्ती । तिची वेदरुपें म्यां केली स्तुति ।
निंदिली विषयप्रवृत्ती । चिळसी चित्तीं उपजावया ॥ ५० ॥
चालतां कर्मप्रवृत्ती । हो विषयांची निवृत्ती ।
ऐशी वेदद्वारें केली युक्ती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ५१ ॥
धर्मार्थं व्यवहारार्थं यात्रार्थमिति चानघ ।
दर्शितोऽयं मयाऽऽचारो धर्ममुद्वहतां धुरम्‌ ॥ ४ ॥
धर्मादि व्यवहारसिद्धी । ऐक तो विधि सांगेन ॥ ५२ ॥
करितांही धर्माचरण । प्रवृत्तिधर्म तो अप्रमाण ।
निवृत्तिधर्म तो अतिशुद्ध जाण । हे दोषगुण स्वधर्मीं ॥ ५३ ॥
जो व्यवहार विषयासक्तीं । ते अशुद्ध व्यवहारस्थिती ।
जे परोपकारप्रवृत्ती । तो व्यवहार वंदिती सुरनर ॥ ५४ ॥
अद्रुष्टदाता ईश्वर । हें विसरोनि उत्तम नर ।
द्रव्यलोभें नीचांचे दारोदार । हिंडणें अपवित्र ते यात्रा ॥ ५५ ॥
आळस सांडोनि आपण । करूं जातां श्रवण कीर्तन ।
कां तीर्थयात्रा साधुदर्शन । पूजार्थ गमन देवालयीं ॥ ५६ ॥
कां अनाथप्रेतसंस्कार । करितां पुण्य जोडे अपार ।
पदीं कोटियज्ञफळसंभार । जेणें साचार उपजती ॥ ५७ ॥
जेणें पाविजे परपार । तिये नांव यात्रा पवित्र ।
हा यात्रार्थसंचार । गुणदोषविचार वेदोक्त ॥ ५८ ॥
राजा निजपादुका हटेंसीं । वाहवी ब्राह्मणाचे शिसीं ।
तो दोष न पवे द्विजासी । स्वयें सदोषी होय राजा ॥ ५९ ॥
जेवीं आपत्काळबळें जाण । पडतां लंघनीं लंघन ।
तैं घे‌ऊनि नीचाचें धान्य । वांचवितां प्राण दोष नाहीं ॥ ६० ॥
तेंचि नीचाचें दान । अनापदीं घेतां जाण ।
जनीं महादोष दारुण । हेंही जाण वेदोक्त ॥ ६१ ॥
जे कर्मधर्मप्रवर्तक शुद्ध । मनुपराशरादि प्रसिद्ध ।
तिंहीं गुणदोष विविध । शुद्धाशुद्ध बोलिले ॥ ६२ ॥
तेंचि शुद्धाशुद्धनिरूपण । तीं श्लोकीं नारायण ।
स्वयें सांगताहे आपण । गुणदोषलक्षणविभाग ॥ ६३ ॥
भूम्यंब्वग्न्यनिलाकाशा भूतानां पञ्च धातवः ।
आब्रह्मस्थावरादीनां शारिरा आत्मसंयुताः ॥ ५ ॥
वेदेन नामरूपाणि विषमाणि विषमाणि समेष्वपि ।
धातुषृद्धव कल्प्यन्ते एतेषां स्वार्थसिद्धये ॥ ६ ॥
भूतीं पंचभूतें समान । वस्तुही आपण सम सर्वीं ॥ ६४ ॥
नाहीं नाम रूप गुण कर्म । ऐसें जें केवळ सम ।
तेथ माझेनि वेदें विषम । केलें रूप नाम हितार्थ ॥ ६५ ॥
तळीं पृथ्वी वरी गगन । पाहतां दोनीही समान ।
तेथ दश दिशा कल्पिल्या जाण । देशांतरगमनसिद्ध्यर्थ ॥ ६६ ॥
तेवीं नाम रूप वर्णाश्रम । समाच्या ठायीं जें विषम ।
हा माझेनि वेदें केला नेमे स्वधर्मकर्मसिद्ध्यर्थ ॥ ६७ ॥
येणेंचि द्वारें सुलक्षण । धर्मार्थकाममोक्षसाधन ।
पुरुषांच्या हितालागीं जाण । म्यां केलें नियमन वेदाज्ञा ॥ ६८ ॥
रूप नाम आश्रम वर्ण । वेदु नेमिता ना आपण ।
तैं व्यवहारु न घडता जाण । मोक्षसाधन तैं कैंचें ॥ ६९ ॥
एवं वेदें चालवूनि व्यवहारु । तेथेंचि परमार्थविचारु ।
दाविला असे चमत्कारु । सभाग्य नरु तोचि जाणे ॥ ७० ॥
अत्यंत करिता कर्मादरु । तेणें कर्मठचि होय नरु ।
तेथ परमार्थ नाहीं साचारु । विधिनिषेधीं थोरु पीडिजे ॥ ७१ ॥
केवळ स्वधर्मकर्म सांडितां । अंगीं आदळे पाषंडता ।
तेणेंही मोक्ष न ये हाता । निजस्वार्था नागवले ॥ ७२ ॥
यालागीं स्वधर्म आचरतां । निजमोक्ष लाभे आ‌इता ।
हे वेदार्थाची योग्यता । जाणे तो ज्ञाता सज्ञान ॥ ७३ ॥
हे वेदार्थनिजयोग्यता । सहसा न ये कवणाचे हाता ।
याचिलागीं गा परमार्थ । गुरु तत्त्वतां करावा ॥ ७४ ॥
त्या सद्गुगरूची पूर्ण कृपा होय । तरीच आतुडे वेदगुह्य ।
गुरुकृपेवीण जे उपाय । ते अपाय साधकां ॥ ७५ ॥
यालागीं माझा वेद जगद्गुेरु । दावी आपातता व्यवहारु ।
नेमी स्वधर्मकर्मादरु । जनाचा उद्धारु करावया ॥ ७६ ॥
ऐसा माझा वेदु हितकारी । दावूनि गुणदोष नानापरी ।
जन काढी विषयाबाहेरीं । वेद उपकारी जगाचा ॥ ७७ ॥
देशकालादिभावानां वस्तुनां मम सत्तम ।
गुणदोषौ विधीयेते नियमार्थं हि कर्मणाम्‌ ॥ ७ ॥
यालागीं उद्धवासी ’सत्तम’ । म्हणे पुरुषोत्तम अतिप्रीतीं ॥ ७८ ॥
उद्धवा येथ भलता नर । भलता करील कर्मादर ।
यालागीं वर्णाश्रमविचार । नेमिला साचार वेदांनीं ॥ ७९ ॥
जेथ करूं नये कर्मतंत्र । ऐसा देश जो अपवित्र ।
आणि काळादि द्रव्य विचित्र । पवित्रापवित्र सांगेन ॥ ८० ।
अकृष्णसारो देशानामब्रह्मण्योऽशुचिर्भवेत्‌ ।
कृष्णसारोऽप्यसौवीरकीकटासंस्कृतेरिणम्‌ ॥ ८ ॥
पेरिलीं धान्यें सदा निळीं । वसुधा-जिव्हाळी ते म्हणती ॥ ८१ ॥
तेंचि पाहतां पृथ्वीवरी । एके भागीं गा उखरी ।
मेघ वर्षतां शरधारीं । अंकुरेना डिरी उखरत्वें ॥ ८२ ॥
तेवीं देशाची शुद्ध्यशुद्धी । तुज मी सांगेन यथाविधी ।
जेथ कर्मीं नोहे कार्यसिद्धी । तेथ कर्म त्रिशुद्धी न करावें ॥ ८३ ॥
कृष्णामृग जेथ नाहीं । ते जाण पां अपवित्र भुयी ।
कर्मादरु तिये ठायीं । न करावा पाहीं सर्वथा ॥ ८४ ॥
जेथ ब्राह्मणचि नाहीं । तो देश अपवित्र पाहीं ।
ब्राह्मण अकर्मीं जे ठायी । भूमी तेही अपवित्र ॥ ८५ ॥
जेथ ब्राह्मणाची अभक्ती । शेखों हेळूनि निंदिती ।
तो देश गा कर्माप्रती । जाण निश्चितीं अपवित्र ॥ ८६ ॥
जे देशीं कृष्णमृग असती । परी नाहीं भगवद्भतक्ती ।
तो देश कर्मप्रती । जाण निश्चितीं अपवित्र ॥ ८७ ॥
भक्तिहीन देश प्रसिद्ध । कीकट कलिंग मागध ।
तेथ स्वधर्म नव्हती शुद्ध । जाण अशुद्ध ते देश ॥ ८८ ॥
नाहीं उपलेप संमार्जन । ते स्वगृहीं भूमी अशुद्ध जाण ।
कां जेथ वेदबाह्य असज्जन । तेंही स्थान अपवित्र ॥ ८९ ॥
जे भूमी केवळ उखर । ते जाण सदा अपवित्र ।
आतां काळाचें काळतंत्र । पवित्रापवित्र सांगेन ॥ ९० ॥
कर्मण्यो गुणवान्कालो द्रव्यतः स्वत एव वा ।
यतो निवर्तते कर्म स दोषोऽकर्मकः स्मृतः ॥ ९ ॥
तोचि काळ अतिपवित्र । वेदशास्त्रसंमत ॥ ९१ ॥
ग्रहणकपिलाषष्ठ्यादिद्वारा । तो काळ परम पवित्र खरा ।
कां संतसज्जन आलिया घरा । काळाचा उभारा अतिपवित्र ॥ ९२ ॥
हो कां संपत्ति आलिया हाता । कां धर्मी उल्हास जेव्हां चित्ता ।
तो ’पुण्यकाळ’ तत्त्वतां । वेदशास्त्रार्थां अनुकूल ॥ ९३ ॥
पुरुषासी पर्वकाळ । जन्मात जोडे एकवेळ ।
मातापित्यांचा अंतकाळ । ते धर्माची वेळ अपवित्र ॥ ९४ ॥
हा पर्वकाळ मागुता । पुरुषासी नातुडे सर्वथा ।
तेथ श्रद्धेनें धर्म करितां । पवित्रता अक्षय ॥ ९५ ॥
स्वभावें काळाची पवित्रता । तुज मी सांगेन आतां ।
जो उपकारी सर्वथा । निजस्वार्था साधक ॥ ९६ ॥
ब्राह्म मुहूर्त तत्त्वतां । पवित्र जाण स्वभावतां ।
जो साधकांच्या निजस्वार्था । होय वाढवितां अनुदिनीं ॥ ९७ ॥
काळाची अकर्मकता । ऐक सांगेन मी आतां ।
कर्म करूं नये स्वभावतां । निषिद्धता महादोषु ॥ ९८ ॥
जेथ जळस्थळादि सर्वथा । विहित द्रव्य न ये हाता ।
तो काळ अकर्मकता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ ९९ ॥
जो काळ सूतकें व्यापिला । कां राष्ट्र-उपप्लवें जो आला ।
जे काळीं देह परतंत्र झाला । तो काळ बोलिला अकर्मक ॥ १०० ॥
जो काळ दुर्भिक्षासी आला । जो कां ज्वरादिदोषीं दूषिला ।
जो काळ चोराकुलित झाला । तो काळ बोलिला अकर्मक ॥ १ ॥
जे काळीं क्रोध संचरला । जेथ तमोगुण क्षोभला ।
निद्रा‌आलस्यें व्यापिला । तो काळ बोलिला अकर्मक ॥ २ ॥
अकस्मात सुखसंपदा । कां अभिनव वार्ता एकदा ।
कां लंघिजे भल्याची मर्यादा । तो काळ सर्वदा अकर्मक ॥ ३ ॥
कां मार्गीं विषमता । पंथ क्रमिजे चालतां ।
तेथ पडे दुर्धर्षता । तो काळ तत्त्वतां अकर्मक ॥ ४ ॥
जे काळीं द्रव्यलोभ दारुण । जे काळीं चिंता गहन ।
केव्हां विकल्पें भरे मन । तो काळ जाण अकर्मक ॥ ५ ॥
ऐशी काळाची अकर्मकता । तुज म्यां सांगितली तत्त्वतां ।
आतां द्रव्याची शुद्धाशुद्धता । ऐक सर्वथा सांगेन ॥ ६ ॥
द्रव्यस्य शुद्ध्यशुद्धी च द्रव्येण वचनेन च ।
संस्कारेणाथ कालेन महत्त्वाल्पतयाऽथवा ॥ १० ॥
तेंचि ताम्रपात्रें घेतां । ये अपवित्रता तत्काळ ॥ ७ ॥
पुरुषें जळ प्रोक्षितां । पुष्पांसी ये पवित्रता ।
तेंचि पुरुषें अवघ्राणीतां । अपवित्रता पुष्पासी ॥ ८ ॥
अग्नीची सेवा करितां । द्विजासी परम पवित्रता ।
तोचि द्विज अग्निहोत्रें जाळितां । ये अपवित्रता अग्नीसी ॥ ९ ॥
दर्भीं पिंड ठेवितां पवित्र । पिंडस्पर्शें दर्भ अपवित्र ।
ऐशी शुद्ध्यशुद्धी विचित्र । बोले धर्मशास्त्र श्रुत्यर्थें ॥ ११० ॥
जे वस्तु संशयापन्न । त्याच्या शुद्धीसी ब्राह्मणवचन ।
ज्यांचे वचन प्रमाण । हरिहर जाण मानिती ॥ ११ ॥
घृतसंस्कारें शुद्ध अन्न । होमसंस्कारें नवधान्य ।
अग्निसंस्कारें लवण । पवित्र जाण शास्त्रार्थें ॥ १२ ॥
राकारापुढें मकार । मांडूनि करितां उच्चार ।
जिणोनि पापांचा संभार । होय तो नर शुद्धात्मा ॥ १३ ॥
त्याचि मकारापुढें द्यकार । ठेवूनि करितां उच्चार ।
अंगीं आदळे पाप घोर । तेणें होय नर अतिबद्ध ॥ १४ ॥
रजस्वला शुद्ध चरुर्थाहानीं । मेघोदक शुद्ध तिसरे दिनीं ।
वृद्धिसूतक दहावे दिनीं । काळ शुद्धपणीं या हेतू ॥ १५ ॥
पूर्व दिवशींचें जें अन्न । तें काळेंचि पावे गा दूषण ।
ज्यासी आलें शिळेपण । तें अन्न जाण अशुद्ध ॥ १६ ॥
तैसें नव्हे घृतपाचित । तें बहुत काळें तरी पुनीत ।
जें विटोनि विकारी होत । तें अपुनीत काळेंचि ॥ १७ ॥
जें सांचवणीं अल्प जळ । त्यासी स्पर्शला चांडाळ ।
तें अपवित्र गा सकळ । नये अळुमाळ स्पर्श करूं ॥ १८ ॥
तेंचि निर्झर कां अक्षोभ जळ । तेथ स्पर्शल्याही चांडाळ ।
त्यासी लागेना तो विटाळ । तें नित्य निर्मळ पवित्र ॥ १९ ॥
अल्प केलिया स्वयंपाक । त्यासी जैं आतळे श्वान काक ।
तैं तें सांडावें निःशेख । अपवित्र देख तें अन्न ॥ १२० ॥
तोचि सहस्त्रभोजनाचा पाक । त्यासी आतळल्या श्वान कां काक ।
सांडावें जेथ लागलें मुख । येर अन्न निर्दोख भोजनी ॥ २१ ॥
शक्त्या‌अशक्त्या अथवा बुद्ध्या समृद्ध्या च यदात्मने ।
अघं कुर्वन्ति हि यथा देशावस्थानुसारतः ॥ ११ ॥
बाळक वृद्ध आतुर जन । न करितां स्नान दोष नाहीं ॥ २२ ॥
पुत्र जन्मलिया देख । स्वगोत्रज जे सकळिक ।
त्यांसी जाण आवश्यक । बाधी सूतक दहा दिवस ॥ २३ ॥
तेंचि स्थळांतरीं पुत्रश्रवण । सूतका‌अंतीं झाल्या जाण ।
त्या सूतकाचें बंधन । न बाधी जाण सर्वथा ॥ २४ ॥
पूर्वदिनीं गोत्रज मरे । तें स्वगोत्रीं सूतक भरे ।
येरे दिवशीं दुसरा जैं मरे । तैं सूतकें सूतक उतरे दोहींचेंही ॥ २५ ॥
जेणें घेतलें होय विख । त्यासी सर्पु लाविलिया देख ।
तेणें विखें उतरे विख । तेवीं सूतकें सूतक निवारे ॥ २६ ॥
जें बुद्धीपूर्वक केलें आपण । तें अवश्य भोगावें पापपुण्य ।
जें बुद्धीसी नाही विद्यमान । तें अहेतुकपणें बाधिना ॥ २७ ॥
आपुलें जें अंतःकरण । त्यासी पवित्र करी निजज्ञान ।
हे ’बुद्धीची शुद्धि’ जाण । विवेकसंपन्न वैराग्यें ॥ २८ ॥
जो धनवंत अतिसंपन्न । त्यासी जुनें वस्त्र अपावन ।
शिविलें दंडिलें तेंही जाण । नव्हे पावन समर्था ॥ २९ ॥
तेंचि दुर्बळाप्रति जाण । अतिशयें परम पावन ।
हे वेदवाद अतिगहन । स्मृतिकारीं जाण प्रकाशिले ॥ १३० ॥
समर्थासी असाक्षी भोजन । तें जाणावें अशुद्धान्न ।
दुर्बळासी एकल्या अशन । परम पावन श्रुत्यर्थें ॥ ३१ ॥
स्वयें न करितां पंचयज्ञ । भोजन तें पापभक्षण ।
सकळ सुकृतासी नागवण । जैं पराङ्मुेखपण अतिथीसी ॥ ३२ ॥
स्वग्रामीं सर्वही स्वाचार । ग्रामांतरीं अर्थ आचार ।
पुरीं पट्टणीं पादमात्र । मार्गीं कर्मादर संगानुसारें ॥ ३३ ॥
विचारोनि देशावस्था । हे धर्ममर्यादा तत्त्वतां ।
याहूनि अन्यथा करितां । दोष सर्वथा कर्त्यासी ॥ ३४ ॥
पाटव्य असतां स्वदेहासी । कर्म न करी तो महादोषी ।
रोगें व्यापिल्या शरीरासी । कर्मकर्त्यासी अतिदोष ॥ ३५ ॥
पूर्वीं द्रव्याद्रव्यशुद्धी । सांगितली यथाविधी ।
तेचि मागुतेनि प्रतिपादी । धर्मशास्त्रसिद्धी वेदोक्त ॥ ३६ ॥
धान्यदार्वस्थितन्तूनां रसतैजसचर्मणाम्‌ ।
कालवाय्वग्निमृत्तोयैः पार्थिवानां युतायुतैः ॥ १२ ॥
स्त्रुक्स्त्रुवादिकाष्ठभाजन । जलप्रक्षालनें शुद्धत्व ॥ ३७ ॥
व्याघ्रनख गजदंत । अपवित्र जंव स्नेहयुक्त ।
जेव्हा होती स्नेहतीत । अतिपूनीत ते काळीं ॥ ३८ ॥
पट्टतंतु स्वयें पुनीतु । वायूनें शुद्ध ऊर्णातंतु ।
वस्त्रतंतु जळा‌आंतु । होय पुनीतु प्रक्षाळिल्या ॥ ३९ ॥
गोक्षीर पवित्र कांस्यमृत्पात्रीं । तेंचि अपवित्र ताम्रपात्रीं ।
ताम्र पवित्र आम्लेंकरीं । आम्ल लवणांतरीं पवित्र ॥ १४० ॥
घृत पवित्र अग्निसंस्कारीं । अग्नि पवित्र ब्राह्मणमंत्रीं ।
ब्राह्मण पवित्र स्वाचारीं । पवित्रता आचारीं वेदविधीं ॥ ४१ ॥
वेद पवित्र गुरुमुखें । गुरु पवित्र निजात्मसुखें ।
आत्मा पवित्र गुरुचरणोदकें । पवित्र उदकें द्विजचरणीं ॥ ४२ ॥
पृथ्वी पवित्र जळसंस्कारीं । जळ पवित्र पृथ्वीवरी ।
चर्म पवित्र तैलेंकरीं । तेल चर्मपात्रीं पवित्र ॥ ४३ ॥
व्याघ्रादि जें मृगाजिन । इयें स्वभावें पवित्र जाण ।
अग्निसंस्कारें सुवर्ण । पवित्रपण स्वभावें ॥ ४४ ॥
एवं इत्यादि परस्परीं । शुचित्व बोलिलें स्मृतिशास्त्रीं ।
आतां मळलिप्त झालियावरी । त्यांचेही अवधारीं शुचित्व ॥ ४५ ॥
अमेध्यलिप्तं यद्येन गन्धं लेपं व्यपोहति ।
भजते प्रकृतिं तस्य तच्छौचं तावदिष्यते ॥ १३ ॥
त्या गंधाचें निःशेष क्षालन । तेणें पवित्रपण तयासी ॥ ४६ ॥
नाभीखालता ज्याच्या शरीरा । अमेध्यलेप लागल्या खरा ।
ते ठायींचा गंधु जाय पुरा । ऐसें धुतल्या त्या नरा शुचित्व लाभे ॥ ४७ ॥
नाभीवरतें अमेध्यलेपन । अवचटें झालिया जाण ।
तैं करावें मृत्तिकास्नान । तेणें पावन तो पुरुष ॥ ४८ ॥
मळ धुतल्या तत्काळ जाती । परी त्या गंधाची होय निवृत्ती ।
प्रकृति पावे जैं निजस्थिती । ’मळनिष्कृति’ त्या नांव ॥ ४९ ॥
बाह्य पदार्थ निवृत्तिनिष्ठें । वेद बोलिला या खटापटें ।
आतां कर्त्याचें शुचित्व प्रकटे । ते ऐक गोमटे उपाय ॥ १५० ॥
स्नानदानतपोऽवस्थावीर्यसंस्कारकर्मभिः ।
मत्स्मृत्या चात्मनः शौचं शुद्धः कर्माचरेद्‌द्विजः ॥ १४ ॥
चौल तें कुमारावस्था जाण । ब्राह्मणपण उपनयनें ॥ ५१ ॥
कर्मभूमिकेलागीं स्नान । द्रव्यशुद्धीलागीं कीजे दान ।
वैराग्यलागीं तप जाण । कर्माचरण जडत्वत्यागा ॥ ५२ ॥
माझिया भजनीं दृढबुद्धि । त्या नांव जाण ’वीर्यशुद्धि’ ।
माझेनि स्मरणें ’चित्तशुद्धि’ । जाण त्रिशुद्धि उद्धवा ॥ ५३ ॥
ऐस‌ऐेसिया विधीं । ब्राह्मण जे कां सुबुद्धी ।
सबाह्य पावावया शुद्धी । वेद उपपादी स्वकर्में ॥ ५४ ॥
मंत्रस्य च परिज्ञानं कर्मशुद्धिर्मदर्पणम्‌ ।
धर्मः संपद्यते षड्‌भिरधर्मस्तु विपर्ययः ॥ १५ ॥
इयें कर्त्याचे शुद्धीकारणें । साही लक्षणें वेदु बोले ॥ ५५ ॥
देश-काळ-द्रव्यसंपन्नता । मंत्र-कर्म-निरुज कर्ता ।
या साहींच्या शुद्धावस्था । स्वधर्मता फलोन्मुख ॥ ५६ ॥
जें द्रव्य पावे दीनांचे आर्ता । कां माझिया निजभक्तां ।
या नांव ’द्रव्यपवित्रता’ । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ ५७ ॥
धर्मशास्त्रार्थें शुद्ध धन । कष्टें मिळवूनियां आपण ।
धनलोभीं ठेविल्या प्राण । अवघेंचि जाण अशुद्ध ॥ ५८ ॥
या नांव ’द्रव्यशुद्धता’ । ऐक मंत्राची पवित्रता ।
जेणें मंत्रें पाविजे मंत्रार्था । शुद्ध सर्वथा तो मंत्र ॥ ५९ ॥
जेथ केलिया मंत्रग्रहण । अंगीं चढता वाढे अभिमान ।
कां जेथ जारण-मारण-उच्चाटण । तें मंत्र जाण अपवित्र ॥ १६० ॥
या नांव ’मंत्रशुद्धि’ जाण । ऐक कर्माचें लक्षण ।
जेणें कर्में तुटे कर्मबंधन । तें कर्माचरण अतिशुद्ध ॥ ६१ ॥
स्वयें करितां कर्माचरण । जेणें खवळें देहाभिमान ।
कर्त्यासी लागे दृढ बंधन । तें कर्म जाण अपवित्र ॥ ६२ ॥
जेणें कर्में होय कर्माचा निरास । तें शुद्ध कर्म सावकाश ।
जेथ समबुद्धि सदा अविनाश । तो ’पुण्यदेश’ उद्धवा ॥ ६३ ॥
जरी सुक्षेत्रीं केला वास । आणि पराचे देखे गुणदोष ।
तो देश जाणावा तामस । अचुक नाश कर्त्यासी ॥ ६४ ॥
अन्य क्षेत्रीं देखिल्या दोष । त्याचा सुक्षेत्रीं होय नाश ।
सुक्षेत्रीं देखिल्या दोष । तो न सोडी जीवास कल्पांतीं ॥ ६५ ॥
जेथ उपजे साम्यशीळ । तो देश जाणावा निर्मळ ।
चित्त सुप्रसन्न जे वेळ । तो ’पुण्यकाळ’ साधकां ॥ ६६ ॥
स्वभावें शुद्ध ब्राह्ममुहूर्त । तेथही क्षोभल्या चित्त ।
तोही काळ अपुनीत । जाण निश्चित वेदार्थ ॥ ६७ ॥
येथ जो कां कर्मकर्ता । त्याची गेलिया कर्म‌अतहंता ।
पुढें कर्म चाले स्वभावतां । हे ’पवित्रता कर्त्याची’ ॥ ६८ ॥
येथ जो म्हणे ’ अहं कर्ता ’ । तो पावे अतिबद्धता ।
हे कर्त्याची अपवित्रता । देह‌अरहंता अभिमानें ॥ ६९ ॥
धर्मधर्माचे साही प्रकार । हें वेदार्थाचें तत्त्वसार ।
येही धर्मीं मुक्त होय नर । अधर्मीं अपवित्र अतिबद्ध ॥ १७० ॥
गुणदोषांचें लक्षण । सांगतां अतिगहन ।
येथ गुंतले सज्ञान । अतिविचक्षण पंडित ॥ ७१ ॥
क्कचिद्गु"णोऽपि दोषः स्याद्दोषोऽपि विधिना गुणः ।
गुणदोषार्थनियमस्तद्‌भिदामेव बाधते ॥ १६ ॥
एवं कर्मचि कर्मासी जाण । दोष दारुण उपजवी ॥ ७२ ॥
कर्मीं मुख्यत्वें गा आचमन । हें कर्मशुद्धीचें निजकारण ।
तेंचि दक्षिणाभिमुखें केल्या जाण । दोष दारुण उपजवी ॥ ७३ ॥
कानींची जेणें जाय तिडिक । तेंचि मुखीं घालितां देख ।
होय अत्यंत बाधक । प्राणांतिक अतिबाधा ॥ ७४ ॥
आचमनीं माषमात्र जीवन । घेतल्या हो‌ईजे पावन ।
तेंचि अधिक घेतां जाण । सुरापानसम दोष ॥ ७५ ॥
फणस खातां लागे गोड । तें जैं अधिक खाय तोंड ।
तैं शूळ उठे प्रचंड । फुटे ब्रह्मांड अतिव्यथा ॥ ७६ ॥
सूर्यपूजनीं पुण्य घडे । तेथ जैं बेलपत्र चढे ।
तैं पुण्य राहे मागिलीकडे । दोष रोकडे पूजकां ॥ ७७ ॥
ऐसा कर्मीं कर्मविन्यास । गुण तोचि करी दोष ।
कोठें दोषांचाही विलास । पुण्य बहुवस उपजवी ॥ ७८ ॥
चोराकुलितमार्गीं जाण । ब्राह्मण करितां प्रातःस्नान ।
तो नेतां कर्म त्यागून । दोषचि परी गुण गंभीर होय ॥ ७९ ॥
सर्पगरळेचें जीवन । ब्राह्मणें करितां प्राशन ।
तें पात्र घेतां हिरोन । दोषचि परी गुण गंभीर होय ॥ १८० ॥
गृहस्थासी अग्निहोत्र गुण । तोचि संन्याशासी अवगुण ।
ब्राह्मणीं विहीत वेदमंत्रपठण । शूद्रासी जाण तो दोष ॥ ८१ ॥
विषयनिवृत्तीलागीं सुगम । गुणदोषांचा केला नेम ।
हें नेणोनि वेदाचें वर्म । विषयभ्रम भ्रांतासी ॥ ८२ ॥
जंव भ्रांति तंव कर्मप्रवृत्ती । तेथ गुणदोषांची थोर ख्याती ।
जेवीं कां खद्योत लखलखिती । आंधारे रातीं सतेज ॥ ८३ ॥
तेवीं गुणदोषांमाजीं जाण । अवश्य अंगी आदळे पतन ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ८४ ॥
समानकर्माचरणं पतितानां न पातकम्‌ ।
औत्पत्तिको गुणः सङ्गो न शयानः पतत्यधः ॥ १७ ॥
त्यांसी मद्यपानादिदोषीं जाण । नाहीं पतन पतितांसी ॥ ८५ ॥
जें नीळीमाजीं काळें केलें । त्यासी काय बाधावें काजळें ।
कां अंधारासी मसीं मखिलें । तेणें काय मळलें तयाचें ॥ ८६ ॥
जो स्वभावें जन्मला चांडाळ । त्यासी कोणाचा बाधी विटाळ ।
हो कां काळें करवें काजळ । ऐसें नाहीं बळ कीटासी ॥ ८७ ॥
निर्जीवा दीधलें विख । तेणें कोणासी द्यावें दुःख ।
तेवीं पतितासी पातक । नव्हे बाधक सर्वथा ॥ ८८ ॥
जो केवळ खालें निजेला । त्यासी पडण्याचा भेवो गेला ।
तेवीं देहाभिमाना जो आला । तो नीचाचा झाला अतिनीच ॥ ८९ ॥
रजतमादि गुणसंगीं । जो लोलंगत विषयांलागीं ।
त्यासी तिळगुळादि कामभोगीं । नव्हे नवी आंगीं देहबुद्धी ॥ १९० ॥
जो कनकबीजें भुलला । तो गाये नाचे हरिखेला ।
परी संचितार्थ चोरीं नेला । हा नेणेचि आपुला निजस्वार्थ ॥ ९१ ॥
तेवीं देहाभिमानें उन्मत्त । अतिकामें कामासक्त ।
तो नेणे बुडाला निजस्वार्थ । आपुला अपघात देखेना ॥ ९२ ॥
ज्यासी चढला विखाचा बासटा । त्यासी पाजावी सूकरविष्ठा ।
तेवीं अतिकामी पापिष्ठा । म्यां स्वदारानिष्ठा नेमिली ॥ ९३ ॥
ज्यासी विख चढलें गहन । त्यासी सूकरविष्ठेचें पान ।
हें ते काळींचें विधान । स्वयें सज्ञान बोलती ॥ ९४ ॥
तेवीं जेथवरी स्त्रीपुरुषव्यक्ती । तेथवरी स्वेच्छा कामासक्ती ।
त्याची करावया निवृत्ति । स्वदारास्थिति नेमिली वेदें ॥ ९५ ॥
वेदें निरोप दिधला आपण । तैं दिवारातीं दारागमन ।
हेंही वेदें नेमिलें जाण । स्वदारागमन ऋतुकाळीं ॥ ९६ ॥
तेथ जन्मलिया पुत्रासी । ’आत्मा वै पुत्रनामाऽसी’ ।
येणें वेदवचनें पुरुषासी । स्त्रीकामासी निवर्तवी ॥ ९७ ॥
निःशेष विष उतरल्यावरी । तो सूकरविष्ठा हातीं न धरीं ।
तेवीं विरक्ति उपजल्या अंतरीं । स्वदारा दूरी त्यागिती ॥ ९८ ॥
यापरी विषयनिवृत्ती । माझ्या वेदाची वेदोक्ती ।
दावूनि गुणदोषांची उक्ती । विषयासक्ती सांडावी ॥ ९९ ॥
यतो यतो निवर्तेत विमुच्येत ततस्ततः ।
एष धर्मो नृणां क्षेमः शोकमोहभयापहः ॥ १८ ॥
यालागीं गुणदोष दावित । विषयत्यागार्थ उपावो ॥ २०० ॥
एका‌एकीं सकळ विषयांसी । त्याग न करवे प्राण्यासी ।
यालागीं निषेधें निंदूनि त्यांसी । शनैःशनैः विषयांसी त्यागावी ॥ १ ॥
जों जों विषयांची निवृत्ती । तों तों निजसुखाची प्राप्ती ।
पूर्ण बाणल्या विरक्ती । साधक होती मद्रूप ॥ २ ॥
मद्रूपतेचिये प्राप्तीं । अडवी असे विषयासक्ती ।
ते झालिया विषयनिवृत्ती । साधक होती मद्रूप ॥ ३ ॥
जेथ माझिया स्वरूपाची प्राप्ती । तेथ निःशेष निमे अहंकृती ।
तेव्हा शोकमोहाची होय शांती । जाय निश्चितीं अविद्या ॥ ४ ॥
अविद्यानाशासवें जाण । नाशती जन्मभाव दारुण ।
तेव्हां मरणासीच ये मरण । हारपे जीवपण जीवाचें ॥ ५ ॥
अविद्या निमाल्या जीवेंसीं । ठावो नाहीं भवभयासी ।
जेवीं सबळबळें अंधारेंसीं । नुरेचि निशी दिनोदयीं ॥ ६ ॥
जेवीं कां मृगजळाचा पूर । न साहे दृष्टीचा निर्धार ।
तेवीं भवभयेंसीं संसार । झाला साचार वा‌उगा ॥ ७ ॥
प्राणी पावावया कल्याण । हे वेदोक्त स्वधर्माचरण ।
विषयत्यागालागीं जाण । केलें निरूपण गुणदोषां ॥ ८ ॥
जे साच वेदार्थातें नेणती । ते वेदा प्रवृत्तिपर म्हणती ।
परी वेदें द्योतिली विरक्ती । विषयासक्तिच्छेदक ॥ ९ ॥
वेदोक्त स्वधर्मस्तिथीं । होय विषयांची विरक्ती ।
प्राणी निजमोक्ष पावती । हे वेदोक्ती पैं माझी ॥ २१० ॥
हे सांडोनियां वेदस्थिती । केवळ विषयांची आसक्ति ।
प्राणी अतिदुःख पावती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ११ ॥
प्रवृत्ति तितुकी अनर्थहेतु । येचि अर्थींचा वृत्तांतु ।
चौं श्लोकीं श्रीभगवंतु । असे सांगतु उद्धवा ॥ १२ ॥
विषयेषु गुणाध्यासात्पुंसः सङ्गस्ततो भवेत्‌ ।
सङ्गात्तत्र भवेत्कामः कामादेव कलिर्नृणाम्‌ ॥ १९ ॥
कलेर्दुर्विषहः क्रोधस्तमस्तमनुवर्तते ।
तमसा ग्रस्यते पुंसश्चेतना व्यापिनी द्रुतम्‌ ॥ २० ॥
त्यासी विषयासक्ती जाण । अतिगहन उल्हासे ॥ १३ ॥
विषयासक्तीचा संभ्रम । तेणें निर्लज्ज खवळे काम ।
कामास्तव अतिविषम । सोशी दुर्गम उपाय ॥ १४ ॥
विषयकामार्थ जे उपाय । त्यासी प्रतिपदीं अपाय ।
जेव्हां विषयकामसिद्धी न होय । तेव्हा महाकलह विवादु ॥ १५ ॥
जेथ अतिजल्पाचा विवाद । तेथ खटाटोपेंसीं सन्नद्ध ।
खवळला उठी क्रोध । अतिविरुद्ध दुर्धर ॥ १६ ॥
क्रोध खवळल्या दारुण । बुद्धीचें तत्काळ नासे ज्ञान ।
तेव्हां विवेकाचें प्राशन । करी जाण महामोह ॥ १७ ॥
विवेकाचें लोपल्या भान । स्तब्ध चेतना होय जाण ।
तेव्हां कार्याकार्य‌आाठवण हेंही स्मरण बुडालें ॥ १८ ॥
तया विरहितः साधो जन्तुः शून्याय कल्पते ।
ततोऽस्य स्वार्थविभ्रंशो मूर्च्छितस्य मृतस्य च ॥ २१ ॥
न कळे सन्मार्गपंथ । आत्मघात पदोपदीं ॥ १९ ॥
केवळ जड मूढ हो‍ऊनी । जेवीं कां मूर्च्छित प्राणी ।
तैसेपरी स्तब्ध हो‍ऊनी । अज्ञानपणीं श्रमला ॥ २२० ॥
यापरी जीत ना मेला । जड मूढ हो‍ऊनी ठेला ।
थित्या निजस्वार्था मुकला । अंगीं वाजला अनर्थु ॥ २१ ॥
विषयाभिनिवेशेन नात्मानं वेद नापरम्‌ ।
वृक्षजीविकया जीवन्‌ व्यर्थं भस्त्रेव यः श्वसन ॥ २२ ॥
तेव्हा एकीहि स्फुरेना स्फूर्ती । मी कोण हें चित्तीं स्फुरेना ॥ २२ ॥
ऐसा भ्रमें भुलला प्राणी । जैसा उन्मत्त मदिरापानी ।
त्यासी स्मरणाची विस्मरणी । भ्रमिस्त मनीं पडिला ॥ २३ ॥
कां विषमसंधीज्वरु । तेणें ज्वरें हुंबरे थोरु ।
त्यासी नावडे आपपरु । वृथा विकारु बडबड करी ॥ २४ ॥
फाटां फुटलियावरी । भलतेंचि स्मरण करी ।
तया नाठवे कांहीं ते परी । प्राणी अघोरीं पडले जाण ॥ २५ ॥
कां झालिया भूतसंचार । प्राणी हुंबरें हुंहुंकार ।
पडिला चित्तासी विसर । म्हणे मी कुकर म्हणोनि भुंके ॥ २६ ॥
ऐसें जीविके नेणोनि प्राणी । घाबरे जैसा स्वप्नीं ।
म्हणे मी पडलों रणीं । ऐसे प्राणी स्वप्नीं भुलले ॥ २७ ॥
तैशी भुली लटकी भुलवणी । काममोहें व्यापिले प्राणी ।
जडमूढपण ठाकूनी । अंतःकरणीं वेडावले ॥ २८ ॥
मुक्यानाकीं भरे मुरकुट । तें फेंफें बें बें करी निकृष्ट ।
न कळे रडे करी हाहाट । ते खटपट वा‌उगी ॥ २९ ॥
तैसे दुःखबळें प्राणी । परी न कळे उंच करणी ।
पडिले मोहमदें भुलोनी । मुकपणीं बेंबात ॥ २३० ॥
अहंकृतीचा उभारा । शरीरीं भरलासे वारा ।
तो हो‍ऊनि बाधक नरा । पडले आडद्वारा अंधकूपीं ॥ ३१ ॥
कां तेलियाचा ढोर पाहीं । डोळां झांपडी स्वदेहीं ।
अवघा वेळ चाले परी पाहीं । पंथ कांहीं न ठकेचि ॥ ३२ ॥
भवंता फिरे लागवेगीं । परी पाहतां न लगे आगी ।
घाणियाचि भोंवतें वेगीं । भोवंडी अंगीं जिराली ॥ ३३ ॥
तैसे विषय भवंडित भवु । परी नकळेचि विधिमावु ।
जैसा सर्प भ्रमला लागे धांवूं । तैसे विषय आघवे धावंति ॥ ३४ ॥
अंवसेचें काळे गडद । तैसा जड मूढ झाला स्तब्द ।
स्फुरेना आप पर हा बोध । जगदांध्य वोढवलें ॥ ३५ ॥
जेंवी लोहकाराची भाती । तेवीं वृथा श्वासोच्छ्‌वास होती ।
वृक्षाची जैसी तटस्थ स्थिती । यापरी जीती जीत ना मेलीं ॥ ३६ ॥
सकामासी स्वर्गप्राप्ती । म्हणसी बोलिली असे वेदोक्ती ।
तेही प्रलोभाची वदंती । ऐक तुजप्रतीं सांगेन ॥ ३७ ॥
फलश्रुतिरियं नृणां न श्रेयो रोचनं परम्‌ ।
श्रेयो विवक्षया प्रोक्तं यथा भैषज्यरोचनम्‌ ॥ २३ ॥
त्यांसी दावूनियां फलश्रुती । स्वकर्मप्रवृत्तीं लाविले ॥ ३८ ॥
सकाम अथवा निष्काम । कर्मक्रिया दोंहीची सम ।
येथ वासनाचि विषम । सकामनिष्कामफलहेतू ॥ ३९ ॥
जेवीं कां स्वातीचें जळ । शिंपीमाजीं होय मुक्ताफळ ।
तेंचि सेवी जैं महाव्याळ । तैं हळाहळ हो‍ऊनि ठाके ॥ २४० ॥
तेवीं आपुली जे कां कल्पना । निष्कामें आणी मुक्तपणा ।
तेचि सकामत्वें जाणा । द्रुढबंधना उपजवी ॥ ४१ ॥
वेदु बोलिला जें स्वर्गफल । तें मुख्यत्वें नव्हे केवळ ।
जेवीं भेषज घ्यावया बाळ । दे‌ऊनि गूळ चाळविजे ॥ ४२ ॥
ओखद घेतलियापाठीं । क्षयरोगाची होय तुटी ।
परी बाळ हातींचा गूळ चाटी । ते नव्हे फळदृष्टी भेषजीं ॥ ४३ ॥
तेवीं वेदाचे मनोगतीं । स्वर्गफळाची अभिव्यक्ती ।
मूर्खासी द्यावया मुक्ती । स्वधर्मस्थिती लावितु ॥ ४४ ॥
म्हणसी कर्मवादि जे नर । वेद सांगती प्रवृत्तिपर ।
तो वेदार्थ निर्वत्तितत्पर । केवीं साचार मानावा ॥ ४५ ॥
श्रुत्यर्थ जैं प्रवृत्ति धरी । तैं वेदु झाला अनर्थकारी ।
ते प्रवृत्ति दूषूनि श्रीहरी । दावी निवृत्तिवरी वेदार्थ ॥ ४६ ॥
उत्पत्त्यैव हि कामेषु प्राणेषु स्वजनेषु च ।
आसक्तमनसो मर्त्या आत्मनोऽनर्थहेतुषु ॥ २४ ॥
न तानविदुषः स्वार्थं भ्राम्यतो वृजिनाध्वनि ।
कथं युञ्ज्यात्पुनस्तेषु तांस्तमो विशतो बुधः ॥ २५ ॥
देहात्मवादें विषयांसी । जीवेंप्राणेंसीं लोलुप ॥ ४७ ॥
विषयकामाच्या आसक्तीं । स्त्रीपुत्रांची गोडी चित्तीं ।
स्वजनधनांची अतिप्रीती । स्वभावस्थिती अनिवार ॥ ४८ ॥
जेणें जा‌इजे अधोगती । ऐशी जे कां कामासक्ती ।
ते प्राण्यासी सहजगती । विषयासक्ती स्वभावें ॥ ४९ ॥
तेचि विषयांची प्रवृत्ती । वेद बोले जैं विध्युक्ती ।
तैं सर्वांचा स्वार्थघाती । झाला अनर्थीं वेदवादु ॥ २५० ॥
मरतया तरटमारु केला । बुडत्याचे डोयीं दगड दीधला ।
आंधळा अंधकूपीं घातला । तैसा वेदु झाला अनर्थीं ॥ ५१ ॥
वेदु जैं विषयीं गोंवी । तैं प्राण्यातें कोण उगवी ।
राजा सर्वस्वें नागवी । तैं कोण सोडवी दीनतें ॥ ५२ ॥
नेणोनि वेदींचा मथितार्थु । स्वयें जो कां विषयासक्तु ।
तो मानी प्रवृत्तिपर श्रुत्यर्थु अनर्थहेतु बालिशां ॥ ५३ ॥
पुत्र पित्यास पुसे जाण । ग्रहणीं जेवूं परमान्न ।
येरू म्हणे सुटल्या ग्रहण । उष्ण भोजन स्वगृहीं करूं ॥ ५४ ॥
तैशी माझ्या वेदाची उक्ती । निषेधमुखें दावी प्रवृत्ती ।
येणें वेदाच्या मनोगतीं । विषयनिवृत्ती मुख्यत्वें ॥ ५५ ॥
विषयीं बुडते जे जन । त्यांचें करावया उद्धरण ।
माझा वेदवादु जाण । सकामपण त्या नाहीं ॥ ५६ ॥
कोणी एक मंदबुद्धी । केवळ विषयांध त्रिशुद्धी ।
ते सकाम जल्पती वेदविधी । त्यांची कुबुद्धी हरि सांगे ॥ ५७ ॥
एवं व्यवसितं केचिदविज्ञाय कुवुद्धयः ।
फलश्रुतिं कुसुमितां न वेदज्ञा वदन्ति हि ॥ २६ ॥
यालागीं वेद बोले फलश्रुती । स्वधर्मप्रवृत्तीलागुनी ॥ ५८ ॥
सैंधव सागरा भेटूं जातां । जेवीं कां हारपे सैंधवता ।
तेवीं स्वधर्मीं प्रवर्ततां । सकामता उरेना ॥ ५९ ॥
जैशी दों दिव्यांची वाती । एकवट केलिया ज्योती ।
तेथ न दिसे भेदगती । पाहतां ज्योती एकचि ॥ २६० ॥
जेवीं अग्नीं कापुर मिळतां । तो अग्नीचि होय तत्त्वतां ।
तेवीं स्वधर्मकर्मीं प्रवर्ततां । कर्मीं निष्कर्मता स्वयें प्रकटे ॥ ६१ ॥
कर्माकर्मांची वेळुजाळीं । ते स्वधर्माचे कांचणिमेळीं ।
पडे नित्तशुद्धीची इंगळी । ते करी होळी कर्माकर्मांची ॥ ६२ ॥
सकामता करितां कर्म । स्वधर्म नाशी फळकाम ।
तेव्हां सकाम आणि निष्काम । दोंहींचें भस्म स्वधर्म करी ॥ ६३ ॥
जेवीं दों काष्ठांच्या घसणी । माजीं प्रकटे जो कां वन्ही ।
तो दोंहीतेंही जाळूनी । स्वतेजपणीं प्रकाशे ॥ ६४ ॥
तेवीं माझा वेदवादु । स्वकर्में छेदी कर्मबाधु ।
हें नेणोनि जे विषयांधु । जडल्या सुबद्धु फळशो ॥ ६५ ॥
वेदें प्रवृत्तिरोचनेकारणें । स्वर्गाचि नाना फलें बोलणें ।
त्यांलागीं ज्याचें बैसे धरणें । तेणें नागवणें निजस्वार्थां ॥ ६६ ॥
कष्टोनि शेतीं पेरिले चणे । त्यांची उपडोनि भाजी करणें ।
तो लाभ कीं तेणें नाडणें । तैसें फळ भोगणें सकार्मीं ॥ ६७ ॥
वोलीं जोंधळियाचीं करबाडें । खातां अत्यंत लागतीं गोडें ।
त्यालागीं शेत जैं उपडे । तैं लाभु कीं नाडे निजस्वार्था ॥ ६८ ॥
तैशी सकामकामना‌उन्मत्तें । जें फळीं फळाशालोलिंगतें ।
ते नाडलीं स्वधर्मलाभातें । ऐक तूतें सांगेन ॥ ६९ ॥
शेतीं पेरावया आणिले चणे । त्यांचे आदरें करी जो फुटाणे ।
तो शाहणा कीं मूर्ख म्हणणें । तैसें फळ भोगणें सकामीं ॥ २७० ॥
घोडा विकोनि पलाण घेणें । लोणी दे‌ऊनि ताक मागणें ।
भात सांडूनि वेळण पिणें । तैसें फळ भोगणें सकामीं ॥ ७१ ॥
ऐसे सकाम अतिदुर्बुद्धी । जे नाडले स्वधर्मसिद्धी ।
यालागीं देवो म्हणे ’कुबुद्धी’ । ते कुबुद्धीची विधी हरि सांगे ॥ ७२ ॥
कामिनः कृपणा लुब्धाः पुष्पेषु फलबुद्धयः ।
अग्निमुग्धा धूमतान्ता स्वं लोकं न विदन्ति ते ॥ २७ ॥
काचेच्छा तो सदा दीन । ’कृपणपण’ या हेतू ॥ ७३ ॥
जळीं बक धरोनि ध्यान । जेवीं कां टपत राहे मीन ।
तेवीं सकामा अनुष्ठान । लुब्धोनि जाण कामासी ॥ ७४ ॥
जावया परपुरुषापासीं । लवोठवो दावी निजपतीसी ।
तेवीं काम धरोनि मानसीं । स्वधर्मकर्मासी आचरे ॥ ७५ ॥
जेवीं कां अज्ञान बाळ । फूल तेंचि म्हणे फळ ।
तेवीं स्वर्गभोग केवळ । मानी अढळ मूर्खत्वें ॥ ७६ ॥
त्याही स्वर्गभोगासी पाहें । कर्मवैकल्य होय कीं नोहे ।
हाही संदेह वर्तताहे । तेणेंही होय अतिदीन ॥ ७७ ॥
सकाम तो सदा दीन । दीनत्वें अतिकृपण ।
कृपणत्वें स्लोभपण । लोभास्तव ज्ञान महामोह ग्रासी ॥ ७८ ॥
मोहाचें खवळल्या भान । सविवेक ग्रासी ज्ञान ।
तेव्हां बुद्धीमाजीं तमोगुण । सबाह्य परिपूर्ण उल्हासे ॥ ७९ ॥
तमें कोंदाटल्या वृत्ती । धूमांकित होय स्थिती ।
जेवीं कां आंधळ्याचा सांगती । अंधारे रातीं आडवीं चुके ॥ २८० ॥
त्या आंधळ्याची जैशी स्थिती । तैशी सकामाची गती ।
चुकला विवेकाचा सांगती । आंधळी वृत्ती अतिमुग्ध ॥ ८१ ॥
जैसें कां अज्ञान बाळ । तैसा मुग्ध होय केवळ ।
कोण कर्म काय तें फळ । नेणे विवळ मुग्धत्वें ॥ ८२ ॥
माझी कोणे लोकीं स्थिती । पुढें कोण आपुली गती ।
हें कांहींच न स्मरे चित्तीं । धूम्रवृत्ती देहांतु ॥ ८३ ॥
न ते मामङ्ग जानन्ति हृदिस्थं य इदं यतः ।
उक्थशस्त्रा ह्यसुतृपो यथा नीहारचक्षुषः ॥ २८ ॥
तीं वेदाचीं गुह्य निरूपणें । तुजकारणें म्यां निरूपिलीं ॥ ८४ ॥
परिसोनि वेदाचे विभाग । उद्धव सुखावला चांग ।
तेणें संतोषें श्रीरंग । संबोखोनि ’अंग’ उद्धवासी म्हणे ॥ ८५ ॥
जो मी हृदयामाजिले वस्ती । परमात्मा निकटवर्ती ।
त्या मातें सकाम निणती । कामासक्तीं नाडले ॥ ८६ ॥
तो मी हृदयामाजीं असें । हें एकादेशित्व मज नसे ।
जगदाकारें मीचि भासें । जेवीं कल्लोळविलासें सागरु ॥ ८७ ॥
अलंकार झालेपणें । जेवीं असे निखळ सोनें ।
तेवीं जगदाकारें म्यां श्रीकृष्णें । परिपूर्ण असणें पूर्णत्वें ॥ ८८ ॥
नाम रूप वर्ण विविध । माझेन प्रकाशें जगदुद्बो ध ।
परी नामरूपजातिभेद । मजसी संबंध असेना ॥ ८९ ॥
आकाश जळीं बुडालें दिसे । परी तें न माखे जळरसें ।
तेवीं मी जगदाकारें असें । जगदादि दोषें अलिप्त ॥ २९० ॥
ऐसा मी विश्वात्मा विश्वंभरु । विश्वमूर्ति विश्वेश्वरु ।
त्या मज नेणती अज्ञान नरु । जे कां शिश्नोदरुपोषक ॥ ९१ ॥
ज्यासी आंधारें दाटे गाढें । कां महाकुहरीं जो सांपडे ।
तो कांहीं न देखे पुढें । अवचिता पडे महागर्तीं ॥ ९२ ॥
तेवीं अतिमोहममताभ्रांतें । अज्ञाननिद्रा सबाह्य व्याप्तें ।
जवळिल्या न देखोनि मातें । पडिले महागर्ते तमामाजीं ॥ ९३ ॥
न कळोनि माझ्या वेदार्थातें । केवळ जीं कां कामासक्तें ।
तीं पावलीं अधःपातातें । जवलिल्या मातें नेणोनि ॥ ९४ ॥
तो मी जवळी कैसा म्हणसी । तरी सर्वांच्या हृदयदेशीं ।
वसतसें अहर्निशीं । चेतनेसी चेतविता ॥ ९५ ॥
त्या माझें वेदार्थमत । नेणतीचि कामासक्त ।
तेचिविखीं श्रीकृष्णनाथ । विशदार्थ स्वयें सांगे ॥ ९६ ॥
ते मे मतमविज्ञाय परोक्षं विषयात्मकाः ।
हिंसायां यदि रागः स्याद्यज्ञ एव न चोदना ॥ २९ ॥
तेणें सकामासी उत्साहो । स्वर्गातें पहा हो मानिती सत्य ॥ ९७ ॥
’रोचनार्थ’ स्वर्ग बोले वेद । तो प्रगटार्थ मानूनि शुद्ध ।
मग स्वर्गसाधनें विविध । कामलुब्ध आदरती ॥ ९८ ॥
तेथ यज्ञ हें मिषमात्र जाण । स्वयें करावया मांसभक्षण ।
अविधीं करिती पशुहनन । अतिदृप्त जाण कामार्थीं ॥ ९९ ॥
त्यांसी पैं गा देहांतीं । मारिले पशु मारावया येती ।
हातीं घे‌ऊनि गड्ग काती । सूड घेती यमद्वारीं ॥ ३०० ॥
तेथ कैंचें स्वर्गसुख । अविधि-साधनें महामूर्ख ।
पावले गा अघोर नरक । सकामें देख नाडले ॥ १ ॥
यथेष्ट करावया मांसभक्षण । स्वेच्छा जें कां पशुहनन ।
त्यांसी वेदें केलें निर्बंधन । पशुहनन यज्ञार्थ ॥ २ ॥
तेथही घातली जाण । देश काळ आणि वर्तमान ।
मंत्र तंत्र विधि विधान । धन संपूर्ण अतिशुद्ध ॥ ३ ॥
शक्त सज्ञान धनवंत । ऐसा कर्ता पाहिजे थेथ ।
मुष्टिघातें करावया पशुघात । पडे प्रायश्चित्त ’मे’ म्हणतां ॥ ४ ॥
ऐशी वेदाज्ञा नाना अवघड । घातलीं प्रायश्चित्तें अतिगूढ ।
तरी सकाम जे महामूढ । ते धांवती दृढ पशुहनन ॥ ५ ॥
ऐसें झाल्या पशुहनन । विभाग ये‍ईल कवळ प्रमाण ।
तेंचि करावें भक्षण । दांतांसी जाण न लागतां ॥ ६ ॥
विभाग भक्षितां आपण । जो करी रसस्वादन ।
त्यासीही प्रायश्चित्र जाण । हेंही निर्बंधन वेदें केलें ॥ ७ ॥
करावें मांसभक्षण । हे वेदाज्ञा नाहीं जाण ।
त्याचें करावया निराकरण । लाविलें विधान यज्ञाचें ॥ ८ ॥
स्वेच्छा पशु न मारावया जाण । यज्ञीं नेमिलें पशुहनन ।
न करावया मांसभक्षण । नेमिला प्रमाण यज्ञभाग ॥ ९ ॥
हेंही वेदाचें बोलणें । मूर्खप्रलोभाकारणें ।
येर्ह वीं पशुहिंसा न करणें । मांस न भक्षणें हें वेदगुह्य ॥ ३१० ॥
हिंसाविहारा ह्यालब्धैः पशुभिः स्वसुखेच्छया ।
यजन्ते देवता यज्ञैः पितृभूतपतीन्‌ खलाः ॥ ३० ॥
अविधी मारूनि पशुंसी । मिरविती श्लाघेसी यज्ञिकत्वें ॥ ११ ॥
अविधीं करूनि जीवहनन । तेणें पशूनें करिती यज्ञ ।
पितृदेवभूतगण । करिती यजन सुखेच्छा ॥ १२ ॥
बाबडें बीज पेरिल्या शेतीं । पिकास नाडले निश्चितीं ।
शेखीं निजबीजा नागवती । राजे दंडूनि घेती करभार ॥ १३ ॥
तैशी अविधी यज्ञिकांची गती । स्वर्ग स्वप्नींही न देखती ।
थित्या नरदेहा नागवती । शेखीं दुःख भोगिती यमदंडें ॥ १४ ॥
वृथा पशूंस दुःख देती । तेणें दुःखे स्वयें दुःखी होती ।
ऐशी यज्ञिकांची गती । आश्चर्य श्रीपती सांगत ॥ १५ ॥
स्वप्रोपमममुं लोकमसन्त श्रवणप्रियम्‌ ।
आशिषो हृदि सङ्कल्प्य त्यजन्त्यर्थान्यथावणिक्‌ ॥ ३१ ॥
येथ सकाम कामनपिसें । स्वर्ग विश्वासें मानिती सत्य ॥ १६ ॥
मुळींच मिथ्या मृगजळ । त्यामाजीं शीतळ जळ ।
थाया घे‌ऊनि मागे बाळ । तैसे सकाम केवळ स्वर्गालागीं ॥ १७ ॥
’पिंपळावरून मार्ग आहे’ । ऐकोनि रुखावरी वेंघों जाये ।
तो जेवीं भ्रमें गुंतोनि राहे । तेवीं स्वर्गश्रवणें होये सकाम ॥ १८ ॥
स्वधर्ममार्गीं चालावया नर । वेदु स्वर्ग बोले अवांतर ।
ते फांटां भरले अपार । स्वर्गतत्पर सकाम ॥ १९ ॥
वाट पिंपळावरी ऐकोनी । शहाणा चाले मार्ग लक्षोनी ।
अश्वत्थ सांडी डावलोनी । तो पावे स्वस्थानीं संतोषें ॥ ३२० ॥
तेवीं स्वधर्माच्या अनुष्ठानीं । जो सांडी स्वर्गफळें उपेक्षूनी ।
तो चित्तशुद्धीतें पावोनी । ब्रह्मसमाधानीं स्वयें पावे ॥ २१ ॥
या सांडूनि स्वधर्ममार्गासी । श्रवणप्रिय स्वर्गसुखासी ।
सकाम भुलले त्यासी । जेवीं घंटानादासी मृग लोधे ॥ २२ ॥
तेवीं जन्मोनि कर्मभूमीसी । वेंचूनि धनधान्यसमृद्धीसी ।
थित्या नाडले नरदेहासी । स्वर्गसुखासी भाळोनी ॥ २३ ॥
जैसा कोणी एक वाणी । जुनी नाव आश्रयोनी ।
द्वीपांतरींचा लाभ ऐकोनी । न विचारितां मनीं समुद्रीं रिघे ॥ २४ ॥
उन्मत्त कर्णधाराचे संगतीं । फुटकी नाव धरोनि हातीं ।
घे‌ऊनियां सकळ संपत्ते । रिघे कुमती महार्णवीं ॥ २५ ॥
तो जेवीं समुद्रीं बुडे । तैसेंचि सकामांसी घडे ।
स्वर्ग वांछितां बापुडे । बुडाले रोकडे भवार्णवीं ॥ २६ ॥
वांछितां स्वर्गसुखफळ । बुडालें स्वधर्मवित्त सकळ ।
बुडालें चित्तशुद्धीचें मूळ । बुडालें मुद्दल नरदेह ॥ २७ ॥
एव्हडें हानीचें कारण । देवो सांगत आहे आपण ।
सकामतेसी मूळ गुण । तेंही लक्षण स्वयें सांगे ॥ २८ ॥
रजः सत्त्वतमोनिष्ठा रजःसत्वतमोजुषः ।
उपासत इन्द्रौख्यान्‌ देवादीन्न तथैव माम्‌ ॥ ३२ ॥
तेव्हां रजाचेनि संमतें । काम चित्ततें व्यापूनि खवळे ॥ २९ ॥
अतिकाम खवळल्या चित्तीं । गुणनुसारें विषयीं प्रीती ।
तेव्हा सकामाची संगती । धरी निश्चितीं भावार्थें ॥ ३३० ॥
सकामसंगती साचार । काम्यकर्मी अत्यादर ।
स्वर्गभोगीं महातत्पर । यजी देवपितर प्रमथादिक ॥ ३१ ॥
मी सर्वात्मा सवेश्वर । त्या माझ्या ठायीं अनादर ।
कामलंपटत्वें नर । देवतांतर उपासिती ॥ ३२ ॥
म्हणसी देवतांतर जें कांहीं । तें तूंचि पैं गा सर्वही ।
हाही ऐक्यभावो नाहीं । भेदबुद्धीं पाहीं विनियोग ॥ ३३ ॥
एंद्रादि देवद्वारां जाण । मीचि होय गा प्रसन्न ।
त्या माझ्या ठायीं नाहीं भजन । सकाम मन स्वर्गार्थी ॥ ३४ ॥
दृढ कामना जडली चित्तीं । सांगतां स्वर्गीं पुनरावृत्ती ।
तेही हितत्वेंचि मानिती । ऐक निश्चितीं अभिप्रावो ॥ ३५ ॥
इष्द्वेह देवता यज्ञैर्गत्वा रंस्यामहे दिवि ।
तस्यान्त इह भूयास्म महाशाला महाकुलाः ॥ ३३ ॥
तेथही कामना नागविले । स्वर्गार्थ भजले देवतांतरा ॥ ३६ ॥
स्वर्गभोगीं ठेवूनि मन । नाना यागीं करिती यजन ।
तेणें दिविभोग पावेन । हा निश्चिय जाण याज्ञिकां ॥ ३७ ॥
काळें भोगक्षयाच्या पतनीं । तेही घेती हितत्वें मानोनी ।
सवेंचि इहलोकीं जन्मोनी । ब्राह्मणपणीं सुशील ॥ ३८ ॥
वेदवेदांग‌ओध्ययन । धनधान्यें अतिसंपन्न ।
आम्ही विख्यात गृहस्थ हो‍ऊन । क्षीणपुण्य स्वर्गस्थ ॥ ३९ ॥
नेणोनि वेदार्थनिजस्थिती । ऐस‌ऐनशिया उपपत्तीं ।
सकामीं मानिली निश्चिती । ऊंस सांडोनि मागती कणीस त्याचें ॥ ३४० ॥
एवं पुष्पितया वाचा व्याक्षिप्तमनसां नृणाम्‌ ।
मानिनां चातिस्तब्धानां मद्वार्तापि न रोचते ॥ ३४ ॥
स्वर्गकामाचेनि उपायें । अपायीं स्वयें पडताती ॥ ४१ ॥
अवघा संसार काल्पनिक । तेथ सत्य कैंचे स्वर्गसुख ।
परि श्रवणमात्रें देख । भुलले मूर्ख स्वर्गसुखा ॥ ४२ ॥
जैसा नपुंसक वांछी स्त्रीसुख । परी संग तया कैंचा देख ।
मुळींच नाहीं बीजारोप । मा कैंचा कामसाटोप तयासी ॥ ४३ ॥
परी लटिकाचि तडतडां उडे । कष्टोनि व्यर्थाचि पहुडे ।
परी तया नसे भगभोग रोकडे । तैसे स्वर्ग फुडे प्राणिया ॥ ४४ ॥
गव्हांचा जो प्रथम मोड । तोंडीं घालितां लागे गोड ।
परी जो जाणे पिकाचा निवाड । तो मोड जाण उपडीना ॥ ४५ ॥
पालेयाची चवी घेतां । गव्हांची गोडी न लगे तत्त्वतां ।
मग पाला पाळूनी स्वभावतां । शेवटीं रडता गव्हांचिकारणें ॥ ४६ ॥
तेवीं वेदु बोलिला स्वर्गफल । तें स्वधर्माचें कोंवळें मूळ ।
तें उप्डूनि खातां तत्काळ । मोक्षफळ अंतरे ॥ ४७ ॥
हें जाणती जे सज्ञान । ते स्वर्गासी नातळती आपण ।
परी मूर्खाचें सकामपण । अनिवार जाण अतिशयें ॥ ४८ ॥
कामाचिया लोलंगती । सदा सकाम कर्में करिती ।
तेणें जन्ममरणांचे आवर्तीं । पडले नुगंडती आकल्प ॥ ४९ ॥
त्यांसी हित सांगती साधुजन । ते न मानिती संतवचन ।
आम्ही वेदार्थीं सज्ञान । हा ज्ञानाभिमान अतिगर्वें ॥ ३५० ॥
मी भगवंत नियंता सृष्टी । हें वेदें दाविल्या नवडे गोष्टी ।
निष्कामता कपाळ उठी । सकम पोटीं सुबुद्ध ॥ ५१ ॥
एवं वेद मानूनि प्रवृत्तिपर । ठकले सकळ सकाम नर ।
तोचि वेदार्थ ब्रह्मपर । स्वयें श्रीधर सांगत ॥ ५२ ॥
वेदा ब्रह्मात्मविषयास्त्रिकाण्डविषया इमे ।
परोक्षवादा ऋषयः परोक्षं मम च प्रियम्‌ ॥ ३५ ॥
चित्तशुद्धिद्वारा जाण । ब्रह्मसंपन्न जीव करी ॥ ५३ ॥
पारधी लावून बडिशपिंडी । मीनांसी जळाबाहेर काढी ।
तेवीं दावून स्वर्गसुखगोडी । वेद जीवास ओढी परमार्थीं ॥ ५४ ॥
परोक्षवाद वेदव्युत्पत्तीं । त्यागमुखें गा अन्योक्ती ।
सांडविली विषयासक्ती । ब्रह्मप्राप्तीलागूनि ॥ ५५ ॥
हें जाणोनि वेदार्थगुह्यज्ञान । जो जीव झाला ब्रह्मसंपन्न ।
तेथ कर्म-कर्ता मिथ्या जाण । आश्रम-वर्ण कैंचे ॥ ५६ ॥
तेथ कैंचें ध्येय-ध्याता-ध्यान । कैंचें ज्ञेय-ज्ञाता-ज्ञान ।
नाहीं भज्य-भजक-भजन । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५७ ॥
तेथ कैंचे कर्म-कर्माचरण । कैंचा वेद-वेदाध्ययन ।
कैंचें साध्य आणि साधन । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५८ ॥
तेथ कैंचे दोष कैंचे गुण । कैंचे पाप कैंचें पुण्य ।
कैंचें जन्म कैंचें मरण । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ५९ ॥
तेथ कैंचा भेदु कैंचा बोधु । कैंचा मोक्ष कैंचा बंधु ।
सदोदित परमानंदु । हा वेदार्थ शुद्ध उद्धवा ॥ ३६० ॥
या वेदार्थाचें निरूपण । प्रकट करितां आपण ।
निजस्वार्था नाडती जन । यालागीं जाण म्यां गुप्त केलें ॥ ६१ ॥
हें वेदार्थाचें गुह्य सार । मज गुप्ताचें गुप्त भांडार ।
तुझा देखोनि अधिकार । म्यां साचार सांगितलें ॥ ६२ ॥
हा गुह्यार्थ करितां प्रकट । सांडोनि कर्ममार्गाची वाट ।
कर्म ब्रह्म उभयभ्रष्ट । होतील नष्ट अनधिकारी ॥ ६३ ॥
हें जाणॊनि ज्ञाते ऋषीश्वरीं । वेदार्थनिरूपणकुसरी ।
हा मुख्यार्थ झांकोनि निर्धारीं । परोक्षवादावरी व्याख्यान केलें ॥ ६४ ॥
सकळलोकहितार्थ । माझेंही हेंचि मनोगत ।
परोक्षवाद गोड लागत । लोकासंग्रहार्थ उद्धवा ॥ ६५ ॥
मीही लोकसंग्रहार्थ । अकर्ता कर्में आचरत ।
वेदाचें जें परोक्ष मत । मी स्वयें राखित लोकहिता ॥ ६६ ॥
वेदाचें स्वरूप गहन । अतर्क्य अलक्ष्य अगम्य जाण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६७ ॥
शब्दब्रह्म सुदुर्बोधं प्राणेन्द्रियमनोमयम्‌ ।
अनन्तपारं गम्भीरं दुर्विगाह्यं समुद्रवत्‌ ॥ ३६ ॥
माझी वेदरूप जे बोली । शब्दतः अर्थतः अगाध खोली ।
बाहीं न तरवे समुद्र । तेवीं स्वमतीं न कळे वेदपार ।
येचि अर्थीं नाना ऋषीश्वर । युक्तीचे संभार वेंचिले ॥ ६९ ॥
परी एवंविध तत्त्वतां । हे वेदवादाची कथा ।
न येचि कोणाचेही हाता । अर्थतः शब्दतः दुर्ज्ञेय ॥ ३७० ॥
ज्याची शब्दवाचकता । स्वरवर्णें शुद्ध न ये हाता ।
त्याची अर्थावबोधकता । अगम्य सर्वथा सुरनरां ॥ ७१ ॥
पूर्वीं हाचि वेद अनुच्छिष्ट । म्यां ब्रह्मयाहातें करविला पाठ ।
तेणेंही नेणोनियां स्पष्ट । कर्मीं कर्मठ हो‍ऊनि ठेला ॥ ७२ ॥
ते कर्मक्रिया अतिगोमटी । शंखें ह्रिली उठा‌उठी ।
ब्रह्मा विसरला वेदगोठी । पडलें सृष्टीं कर्मांध्य ॥ ७३ ॥
तो करावया वेदोद्धार । म्यां मर्दिला शंखासुर ।
सकळ श्रुतींचा संभार । ब्रह्मयासी साचार दीधला ॥ ७४ ॥
म्यां वेद ठेविले ब्रह्ययापुढें । तो पूर्व स्मरेना धडफुडें ।
तेव्हा चाकाटलें बापुडें । केवळ वेडें हो‍ऊनि ठेलें ॥ ७५ ॥
त्या वेदभागालागीं जाण । ऋषीं वेंचिलें निजज्ञान ।
शाखोपशाखीं रावण । वेदविभागन करूं आला ॥ ७६ ॥
परी इत्थंभूत तत्त्वतां । माझ्या वेदविभागाची वार्ता ।
न येचि कोणाचिया हाता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ७७ ॥
तो मी वेदस्थापक श्रीहरी । लोक राखावया मर्यादेवरी ।
स्वयें सत्यवतीच्या उदरीं । झालों अवतारधारी श्रीव्यास ॥ ७८ ॥
वेदविभागीं राजहंसु । यालागीं नामें ’वेदव्यासु’ ।
तेणें म्यां केला श्रुतिविलासु । वेदविशेषु चतुर्धा ॥ ७९ ॥
वेद अर्थत्वें अतिदुर्घट । परी वाचकत्वें झाला प्रगट ।
त्या चारी वाचा अतिश्रेष्ठ । ऐक स्पष्ट सांगेन ॥ ३८० ॥
नादाचें प्रथम स्फुरण । घोषमात्र सूक्षम प्राण ।
ती नांव ’परा’ वाचा जाण । प्रथम लक्षण ॐकारीं ॥ ८१ ॥
तोचि नादयुक्त प्राण । अंतःकरणीं होय स्फुरण ।
ते ’पश्यंती’ वाचा जाण । विवेकलक्षण तीमाजीं ॥ ८२ ॥
नाभीपासोनी नाभिस्वरीं । जे घुमघुमी कंठवरी ।
ते ’मध्यमा’ वाचा खरी । स्वयें श्रीहरी सांगत ॥ ८३ ॥
अकार-उकार-मकार । स्वरवर्णयुक्त उच्चार ।
जेथ प्रगट होय ओंकार । ते वाचा साचार ’वैखरी’ ॥ ८४ ॥
ते वैखरीच्या ठायीं । शाखोपशाखीं जो कांहीं ।
वेद अनंतरूप पाहीं । त्यासही नाहीं मर्यादा ॥ ८५ ॥
यापरी वेद अमर्याद । जरी चतुर्धा केला विशद ।
तरी जनासी अतिदुर्बोध । यालागीं उपवेद विभागिले ॥ ८६ ॥
ऐसेनिही जनासी न कळे वेद । यालागीं वेदावरी पद ।
श्रीव्यासें केले विशद । तरी वेदार्थ शुद्ध कळेना ॥ ८७ ॥
येचि अर्थीं ऋषीश्वर बहुत । सुमंतु जैमिनी भाष्य भारत ।
पैल सूत्रादि जे समस्त । शिणतां वेदार्थ न कळेचि ॥ ८८ ॥
एवं वाच्यता आणि लक्ष्यता । स्थूलसूक्ष्मत्वें वेदार्थज्ञाता ।
मजवांचूनि तत्त्वतां । आणिक सर्वथा असेना ॥ ८९ ॥
मयोपबृंहितं भूम्रा ब्रह्मणानन्तशक्तिना ।
भूतेषु घोषरूपेण बिसेषूर्णेव लक्ष्यते ॥ ३७ ॥
सबाह्य व्यापकत्वें संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण जो कां मी ॥ ३९० ॥
तेणें म्यां वेद अधिष्टित । या नांव बोलिजे ’उपबृंहित’ ।
अधिष्ठाता विकारी होत । जेवीं अभ्रांत चंद्रमा ॥ ९१ ॥
कां अग्नि काष्ठीं अधिष्ठितां । त्यासी तत्काळ ये साकारता ।
मग प्रबळ आणि शांतता । या विकारावस्था अग्नीसी ॥ ९२ ॥
यापरी विकारी नव्हे जाण । मी अंतर्यामी नारायण ।
ब्रह्मस्वरूपें परिपूर्ण । विकारनिर्दळण स्वयें कर्ता ॥ ९३ ॥
मीचि विकारांचा कर्या । करूनि मीचि अकर्ता ।
त्या मज न ये विकारता । ब्रह्मस्वरूपतास्वभावें ॥ ९४ ॥
ब्रह्म केवळ निर्धर्म । तें केवीं विकारी कर्म ।
ऐसा कांहीं कल्पिसी भ्रम । तेंही सुगम सांगेन ॥ ९५ ॥
माझी योगमाया अनंतशक्ती । जे शंभुस्वयंभूंसी न ये व्यक्ती ।
तिचेनि योगें मी चिन्मूर्ती । उत्पत्तिस्थितिसंहर्ता ॥ ९६ ॥
एवं योगमाया स्वभावतां । मी सकळ करूनि अकर्ता ।
त्या मज देशतां काळतां । विकारिता स्पर्शेना ॥ ९७ ॥
जरी सत्य असती भेदता । तरी मज येती विकारिता ।
माझे निजस्वरूपीं पाहतां । भेदाची वार्ता असेना ॥ ९८ ॥
जेवीं भ्रमें सर्पत्व दोरावरी । परी दोर सर्पत्व कदा न धरी ।
तेवीं मी परमात्मा श्रीहरी । करूनि अविकारी निजरूपें ॥ ९९ ॥
घोषरूपें अतिसूक्ष्म नादु । तो मी प्रणवरूपें निजवेदु ।
प्राणिमात्रीं असें स्वतःसिद्धु । परी नेणती बोधु सकामत्वें ॥ ४०० ॥
जेवीं कां विष्ठा भक्षी सूकर । उपेक्षी कस्तुरी कापुर ।
तेवीं सूक्ष्मवेदाचें निजसार । सकाम नर उपेक्षिती ॥ १ ॥
मी निजानंद हृदया‌आंत । त्या मज उपेक्षूनि भ्रांत ।
कामासक्तीं लोलंगत । द्वारें वोळंगत नीचांचीं ॥ २ ॥
त्या हृदयस्थ देवाचें ध्यान । नित्य योग्यासी निदिध्यासन ।
सम करोनि प्राणापान । सदा अनुसंधान नादाचें ॥ ३ ॥
माझें वेदतत्त्व जें कां गुप्त । प्रणवरूपें हृदया‌आंत ।
योगीसदा अनुभवित । त्यांचे स्वरूप निश्चित अवधारीं ॥ ४ ॥
जैसा कमळमृणाळबिसतंत । तैसा लूक्ष्म नाद अत्यंत ।
नाभीपासोनि ब्रह्मरंध्रांत । ओंकार स्वरांत लक्षिती ॥ ५ ॥
ऐसा ओंकाराच्या स्वरा‌आंत । नाभीपासोनि ब्रह्मरंध्रांत ।
सूक्ष्म नादाचा निजतंत । योगधारणा राखत महायोगी ॥ ६ ॥
हाचि नाद पैं प्रस्तुत । लौकिकीं असे भासत ।
दोंही कर्णीं देतां हात । तोचि घुमघुमित निजनादु ॥ ७ ॥
योगी म्हणती ’अनाहत शब्द’ । वेदांती म्हणती ’सूक्ष्म नाद’ ।
आम्ही म्हणों हा ’शुद्धवेद’ । असो अनुवाद हा नांवांचा ॥ ८ ॥
ऐशिया स्वतःसिद्ध वेदापाशीं । श्रद्धा नुपजेचि प्राणियांसी ।
यालागीं सूक्ष्म वेद स्थूलतेसी । म्यां जनहितासी आणिला ॥ ९ ॥
तोचि स्थूलत्वें झाला प्रकट । ते प्रकट होती वेदवाट ।
दृष्टांतेंकरूनि स्पष्ट । तुज मी चोखट सांगेन ॥ ४१० ॥
ऐसें बोलिला श्रीनिवास । तेणें उल्हासला हृदयहंस ।
म्हणे मजकारणें हृषीकेश । अत्यंत सौरस निरूपणीं ॥ ११ ॥
मजवरी बहुत स्न्नेहाळ । मज उद्धारावया गोपाळ ।
निरूपणीं सुकाळ । अतिसरळ अमृतरसु ॥ १२ ॥
ऐसें उद्धवाचें बोलणें ऐकोनी । काय बोलिला सारंगपाणी ।
म्हणे मी तोचि निरूपणीं । सांगेन तुजलागोनी उद्धवा ॥ १३ ॥
यथोर्णनाभिर्हृदयादूर्णामुद्वमते मुखात्‌ ।
आकाशाद्घोिषवान्प्राणो मनसा स्पर्शरूपिणा ॥ ३८ ॥
छन्दोमयोऽमृतमयः सहस्त्रपदवीं प्रभुः ।
तंतु काढी अतिसूक्ष्मपणीं । तेवीं निर्गुणीं ’ओंकार’ ॥ १४ ॥
तो ओंकार होतां सप्राण । सहजस्वभावें गा जाण ।
झाला ’हिरण्यगर्भ’ अभिधान । आपणिया आपण वेदाज्ञा ॥ १५ ॥
’प्रभु’ म्हणजे ऐश्वर्यख्याति । अचिंत्यानंत त्याची शक्ति ।
तो छंदोमय वेदमूर्ती । जाण निश्वितीं उद्धवा ॥ १६ ॥
तो अविनाशी वास्तवस्थिती । नित्य सुखमय सुखमूर्ती ।
तेणें सप्राण नादाभिव्यक्ति । मनःशक्ती चेतवी ॥ १७ ॥
चेतविली जे मनःशक्ती । होय स्पर्श-स्वर-वर्ण कल्पिती ।
वेदाज्ञ ’बृहती’ म्हणती । जिचा अपरिमिती विस्तार ॥ १८ ॥
ते स्वरवर्णसंवलित मंत्र । हृदयाकाशीं विचित्र ।
सहस्त्रशाखीं विस्तार । वाढली अपार वैखरी ॥ १९ ॥
स्वरवर्णादि उच्चारीं । वेदधिष्ठान वैखरी ।
ते उपजली जेणेंकरी । तेही परी सांगेन ॥ ४२० ॥
ओंकाराठद्व्य ञ्जितस्पर्शस्वरोष्मान्तःस्थभूषिताम्‌ ॥ ३९ ॥
विचित्रभाषाविततां छन्दोभिश्चतुरुत्तरैः ।
अनन्तपारां बृहतीं सृजत्याक्षिपते स्वयम्‌ ॥ ४० ॥
हा ओंकार अलोलिक । अतिसूक्ष्म देख देहस्थ ॥ २१ ॥
त्याचि ओंकारासी प्राणसंगती । आधारादि चक्रीं ऊर्ध्वगती ।
तेथ वाचांची होय अभिव्यक्ती । परा-पश्यंती-मध्यमा ॥ २२ ॥
परावाचेच्या अभ्यंतरीं । जन्मे पश्यंती ज्येष्ठकारी ।
मध्यमा जन्मे तिच्या उदरीं । एवं परस्परीं जन्मती ॥ २३ ॥
तैशाचि येरीतें येरी । नोसंडोनि क्षणभरी ।
चालती उपरांउपरी । चक्रींच्या चक्रांतरीं समवेत ॥ २४ ॥
’आधारचक्रीं’ परा वाचा । ’स्वाधिष्ठानीं’ जन्म पश्यंतीचा ।
’मणिपूरीं’ हूनि ’विशुद्धी’ चा । ठायीं मध्यमेचा रिगुनिगू ॥ २५ ॥
तेथोनियां मुखद्वारीं । वाचा प्रकाशे वैखरी ।
तैं स्वर-वर्ण-उच्चारीं । नानामंत्रीं गर्जत ॥ २६ ॥
तेचि स्वर आणि वर्ण । सांगेन ’स्पर्श’ व्यक्तिलक्षण ।
’अंतस्थ’ ’ऊष्म’ कोण कोण । विभागलक्षण अवधारीं ॥ २७ ॥
केवळ ’अ क च ट त प’ देख । हे ककारादि पंच पंचक ।
स्पर्शवर्णाचें रूपक । अक्षरें निष्टंक पंचवीस ॥ २८ ॥
सवर्णें गर्जतां उच्चार । ते अकारादि सोळाही स्वर ।
’य र ल व’ यांचा विचार । जाण साचार ’अंतस्थ’ ॥ २९ ॥
’श ष स ह’ हे वर्ण चारी । ’ऊष्म’ बोलिजे शास्त्रकारीं ।
विसर्गादि अनुस्वारीं । ’अंअः’ वरी विभागु ॥ ४३० ॥
येथ बावन्नावी मातृका एक । केवळ ’क्ष’ कारु गा देख ।
यांतु सानुनासिक निरनुनासिक । जाणति लोक शास्त्रज्ञ ॥ ३१ ॥
एवं स्वरवर्णविधि‌उच्चारीं । लौकिकी वैदिकी भाषावरी ।
वेदशास्त्रार्थप्रकारीं । वाढली वैखरी शब्दचातुर्यें ॥ ३२ ॥
बोलेंचि गा बोलाप्रती । चाळूनि नाना उपपत्ती ।
बोलें बोल निगृहिती । युक्तिप्रयुक्ती साधुनी ॥ ३३ ॥
ऐशिया नानाशब्दकुसरीं । अत्यंत विस्तरिली वैखरी ।
तेचि चौं चौं अक्षरीं । वाढवूनि धरी नाना छंदें ॥ ३४ ॥
वाढतां चतुरक्षरभेदें । उत्तरोत्तर नाना छंदें ।
वाढविलीं स्वयें वेदें । निजज्ञान बोधें बोलूनि ॥ ३५ ॥
अत‌एव अनंत अपार । अर्थतां शब्दतां अतिसुस्तर ।
माझ्या शब्दज्ञानाचा पार । सुरनर नेणती ॥ ३६ ॥
ऐशी वैखरीची अनंतशक्ती । यालागीं म्हणिजे ते ’बृहती’ ।
इच्या विस्ताराची गती । स्वयें नेणती शिव स्त्रष्टा ॥ ३७ ॥
हिरण्यगर्भत्वें स्वयें जाण । जीव-शिव-अंतर्यामीलक्षण ।
माझी वेदाज्ञा प्रकाशी आपण । जिचें नामाभिधान ’वैखरी’ ॥ ३८ ॥
जो मी वेदात्मा श्रीहरी । तो वेदु या रीतीं विस्तारीं ।
स्वयें विस्तारोनि संहारीं । मर्यादेवरी स्वकाळें ॥ ३९ ॥
मागां बोलिलीं छंदें जाण । त्या छंदांचें निजलक्षण ।
स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । जो वेदाचें कारण निजस्वरूप ॥ ४४० ॥
गायत्र्युष्णिगनुष्टप्‌ च बृहती पङ्‌क्तिरेव च ।
त्रिष्टब्जगत्यतिच्छन्दो ह्यत्यष्ट्यतिजगद्विराट्‌ ॥ ४१ ॥
त्या गायग्री छंदाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ४१ ॥
आठा‌अठां अक्षरीं त्रिपद । गणितां जेथ यती शुद्ध ।
त्या नांव ’गायत्री’ छंद । हें वेदानुवाद निजबीज ॥ ४२ ॥
हें वेदाचें निजजिव्हार । ब्रह्मज्ञानाचें परपार ।
परमानंदाचें सोलींव सार । जाण साचार गायत्री ॥ ४३ ॥
हें चैतन्याचें जीवन । मज गोप्याचें गुप्तधन ।
जेथ जीवशिवां समाधान । तें हें छंद जाण गायत्री ॥ ४४ ॥
ये छंदींचे एक एक अक्षर । अक्षराचें निजसार ।
सच्चिदानंदाचें निजभांडार । जाण साचार गायत्री ॥ ४५ ॥
करितां गयत्रीचें अनुष्ठान । विश्वामित्र झाला ब्राह्मण ।
मी कृष्ण वंदीं त्याचे चरण । माझाही तो गुरु जाण रामावतारीं ॥ ४६ ॥
यालागीं सकळ छंदीं प्राधान्य । मुख्यत्वें गायत्री छंद जाण ।
इतर छंद होती पावन । कासे लागोन पैं इच्या ॥ ४७ ॥
गायत्रीछंदाचें अंगीकारीं । त्यासी मिळाल्या अक्षरें चारी ।
’उष्णिक्‌’ छंदाची थोरी । त्याचिवरी ठसावे ॥ ४८ ॥
उष्णिक्‌ छंदाचे अंगीकारीं । त्यासी मिळाल्या ।
अक्षरें चारी । ’अनुष्टप्‌’ छंदाची थोरी । त्याचिवरी ठसावे ॥ ४९ ॥
अनुष्टप्‌ छंदाचे अंगीकारीं । आणीक मिळाल्या अक्षरें चारी ।
’बृहती’ छंदाची थोरी । त्याचिवरी ठसावे ॥ ४५० ॥
एवं ’पंक्ति’ ’त्रिष्टप्‌’ ’जगती’ । ’अत्यष्टि’ ’अतिजगती’ ।
चौं चौं अक्षरांचे अधिकप्राप्तीं । छंदें वेदोक्तीं विभाग ॥ ५१ ॥
ऐशिया चतुरक्षरमिळणीं । नाना छंदांचिया श्रेणी ।
वेदरायाची राजधानी । मंत्रध्वनीं गर्जती ॥ ५२ ॥
तेथ अक्षरमर्यादा न करवे । शाखांची मर्यादा न धरवे ।
अर्थता वाच्यता नेणवें । वेद वैभवें दुर्ज्ञेय ॥ ५३ ॥
किं विधत्ते किमाचष्टे किमनूद्य विकल्पयेत्‌ ।
इत्यस्या हृदयं लोके नान्यो मद्वेद कश्चन ॥ ४२ ॥
कोण तो अर्थ प्रतिपादी । स्वहितबुद्धी साधकां ॥ ५४ ॥
मंत्रकांडें मंत्रमूर्ती । सांगोपांग सायुधस्थिती ।
उपासना-उपास्ययुक्ती । किमर्थ भक्ती करविली ॥ ५५ ॥
ज्ञानकांड त्रिशुद्धी । कोण पदार्थ निषेधी ।
कोण्या अर्थातें प्रतिपादी । निजबुद्धी बोधुनी ॥ ५६ ॥
एवं वेदाचें अचळ मूळ । विधिविधानेसीं मुख्य फळ ।
जाणावया गा केवळ । नाहीं ज्ञानबळ सुरनरां ॥ ५७ ॥
या वेदार्थातें तत्त्वतां । मीचि एक सर्वज्ञ ज्ञाता ।
माझे कृपेवीण सर्वथा । हें न येचि हाता ब्रह्मादिकां ॥ ५८ ॥
तेथ उद्धवाचें मनोगत । देवो जाणे वेदींचा इत्यर्थ ।
तरी भक्तकृपाळू श्रीकृष्णनाथ । मजही तो अर्थ दयेनें सांगों ॥ ५९ ॥
हा उद्धवाचा निजभावो । जाणों सरला देवाधिदेवो ।
तो वेदार्थाचा अभिप्रावो । श्लोकान्वयो पहा हो सांगत ॥ ४६० ॥
मां विधत्तेऽभिधत्ते मां विकल्प्यापोह्यते त्वहम्‌ ।
एतावान्‌ सर्ववेदार्थः शब्द आस्थाय मां भिदाम्‌ ।
मायामात्रमनुद्यान्ते प्रतिषिद्ध्य्‌ प्रसीदति ॥ ४३ ॥
इति श्रीमद्भा्गवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे एकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥
वेद स्वधर्म प्रतिपादीं । त्यागावी निषेधीं विषयातें ॥ ६१ ॥
तेथ अग्निहोत्रादि विधान । यज्ञान्त कर्माचरण ।
तें चित्तशुद्धीचें कारण । वैराग्य दारुण उपजवी ॥ ६२ ॥
दारुण वैराग्य‌उीत्पत्ती । इहामुत्रविषयनिवृत्ती ।
तेव्हा साधकास माझी प्राप्ती । सहजस्थिती स्वभावें ॥ ६३ ॥
एवं कर्मकांडचिये स्थिती । विधिनिषेध वेदोक्ती ।
साधकांसी माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं या हेतू ॥ ६४ ॥
विषयीं परम बाधा देखती । परी त्यागीं नाहीं सामर्थ्यशक्ती ।
ऐशिया साधकांप्रती । वेदें मद्भयक्ती द्योतिली ॥ ६५ ॥
येथ मंत्रमूर्ति-उपासन । माझे सगुण अनुष्ठान ।
तेथ करितां अनन्यभजन । रजतम जाण नासती ॥ ६६ ॥
मग केवळा सत्त्ववृत्तीं । श्रवणकीर्तनीं अतिप्रीती ।
तेणें मद्भा्वो सर्वांभूतीं । माझी चौथी भक्ती तेणें होय ॥ ६७ ॥
आतुडल्या माझी चौथी भक्ती । मद्भंक्तां नावडे मुक्ती ।
अद्वैत भजनाचिया प्रीतीं । धिक्कारिती कैवल्य ॥ ६८ ॥
अद्वैतबोधें करितां भजन । मी अनंत अपार चिद्घलन ।
भक्तीमाजीं आकळें जाण । ये मद्रूपण मद्भचक्तां ॥ ६९ ॥
तेव्हा भज्य-भजक-भजन । पूज्य-पूजक-पूजन ।
साध्य-साधक-साधन । अवघें आपण स्वयें होय ॥ ४७० ॥
माझी ऐश्वर्यसामर्थ्यशक्ती । तेही ये निजभक्तांच्या हातीं ।
अद्वैतभजनाचिया प्रीतीं । मत्पदप्राप्ती मद्भाक्तां ॥ ७९ ॥
मी देव तो भक्त शुद्ध । हा बाहेरी नांवाचाचि भेद ।
आंतुवट पाहतां बोध । सच्चिदानंद निज‌ऐंक्यें ॥ ७२ ॥
हे उपासनाकांडस्थिती । साधकीं करूनि माझी भक्ती ।
यापरी पावले माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ७३ ॥
’मायाप्रतिबिंबित’ चैतन्य । त्वंपदार्थें वाच्य जाण ।
ज्याच्या अंगीं जीवभिधान । अविद्या जाण उपजवी ॥ ७४ ॥
जेवीं स्वप्रामाजीं आपण । आन असोनि देखे अन ।
तेवीं आविद्यकत्वें जाण । ’जीवपण’ एकदेशी ॥ ९५ ॥
जें ’मायासंवलित’ चैतन्य । जो योगजन्य जगत्कारण ।
जो सर्वद्रष्टा सर्वज्ञ । सदा संपन्न ऐश्वर्यें ॥ ७६ ॥
जो सकळ कर्मांचा कर्ता । तो कर्ताचि परी अकर्ता ।
ज्याचे अंगीं स्वभावतां । नित्यमुक्तता स्वयंभ ॥ ७७ ॥
ज्याची अकुंठित सहजसत्ता । जो परमानंदें सदा पुरता ।
ज्यासी ईश्वरत्वें समर्थता । हे जाण वाचकता तत्पदार्थाची ॥ ७८ ॥
जीवाचें सांडोनियां अज्ञानत्व । शिवाचें सांडूनि सर्वज्ञत्व ।
दोंहीचें शोधित जें लक्ष्यत्व । ऐक्यें निजतत्त्व साधिती ॥ ७९ ॥
लग्नीं नोवरा निमासुरा । तोचि गेलिया देशावरा ।
विदेशीं देखिला एकसरा । तारुण्यमदभरा संपन्न ॥ ४८० ॥
ते काळींची त्यजूनि बाल्यावस्था । आजिची नेघूनि तारुण्यता ।
पत्नी अनुसरे निजकांता । निजस्वरूपतास्वभावें ॥ ८१ ॥
तेवीं त्वंपदतत्पदवाच्यार्थ । दोंहीचा सांडावा निश्चितार्थ ।
ऐक्यें अंगीकारावा लक्ष्यार्थ । हा ज्ञानकांडार्थ उद्धवा ॥ ८२ ॥
जीवशिवांचेनि ऐक्यें जाण । माझे चित्स्वरूपीं समाधान ।
स्वयें पाविजे आपण । हें ज्ञानकांड संपूर्ण बोलिलें वेदें ॥ ८३ ॥
वेदा आदि-मध्य-अवसानीं । मातें लक्षितीं कांडें तीनी ।
तोचि अर्थ उपसंहारूनी । ग्रंथावसानीं हरि बोले ॥ ८४ ॥
उद्धवा वेदाचें वचन । अर्थगंभीर अतिगहन ।
तेथ शिणतां ऋषिजन । अर्थावसान अलक्ष्य ॥ ८५ ॥
तें वेदार्थाचें निजसार । माझे गुह्य ज्ञानभांडार ।
तुज म्यां सांगितलें साचार । पूर्वापर‌अंविरोधें ॥ ८६ ॥
तें ऐकोनि देवाचें उत्तर । उद्धव चमत्कारला थोर ।
तेंचि वेदाचें निजसार । पुढती श्रीधर सांगो कां ॥ ८७ ॥
पान्हा लागतांचि तोंडीं । दोहक वांसरूं आंखुडी ।
त्यापरी अति‌आवडीं । स्वयें चडफडी उद्धव ॥ ८८ ॥
जेवीं कां पक्षिणीपुढें । चारा घ्यावयाचे चाडें ।
पिलें पसरीं चांचुवडें । तेवीं कृष्णाकडे उद्धवु ॥ ८९ ॥
तें उद्धवाचें मनोगत । जाणोनियां श्री‌अनंत ।
सकळ वेदार्थ संकळित । ग्रंथांतीं सांगत निजसारंश ॥ ४९० ॥
नानाशाखीं अतिप्रसिद्ध । त्रिकांडीं वाढला जो वेद ।
तेथील नाना शब्दीं हाचि बोध । जो मी अभेद परमात्मा ॥ ९१ ॥
त्या मातें धरोनि हातीं । त्रिकांडीं चालिल्या श्रुती ।
त्या श्रुत्यर्थाची उपपत्ती । यथास्थितीं सांगेन ॥ ९२ ॥
मी कर्मादिमध्य‌अंचतीं । मी कर्मकर्ता क्रियाशक्ती ।
कर्मफळदाता मी श्रीपती । हा इत्यर्थ निश्चितीं ’कर्मादिकांडीचा’ ॥ ९३ ॥
मंत्रमूर्ति आणि मंत्रार्थ । तेही मीचि गा निश्चित ।
पूज्य पूजक पूजा समस्त । मजव्यतिरिक्त आन नाहीं ॥ ९४ ॥
[ 'शिवो भूत्वा शिवं यजेत्‌’ श्रुति ]
देवें देवोचि पूजिजे । देव् हो‍ऊनि देवा भजिजे ।
हें वेदींचें विजबीज् माझें । हेंचि आगमीं बोलिजे मुख्यत्वें ॥ ९५ ॥
मीच् देवो मीचि भक्त् । पूजोपचार् मी समस्त् ।
मीचि मातें पूजित् । हे इत्थंभूत् ’उपासना’ ॥ ९६ ॥
हें उपासनाकांडींचें निजसार् । आगमशास्त्रींचें गुह्य् भांडार् ।
माझ्या निजभक्तांचें वस्तीचें घर् । ते हे साचार् उपासना ॥ ९७ ॥
’ज्ञानकांड्’ तें अलौलिक् । वेद् आपला आपण् द्योतक् ।
अवघा संसाराचि काल्पनिक् । तेथ् वेद् नियामक् कोणे अर्थें ॥ ९८ ॥
वोस् घरास् वस्तीस् पहा हो । निर्जीव् पाहुणा आला राहों ।
त्याचा कोण् करील् वोठवो । तैसा भावो वेदाज्ञे ॥ ९९ ॥
[ श्रुति-’एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म्, नेह् नानास्ति किंचन्’ ]
खांबसूत्रावरील् पुतळीसी । तीतें बोडिलें जेवीं शिसीं ।
तेथें नाहीं निघणें पुढारे केंसीं । तेवीं शुद्धीं वेदासी ठाव् नाहीं ॥ ५०० ॥
मूळ् संसारचि मायिक् । तेथ् वेद् तोही तद्रूप् देख् ।
मृगजळीं नाहीं उदक् । परी वोलावाहि देख् असेना ॥ १ ॥
जेथ् मूळीं मुख्य् अद्वैतता । तेथ् कैंचा वक्ता कैंचा श्रोता ।
कैंचें कर्म् कैंचा कर्ता । वेदवार्ता ते कैंची ॥ २ ॥
नाहीं दृश्य्-दृष्टा-दर्शन् । नाहीं ध्येय्-ध्याता-ध्यान् ।
नाहीं ज्ञेय्-ज्ञाता-ज्ञान् । वेदवचन् तेथें कैंचें ॥ ३ ॥
जेथ् भ्रमाची राणीव् । जेथ् भेदाची जाणीव् ।
तेथ् वेदाची शहाणीव् । गोड् गाणीव् उपनिषदांची ॥ ४ ॥
जंव् भेदाची सबल् स्थिती । तंव् वेदाची थोर् ख्याती ।
भेदु आलिया अद्वैतीं । वेद् विराला ’नेति’ म्हणोनी ॥ ५ ॥
जळगार् जळीं विरे । तेवीं वेदु अद्वैतीं मुरे ।
हें ’ज्ञानकांड्’ साचोकारें । तुज् म्यां खरें सांगितले ॥ ६ ॥
तेथ् उपजला स्वयें अग्नी । त्या अरणी जाळूनि शमे वन्ही ।
तेवीं ज्ञानकांडनिरूपणीं । वेदु निज् निर्दळणीं पर्वतला ॥ ७ ॥
एक् ब्रह्म् जें अद्वैत् । येणें श्रुतिवाक्यें मिथ्या द्वैत् ।
हें बोलूनि वेद् हारपे तेथ् । ब्रह्म् सदोदित् संपूर्ण् ॥ ८ ॥
’मी ब्रह्म्’ हे शुद्धीं स्फुरे स्फूर्ती । तेथचि ॐकाराची उत्पत्ती ।
तोही ब्रह्मरूप् निश्चितीं । त्यासी ’बह्म्’ म्हण्ती एकाक्षर् ॥ ९ ॥
त्या ॐकारापासोनि गहन् । श्रुति शाखा स्वर् वर्ण् ।
झालें तें ब्रह्मरूप् जाण् । एवं वेद् पूर्ण् परब्रह्म् ॥ ५१० ॥
जेवीं सोन्याचे अळंकार । पाहतां सोनेंचि साचार ।
तेवीं श्रुतिशाखावेदविस्तार । तो अवघा ॐकार मद्रूपें ॥ ११ ॥
जो वेदप्रतिपाद्य पुरुषोत्तम । जो भक्तकामकल्पद्रुम्‌ ।
तो हें बोलिला मेघश्याम । आत्माराम श्रीकृष्ण ॥ १२ ॥
तिंही कांडी निजसंबंध । पूर्वापर अविरुद्ध ।
हा वेदार्थ परम शुद्ध । तुज म्यां विशद बोधिला ॥ १३ ॥
याहोनियां परता । वेदार्थ नाहीं गा सर्वथा ।
तो तुज म्यां सांगितला आतां । जाण तत्त्वता उद्धवा ॥ १४ ॥
या वेदार्थाची निजखूण । हृदयीं भोगितां आपण ।
होय जीवशिवां समाधान । ऐसें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ १५ ॥
हें ऐकोनि उद्धव जाण । झाला वेदार्थीं निमग्न ।
दोनी टंवकारले नयन । स्वानंदीं मन बुडालें ॥ १६ ॥
चित्तचैतन्या मिळणी पाडी । कंठीं बाष्प दृढ अडी ।
लागतां स्वानंदाची गोडी । उभिली गुढी रोमांची ॥ १७ ॥
शरीरीं स्वेद सकंपता । नयनीं स्वानंदजळ येतां ।
बोल बुडाला सर्वथा । मूर्च्छा येतयेतां सांवरी ॥ १८ ॥
तंव हृदया आली आठवण । हें भलें नव्हे दुश्चित्तपण ।
झणीं निजधामा जा‌ईल श्रीकृष्ण । येणें धाकें नयन उघडिले ॥ १९ ॥
तंव घवघवीत । मुकुट कुंडलें मेखळा ।
कांसे झळके सोनसळा । आपाद बनमाळा शोभत ॥ ५२० ॥
अंतरीं भोगी चैतन्यघन । बाहेरी उघडितां नयन ।
आनंदविग्रही श्रीकृष्ण । मूर्ती संपूर्ण संमुख देखे ॥ २१ ॥
म्हणे श्रीकृष्ण चैतन्यघन । जैतन्यविग्रही श्रीकृष्ण ।
सगुणनिर्गुणरूपें जाण । ब्रह्म परिपूर्ण श्रीकृष्ण ॥ २२ ॥
बाप भाग्य उद्धवाचें । सगुणनिर्गुण दोंहीचें ।
सुख भोगितसे साचें । हें श्रीकृष्णकृपेचें महिमान ॥ २३ ॥
जेथ सद्गुसरुकृपा संपूर्ण । तेथ शिष्याची आवडी प्रमाण ।
तो जैं मागे मूर्ति सगुण । तैं तेचि जाण गुरु देती ॥ २४ ॥
पाहिजे निर्गुण निजप्राप्ति । ऐशी आवडी ज्याचे चित्तीं ।
तैं निर्गुणाचिये निजस्थितीं । गुरुकृपा निश्चितीं नांदवी ॥ २५ ॥
सगुण निर्गुण स्वरूपें दोनी । भोगावया आवडी ज्याचे मनीं ।
तेही स्थितीच्या गुरु दानीं । कृपाळुपणीं समर्थ ॥ २६ ॥
सद्गुसरूचें अगाध महिमान । जें वेदा न बोलवेचि जाण ।
त्याची कृपा झालिया पूर्ण । दुर्लभ कोण पदार्थ ॥ २७ ॥
ते कृष्णकृपेस्तव जाण । फिटलें उद्धवाचें दुर्लभपण ।
सगुण निर्गुण एक कृष्ण । हे खूण संपूर्ण बाणली ॥ २८ ॥
जाणोनि कृष्णाचें पूर्णपण । त्याचे लक्षोनि श्रीचरण ।
धांवोनि उद्धव आपण । घाली लोटांगण हरिचरणीं ॥ २९ ॥
तेव्हां सांवळा सकंकरण । चारी बाह्या पसरी श्रीकृष्ण ।
उद्धवासी प्रेमें उजलून । दीधलें आलिंगन स्वानंदें ॥ ५३० ॥
त्या आलिंगनाचें सुख । अनुभवी जाणती देख ।
जो उद्धवासी झाला हरिख । त्याचा जाणता एक श्रीकृष्ण ॥ ३१ ॥
तो कृष्ण म्हणे उद्धवा । हा विसाव्याचा विसावा ।
माझ्या वेदाचा निजगुह्यठेवा । तो हा एकविसावा तुज एकविसावा तुज सांगितला ॥ ३२ ॥
जेणें मोडे लिंगदेहाचा यावा । जेणें जीवत्व नाठवे जीवा ।
तो हा विसाव्याचा विसावा । तुज एकविसावा निरूपिला ॥ ३३ ॥
जेणें मिथ्यात्व ये देहभावा । जेणें शून्य पडे रूपनांवा ।
तो हा विसाव्याचा विसावा । एकविसावा निरूपिला ॥ ३४ ॥
जेथ अज्ञाना होय नागोवा । जेथ ज्ञान ये अभावा ।
तो विसाव्याचा विसावा । एकविसावा निरूपिला ॥ ३५ ॥
जेथ वेदुही वेडावला । बोधही लाजोनि बुडाला ।
अनुभवो स्वयें थोंटावला । तो हा निरूपिला वेदार्थ ॥ ३६ ॥
हें वेदार्थसारनिरूपण । मज विश्वात्म्याचें निजनिधान ।
तुज म्यां सांगितलें संपूर्ण । हे जीवींची खूण उद्धवा ॥ ३७ ॥
कोटिकोटि साधनें करितां । गुरुकृपेवीण सर्वथा ।
हे न ये कोणाचे हाता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ३८ ॥
ते गुरुकृपेलागीं जाण । आचरावे स्वधर्म पूर्ण ।
करावें गा शस्त्रश्रवण । वेदपठण तदर्थ ॥ ३९ ॥
ते कृपेलागीं आपण । व्हावें दीनाचेंही दीन ।
धरितां संतांचे चरण । स्वामी जनार्दन संतुष्टे ॥ ५४० ॥
गुरु संतुष्टोनि आपण । करवी भागवतनिरूपण ।
एका विनवी जनार्दन । कृपा नित्य नूतन करावी ॥ ४१ ॥
पूढील अध्यायीं गोड प्रश्न । उद्धव पुसेल आपण ।
प्रकृतिपुरुषांचें लक्षण । तत्त्वसंख्या पूर्ण विभाग ॥ ४२ ॥
त्याचें सांगतां उत्तर । जन्ममरणाचा प्रकार ।
स्वयें सांगेल शर्ङ्गधर । कथा गंभीर परमार्थी ॥ ४३ ॥
जे कथेचें करितां श्रवण । वैराग्य उठे कडकडून ।
येणें विन्यासें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ४४ ॥
घटाकाशें ठाकिजे गगन । तेवीं एका जनार्दना शरण ।
त्याचे वंदिता श्रीचरण । रसाळ निरूपण स्वयें स्मरे ॥ ५४५ ॥
एकाकारटीकायां वेदत्रयविभागनिरूपणं नाम एकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ४३ ॥ ओंव्या ॥ ५४५ ॥