॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय विसावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‍गुरु चित्समुद्‍रा । मुक्तमोतियांचा तुजमाजीं थारा ।
ज्ञानवैराग्यशुक्तिद्वारा । सभाग्य नरा तूं देशी ॥ १ ॥
तुझी खोली अमर्याद । माजीं चिद्‍रत्‍नें अतिविविध ।
देखोनि निजप्रबोधचांद । भरतें अगाध तुज दाटे ॥ २ ॥
उलथल्या स्वानंदभरत्यासी । गुरु‌आज्ञा-मर्यादा नुल्लंघिसी ।
स्वानंदलहरी चढोवढीसीं । तुजमाजीं अहर्निशीं उसळती ॥ ३ ॥
ब्रह्मविद्या महाबंदर । तेथ निजभक्ति हें तारूं थोर ।
त्यासी वागवितां तूं कर्णधार । प्रेमाचें साचार चढविशी शीड ॥ ४ ॥
तेथ भक्त संत सज्ञान नर । स्वयें पावविशी परपार ।
त्यांची मागुती येरझार । सत्य साचार खुंटली ॥ ५ ॥
एक लावूनि कासेसी । भवसागरीं वागविशी ।
बुडण्याचें भय त्यासी । महाकल्पेंसीं बाधीना ॥ ६ ॥
एक बुडाले भक्तिसमरसीं । ते घातले शेषशयनापाशीं ।
एक बैसविले अढळतेसी । ते ब्रह्मादिकांसी न ढळती ॥ ७ ॥
तुझ्या सागरत्वाची परी । विजातीय तिळभरी ।
राहों नेदिसी भीतरीं । हे अगाध थोरी पैं तुझी ॥ ८ ॥
अत्यंतप्रळयीं जैं हा चढे । तैं ’संसार’ हें नांवहि बुडे ।
वैकुंठकैलासावरता वाढे । मागें पुढें हाचि हा ॥ ९ ॥
ऐशिया सद्‍गुरुसमुद्रोदकीं । एका एकपणें हरीत कीं ।
भीतरीं पडतां आवश्यकीं । अंगीकारी कीं जनार्दन ॥ १० ॥
तो जनार्दन स्वयें देखा । एकादशाची करी टीका ।
तेणें अभंगीं घालूनि एका । कवित्व लोकां ऐकवी ॥ ११ ॥
जनार्दना आवडे एक । तो मी एका भेटतांचि देख ।
निजात्मभावें पडिलें ऐक्य । आपुलें निजसुख भोगवी ॥ १२ ॥
बोलवी निजसुखाचि कथा । त्यासी आपणचि होय श्रोता ।
मग अर्थाच्या यथार्थतां । समाधानता देतसे ॥ १३ ॥
यापरी गा जनार्दनें । एकादश मर्‍हाटा करणें ।
नव्हे माझे युक्तिचें बोलणें । हें स्वयें सज्ञानें जाणिजेल ॥ १४ ॥
त्या एकादशाची गतकथा । एकोणिसावा संपतां ।
गुणदोषांची कांहीं वार्ता । उद्धवासी तत्त्वतां सांगीतली ॥ १५ ॥
गुणदोष जो देखणें । तोचि महादोष जाणणें ।
गुणदोष स्वयें न देखणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें मानिजे ॥ १६ ॥
हें ऐकोनि देवाचें उत्तर । उद्धव चमत्कारला थोर ।
काय गुणदोषांचा विचार । घरोघर लोकीं केला ॥ १७ ॥
तुम्हींच वेदमुखें आपण । प्रकटिलें गुणदोषलक्षण ।
तें तुमचें वेदवचन । केवीं अमान्य करावें ॥ १८ ॥
ऐसें विधिनिषेधलक्षण । विचारितां तें वेदवचन ।
कां पां निषेधी श्रीकृष्ण । उद्धव तो प्रश्न स्वयें पुसे ॥ १९ ॥
विसावे अध्यायीं निरूपण । सांगावया गुणदोषलक्षण ।
भक्ति ज्ञान कर्म जाण । तिन्ही अधिकार भिन्न सांगेल ॥ २० ॥
उद्धव म्हणे हे श्रीकृष्ण । तूं वेदरूपें आपण ।
बोलिलासी दोषगुण । तें परम प्रमाण आम्ही मानूं ॥ २१ ॥
हा विधि हा निषेध । हें दाविताहे तुझा वेद ।
तो वेदानुवाद विशद । ऐक प्रसिद्ध सांगेन ॥ २२ ॥
उद्धव उवाच-
विधिश्च प्रतिषेधश्च निगमो हीश्वरस्य ते ।
अवेक्षतेऽरविन्दाक्ष गुणं दोषं च कर्मणाम्‌ ॥ १ ॥
कमलनयना श्रीकृष्णा । विधिनिषेधलक्षणा ।
दाखवीतसे दोषगुणां । तुझी वेदाज्ञा प्रसिद्ध ॥ २३ ॥
तुझिया वेदाचे वेदविधीं । गुणदोषीं जडली बुद्धी ।
ते मी सांगेन प्रसिद्धी । कृपानिधी अवधारीं ॥ २४ ॥
वर्णाश्रमविकल्पं च प्रतिलोमानुलोमजम्‌ ।
द्रव्यदेशवयःकालान्‌ स्वर्गं नरकमेव च ॥ २ ॥
तुझी जे का वेदवाणी । उघडी गुणदोषांची खाणी ।
अधममध्यमोत्तम मांडणी । वर्णाश्रमपणीं भेद दावी ॥ २५ ॥
द्रव्य विहित अविहित । हेंही वेद असे दावित ।
देश पुनित अपुनीत । काळही दावीत सुष्टुदुष्टत्वें ॥ २६ ॥
पूर्ववयीं चित्त निश्चिंत । तारुण्यीं तेंचि कामासक्त ।
वार्धक्यीं तें अतिकुश्चित । तेवीं शुद्धीं उपजवित गुणदोष वेदु ॥ २७ ॥
तुझाचि गा वेद देख । सूचिताहे स्वर्ग नरक ।
तेणें कर्माचें आवश्यक । साधक बाधक तो दावी ॥ २८ ॥
वर्णाश्रमांमाजील गुज । प्रतिलोमानुलोमज ।
ऐसे नाना भेदें भोज । वेदेंचि सहजा नाचविजे ॥ २९ ॥
उत्तम वर्णाची जे नारी । हीन वर्णाचा गर्भ धरी ।
तेचि संतती संसारीं । अभिमान धरी ’प्रतिलोमज’ ॥ ३० ॥
तेचि संतती प्रसिद्ध । सूत वैदेह मागध ।
ऐशिया नामाचें जें पद । तें जाण शुद्ध प्रतिलोमज ॥ ३१ ॥
हीन वर्णाची जे नारी । उत्तम पुरूषाचा गर्भ धरी ।
ते ’अनुलोमज’ संसारीं । शास्त्रकारीं बोलिजे ॥ ३२ ॥
अंबष्ट आणि मूर्धावसिक्त । पारशव आणि सात्वत ।
इत्यादि नांवें जे वर्तत । ते जाण समस्त अनुलोमज ॥ ३३ ॥
ऐसे नाना भेदप्रकार । अविधिविधींचा विचार ।
वेद प्रकाशितो साचार । गुणदोषां माहेर वेद तुझा ॥ ३४ ॥
गुणदोषभिदादृष्टिमन्तरेण वचस्तव ।
निःश्रेयसं कथं नॄणां निषेधविधिलक्षणम्‌ ॥ ३ ॥
हे गुण आणि हे दोष । उभयतां वैर लावी देख ।
तुझा वेद गा आवश्यक । होय प्रकाशक गुणदोषां ॥ ३५ ॥
वैर लावूनि वेदवाणी । वाढवी गुणदोषमांडणी ।
तेथ मोक्ष पाविजे प्राणी । वेदवचनीं घडे केवीं ॥ ३६ ॥
रा‌ऊळ बोलिलें आपण । जे न देखावे दोषगुण ।
तूंचि म्हणसी वेद प्रमाण । तैं दोषगुण देखावे ॥ ३७ ॥
एवं ऐकतां तुझें वचन । उभयतां आली नागवण ।
वेद प्रमाण कीं अप्रमाण । हे समूळ जाण कळेना ॥ ३८ ॥
तुझ्या वचना विश्वासावें । तैं गुणदोषां न देखावें ।
तुझें वेदवचन मानावें । तैं देखावें गुणदोषां ॥ ३९ ॥
ऐसे तुझेनि बोलें जाण । संशयीं पडले सज्ञान ।
मा इतर साधारण जन । त्यांची कथा कोण ये ठायीं ॥ ४० ॥
(आशंका) माझें वचन वेदवचन । दोनी एकरूपें म्हणसी प्रमाण ।
तरी गुणदोषदर्शन । कां पां विलक्षण परस्परें ॥ ४१ ॥
माझें वेदाचें विधिविधान । नव्हतां वेदार्थाचें ज्ञान ।
म्हणशी मोक्ष न घडे जाण । वेद प्रमाण या हेतू ॥ ४२ ॥
त्या मोक्षामाजीं काय कठिण । सकळ कर्में सांडिता जाण ।
घरा मोक्ष ये आपण । सहजचि जाण न प्रार्थितां ॥ ४३ ॥
म्हणसी वेदार्थ न कळतां । कर्म करितां कां त्यागितां ।
कदा मोक्ष न ये हाता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ ४४ ॥
भासला दोराचा सर्प थोर । तेथ जपतां नाना मंत्रभार ।
करितां वाजंत्र्यांचा गजर । मारितां तिळभर ढळेना ॥ ४५ ॥
तो सादरें निरीक्षितां जाण । होय त्या सर्पाचें निरसन ।
तेवीं निर्धारितां वेदवचन । भवभय जाण निरसे ॥ ४६ ॥
भवभयाची निर्मुक्तता । त्या नांव ’मोक्ष’ जाण तत्त्वतां ।
तो वेदर्थावीण हाता । न ये सर्वथा आणिकें ॥ ४७ ॥
वेदविधान न करितां । कर्म त्यागिलें उद्धततां ।
तेणें निजमोक्ष न ये हाता । परी पाखंडता अंगीं वाजे ॥ ४८ ॥
विधियुक्त जो कर्मत्यागु । करूनि संन्यास घेतल्या साङ्गु ।
तैं म्हणसी न पडे वेदपांगु । हाहीं व्यंगु विचारु ॥ ४९ ॥
श्रवणांग संन्यासग्रहण । तेथही असे विधिविधान ।
गुरुमुखें जें महावाक्य-श्रवण । तोही जाण वेदार्थ ॥ ५० ॥
(आशंका) । करितां देवांपितरांचें यजन । ते हो‌ऊनियां प्रसन्न ।
मोक्ष देतील आपण । हेंही वेदेंवीण घडेना ॥ ५१ ॥
स्वाहाकारें तृप्त सुर । स्वधाकारें तृप्त पितर ।
वेदविनियोगेंवीण देवपितर । प्रसन्नाकार कदा नव्हती ॥ ५२ ॥
पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुस्तवेश्वर ।
श्रेयस्त्वनुपलब्धेऽर्थे साध्यसाधनयोरपि ॥ ४ ॥
नाथिलेंचि चराचर । देव मनुष्य आणि पितर ।
वेदें प्रकाशूनि साचार । पूज्यत्वें थोर प्रतिपादी ॥ ५३ ॥
त्याहीमाजीं अतिविषम । उत्तम मध्यम आणि अधम ।
हा त्रिविध भेदसंभ्रम । वेद उपक्रम करूनि दावी ॥ ५४ ॥
यापरी गुणदोषलक्षण । तुवांचि वाढविलें आपण ।
या नांव म्हणसी मोक्षसाधन । तरी कां गुणदोष निवारिसी ॥ ५५ ॥
ऐशिया निरूपण घडामोडी । तुझेनि बोलें पडे आडी ।
तेणें गुणदोषांची परवडी । बाधा रोकडी अंगीं वाजे ॥ ५६ ॥
अवघा संसार काल्पनिक । तेथ एक स्वर्ग एक नरक ।
हा मोक्ष ह अतिबंधक । येणें वेदवादें लोक भ्रमविले तुवां ॥ ५७ ॥
पूर्वीं पुरुषाचे पोटीं । नव्हती गुणदोषांची गोठी ।
तुझ्या वेदानुवादपरिपाठीं । गुणदोषीं दृष्टी दृढ झाली ॥ ५८ ॥
एवं तुझेनि बोलें जाण । लोकांसी आली नागवण ।
भोगावया नरक दारुण । भ्रामक जाण वेदोक्ति तुझी ॥ ५९ ॥
गुणदोषभिदादृष्टिर्निगमात्ते न हि स्वतः ।
निगमे नापवादश्च भिदाया इति ह भ्रमः ॥ ५ ॥
एवं नानागुणदोषदृष्टीं । तुझेनि वेदें वाढविली सृष्टी ।
स्वतां पुरुषाचे पोटीं । गुणदोषदृष्टि असेना ॥ ६० ॥
तुझ्या वेदानुवादविस्तरें । गुणदोष झाले खरे ।
ते तुझेनिही बलात्कारें । चित्ताबाहेरें न निघती ॥ ६१ ॥
अनादि वेद प्रमाण । हें तुझें मुख्य वेदवचन ।
आतां न देखावे दोषगुण । हें नवें वचन मानेना ॥ ६२ ॥
पहिले प्रकाशिले दोषगुण । आतां निवारावया काय कारण ।
हें न कळतां संपूर्ण । भ्रमित मन होतसे ॥ ६३ ॥
या भ्रमाची भ्रमनिवृत्ती । कृपेनें करावी कृपामूर्ती ।
ऐकोनि उद्धवाची वचनोक्ती । काय श्रीपती बोलिला ॥ ६४ ॥
ऐकोनि उद्धवाची विनंती । योगत्रयाची उपपत्ती ।
अधिकारभेदें वेदार्थप्राप्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ६५ ॥
श्रीभगवानुवाच-
योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयोविधित्सया ।
ज्ञानं कर्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कुत्रचित्‌ ॥ ६ ॥
तेथ मेघगंभीरा वाणी । गर्जोनि बोले शार्ङ्गपाणी ।
माझे परम कृपेवांचूनी । माझी वेदवाणी कळेना ॥ ६६ ॥
वेदशास्त्रार्थे अतिसंपन्न । जरी झाले अतिसज्ञान ।
परी माझ्या अनुग्रहेंवीण । माझा वेदार्थ जाण कळेना ॥ ६७ ॥
ब्रह्मा चहूं मुखीं वेद पढे । त्यासीही वेदार्थाचें चोखडें ।
वर्म नातुडेचि धडफुडें । मा इतर बापुडे ते किती ॥ ६८ ॥
ब्रह्मा वेदार्थ आकळिता । तैं शंखासुर वेद कां नेता ।
ब्रह्मा वेदार्थीं लीन होता । तैं नाभिलाषिता सरस्वती ॥ ६९ ॥
माझा वेदाचा वेद्य निर्धार । तुज मी सांगेन साचार ।
ऐक उद्धवा सादर । वेदविचार तो ऐसा ॥ ७० ॥
माझ्या वेदासी नाहीं बहु बंड । वृथा न बोले उदंड ।
ज्ञान-भक्ति-कर्मकांड । वेद त्रिकांड नेमस्त ॥ ७१ ॥
माझिया वेदांची वेदोक्ती । या तिंही योगांतें प्रतिपादिती ।
या वेगळी उपायस्थिती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥ ७२ ॥
कोण ते तिनी योग । कैसे अधिकाराचे भाग ।
तेही पुसशी जरी चांग । तरी ऐक साङ्ग सांगेन ॥ ७३ ॥
निर्विण्णानां ज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्मसु ।
तेष्वनिर्विण्णचित्तानां कर्मयोगस्तु कामिनाम्‌ ॥ ७ ॥
जे कां ब्रह्मभुवनपर्यंत । साचार जीवींहूनि विरक्त ।
जे विधिपूर्वक संकल्पयुक्त । कर्म त्यागित संन्यासी ॥ ७४ ॥
ऐशिया अधिकार्‍यांकारणे । म्यां ’ज्ञानयोग’ प्रकट करणें ।
जेणें कां निजज्ञानसाधनें । माझी पावणें सायुज्यता ॥ ७५ ॥
आतां जे कां केवळ अविरक्त । विषयालागीं कामासक्त ।
त्यांलागीं म्यां प्रस्तुत । ’कर्मयोग’ येथ प्रकाशिला ॥ ७६ ॥
उंच नीच अधिकारी देख । दोनी सांगितले सविशेख ।
आतां तिसरा अधिकारी अतिचोख । अलोलिक अवधारीं ॥ ७७ ॥
यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान्‌ ।
न निर्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥ ८ ॥
हरिकथा अवघेचि ऐकती । परी माझी श्रद्धा नुपजे चित्तीं ।
कोणा एका अभिनवगती । श्रद्धा‌उत्पत्ती श्रवणेंचि होय ॥ ७८ ॥
आ‌ईक श्रद्धेचें लक्षण । जें जें करी कथाश्रवण ।
तें हृदयीं वाढे अनुसंधान । सप्रेम मनन उल्हासे ॥ ७९ ॥
नवल कथेची आवडी । दाटती हरिखाचिया कोडी ।
हृदयीं स्वानंदाची उभवी गुढी । एवढी गोडी श्रवणार्थीं ॥ ८० ॥
विषयांचें दोषदर्शन । मुख्यत्वें बाधक स्त्री आणि धन ।
आवरावीं रसना-शिश्न । हे आठवण अहर्निशीं ॥ ८१ ॥
घायीं आडकलें फळें । तें पानपेना उपचारबळें ।
तेवीं विषयदोष भोगमेळें । कदाकाळें शमेना ॥ ८२ ॥
येतां देखोनियां मरण । स्वयें होय कंपायमान ।
तेवीं विषयभोगदर्शन । देखोनि आपण चळीं कांपे ॥ ८३ ॥
एवं विषयीं दोषदर्शन । सर्वदा देखे आपण ।
परी त्यागालागीं जाण । सामर्थ्य पूर्ण आथीना ॥ ८४ ॥
सेवकीं राजा बंदीं धरिला । तया स्त्रीचंदनादि भोग दीधला ।
परी तो त्यासी विषप्राय जाहला । भोगीं उबगला अगत्यता ॥ ८५ ॥
एवं भोगितां त्या भोगासी । नित्य पाहे निजनिर्गमासी ।
तेवीं भोगितां हा विषयासी । अहर्निशीं अनुतापी ॥ ८६ ॥
यापरी जो नव्हे विषयासक्त । ना निधडा नव्हे विरक्त ।
त्यालागीं माझा भक्तिपंथ । मी बोलिलों निश्चित वेदवाक्यें ॥ ८७ ॥
येहींकरितां माझी भक्ती । माझ्या स्वरूपीं लागे प्रीती ।
सहजें होय विषयविरक्ती । एवं सिद्धिदाती भक्ति हे माझी ॥ ८८ ॥
मी वेदोक्त बोलिलों आपण । ते हे त्रिविध योग संपूर्ण ।
ज्ञान-कर्म-उपासन । वेदोक्त लक्षणविभाग ॥ ८९ ॥
तेथ कोण देखे दोषगुण । कोणासी दोंहीचें अदर्शन ।
मध्यम भागें वर्ते कोण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ९० ॥
जो आसक्त विषयांवरी । तो कर्ममार्गींचा अधिकारी ।
त्यासी गुणदोषांहातीं नाही उरी । हें सांगेल श्रीहरि पुढिले अध्यायीं ॥ ९१ ॥
जो कां विरक्त ज्ञानाधिकारी । तो गुणदोषांहूनि बाहेरी ।
तो पाहतां अवघे संसारीं । न देखे तिळभरी गुणदोष ॥ ९२ ॥
जग अवघें ब्रह्म पूर्ण । तेथ कैंचे दोषगुण ।
ऐसे कां जे ज्ञानसंपन्न । त्यां दोषदर्शन असेना ॥ ९३ ॥
अति‌आसक्त ना विरक्त । ऐसे कां जे माझे भक्त ।
ते पूर्वीं गुणदोष देखत । परी सांडित विवेकें ॥ ९४ ॥
भूतीं भूतात्मा मी परेश । तेथ देखों नये गुणदोष ।
ऐसे भजननिष्ठ राजहंस । ते गुणदोष सांडिती ॥ ९५ ॥
मी वेदार्थीं बोलिलों दोषगुण । ते दोषत्यागालागीं जाण ।
पराचे देखावे दोषगुण । हें वेदवचन असेना ॥ ९६ ॥
ऐसे करावें वेदार्थश्रवण । दोष त्यजूनि घ्यावा गुण ।
परी पुढिलांचे दोषगुण । सर्वथा आपण न देखावे ॥ ९७ ॥
जो ज्याचा गुणदोष पाहे । तो त्याचा पापविभागी होये ।
जे पुढिलांचे गुणदोष गाये । निरया जाये तेणें दोषें ॥ ९८ ॥
आतां कर्माचा अधिकारु । सांगताहे शारंगधरु ।
तो जाणोनियां विचारु । कर्मादरु करावा ॥ ९९ ॥
तावत्कर्माणि कुर्वीत न निर्विद्येत यावता ।
मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते ॥ ९ ॥
तंवचि करावा कर्मादर । जंव विरक्ति नुपजे साचार ।
ठाकल्या विरक्तीचें घर । स्वर्ग संसार मळप्राय ॥ १०० ॥
हो कां वमिलिया मिष्टान्ना । परतोनि श्रद्धा न धरी रसना ।
तेवीं विषयभोगीं जाणा । साचार मना चिळशी उपजे ॥ १ ॥
तेथ कर्माची परिपाठी । समूळ खूंटली गा गोठी ।
कां दैवयोगें उल्हासु पोटीं । माझ्या कथेचा उठी श्रवणादरु ॥ २ ॥
करितां माझी कथा श्रवण । प्रेमें वोसंडे अंतःकरण ।
विसरे देहगेहांची आठवण । तेथें प्रत्यवाय जाण बाधीना ॥ ३ ॥
जैसें माझे कथेचें श्रवण । तैसेंचि माझे हृदयीं स्मरण ।
तेथें प्रत्यवाय न रिघे जाण । येथून बोळवण त्याची झाली ॥ ४ ॥
करितां मत्कथाश्रवण । लोपल्या कोटिकर्माचरण ।
प्रत्यवाय न बाधी जाण । हा प्रताप पूर्ण मत्कथेचा ॥ ५ ॥
(संमतिश्लोक) मत्कर्म कुर्वतां पुसां कर्मलोपो भवेद्यदि ।
तत्कर्म तेषां कुर्वन्ति तिस्त्रः कोट्यो महर्षयः ॥ १ ॥
(अर्थ) माझी करितां सप्रेम भक्ती । भक्तांचीं नित्यकर्में जैं राहती ।
तेतीस कोटी ऋषिमहंतीं । संपूर्ण करिती कर्में त्यांचीं ॥ ६ ॥
एवढें मत्कथेचें महिमान । माझें करितां कीर्तन पूजन ।
तेथें प्रत्यवायाचें तोंड कोण । संमुख वदन दावूं न शके ॥ ७ ॥
हो कां पूर्ण विरक्त नर । कां माझे सेवेसी जो तत्पर ।
तेथ कर्म बापुडें किंकर । हें स्वयें श्रीधर बोलिला ॥ ८ ॥
कर्में करितां स्वधर्मस्थितीं । उद्धवा आहे माझी प्राप्ती ।
ते मी सांगेन तुजप्रती । यथानिगुती अवधारीं ॥ ९ ॥
स्वधर्मस्थो यजन्यज्ञैरनाशीः काम उद्धव ।
न याति स्वर्गनरकौ यद्यन्यत्र समाचरेत्‌ ॥ १० ॥
गृहस्थाश्रमी स्वधर्मस्थिती । जरी विचरेना ’अन्यगती’ ।
तरी येथेंचि लाहे विरक्ति । सुनिश्चितीं उद्धवा ॥ ११० ॥
अन्यगतींचें विचरण । तें तूं म्हणशील कोण ।
ऐक त्याचेंही लक्षण । समूळ खूण सांगेन ॥ ११ ॥
परद्रव्य-परदारा-रती । परापवादाची वंदती ।
ही नांव गा ’नारकी गती’ । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १२ ॥
दिविभोगाचेनि श्रवणें । ज्याच्या मनाचें बैसे धरणें ।
कर्में तदनुकूल करणें । तैं स्वर्गा भोगणें अलोट ॥ १३ ॥
या जाण दोन्ही ’अन्यगती’ । यांतूनि काढूनियां वृत्ती ।
यज्ञादिकीं मज यजिती । तैं नैराश्यस्थिती नित्यनैमित्यें ॥ १४ ॥
तैं न पडे स्वर्गीचें पेणें । न घडे नरकासी जाणें ।
येचि लोकीं विरक्त होणें । तेंचि बोलणें हरि बोले ॥ १५ ॥
अस्मिंल्लोके वर्तमानः स्वधर्मस्थोऽनघः शुचिः ।
ज्ञान विशुद्धमाप्नोति मद्‍भक्तिं वा यदृच्छया ॥ ११ ॥
असतां ये लोकीं वर्तमान । ऐसें करितां स्वधर्माचरण ।
होय पुण्यपापांचें निर्दळण । निर्मळत्वें जाण तो अतिपवित्र ॥ १६ ॥
तेथ निरसोनि भवभान । प्रकाशे माझें शुद्ध ज्ञान ।
कां सप्रेम माझें भजन । ’पराभक्ति’ जाण तो लाहे ॥ १७ ॥
जे भक्तीमाजीं मी आपण । सदा होय भक्ता‌अधीन ।
तेथ मोक्षासहित ज्ञान । ये‌ऊनि आपण पायां लागे ॥ १८ ॥
ऐक ज्ञानाचा परिपाक । संसारा नांव ’महादुःख’ ।
मोक्ष तो म्हणे ’परमसुख’ । मद्‍भक्त देख दोनी न मानी ॥ १९ ॥
सप्रेम करितां माझें भजन । नाठवे भवभयबंधन ।
तेथ मोक्षासी पुसे कोण । मद्‍भक्तां भक्तिचा पूर्ण उल्हास ॥ १२० ॥
ज्यातें म्हणती ’महादुःख’ । तें भक्तांसी भगवद्‌रूप देख ।
ज्यातें म्हणती ’परमसुख’ । तेंही आवश्यक भगवंत ॥ २१ ॥
यापरी भक्त माझ्या भजनीं । विसरला सुखदुःखें दोनी ।
मी एकु भगवंतूवांचूनी । आन त्रिभुवनीं देखेना ॥ २२ ॥
ऐशी माझी भक्ति पूर्ण । साधूनि आणितां न ये जाण ।
जैं मी भगवंत होय प्रसन्न । तैं यदृच्छा जाण हे भक्ति लाभे ॥ २३ ॥
मी कैसेनि होय प्रसन्न । ऐसें कल्पील तुझें मन ।
तेथ नरदेह गा कारण । माझे प्रसन्नपण व्हावया ॥ २४ ॥
स्वर्गिणोऽप्येतमिच्छन्ति लोकं निरयिणस्तथा ।
साधकं ज्ञानभक्तिभ्यामुभयं तदसाधकम्‌ ॥ १२ ॥
ज्यांसी स्वर्गभोगाची अति गोडी । जिंहीं अमरत्वाची उभविली गुढी ।
जे पडले स्वर्गाचे बांदवडीं । ते वांछिती आवडीं नरदेहातें ॥ २५ ॥
नरकयातना महाघोर । जिंहीं भोगिला भोग थोर ।
ते मनुष्यदेहातें नर । अतिसादर वांछिती ॥ २६ ॥
नरदेह परम पावन । जो भक्तिज्ञानाचें आयतन ।
जेणें साधे ब्रह्मज्ञान । तो धन्य धन्य नरदेह ॥ २७ ॥
जेणें नरदेहें जाण । निःशेष खुंटे जन्ममरण ।
जेणें जीव पावे समाधान । स्वानंदघन स्वयें होय ॥ २८ ॥
ज्या नरदेहाचे संगतीं । होय अविद्येची निवृत्ती ।
लाभे भगवत्पदप्राप्ती । हे विख्यात ख्याती नरदेहीं ॥ २९ ॥
ज्या नरदेहाची प्राप्ती । प्राणिमात्र वांछिती ।
प्राणी बापुडे ते किती । स्वयें प्रजापती नरदेह वांछि ॥ १३० ॥
ऐसें नरदेहाचें श्रेष्ठपण । येथ साधे भक्तिविज्ञान ।
परी भक्तिज्ञानास्तव जाण । मनुष्यपण साधेना ॥ ३१ ॥
न नरः स्वर्गतिं काङ्क्षेन्नारकीं वा विचक्षणः ।
नेमं लोकं च काङ्क्षेत देहावेशात्प्रमाद्यति ॥ १३ ॥
झालिया नरदेहाची प्राप्ती । अधर्में होय नरकागती ।
कां संचितां पुण्यसंपत्ती । तेणें स्वर्गप्राप्ती अनिवार ॥ ३२ ॥
स्वर्गे होय पुनरावृत्ती । नरकीं घोर दुःखप्राप्ती ।
म्हणूनि दोंहीचीही प्रीती । नरदेहीं आसक्ती धरूं म्हणती ॥ ३३ ॥
मनुष्यदेहाची आवडी । तेचि देहबुद्धि रोकडी ।
जेथ कामक्रोधांची जोडी । प्रसाद कोडी क्षणक्षणां ॥ ३४ ॥
स्वर्ग नरक इहलोक । यांची प्रीती सांडूनि देख ।
साधावें गा आवश्यक । ज्ञान चोख कां निजभक्ती ॥ ३५ ॥
ज्ञान साधावयालागीं जाण । कष्टावें न लगे गा आपण ।
सप्रेम करितां माझें भजन । दवडितां ज्ञान घर रिघे ॥ ३६ ॥
गव्हांची राशी जोडल्या हातीं । सकळ पक्कान्नें त्याचीं होतीं ।
तेवीं आतुडल्या माझी भक्ती । ज्ञानसंपत्ती घर रिघे ॥ ३७ ॥
द्रव्य झालिया आपुले हातीं । सकळ पदार्थ घरास येती ।
तेवीं जोडल्या माझी भक्ती । भुक्तिमुक्ति होती दासी ॥ ३८ ॥
म्हणती करितां भगवद्‍भक्ती । विघ्नें छळावया आड येती ।
तेथें मी सुदर्शन घे‌ऊन हातीं । राखें अहोरातीं निजभक्तां ॥ ३९ ॥
पक्ष्याचेनि नामोच्चारें । म्यां वेश्या तारिली चमत्कारें ।
पाडूनि विघ्नांचें दातौरें । म्यां व्यभिचारें उद्धरिली ॥ १४० ॥
यालागीं नरदेह पावोन । जो करी माझें भजन ।
तोचि संसारीं धन्य धन्य । उद्धवा जाण त्रिशुद्धी ॥ ४१ ॥
भावें करितां माझे भक्तीसी । भाविका उद्धरीं मी हृषीकेशी ।
जे चढले ज्ञानाभिमानासी । ते म्यां यमासी निरविले ॥ ४२ ॥
साधितां माझी भक्ति कां ज्ञान । ज्यासी चढे ज्ञानाभिमान ।
तो म्यां आपुलेनि हातें जाण । दीधला आंदण महादोषां ॥ ४३ ॥
उद्धवा तूं ऐसें म्हणशी । ’ते कां दीधले यमहातेशी’ ।
तो जाचूनियां महादोषियांसी । ज्ञानाभिमानासी सांडवी ॥ ४४ ॥
यालागीं सांडूनि देहाभिमान । भावें करितां माझें भजन ।
पूर्वील साधु सज्ञान । नरदेहें जाण मज पावले ॥ ४५ ॥
एतद्विद्वान्पुरा मृत्योरभवाय घटेत सः ।
अप्रमत्त इदं ज्ञात्वा मर्त्यमप्यर्थसिद्धिदम्‌ ॥ १४ ॥
केवल अस्थि चर्म मूत्र मळ । पाहतां देहो अतिकश्मळ ।
परी ब्रह्म परिपूर्ण निश्चळ । हें निर्मळ फळ येणें साधे ॥ ४६ ॥
ऐसे नरदेहांचे कारण । जाणोनि पूर्वील सज्ञान ।
सांडोनियां देहाभिमान । ब्रह्मसमाधान पावले ॥ ४७ ॥
देह निंद्य म्हणोनि सांडावा । तरी एवढा लाभ हारवावा ।
वंद्य म्हणोनि प्रतिपाळावा । तैं ने‌ईल रौरवा निश्चित ॥ ४८ ॥
देह सांडवा न मांडावा । येणें परमार्थचि साधावा ।
तें सावधान ऐक उद्धवा । गुप्त निजठेवा सांगेन ॥ ४९ ॥
जेणें देहें वाढे भवभावो । तेणेंचि देहेंकरीं पहा हो ।
होय संसाराचा अभावो । अहंभावो सांडितां ॥ १५० ॥
सांडावया देहाभिमान । पूर्वील साधु सज्ञान ।
हो‌ऊनि नित्य सावधान । ब्रह्मसंपन्न मद्‌रूपें ॥ ५१ ॥
नरदेहें ब्रह्मप्राप्ती । ऐसें मानूनि निश्चितीं ।
म्हणसी विषयभोगांचे अंतीं । ब्रह्मस्थिती साधीन ॥ ५२ ॥
ऐसें निश्वासतां आपण । रोकडी आली नागवण ।
देहासवें लागलें मरण । हरिहरां जाण टळेना ॥ ५३ ॥
एवं देहाचें अनिवार्य मरण । तें केव्हां ये‌ईल न कळे जाण ।
यालागीं पूर्वीच आपण । निजस्वार्थ जाण साधावा ॥ ५४ ॥
धरितां निजदेहाची गोडी । अवचितां आदळे यमधाडी ।
बुडे निजस्वार्थाची जोडी । तें निजनिवाडीं हरि सांगे ॥ ५५ ॥
छिद्यमानं यमैरेतैः कृतनीडं वनस्पतिम्‌ ।
खगः स्वकेतमुत्सृज्य क्षेमं यति ह्यलम्पट: ॥ १५ ॥
जेवीं कां वृक्षाचे अग्रीं नीड । पक्षी करूनि वसे अतिगूढ ।
तळीं त्याचि वृक्षाचें बूड । छेदिती सदृढ निर्दय नर ॥ ५६ ॥
तें देखोनि वृक्षच्छेदन । पक्ष्यें सांडोनि गृहाभिमान ।
पळाल्या पाविजे कल्याण । राहतां मरण अचूक ॥ ५७ ॥
त्या वृक्षाचिया ऐसें जाण । देहासवें लागलें मरण ।
तेथें जीवासी राहतां जाण । दुःख दारुण अनिवार ॥ ५८ ॥
अहोरात्रैश्छिद्यमानं बुद्धाऽऽयुर्भयवेपथुः ।
मुक्तसङ्गः परं बुद्ध्वा निरीह उपशाम्यति ॥ १६ ॥
अहोरात्र आयुष्यभंग । कळिकाळाचा सवेग वेग ।
हा जाण नीच नवा रोग । अंगीं साङ्ग लागला ॥ ५९ ॥
काळें काळ वयसा खातु । हा देखोनि आयुष्याचा घातु ।
जाणोनि नरदेहाचा पातु । होय अनासक्तु देहगेहां ॥ १६० ॥
जाणोनि देहाचें क्षणिकपण । त्यागावया देहाभिमान ।
साधावया भक्तिज्ञान । अतिसावधान जो होय ॥ ६१ ॥
न सांडितां देहाभिमान । अंगीं आदळे मरण ।
तेणें भयें कंपायमान । वैराग्य पूर्ण स्वयें धरी ॥ ६२ ॥
वैराग्ययुक्त करितां भक्ति । होय देहाभिमानाची निवृत्ती ।
तैं घर रिघे ज्ञानसंपत्ती । पायां लागती मुक्ती चारी ॥ ६३ ॥
ऐशी झालिया निजात्मप्राप्ती । सहजेंचि राहे प्रवृत्ती ।
निवृत्तीसी होय निवृत्ती । संसाराची शांती स्वयें होय ॥ ६४ ॥
ऐसे नरदेहा ये‌ऊनि देख । पुरुष पावले ’परमसुख’ ।
हें न साधिती जे मूर्ख । त्यांसी देवो देख निंदित ॥ ६५ ॥
नृदेहमाद्यं सुलभं सुदुर्लभं प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारम्‌ ।
मयानुकूलेन नभस्वतेरितं पुमान्‌ भवाब्धिं न तरेत्स आत्महा ॥ १७ ॥
चौर्‍यायशीं लक्ष जीवयोनी । त्यांत मनुष्यदेहावांचूनी ।
अधिकारी ब्रह्मज्ञानीं । आन कोणी असेना ॥ ६६ ॥
जेणें देहें होय माझी प्राप्ती । यालागीं ’आद्य देहो’ यातें म्हणती ।
याची दुर्लभ गा अवाप्ती । भाग्यें पावती नरदेह ॥ ६७ ॥
’सदृढ’ म्हणजे अव्यंग । ’अविकळ’ म्हणजे सकळ भाग ।
नव्हे बहिरे मुके अंध पंग । सर्वांगें साङ्ग संपूर्ण ॥ ६८ ॥
भरतखंडीं नरदेहप्राप्ती । हे परम भाग्याची संपत्ती ।
तेथही विवेकु परमार्थी । त्याचा वशवर्ती मी परमात्मा ॥ ६९ ॥
मी परमात्मा जेथ वशवर्ती । तेथ सुरनरांचा केवा किती ।
परी हा देह न लभे पुढती । दुर्लभ प्राप्ती नरदेहा ॥ १७० ॥
जोखितां पुण्यपाप समान । तैं नरदेहाची प्राप्ती जाण ।
तें पुढती पावावया आपण । जोखूनि कर्माचरण कोणी न करी ॥ ७१ ॥
पुण्य झालिया अधिक । स्वर्ग भोगणें आवश्यक ।
पापाचें वाढल्या तुक । भोगावे नरक अनिवार ॥ ७२ ॥
ऐशी कर्माची गति गहन । एथ काकतालीयन्यायें जाण ।
अचवटें लाभे माणुसपण । भवाब्धितारण महातारूं ॥ ७३ ॥
’सुलभ’ म्हणिजे अविकळ । ’सुकल्प’ म्हणिजे विवेकशीळ ।
यासी वागविता केवळ । नावाडा अति कुशळ गुरु कर्णधार ॥ ७४ ॥
कानीं निजगुज उपदेशिता । यालागीं गुरु ’कर्णधार’ म्हणती तत्त्वतां ।
कानीं धरितांचि उद्धरी भक्तां । यालागीं सर्वथा गुरु कर्णधार ॥ ७५ ॥
भवाब्धीमाजीं नरदेह तारूं । तेथ सद्‍गुरु तोचि कर्णधारु ।
त्यासी अनुकूल वायु मी श्रीधरु । भवाब्धिपरपारु पावावया ॥ ७६ ॥
कैसा गुरु कर्णधार कुशळ । आवर्त खळाळ आंदोळ ।
चुकवूनि विकल्पाचे कल्लोळ । साम्यें पाणिढाळ सवेग काढी ॥ ७७ ॥
लावूनि विवेकाचें आवलें । तोडिती कर्माकर्मांचीं जळें ।
भजनशिडाचेनि बळें । नाव चाले सवेग ॥ ७८ ॥
कामक्रोधादि महामासे । तळपती घ्यावया आमिषें ।
त्या घालूनि शांतिचेनि पाशें । तारूं उल्हासें चालवी ॥ ७९ ॥
ठाकतां सारूप्यादि बंदरें । तारुवामाजीं अतिगजरें ।
लागलीं अनुहाताचीं तुरें । जयजयकारें गर्जती ॥ १८० ॥
नेतां सलोकतेचे पेंठे । तारूं उलथेल अवचटें ।
लावितां समीपतेचे वाटे । तारूं दाटे दोंही सवां ॥ ८१ ॥
करावें सरूपतेमाजीं स्थिरु । तंव तो दाटणीचा उतारु ।
ऐसा जाणोनियां निर्धारु । लोटिलें तारूं सायुज्यामाजीं ॥ ८२ ॥
ते धार्मिकाची धर्मपेंठ । नाहीं सुखसारा खटपट ।
वस्तु अवघीच चोखट । घ्यावी एकवट संवसाटी ॥ ८३ ॥
ऐसें दुर्लभ नरदेहाचें तारूं । जेथ मी श्रीगुरुरूपें कर्णधारु ।
येणें न तरेच जो संसारु । तो जाणावा नरु आत्महंता ॥ ८४ ॥
नरदेह वेंचिलें विषयांसाठीं । पुढें नरक भोगावया कल्पकोटी ।
तरी आपुलेनि हातें निजपोटीं । शस्त्र दाटी स्वयें जेवीं ॥ ८५ ॥
परपारा अवश्य आहे जाणें । तेणें नाव फोडूनि भाजिजे चणें ।
कां पांघरुणें जाळूनि तापणें । हिंवाभेणें सुज्ञांनीं ॥ ८६ ॥
तैसें येथ झाले गा साचार । थित्या नरदेहा नागवले नर ।
पुढां दुःखाचे डोंगर । अतिदुस्तर वोढवले ॥ ८७ ॥
सकळ योनीं विषयासक्ती । सर्वांसी आहे निश्चितीं ।
नरदेहीं तैशीच विषयस्थिती । तैं तोंडीं माती पडली कीं ॥ ८८ ॥
पावोनि श्रेष्ठ नरशरीर । जो नुतरेचि संसारपार ।
तो आत्महत्यारा नर । सत्य साचार उद्धवा ॥ ८९ ॥
कोटी ब्रह्महत्या-गोहत्यांसी । प्रायश्चित्त आहे शास्त्रार्थेंसीं ।
परी आत्महत्या घडे ज्यासी । प्रायश्चित त्यासी असेना ॥ १९० ॥
जो आत्महत्या करूनि निमाला । तो मरतांचि नरकासी गेला ।
प्रायश्चित्तासी कोण आहे उरला । मा शस्त्रार्थें बोला बोलावें ॥ ९१ ॥
अमृत विकूनि कांजी प्याला । तैसा नरदेहीं भोगु भोगविला ।
हा थोर नाड जीवासी झाला । विसरोनि आपुला निजस्वार्थ ॥ ९२ ॥
लाहोनि उत्तम शरीर । व्यर्थ विषयासक्तीं नर ।
नरकीं बुडाले अपार । हें शारङ्गधर बोलिला ॥ ९३ ॥
असोत या मूर्खांचिया गोठी । ऐक उत्तमांची हातवटी ।
जे वेदार्थपरिपाठीं । निजहितदृष्टी सावध ॥ ९४ ॥
अतिविरक्त जे स्वभावें । तिंहीं काय कर्तव्य करावें ।
कोणा अर्थातें त्यजावें । तेंचि देवें सांगिजे ॥ ९५ ॥
यदाऽऽरम्भेषु निर्विण्णो विरक्तः संयतेंद्रियः ।
अभ्यासेनात्मनो योगी धारयेदचलं मनः ॥ १८ ॥
जो कर्मारंभींच विरक्त । फळाशा नातळे ज्याचें चित्त ।
मज निजमोक्ष व्हावा येथ । हेंही पोटांत स्मरेना ॥ ९६ ॥
खडतर वैराग्याची दृष्टी । इंद्रियांसी विषयांची गोष्टी ।
करूंचि नेदी महाहटी । धारणा नेहटीं दृढ राखे ॥ ९७ ॥
करूनियां श्रवण मनन । माझ्या स्वरूपाचें अनुसंधान ।
अखंड करी निदिध्यासन । तिळभरी मन ढळों नेदी ॥ ९८ ॥
धरोनि धारणेचें बळ । स्वरूपीं मन अचंचळ ।
अणुभरी हो‌ऊं नेदी विकळ । राखे निश्चळ निजबोधें ॥ ९९ ॥
एकाकी मन पाहें । स्वरूपीं कैसें निश्चळ होये ।
त्या अभ्यासाचे उपाये । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण ॥ २०० ॥
धार्यमाणं मनो यर्हि भ्राम्यदाश्वनवस्थितम्‌ ।
अतंद्रितोऽनुरोधेन मार्गेणात्मशं नयेत्‌ ॥ १९ ॥
स्वरूपीं लावितां अनुसंधान । जरी निश्चळ नव्हे मन ।
न सांडी आपुला गुण । चंचळपणा स्वभावे ॥ १ ॥
साधक आळसें विकळे । कां आठवी विषयसोहळे ।
तैं स्वरूपींहूनि मन पळे । निज चंचळे स्वभावें ॥ २ ॥
तेथें नेहटूनि आसन । स्वयें हो‌ऊनि सावधान ।
स्मरोनि सद्‍गुरुचे चरण । स्वरूपीं मन राखावें ॥ ३ ॥
नेदीतां विषयदान । हटावलें क्षोभे मन ।
तरी न सांडोनि अनुसंधान । द्यावें अन्नपान विधानोक्त ॥ ४ ॥
(आशंका) ॥ ’सर्पा पाजिलें पीयूष । तेंचि परतोनि होय विष ।
तेवीं मनासी देतां विषयसुख । अधिक देख खवळेल’ ॥ ५ ॥
तरी ऐसें द्यावें विषयदान । जेणें आकळलें राहे मन ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें नारायण सांगता ॥ ६ ॥
मनोगतिं न विसृजेज्जितप्राणो जितेंद्रियः ।
सत्त्वसंपन्नया बुद्धया मन आत्मवशं नयेत्‌ ॥ २० ॥
मोकळें न सोडून मन । न सोडुनि अनुसंधान ।
करावें अन्नपानशयन । हें विषयदान निजहिता ॥ ७ ॥
साधकें सधूनि आपण । जरी जिंतिले इंद्रियप्राण ।
तरी मोकळें सोडूं नये मन । स्वरूपीं नेहटून राखावें ॥ ८ ॥
जो मनासी विश्वासला । तो कामक्रोधीं नागवला ।
संकल्पविकल्पीं लुटिला । विसंचिला महामोहे ॥ ९ ॥
जाणोनि मनाचें महाबळ । त्यासी विवेक द्यावा मोकळ ।
तो हालों नेदी केवळ । करी निश्चळ निजांगें ॥ २१० ॥
मनाविवेकाचे उभयसंधीं । सत्त्वसंपन्न होय बुद्धी ।
ते विषयांचे कंद छेदी । तोडी उपाधी सविकार ॥ ११ ॥
मन जेथ जेथ पळोनि जाये । तेथ तेथ विवेक उभा राहे ।
मग सत्त्वबुद्धीचेनि साह्यें । मोडी पाये मनाचे ॥ १२ ॥
ऐसें मनाचें खुंटलिया बळ । मग स्वरूपीं होय निश्चळ ।
जेवीं जळगार केवळ । ठाके गंगाजळ वस्तीसी ॥ १३ ॥
यापरी स्वरूपीं मन । स्वयें पावे समाधान ।
तेचि योग परम पावन । समाधान जीवशिवां ॥ १४ ॥
जीवपरमात्म्याची एकात्मता । तोच ’परमयोग’ तत्त्वतां ।
येचिविखींची कथा । अश्वदृष्टांता हरि सांगे ॥ १५ ॥
एष वै परमो योगो मनसः संग्रहः स्मृतः ।
ह्रदयज्ञत्वमन्विच्छन्‌ दम्भस्येवार्वतो मुहुः ॥ २१ ॥
जैसा वारु उपलाणी । वश्य करी अश्वसाहणी ।
मागें तरटांचा कर झणाणी । पुढें राखे नेहटुनी रागबागा ॥ १६ ॥
तेथ जें जें पा‌ऊल वोजा करी । तेथ मान दे जीजीकारीं ।
जेथ फुटोनि पडे बाहेरी । तेथ तरट मारी सवर्म ॥ १७ ॥
जेथ हटावला न सांडी खोडी । ते ठायीं दे मोकळवाडी ।
परी निःशेष पीडी ना सोडी । ऐसा पडिपाडीं राखत ॥ १८ ॥
दमनीं देखोनि अत्यादरु । स्वामीहृदय जाणे वारु ।
आणि वारुवाचें अभ्यंतरु । कळे साचारु स्वामीसी ॥ १९ ॥
ऐसें उभयहृदय ऐक्ययोगें । वारू न धरितां रागबागें ।
अडणें उडणें सांडी वेगें । मग नाचों लागे मोकळा ॥ २२० ॥
ऐसें वश्य केलिया अश्वातें । मग कर्त्याचिया मनोगतें ।
वारू नाचे काचेनि सुतें । यापरी मनातें दमावें ॥ २१ ॥
मनोजयो कीजे आपण । तोचि ’परमयोग’-कारण ।
हेंचि मागिले श्लोकीं निरूपण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ २२ ॥
’नृदेहमाद्यं’ या श्लोकाचे अंतीं । कर्मवैराग्यद्वारा मुक्ती ।
आतां सांगितली हे स्थिती । उत्तमगतीं अभ्यासें ॥ २३ ॥
मुख्यतः सांख्ययोगें माझी प्राप्ती । तें मी सांगेन तुजप्रती ।
मिथ्या संसाराची स्फुर्ती । ब्रह्मसंविती साचार ॥ २४ ॥
हें ज्ञानगहन निरूपण । तुज मी सांगेन गुह्य ज्ञान ।
जें असोनि त्रिगुणीं वर्तमान । अलिप्त जाण गुणकार्या ॥ २५ ॥
’तुज मी सांगेन गुह्य ज्ञान’ । हें ऐकोनि देवाचें वचन ।
उद्धव स्वयेंचि झाला कान । अतिसावधान श्रवणार्थीं ॥ २६ ॥
देखोनि उद्धवाचा अत्यादरु । आर्तचित्तचकोरचंद्रु ।
निजज्ञानगुणसमुद्रु । काय यादवेंद्रु बोलिला ॥ २७ ॥
सांख्येन सर्वभावानां प्रतिलोमानुलोमतः ।
भवाप्ययावनुध्यायेन्मनो यावत्प्रसीदति ॥ २२ ॥
जें सृष्टिपूर्वीं अलिप्त । तेंचि सृष्टि‌उदयीं सृष्टि‌आंत ।
महत्तत्त्वादि देहपर्यंत । तत्त्वीं अनुगत तेचि वस्तु ॥ २८ ॥
आणि सृष्टीच्या स्थितिविशेषीं । गुणकार्यातें तेंचि प्रकाशी ।
शेखीं गुणकार्यातें तेंचि ग्रासी । उरे अवशेषीं ते वस्तु ॥ २९ ॥
नग न घडतां सोनेंचि साचें । नग घडवितां सोनेंपण न वचे ।
नग मोडितां सोन्याचे । घडामोडीचें भय नाहीं ॥ २३० ॥
मेघापूर्वीं शुद्ध गगन । मेघा सबाह्य गगन जाण ।
मेघ विराल्या गगनीं गगन । अलिप्त जाण संचलें ॥ ३१ ॥
तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांतीं । वस्तु संचली अलिप्तस्थितीं ।
तेहीविखींची उपपत्ती । उद्धवा तुजप्रती सांगेन ॥ ३२ ॥
कुलाल जें जें भांडें घडित । त्यासी मृत्तिका नित्य व्याप्त ।
तेवीं जें जें तत्त्व उपजत । तें तें व्यापिजेत वस्तूनें ॥ ३३ ॥
सागरीं जे जे उपजे लहरी । तिसी जळचि सबाह्यांतरीं ।
तेवीं महत्तत्त्वादी देहवरी । सबाह्याभ्यंतरीं चिन्मात्र ॥ ३४ ॥
हो कां जो जो पदार्थ निफजे । तो आकाशें व्यापिजे सहजें ।
तेवीं जें जें तत्त्व उपजे । तें तें व्यापीजे चैतन्यें ॥ ३५ ॥
अनुलोमें पाहतां यापरी । वस्तूवेगळें तिळभरी ।
कांहीं न दिसे बाहेरी । निजनिर्धारीं विचारितां ॥ ३६ ॥
पृथ्वीपासूनि प्रकृतीवरी । लयो पाहतां प्रतिलोमेंकरीं ।
जेवीं जळगारा जळाभीतरीं । तेवीं लयो चिन्मात्रीं तत्त्वांचा ॥ ३७ ॥
प्रकृत्यादि तत्त्वें प्रबळलीं । विकरोनि लया गेलीं ।
वस्तु अलिप्तपणें संचली । नाहीं माखली अणुमात्र ॥ ३८ ॥
एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । वस्तु अविनाशी अलिप्त ।
नित्य शुद्ध बुद्ध मुक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ३९ ॥
ऐशा वस्तूच्या ठायीं भवजल्प । तो जाण पां मिथ्या आरोप ।
जेवीं दोरा‌अंगीं सर्प । वृथा भयकंप भ्रांतासी ॥ २४० ॥
सर्प दवडोनि दोर शुद्ध । करावा ऐसा नाहीं बाध ।
एकला एक परमानंद । ऐसें गोविंद बोलिला ॥ ४१ ॥
ऐशिये वस्तूच्या ठायीं जाण । मन विसरे मनपण ।
येणें साधनें पैं जाण । होय ब्रह्म पूर्ण साधकु ॥ ४२ ॥
हें परम अगाध साधन । ज्यासी नाटोपे गा जाण ।
त्याचें निश्चळ व्हावया मन । सुगम साधन देवो सांगे ॥ ४३ ॥
निर्विण्णस्य विरक्तस्य पुरुषस्योक्तवेदिनः ।
मनस्त्यजति दौरात्म्यं चिन्तितस्यानुचिन्तया ॥ २३ ॥
जन्ममरणांचें महा‌आवर्त । भोगितां वैराग्यें अतिसंतप्त ।
अत‌एव विषयीं विरक्त । जैसें विषयुक्त परमान्न ॥ ४४ ॥
मघमघीत अमृतफळ । त्यावरी सर्पें घातली गरळ ।
तेवीं विषयमात्रीं सकळ । देखे केवळ महाबाधा ॥ ४५ ॥
ऐसेनि विवेकें विवेकवंत । श्रद्धापूर्वक गुरुभक्त ।
गुरूनें सांगितला जो अर्थ । तो हृदयांत विसरेना ॥ ४६ ॥
गुरूनें बोधिला जो अर्थ । तो सदा हृदयीं असे ध्यात ।
चित्तीं चिंतिलाचि जो अर्थ । तोचि असे चिंतित पुनः पुनः ॥ ४७ ॥
करितां प्रत्यग्‌वृत्तीं चिंतन । संकल्प विकल्प सांडी मन ।
त्यजोनियां देहाभिमान । ब्रह्मसंपन्न स्वयें होय ॥ ४८ ॥
झालिया ब्रह्मसंपन्न । स्वरूपीं लीन होय मन ।
हाही एक उपावो जाण । न ठाके तरी आन अवधारीं ॥ ४९ ॥
यमादिभिर्योगपथैरान्वीक्षिक्या च विद्यया ।
ममार्चोपासनाभिर्वा नान्यैर्योग्यं स्मरेन्मनः ॥ २४ ॥
त्यजोनियां सकळ भोग । यमनियमेंसीं योगमार्ग ।
आसनस्थ हो‌ऊनि चांग । दे मुद्रा साङ्ग ’अधारीं’ ॥ २५० ॥
तेव्हां अपान ऊर्ध्वमुखें वाढे । जों वरता ’स्वाधिष्ठाना’ चढे ।
प्राण प्राणायामें अडे । तो मागुता मुरडे नाभिस्थाना ॥ ५१ ॥
सम होतां प्राणापान । पिंडब्रह्मांडाचें शोधन ।
स्वयें वायु करी गा आपण । मलक्षालन शरीरीं ॥ ५२ ॥
कफ पित्त दोन्ही खाये । नाडींतें शोधीत जाये ।
जुने संचित मल पाहें । तेही लवलाहें निर्दळी ॥ ५३ ॥
नवल वायूचें प्रबळ बळ । पिंडब्रह्मांडींचे सकळ मळ ।
धो‌ऊनि करी गा निर्मळ । पवित्रता केवळ महयोगें ॥ ५४ ॥
तेथें प्रगटे रोगाची परवडी । महाविघ्नांची पडे उडी ।
धांवती विकल्पाच्या कोडी । सिद्धींची रोकडी नागवण पावे ॥ ५५ ॥
इतुकीं अंगीं आदळतां जाण । साधक न सांडी जैं आंगवण ।
तैं सम होती प्राणापान । सत्य जाण उद्धवा ॥ ५६ ॥
प्राणापानांच्या मिळणीं । शक्ति चेतवे कुंडलिनी ।
ते प्राणापानांतें घे‌उनि । सुषुम्नास्थानीं प्रवेशे ॥ ५७ ॥
ते आद्यशक्ति अचाट । चढे पश्चिमेचा महाघाट ।
तेथें षड्चक्रांचा कडकडाट । पूर्वींच सपाट पवनें केला ॥ ५८ ॥
कुंडलिनी चालतां वाटा । चुकल्या आधिव्याधींच्या लाटा ।
बुजाल्या विकल्पांच्या वाटा । महाविघ्नांच्या झटा बाधूं न शकती ॥ ५९ ॥
साधितां उल्हाटशक्तिचे उलट । उघडे ब्रह्मरंघ्रींचें कपाट ।
तंव लोटले सहस्त्रदळाचे पाट । अतिचोखट चंद्रामृत ॥ २६० ॥
तें प्राशूनि कुंडलिनी बाळा । संतोषें सांडी गरळा ।
ते शरीरीं वोतली कळा । तेणें पालटला देहभाव ॥ ६१ ॥
शरीराकारें वोतिली कळा । तेणें देहो दिसे अतिसोज्ज्वळा ।
ना तो ब्रह्मरसाचा पुतळा । कीं उमलला कळा शांतिसुखाचा ॥ ६२ ॥
जीवाचें जीवन मुसावलें । कीं ब्रह्मविद्येसी फळ आलें ।
ना ते चैतन्या कोंब निघाले । तैसे शोभले अवयव ॥ ६३ ॥
त्या देहाचेनि लाघवें । जगाच्या डोळां सामावे ।
जीवामाजीं वावरों पावे । निजस्वभावें सबाह्य ॥ ६४ ॥
तो पवनाची करोनि पायरी । सुखें चाले गगनावरी ।
या नांव परम ’खेचरी’ । सिद्धेश्वरीं बोलिजे ॥ ६५ ॥
त्याचिया अंगींचिया दीप्ती । खद्योतप्राय गभस्ती ।
त्याचें चरणामृत वांछिती । अमरपति इंद्रचंद्र ॥ ६६ ॥
क्रमूनी औटपीठ गोल्हाट । भ्रमरगुंफादि शेवट ।
भेदूनि सोहंहंसाचें पीठ । परमात्मा प्रकट हो‌ऊनि ठाके ॥ ६७ ॥
हा योगाभ्यासें योग गहन । अवचटें कोणा साधे जाण ।
हा मार्ग गा अतिकठिण । स्वयें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ ६८ ॥
हेंचि मानतें श्रीकृष्णनाथा । तरी आन साधन न सांगता ।
हा मूळश्लोकार्थ पाहातां । कळेल तत्त्वतां साधूंसी ॥ ६९ ॥
हा ऐकतां अतिगोड वाटे । परी करितां काळीज फाटे ।
तरी न साधेचि महाहटें । येथ ठकले लाठे सुरनर ॥ २७० ॥
असो हें अत्यंत कठिण । तुज मी सांगेन गा आन ।
’आन्वीक्षिकी’ विद्या जाण । त्वंपदशोधनविवेकु ॥ ७१ ॥
तत्पदाहूनि वेगळा । पांचभौतिक तत्त्वांचा गोळा ।
चुकोनि व्यापका सकळा । कोठें निपजला एकदेशी ॥ ७२ ॥
अनादि मायाप्रवाहयोगें । तन्मात्राविषयसंगें ।
मनाचेनि संकल्पपांगें । वेगळें सवेगें मानलें ॥ ७३ ॥
मनें मानिला जो भेदु । त्यासी करावा अभेदबोधु ।
येचि अर्थीं स्वयें गोविंदु । विवेक विशदु दाखवी ॥ ७४ ॥
पांचभौतिक शरीर खरें । तेथ पृथ्वी प्रत्यक्ष जळीं विरे ।
पृथ्वीचा गंध जळीं भरे । तैं पृथ्वी सरे निःशेष ॥ ७५ ॥
त्या जळाचा जळरसु । शोधुनि जैं घे हुताशु ।
तैं जळाचा होयर्‍हासु । विरे निजनिःशेषु तेजतत्त्वीं ॥ ७६ ॥
त्या तेजाचें कारणरूप । गिळी वायूचा पूर्ण प्रताप ।
तेव्हां तेजाचें मावळे स्वरूप । वायूची झडप लागतां ॥ ७७ ॥
त्या वायूचा स्पर्शगुण । नेतां गगनें हिरून ।
तेव्हां वायूचें नुरे भन । राहे मुसावोन गगनचि ॥ ७८ ॥
केवळ गगना नुरे उरी । तें गुणकार्येंसीं रिघे अहंकारीं ।
अहंकारु रिघे मायेमाझारीं । माया परमेश्वरीं मिथ्या होय ॥ ७९ ॥
रात्रि आपुलिया प्रौढीं । अंधारातें वाढवी वाढी ।
तेथ नक्षत्रें खद्योत कोडी । मिरवती गाढीं निजतेजें ॥ २८० ॥
ते रात्रि येतां सूर्यापुढें । स्वकार्येंसीं सगळी उडे ।
पाहों जातां मागेंपुढें । कोणीकडे असेना ॥ ८१ ॥
तेवीं परमेश्वरीं माया । कार्यकारणेंसीं गेली वायां ।
मिथ्यात्वेंचि न ये आया । नुरेचि दिसावया मागमोसु ॥ ८२ ॥
मायाप्रतिबिंबित चैतन्या । आणी ’जीव’ या अभिधाना ।
ते माया गेलिया जाणा । होय जीवपणार्‍हासु ॥ ८३ ॥
बुडालें जीवशिवांचें भान । उडालें मनाचें मनपण ।
कोंदलें चैतन्यघन । परम समाधान साधकां ॥ ८४ ॥
करितां त्वंपदाचें शोधन । होय तत्पदीं समाधान ।
हे ’आन्वीक्षिकी विद्या’ जाण । विवेकसंपन्न पावती ॥ ८५ ॥
न करितां योगसाधन । न लगे त्वंपदाचें शोधन ।
याहोनि सुलभ साधन । तुज मी आन सांगेन ॥ ८६ ॥
जेथ कष्ट करितां तरी थोडे । परी योगाचे सकळ फळ जोडे ।
त्वंपदशोधन त्यापुढें । होय बापुडें लाजोनि ॥ ८७ ॥
ते माझी गा निजभक्ति । माझ्या रामकृष्णादि ज्या मूर्तीं ।
पूजितां त्या अतिप्रीतीं । मी श्रीपती संतोषे ॥ ८८ ॥
तेथें माझें श्रवण माझें कीर्तन । माझें नाम माझें स्मरण ।
माझें ध्यान माझें भजन । माझें चिंतन सर्वदा ॥ ८९ ॥
हृदयीं माझें सदा ध्यान । मुखीं माझें नाम माझें स्तवन ।
श्रवणीं माझी कथ माझें कीर्तन । करीं माझें पूजन सर्वदा ॥ २९० ॥
चरणीं प्रदक्षिणा यात्रागमन । अष्टांगीं सर्वदा माझें नमन ।
ऐसें अनन्य माझें भजन । विनटलेंपण मद्‍भक्तिं ॥ ९१ ॥
ऐसे विनटले जे माझे भजनीं । त्यांसी मी विकलों चक्रपाणी ।
त्यांवेगळे पढियंतें कोणी । आन त्रिभुवनीं मज नाहीं ॥ ९२ ॥
यापरी करितां माझें भजन । न लगे योगादिकांचें स्मरण ।
मी भक्तिवेगळा श्रीकृष्ण । नातुडें जाण उद्धवा ॥ ९३ ॥
अवचटें दैवगतीं येथ । योगियासी जैं घडे दुरित ।
तैं त्यासी न लगे कर्मप्रायश्चित । तेंचि सांगत श्रीकृष्ण ॥ ९४ ॥
यदि कुर्यात्‌ प्रमादेन योगी कर्म विगर्हितम्‌ ।
योगेनैव दहेदंहो नान्यत्तत्र कदाचन ॥ २५ ॥
भक्तासी निंद्य कर्म न घडे । त्यासी मी राखता मागें पुढें ।
हें आलें गा योग्याकडे । तेथही घडे प्रमादें ॥ ९५ ॥
प्रमादें घडलें जें पाप । त्याचा तीव्र अनुताप ।
जेवीं दावाग्नीं पोळल्या सर्प । तैसा सकंप पापासी ॥ ९६ ॥
गोमाशी लागतां सिंहासी । तो जेवीं झाडी सर्वांगासी ।
तेवीं योगी देखोनि पापासी । जो अहर्निशीं अनुतापी ॥ ९७ ॥
तेणें हो‌ऊनि सावचित्त । योगबळें निजयोगयुक्त ।
पाप निर्दाळावें समस्त । हेंचि प्रायश्चित्त योगियासी ॥ ९८ ॥
हे सांडोनियां योगस्थिती । जैं लावूं धांवे शेणमाती ।
तैं नागवला गा निश्चितीं । नव्हेचि निष्कृती पापाची ॥ ९९ ॥
हृदयीं नाहीं अनुतापवृत्ती । वरिवरी गा शास्त्रोक्तीं ।
लावूं जातां शेणमाती । नव्हे निवृत्ती पापाची ॥ ३०० ॥
माझें क्षणार्ध अनुसंधान । कोटि कल्मषां करी दहन ।
तेथ इतरांचा केवा कोण । हें स्वयें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ १ ॥
ज्याचे अधिकारीं माझें ध्यान । सांडोनियां जाण ।
प्रायश्चित्त सांगतां आन । लागे दूषण सांगत्यासी ॥ २ ॥
यालागीं मुख्यत्वें जाण । येथ अधिकारचि प्रमाण ।
येचिविखींचें निरूपण । श्रीनारायण सांगत ॥ ३ ॥
स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा स गुणः परिकीर्तितः ।
कर्मणां जात्यशुद्धानामनेन नियमः कृतः ।
गुणदोषविधानेन सङ्गानां त्याजनेच्छया ॥ २६ ॥
न प्रेरितां शास्त्रें श्रुतीं । विषयीं स्वाभाविक प्रवृत्ती ।
तिची करावया निवृत्ती । माझि वेदोक्ती प्रवर्तली ॥ ४ ॥
एका‌एकीं विषयत्यजन । करावया अशक्त जन ।
त्यासी वेद दावी दोषगुण । त्यागावया जाण विषयांसी ॥ ५ ॥
हे माता हे सहोदर । येथ करूं नये व्यभिचार ।
हे वेद न बोलता अधिकार । तैं यथेष्टाचार विषयांचा ॥ ६ ॥
जेथवरी स्त्रीपुरुषव्यक्ती । तेथवरी कामासक्ती ।
मी नेमितों ना वेदोक्ती । तैं व्यभिचारप्राप्ती अनिवार ॥ ७ ॥
सकळ स्त्रिया सांडून । त्यजूनियां इतर वर्ण ।
सवर्ण स्त्री वरावी आपण । अष्टवर्षा जाण नेमस्त ॥ ८ ॥
तिचें वेदोक्त पाणिग्रहण । तेथ साक्षी अग्नि आणि ब्राह्मण ।
इतर स्त्रीयांची वाहूनि आण । स्वदारागमन विध्युक्त ॥ ९ ॥
यापरी म्यां सकळ लोक । स्त्रीकामें अतिकामुक ।
स्वदारागमनें देख । केले एकमुख वेदोक्तीं ॥ ३१० ॥
याचिपरी म्यां अन्नसंपर्क । वेदवादें नेमिले लोक ।
येरवीं वर्णसंकर देख । होता आवश्यक वेदेंवीण ॥ ११ ॥
तो चुकवावया वर्णसंकर । वर्णाश्रमांचा प्रकार ।
वेद बोलिला साचार । विषयसंचार त्यागावया ॥ १२ ॥
विषयांची जे प्रवृत्ती । तेचि ’अविद्या’ बाधा निश्चितीं ।
जे विषयांची अतिनिवृत्ती । ती नांव ’मुक्ति’ उद्धवा ॥ १३ ॥
करावया विषयनिवृत्ती । वेदें द्योतिली कर्मप्रवृत्ती ।
वर्णाश्रमाचारस्थिती । विषयासक्तिच्छेदक ॥ १४ ॥
नित्य नैमित्तिक कर्मतंत्र । नाना गुणदोषप्रकार ।
वेदें द्योतिले स्वाधिकार । विरक्त नर व्हावया ॥ १५ ॥
स्वकर्में होय चित्तशुद्धी । तेणें वैराग्य उपजे त्रिशुद्धी ।
वैराग्य विषयावस्था छेदि । गुणकार्या‌उपाधी रजतम हे ॥ १६ ॥
तेव्हां उरे शुद्ध-सत्त्वगुण । तेथें प्रकटे गुरुभजन ।
गुरुभजनास्तव जाण । ज्ञान विज्ञान घर रिघे ॥ १७ ॥
पूर्ण करितां भगवद्‍भक्ति । तै गुरुभजनीं अधिकारप्राप्ती ।
सद्‍गुरुमहिमा सांगों किति । मी आज्ञावर्ती गुरुचा ॥ १८ ॥
गुरु ज्यावरी अनुग्रहो करी । त्यासी मी भगवंत उद्धरीं ।
आदरें वा‌ऊनियां शिरीं । निज‍ऐश्वर्यावरी बैसवीं ॥ १९ ॥
गुरु परमात्मा परेशु । ऐसा जयाचा विश्वासु ।
त्याचा अंकिला मी हृषीकेशु । जो जगदीशु जगाचा ॥ ३२० ॥
जेथ मी अंकित झालों आपण । तेथ समाधीसीं ज्ञानविज्ञान ।
वोळंगे गुरुभक्ताचें अंगण । तेथ केवा कोण सिद्धींचा ॥ २१ ॥
त्या गुरुचें करूनि हेळण । जो करी माझें भजन ।
तेणें विखेंसीं मिष्टान्न । मज भोजन घातलें ॥ २२ ॥
तोंडीं घास डो‌ईं टोला । ऐसा भजनार्थ तो झाला ।
तो जाण सर्वस्वें नागवला । वैरी आपला आपणचि ॥ २३ ॥
येथवरी गुरूचें महिमान । माझेनि वेदें द्योतिलें जाण ।
करूनि विषयनिर्दळण । स्वाधिकारें जन तरावया ॥ २४ ॥
यालागीं ज्यासी जो अधिकार । तो तेणें नुल्लंघावा अणुमात्र ।
ह वेदें केला निजनिर्धार । स्वकर्में नर तरावया ॥ २५ ॥
तरी म्हणशी कर्मचि पावन । हेंही सर्वथा न घडे जाण ।
स्वाधिकारेंवीण कर्माचरण । तें अतिदारुण बाधक ॥ २६ ॥
संन्यास करी गृहस्थधर्म । तें त्यासी वोडवलें अकर्म ।
गृहस्थ करी करपात्रकर्म । तेचि अधर्म तयासी ॥ २७ ॥
हितासी वोखद घेतां जाण । त्याचें चुकलिया अनुपान ।
तेंचि अन्यथा होय आपण । पीडी दारुण मरणांत ॥ २८ ॥
तैसें अनाधिकारें करितां कर्म । तेंचि बाधक होय परम ।
हें वेदें जाणोनियां वर्म । स्वधर्म सुगम नेमिले ॥ २९ ॥
स्वाधिकारें स्वधर्मनिष्ठा । हाचि पुरुषाचा गुण मोठा ।
तेणें फिटे गुणकर्ममळकटा । प्रिय वैकुंठा तो होय ॥ ३३० ॥
वेदें बोलिला जो गुण । तो अंगीकारावा आपण ।
वेदें ठेविलें ज्यासी दूषण । तें सर्वथा जाण त्यजावें ॥ ३१ ॥
हेंचि गुणदोषलक्षण । करितां वेदविवंचन ।
गुंतले गा अतिसज्ञान । माझे कृपेवीण वेदार्थ न कळे ॥ ३२ ॥
निषेधमुखेंकरितां त्यागु । वेद त्यागवी विषयसंगु ।
हें वर्म जाणोनि जो चांगु । तो होय निःसंगु महायोगी ॥ ३३ ॥
उद्धवा हें वेदतत्त्वसार । तुज म्यां सांगितलें साचार ।
ज्यालागीं शिणताति सुरनर । ऋषीश्वर तपस्वी ॥ ३४ ॥
परी माझे कृपेवीण सर्वथा । हें न ये कोणाचिये हाता ।
तें तुज म्यां सांगितलें आतां । तुझे हितार्था निजगुह्य ॥ ३५ ॥
मागें म्यां केलें निरूपण । गुणदोष देखणें तो दोष जाण ।
त्याचेंही विशद विवेचन । तुज मीं संपूर्ण सांगितलें ॥ ३६ ॥
पराचा देखावा दोषगुण । हें नाहीं नाहीं माझें वेदवचन ।
दोष त्यजोनियां आपण । घ्यावा गुण हा वेदार्थ ॥ ३७ ॥
त्यजोनि पराचे दोषगुण । स्वयें गुण घ्यावा आपण ।
हेंही माझे कृपेवीण । नव्हे जाण उद्धवा ॥ ३८ ॥
न देखोनि पराचे दोषगुण । स्वयें हो‌इजे ब्रह्मसंपन्न ।
म्हणशी ऐशी कृपा परिपूर्ण । केवीं आपण लाहिजे ॥ ३९ ॥
तेचिविखींचें निरूपण । कृपेनें सांगताहे श्रीकृष्ण ।
माझे कृपेचें आयतन । उद्धवा जाण मद्‍भक्ती ॥ ३४० ॥
जातश्रद्धो मत्कथासु निर्विण्णः सर्वकर्मसु ।
वेद दुःखात्मकान्‌ कामान्‌ परित्यागेऽप्यनीश्वरः ॥ २७ ॥
माझे कथेचेनि श्रवणें । उठी संसाराचें धरणें ।
ऐसा विश्वासु धरिला ज्याणें । जीवेंप्राणें निश्चितीं ॥ ४१ ॥
म्हणे अर्धोदकीं प्राणांतीं । जैं हरिकथा आठवे चित्तीं ।
तैं उठे जन्ममरणपंक्ती । येथवरी भक्ति मत्कथेची ॥ ४२ ॥
ऐशिया भावार्थाचे स्थिती । अनिवार उपजे विरक्ती ।
नावडे कर्माची प्रवृत्ती । विषयासक्ती नावडे ॥ ४३ ॥
नावडे इतर कथावदंती । नावडे लौकिकाची प्रीती ।
परी निःशेष त्यागाप्रती । सामर्थ्यशक्ति ज्या नाहीं ॥ ४४ ॥
तेणें अनन्यभावें जाण । अत्यादरें करावें भजन ।
येचिविखींचें निरुपण । स्वमुखे श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४५ ॥
ततो भजेत मां प्रीतः श्रद्धालुर्दृढनिश्चयः ।
जुषमाणश्च तान्कामान्दुःखोदर्कांश्च गर्हयन्‌ ॥ २८ ॥
त्यागवया नाहीं सामर्थ्यशक्ती । त्यासी विषयभोग जेव्हां येती ।
ते भोगी ऐशिया रीतीं । जेवीं श्रृंगारिती सुळीं द्यावया ॥ ४६ ॥
त्यांसी केळें साखर चोखटी । दूधतूप लावितां ओठीं ।
शूळ भरेल या भोगापाठीं । तो धाक पोटीं धुकधुकीं ॥ ४७ ॥
तेवीं विषय भोगितां जाण । पुढें निरय अतिदारुण ।
मज कां विसरला नारायण । मधुसूदन माधव ॥ ४८ ॥
मी पडिलों विषयबंदिखानीं । वेगीं पावें गरुडा वळंघोनी ।
कृपाळुवा चक्रपाणी । मजलागोनी सोडवीं ॥ ४९ ॥
विषयमहाग्रहाचे तोंडीं । मी सांपडलों बडिशपिंडी ।
गजेंद्राचेपरी तांतडीं । घालीं उडी मजलागी ॥ ३५० ॥
धांव पाव गा गोविंदा । निवारीं माझी विषयबाधा ।
उपेक्षूं नको मुकुंदा । घे‌ऊनि गदा धांव वेगीं ॥ ५१ ॥
तूं अडलियांचा सहाकारी । भक्तकाजकैवारी ।
मज बुडतां विषयसागरीं । वेगे उद्धरीं गोविंदा ॥ ५२ ॥
मी पडिलों विषयसागरीं । बुडविलों कामलोभलहरीं ।
क्रोधें विसंचिलों भारी । अभिमानसुसरीं गिळियेलों ॥ ५३ ॥
तूं दीनदयाळ श्रीहरी । हें आपुलें बिरुद साच करीं ।
मज दीनातें उद्धरीं । निजबोधकरीं धरोनियां ॥ ५४ ॥
हे विषयबाधा अतिगहन । कां पां न पवे जनार्दन ।
येणें अट्टहासें जाण । करी स्मरण हरीचें ॥ ५५ ॥
न सुटे विषयवज्रमिठी । पडिलों कामदंष्ट्रांचिये पोटीं ।
कांहीं केलिया न सुटे मिठी । आतां जगजेठी धांव वेगीं ॥ ५६ ॥
ऐसा निजभक्तांचा धांवा । क्षणही मज न साहवे उद्धवा ।
माझी कृपा होय तेव्हां । पूर्ण स्वभावा अनुतापें ॥ ५७ ॥
उद्धवा जेथ अनुताप नाहीं । तेथ माझी कृपा नव्हे कहीं ।
कृपेचें वर्म हेंच पाहीं । जैं अनुताप देहीं अनिवार ॥ ५८ ॥
माझे कृपेवीण निश्चितीं । कदा नुपजे माझी भक्ती ।
माझी झालिया कृपाप्राप्ती । अनन्यभक्ती तो करी ॥ ५९ ॥
माझे कृपेचें लक्षण । प्राप्त विषय भोगितां जाण ।
न तुटे माझें अनन्य भजन । ’पूर्ण कृपा’ जाय या नांव ॥ ३६० ॥
मग चढत्या वाढत्यां प्रीतीं । नीच नवी करी माझी भक्ती ।
देह गेह स्त्री पुत्र संपत्ती । वेंची माझे प्रीतीं धनधान्य ॥ ६१ ॥
माझे भक्तिलागीं आपण । सर्वस्व वेंची हें नवल कोण ।
स्वयें वंचीना जीवप्राण । ऐसें अनन्यभजन सर्वदा ॥ ६२ ॥
माझ्या भजनाची अतिप्रीती । स्मरण न सांडी अहोरातीं ।
माझा विसर न पडे चित्तीं । त्याची फळप्राप्ती हरि सांगे ॥ ६३ ॥
प्रोक्तेन भक्तियोगेन भजतो माऽसकृन्मुनेः ।
कामा हृदय्या नश्यन्ति सर्वे मयि हृदि स्थिते ॥ २९ ॥
माझी जे कां निजभक्ती । मागां सांगितली तुजप्रती ।
त्या हातवटिया मीं श्रीपती । यजिलों अतिप्रीतीं वारंवार ॥ ६४ ॥
पळपळ क्षणक्षण । माझें न विसरत स्मरण ।
करिती अनन्य भजन । मदर्पण तें मीचि ॥ ६५ ॥
दिवसदिवसां चढोवढी । अनिवार प्रीति वाढे गाढी ।
लागतां नीच नवी गोडी । भजे आवडीं पुनः पुनः ॥ ६६ ॥
केलीचि भक्ती करितां । उबगु न ये सर्वथा ।
अधिक हर्ष वाटे चित्ता । उल्हासता मद्‍भजनीं ॥ ६७ ॥
मज आकळूनि आपले मनीं । मनींहोनि प्रीति भजनीं ।
तेथ सकळ काम जाती नासोनी । जेवीं कां तरणीं खद्योत ॥ ६८ ॥
जेवीं कां केसरी देखोनी । मदगजां होय भंगणी ।
तेवीं काम जाती हृदयींहूनी । मी चक्रपाणी प्रकटल्या ॥ ६९ ॥
’मी प्रकटलों’ ऐसें म्हणतां । लाज लागेल या वचनार्था ।
मजवीण ठावो नाहीं रिता । ’प्रकटलों’ आतां म्हणे कोण ॥ ३७० ॥
उद्धवा जाण तत्त्वतां । मी सदा हृदयीं वसता ।
भक्तांची भ्रांती जातां । मी स्वभावतां प्रकटचि ॥ ७१ ॥
भक्तीं करूनि माझी भक्ती । नाशिली गा निजभ्रांती ।
तेथ स्वयंभ मी श्रीपती । सहजस्थितीं प्रकटचि ॥ ७२ ॥
मी हृदयीं प्रकटल्यापुढें । भक्तांसी अलभ्य लाभ जोडे ।
फिटे संसाराचें सांकडें । ऐक पां फाडोवाडें सांगेन ॥ ७३ ॥
भिद्यते ह्रदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि मयि दृष्टेऽखिलात्मनि ॥ ३० ॥
उद्धवा मी ज्यासी हृदयीं भेटें । तो मी हृदयमाजीं न संठें ।
सर्वात्मा सर्वरूपें प्रकटें । नव्हे धाकुटें स्वरूप माझें ॥ ७४ ॥
ऐसा मी प्रकटलियापाठिं । संसारुचि न पडे दिठीं ।
मावळे गुणेंसी भेदत्रिपुटी । पळे उठा‌उठी भवभय ॥ ७५ ॥
लागतां सूर्याचे किरण । घृताचें नासे कठिणपण ।
तेवीं मी प्रकटल्या नारायण । न फोडितां जाण लिंगदेह नाशे ॥ ७६ ॥
धु‌ई दाटली चहूंकडे । ते चंडवातें तत्काळ उडे ।
तेवीं माझ्या स्वप्रकाशापुढें । वासनेचें उपडे समूळ जाळ ॥ ७७ ॥
समूळ उपडितां वासनेसी । संशय निमे जीवेंभावेंसीं ।
तेथ क्षयो झाला कर्मासी । जेवीं रवीपाशीं अंधारें ॥ ७८ ॥
तेवीं गुण नासती स्वकार्येंसीं । अविद्या नासे अज्ञानेंसीं ।
जीव नासे शिवपणेंसीं । चिदचिद्‍ग्रंथीसीं अहंकारु ॥ ७९ ॥
तेथ सोहंहंसाची बोळवण । न करितांचि जाहली जाण ।
भेणें पळाले जन्ममरण । पडलें शून्य संसारा ॥ ३८० ॥
यापरी भक्तियोगें गहन । माझें करूनियां भजन ।
भक्त पावले समाधान । ऐसेनि जाण निजभजनें ॥ ८१ ॥
एवं भक्ति-ज्ञान-कर्मयोग । या तिहीं योगांचा विभाग ।
तुज म्यां सांगितला साङ्ग । हें वर्म चांग मत्प्राप्ती ॥ ८२ ॥
येथ विशेषें माझी भक्ति । न पाहे साह्य सांगाती ।
नव्हे आणिकांची पंगिस्ती । साधी मत्प्राप्ती अंगोवांगीं ॥ ८३ ॥
न करितां माझें भजन । सर्वथा नुपजे माझें ज्ञान ।
कर्म न करितां मदर्पण । तेंचि जाण अकर्म ॥ ८४ ॥
यालागीं मुख्य जें निजज्ञान । तें अपेक्षी माझें भजन ।
तेथ कर्म बापुडें रंक जाण । भजनेंवीण सरेना ॥ ८५ ॥
एवं ज्ञान कर्में परमार्थीं । माझे भक्तिस्तव होती सरतीं ।
ते भक्तिची निजख्याती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ८६ ॥
तस्मान्मद्‍भक्तियुक्तस्य योगिनो वै मदात्मनः ।
न ज्ञानं न च वैराग्यं प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥ ३१ ॥
करूं नेणे कर्माचरण । न साधितां वैराग्यज्ञान ।
भावें करितां माझें भजन । माझ्या स्वरूपीं मन ठेवूनी ॥ ८७ ॥
तेथ ज्ञानकर्मादिकें जाण । मुख्य वैराग्यही आपण ।
मद्‍भक्तीसी येती लोटांगण । चरणां शरण पैं येती ॥ ८८ ॥
शरण येणें हें कायशी गोठी । केवळ जन्मती भक्तीच्या पोटीं ।
मग लडेवाळें घालूनि मिठी । स्वानंदाची गोमटी मागती गोडी ॥ ८९ ॥
एवं भक्ति आपुले अंकीं जाण । करी ज्ञानादिकांचे लालन ।
परमानंद पाजूनि पूर्ण । करी पालन निजांगें ॥ ३९० ॥
ते आतुडल्या माझी भक्ति । ज्ञानादिकें कामारी होती ।
तेचिविखींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ९१ ॥
यत्कर्मभिर्यत्तपसा ज्ञानवैराग्यतश्च यत्‌ ।
योगेन दानधर्मेण श्रेयोभिरितरैरपि ॥ ३२ ॥
सर्वं मद्‍भक्तियोगेन मद्‍भक्तो लभतेऽञ्जसा
स्वर्गापवर्गं मद्धाम कथाञ्चिद्यदि वाञ्छति ॥ ३३ ॥
जें पाविजे स्वधर्मकर्मादरें । जें पाविजे निर्बंध तपाचारें ।
जें सांख्यज्ञानविचारें । पाविजे निर्धारें जें वस्तु ॥ ९२ ॥
जें पाविजे विषयत्यागे । जें पाविजे अष्टांगयोगें ।
जें वातांबुपर्णाशनभोगें । जें दानप्रसंगें पाविजे ॥ ९३ ॥
जें साधें वेदाध्ययनें । जें साधे सत्यवचनें ।
जें साधे अनेकीं साधनें । तें मद्‍भजनें पाविजे ॥ ९४ ॥
हें न सोशितां साधनसांकडें । नुल्लंघितां गिरिकपाटकडे ।
हीं सकळ फळें येती दारापुढें । जैं माझी आतुडे निजभक्ति ॥ ९५ ॥
उद्धवा तूं म्हणसी जाण । ऐशी ते तुझी भक्ति कोण ।
ब्रह्मभावें जें गुरुभजन । ते भक्तिचा पूर्ण हा प्रतापु ॥ ९६ ॥
सद्‍गुरुभजनापरती । साधकांसी नाहीं प्राप्ती ।
मी भगवंत करीं गुरुभक्ति । इतरांचा किती पवाडु ॥ ९७ ॥
मीही सद्‍गुरुचेनि धर्में । पावलों एवढिये महिमे ।
त्या सद्‍गुरूचे गुरु गरिमे । कोणे उपमे उपमावें ॥ ९८ ॥
जे गुरुब्रह्म अभेदभक्त । अवचटें अणुमात्र वांछित ।
तैं वैकुंठादि समस्त । मी त्यांसी देत स्वर्गापवर्ग ॥ ९९ ॥
हेंही बोलतां अत्यंत थोडें । मी त्यांच्या भजनसुरवाडें ।
भुललों गा वाडेंकोडें । त्यां मागेंपुढें सदा तिष्ठें ॥ ४०० ॥
मद्‍भक्त नैराश्यें अतिगाढे । ते मागतील हें कदा न घडे ।
तेंही लक्षण तुजपुढें । अतिनिवाडें सांगेन ॥ १ ॥
न किञ्चित्साधवो धीरा भक्ता ह्येकान्तिनो मम ।
वाच्छन्त्यपि मया दत्तं कैवल्यमपुनर्भवम्‌ ॥ ३४ ॥
ज्यासी नघेणेंपणाचा प्रबोधु । साचार झाला अतिविशादु ।
ऐसा निरपेक्ष जो शुद्धु । तो सत्य साधु मज मान्या ॥ २ ॥
ज्याच्या ठायीं निरपेक्षता । धैर्य त्याचे चरण वंदी माथां ।
ज्याच्या ठायीं अधीरता । तेथ निरपेक्षता असेना ॥ ३ ॥
कोटिजन्में बोधु जोडे । तैं हे निरपेक्षता आतुडे ।
निरपेक्षतेवरुतें चढे । ऐसें नाहीं फुडें साधन ॥ ४ ॥
ऐशिये निरपेक्षताप्राप्तीं । माझ्या भजनीं अतिप्रीती ।
ती लाभे माझी चौथी भक्ती । जीसी ’एकांती’ म्हणे वेदु ॥ ५ ॥
ऐक एकान्तभक्तीची मातु । देवाभक्तांसी होय एकांतु ।
भक्त रिघे देवा‌आंतु । देव भक्तांतु सबाह्य ॥ ६ ॥
ऐसें अभेद माझें भजन । या नांव ’एकान्तभक्ति’ जाण ।
मजवेगळें कांहीं भिन्न । न देखे आन जगामाजीं ॥ ७ ॥
त्यांसी चहूं पुरुषार्थेंसीं मुक्ति । मी स्वयें देताहें श्रीपती ।
ते दुरोनि दृष्टीं न पाहाती । मा धरिती हातीं हें कदा न घडे ॥ ८ ॥
ते स्वमुखें कांहीं मागती । हें न घडे कदा कल्पांतीं ।
सांडुनि माझी एकांतभक्ति । कैवल्य न घेती ते निजभक्त ॥ ९ ॥
मोक्षही न घ्यावया कोण भावो । त्याचाही मथित अभिप्रावो ।
स्वयें सांगे देवाधिदेवो । अगम्य पहा हो श्रुतिशास्त्रां ॥ ४१० ॥
नैरपेक्ष्यं परं प्राहुर्निःश्रेयसमनल्पकम्‌ ।
तस्मान्निराशिषो भक्तिर्निरपेक्षस्य मे भवेत्‌ ॥ ३५ ॥
जो निरपेक्ष निर्विशेष । तो मज पूज्य महापुरुष ।
मोक्ष्य त्याचे दृष्टीं भूस । धन्य नैराश्य तिहीं लोकीं ॥ ११ ॥
ऐक निरपेक्षतेचा उत्कृष्ट । तेथ चारी पुरुषार्थ फळकट ।
वैकुंठकैलासादि श्रेष्ठ । ते पायवाट निरपेक्षा ॥ १२ ॥
निरपेक्षापाशीं जण । वोळंगे येती सुरगण ।
तेथ ऋद्धिसिद्धींचा पाड कोण । वोळंगे अंगण कळिकाळ ॥ १३ ॥
स्वयें महादेव आपण । सर्वस्वें करी निंबलोण ।
श्रियेसहित मी आपण । अंकित जाण तयाचा ॥ १४ ॥
निरपेक्ष जो माझा भक्त । जो मजसमान समर्थ ।
हेंही बोलणें अहाच येथ । तो मीचि निश्चित चिद्‌रूपें ॥ १५ ॥
मी परमात्मा परमानंद । भक्त मद्‍भजनें शुद्ध स्वानंद ।
दोघे अभेदें स्वानंदकंद । सच्चिदानंद निजरूपें ॥ १६ ॥
ऐसे मद्‍भावें भक्त संपन्न । ते न देखती दोषगुण ।
तेचिविखींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १७ ॥
न मय्येकान्तभक्तानां गुणदोषोद्‍भवा गुणाः ।
साधूनां समचित्तानां बुद्धेः परमुपेयुषाम्‌ ॥ ३६ ॥
जो न देखे विषयभेदु । ज्यासी समत्वाचा निजबोधु ।
तोचि बोलिजे ’ शुद्ध साधू ’ । परमानंदु मद्‍भजनें ॥ १८ ॥
मी एक परमात्मा सर्व भूतीं । न देखे द्वैताची प्रतीती ।
ऐशी ज्याची भजनस्थिती । ’एकांतभक्ति’ त्या नांव ॥ १९ ॥
सदा समभावें एकाग्र । माझ्या भजतीं अतितत्पर ।
ते प्रकृतीचे परपार । पावले साचार मद्‌रूपीं ॥ ४२० ॥
ऐसे मद्‍भावें भक्त परिपूर्ण । ते न देखने दोषगुण ।
उद्धवा म्यां हे निजखूण । पूर्वी तुज जाण सांगितली ॥ २१ ॥
साकरेची साली फेडणें । कीं कापुराचा कोंडा काढणें ।
रत्‍नदीपाची काजळी फेडणें । तेवीं गुणदोष देखणें सृष्टीमाजीं ॥ २२ ॥
ज्याचा घ्यावा अवगुण । मुख्य अवगुणी मी आपण ।
ज्याचा घ्यावा उत्तम गुण । तोही जाण मद्‌रूप ॥ २३ ॥
यापरी भक्तजगजेठी । मद्‌रूपें देखे सकळ सृष्टी ।
त्यासी गुणदोषांची गोष्टी । न पडे दृष्टीं सर्वथा ॥ २४ ॥
गुणदोष न देखावे जाण । हेंचि साधनीं मुख्य साधन ।
येचि अर्थींचें निरूपण । आदरें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २५ ॥
एवमेतान्मयाऽऽदिष्टाननुतिष्ठन्ति मे पथः ।
क्षेमं विन्दति मत्स्थानं यद्‍ब्रह्म परमं विदुः ॥ ३७ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
उद्धवा यापरी जाण । म्यां वेदवादें आपण ।
उपदेशिले गा जन । भक्तिज्ञानकर्मयोगें ॥ २६ ॥
कर्मेंचि कर्मे छेदिजेती । ऐशी ’कर्मयोगाची’ गती ।
स्वधर्मकर्में माझी प्राप्ती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥ २७ ॥
नित्यानित्यविवंचन । करूनि अनित्यनिर्दळण ।
हें ’ज्ञानयोगाचें’ लक्षण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ २८ ॥
तैशीच करितां ’माझी भक्ती’ । सकळ फळें पायां लागती ।
भक्तांसी अनायासें माझी प्राप्ती । हेंही तुजप्रती सांगितलें ॥ २९ ॥
अधिकारभेदेंसीं साङ्ग । त्रिकांड त्रिविध वेदमार्ग ।
माझे प्राप्तीलागीं चांग । विशद विभाग म्यां केले ॥ ४३० ॥
म्यां सांगितल्या‌ऐसें जाण । जो वेदमार्गें करी अनुष्ठान ।
तो माझी प्राप्ती पावे संपूर्ण । सगुण निर्गुण यथारुची ॥ ३१ ॥
सगुणसाक्षात्कार जो येथ । तें पंचरात्रागम-मत ।
वैकुंठचि मुख्य म्हणत । हें मत निश्चित तयांचें ॥ ३२ ॥
सप्तावरणांबाहेरी । मायावरणाभीतरीं ।
वैकुंठ रचिलें श्रीहरीं । हें बोलिजे निर्धारीं वेदान्ती ॥ ३३ ॥
तेथ आगमाचें मनोगत । माया ते ’भगवल्लीला’ म्हणत ।
स्वलीला वैकुंठ रची भगवंत । क्षयो तेथ असेना ॥ ३४ ॥
जेथ लीलाविग्रही मेघश्याम । स्वयें वसे पुरुषोत्तम ।
तेथ नाहीं गुण काळ कर्म । मायादि भ्रम रिघेना ॥ ३५ ॥
एवं जन्मक्षयातीत । वैकुंठ अक्षयी निज नित्य ।
तेथ पावले ते नित्यमुक्त । हें ’आगत-मत’ उद्धवा ॥ ३६ ॥
मंत्रें आराध्यदैवतें प्रसन्नें । हें वेदार्थियांचें बोलणें ।
तें म्यां तुजप्रती अनुसंधानें । बोलिलों जाणें उद्धवा ॥ ३७ ॥
भावार्थभक्तींचे लक्षण । ते प्रसन्नतेची खूण ।
हें पूर्वीं केलें निरूपण । निरुतें जाण उद्धवा ॥ ३८ ॥
ते अर्थीं वेदांती म्हणत । अत्यंतप्रळयींचा जो आघात ।
तो वैकुंठकैलासादि समस्त । साकारवंत निर्दाळी ॥ ३९ ॥
ते काळींचें उर्वरित । केवळ जें गुणातीत ।
तें पूर्ण ब्रह्म सदोदित । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ४४० ॥
जेथ काळ ना कर्म । जेथ गुण ना धर्म ।
जेथ माया पावे उपरम । तें परब्रह्म उद्धवा ॥ ४१ ॥
माझें स्थान वैकुंठ जाण । तेथील प्राप्ति सायुज्य सगुण ।
’पूर्ण-सायुज्यता’ संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण सदोदित ॥ ४२ ॥
पावावया पूर्ण परब्रह्म । साधकांसी कोणे मार्गीं क्षेम ।
वेदोक्त मद्‍भक्ति सुगम । उत्तमोत्तम हा मार्ग ॥ ४३ ॥
आणिके मार्गीं जातां जाण । कामलोभादि उठे विघ्न ।
कां बुडवी ज्ञानाभिमान । ये नागवण प्रत्यवायाची ॥ ४४ ॥
तैसें नाहीं भक्तिपंथीं । सवें नवविध सांगती ।
चढता पा‌उलीं अतिविश्रांती । भजनयुक्ती मद्‍भावें ॥ ४५ ॥
येथील मुख्यत्वें साधन । गोलियाही जीवप्राण ।
कदा न देखावे दोषगुण । तैं ब्रह्म परिपूर्ण पाविजे ॥ ४६ ॥
जेथ नाहीं भयभ्रांती । जेथ नाहीं दिवसराती ।
जेथ नाहीं शिवशिवस्थिती । तें ब्रह्म पावती मद्‍भक्त ॥ ४७ ॥
जेथ नाहीं रूपनाम । जेथ नाहीं काळकर्म ।
जेथ नाहीं मरणजन्म । तें परब्रह्म पावती ॥ ४८ ॥
जेथ नाहीं ध्येयध्यान । जेथ नाहीं ज्ञेयज्ञान ।
जेथ नाहीं मीतूंपण । तें ब्रह्म परिपूर्ण पावती ॥ ४९ ॥
ज्यासी नाहीं मातपिता । जें नव्हे देवोदेवता ।
जें बहु ना एकुलता । तें ब्रह्म तत्त्वतां पावती ॥ ४५० ॥
जेथ नाहीं वर्णाश्रम । जेथ नाहीं क्रियाकर्म ।
जेथ नाहीं मायाश्रम । तें परब्रह्म पावती ॥ ५१ ॥
जें गुणागुणीं अतीत । जें लक्ष्यलक्षणारहीत ।
जें स्वानंदें सदोदित । ते ब्रह्म प्राप्त मद्‍भक्तां ॥ ५२ ॥
पूर्णकृपेचा हेलावा । न संठेचि देवाधिदेवा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५३ ॥
जेथ ठावो नाहीं देहभावा । जेथ सामरस्य जीवशिवां ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५४ ॥
जेथ उगाणा होय अहंभावा । जेथ शून्य पडे मायेच्या नांवा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५५ ॥
जेथ देवभक्तांचा कालोवा । एकत्र होय आघवा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५६ ॥
कष्टीं स्वानंद स्वयें जोडावा । त्या स्वानंदाचा आ‌इता ठेवा ।
तो हा एकादशीं विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५७ ॥
करोनि भेदाचा नागोवा । होय अभेदाचा रिगावा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५८ ॥
काढोनि भावार्थाचा भावो । सोलीव सोलिवांचा सोलावो ।
गाळुनी गाळिवांचा भक्तिभावो । उद्धवासी देवो देतसे ॥ ५९ ॥
यापरी श्रीकृष्णनाथ । हो‌ऊनियां स्वानंदभरित ।
विसाव्या अध्यायींची मात । हरिखें सांगत उद्धवा ॥ ४६० ॥
अतां विसाव्याचा विसावा । स्वानंदासुखाचा हेलावा ।
तो मी सांगेन एकविसावा । ऐक उद्धवा सादर ॥ ६१ ॥
वेदीं शुद्धाशुद्धलक्षण । हें पुढिले अध्यायीं निरूपण ।
एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ ६२ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंथे भगवदुद्धवसंवादे
एकाकार-टीकायां वेदत्रयीविभागयोगो नाम विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ३७ ॥ ओंव्या ॥ ४६२ ॥