॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय अठरावा
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो कर्मप्रकाशका । सद्विद्याविधिविवेका ।
कर्मधर्मप्रतिपाळका । जगन्नायका गुरुवर्या ॥ १ ॥
वर्णाश्रमादि मर्यादा । त्याचा सेतू तूं गोविंदा ।
तूं कारण वेदानुवादा । विवादसंवादा तूं मूळ ॥ २ ॥
तूं शब्दसृष्टीचा अर्कु । तूं वेदगुह्यप्रकाशकु ।
तूंचि एकला अनेकु । व्याप्य व्यापकु तूंचि तूं ॥ ३ ॥
तूंचि तूं विधि विधान । तूं बोलका तूंचि मौन ।
एका आणि जनार्दन । दोनी संपूर्ण तूं गुरुराया ॥ ४ ॥
यालागीं श्रीभागवता । तूंचि अर्थ तूं कविता ।
तूंचि अर्थावबोधकता । हेंही बोलविता तूंचि आम्हां ॥ ५ ॥
जैशीं आपुलींचि उत्तरें । पडसादें होतीं प्रत्युत्तरें ।
तेवीं माझेनि मुखांतरें । तूं कवित्वद्वारें बोलका ॥ ६ ॥
बोलका श्रीभागवतीं । श्रीकृष्ण कृपामूर्ती ।
तेणें वर्णाश्रमउत्पत्ति । यथास्थिती सांगितली ॥ ७ ॥
सप्तदशाध्यायीं सुगम । सांगितले ब्रह्मचर्य-धर्म ।
गृहस्थाचें स्वधर्मकर्म । नित्यनेम निरूपिले ॥ ८ ॥
आतां अष्टादशाध्यायीं जाण । वानप्रस्थाश्रमलक्षण ।
संन्यासधर्माचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ९ ॥
श्रीभगवानुवाच-
वनं विविक्षुः पुत्रेषु भार्यां न्यस्य सहैव वा ।
वन एव वसेच्छान्तस्तृतीयं भागमायुषः ॥ १ ॥
आतां क्रमेंचि निरूपण । वानप्रस्थाचें आलें जाण ।
त्यासी वनास निघावया कारण । आयुष्यलक्षण विभाग ॥ १० ॥
’शतायुःपुरुष’-मर्यादा श्रुती । त्याच्या तृतीयभागाची स्थिती ।
सासष्टी क्रमिल्याअंतीं । वनाप्रती निघावें ॥ ११ ॥
निघावया वनाप्रती । भार्या देऊनि पुत्राचे हातीं ।
आपण निघावें शीघ्रगतीं । वानप्रस्थीं वनवासा ॥ १२ ॥
भार्या साध्वी पतिव्रता सती । ईश्वरस्वरूप मानी पती ।
भ्रतार निघतां वानप्रस्थीं । जे पुत्राप्रती राहेना ॥ १३ ॥
सांडितां भ्रतारसेवेसी । कल्पांत हों पाहे जिसी ।
जे भ्रतारचरणांची दासी । ते सवें वनासी आणावी ॥ १४ ॥
जो पुरुष स्त्रीसमवेत । वनीं झाला वानप्रस्थ ।
तेणें स्त्रीकामासी अलिप्त । व्हावें दृढव्रत ते आश्रमीं ॥ १५ ॥
जो वानप्रस्थवनवासी । तेणें दृढ धरावी शांति मानसीं ।
नातळावें कामक्रोधासी । हेही व्रत त्यासी आवश्यक ॥ १६ ॥
कन्दमूलफलैर्वन्यैर्मेध्यैर्वृत्तिं प्रकल्पयेत् ।
वसीत वल्कलं वासस्तृणपर्णाजिनानि च ॥ २ ॥
वनींचीं कंदमूळफळें । जीं निपजलीं ऋतुकाळें ।
तींही अतिपवित्रें निर्मळें । आहार तेणें मेळें करावा ॥ १७ ॥
वनवासीं वस्त्रें जाण । वल्कलें व्याघ्रमृगाजिन ।
अथवा नेसावें केवळ तृण । कां पर्णाभरण वृक्षांचें ॥ १८ ॥
वानप्रस्थीं नेमग्रहण । ऐक त्याचेंही लक्षण ।
त्या नेमाचें निरूपण । स्वयें नारायण सांगत ॥ १९ ॥
केशरोमनखश्मश्रु मलानि बिभृयाद्दतः ।
न धावेदप्सु मज्जेत त्रिकालं स्थण्डिलेशयः ॥ ३ ॥
केश म्हणिजे मस्तकींचे । श्मश्रु बोलिजे मुखींचे ।
रोम ते कक्षोपस्थींचे । छेदन यांचें न करावें ॥ २० ॥
मस्तकीं न करावें वपन । न करावें श्मश्रुकर्म जाण ।
न करावें रोमनखच्छेदन । दंतधावन न करावें ॥ २१ ॥
स्नान मुसलवत् केवळ । अवश्य करावें त्रिकाळ ।
प्रक्षाळावे ना शरीरमळ । व्रत प्रबळ वनस्था ॥ २२ ॥
केवळ भूमीवरी शयन । सदासर्वदा करावें जाण ।
तळीं घालावें ना तृण । मग आस्तरण तें कैंचें ॥ २३ ॥
यापरी वानप्रस्थें जाण । दृढ धरूनि व्रतधारण ।
करावें तपाचरण । तें तपलक्षण अवधारीं ॥ २४ ॥
ग्रीष्मे तप्येत पञ्चाग्नीन् वर्षास्वासारषाड्वले ।
आकण्ठमग्नः शिशिर एवं वृतस्तपश्चरेत् ॥ ४ ॥
उष्णकाळीं पंचाग्नीं । अग्निकुंडे चहूं कोणीं ।
पांचवा रवि माध्याह्नीं । ऐसा पंचाग्नी साधावा ॥ २५ ॥
माळा करोनि उच्च प्रदेशीं । धन वर्षतां धारावर्त्तेंसीं ।
तेथ व्हावें आकाशवासी । वर्षाकाळीं ऐसी तपप्राप्ती ॥ २६ ॥
आलिया हेमंतऋतूसी । आकंठमग्न जळावासी ।
जळ वास करावा निशीं । हे वानप्रस्थासी तपक्रिया ॥ २७ ॥
हे तपक्रिया प्रतिवरूषीं । विहित वानप्रस्थासीं ।
वयसापरत्वें भक्षणासी । हृषीकेशी सांगत ॥ २८ ॥
अग्निपक्वं समश्नीयात्कालपक्वमथापि वा ।
उलूखलाश्मकुट्टो वा दन्तोलूखल एव वा ॥ ५ ॥
अगीस्तव पाका आलीं । कां काळें जीं परिपक्व झालीं ।
तीं तापसालागीं भलीं । आहारीं विहिलीं उदरार्थ ॥ २९ ॥
दांत असलिया बळी । फळें खावी तेणें सगळीं ।
कां गेलिया दांत समूळीं । कांडूनि उखळीं सुखे खावीं ॥ ३० ॥
जरी उखळ न मीळे वनीं । तरी खावीं दगडें ठेंचुनी ।
नाहीं चाड गोडपणीं । क्षुधानिवारणीं आहारार्थ ॥ ३१ ॥
स्वयं सञ्चिनुयात्सर्वमात्मनो वृत्तिकारणम् ।
देशकालबलाभिज्ञो नाददीतान्यदाहतम् ॥ ६ ॥
ऋतुकाळीं फळें संपूर्णें । तीं कालांतराकारणें ।
संग्रहो सर्वथा न करणें । व्रतधारणें वनस्था ॥ ३२ ॥
पूर्वदिवसीं फळें आणिलीं । अपरदिवसीं जरी उरलीं ।
ती अवश्य पाहिजे त्यागिलीं । नाहीं बोलिलीं आहारार्थ ॥ ३३ ॥
प्रत्यहीं आहारार्थ जाण । फळें आणावीं नूतन ।
जीर्ण फळांचें भक्षण । निषिद्ध जाण वानप्रस्था ॥ ३४ ॥
आणिकें फळें जीं आणिलीं । तीं अंगीकारा निषिद्ध झालीं ।
जीं स्वकष्टें अर्जिलीं । तींचि वहिलीं आहारार्थ ॥ ३५ ॥
देश काळ वर्तमान । इत्थंभूत कळलें ज्ञान ।
तरी संग्रह न करावा जाण अदृष्टधारण निर्धारें ॥ ३६ ॥
पराचा प्रतिग्रहो पूर्ण । सर्वथा न करावा आपण ।
प्रतिग्रह घेतां जाण । व्रतखंडन वानप्रस्था ॥ ३७ ॥
वन्यैश्चरुपुरोडाशैर्निर्वपेत्कालचोदितान् ।
न तु श्रौतेन पशुना मां यजेत वनाश्रमी ॥ ७ ॥
जो वानप्रस्थ स्त्रीसमवेत । त्यासी अग्निहोत्र झालें प्राप्त ।
तेव्हां कर्म जें वेदोक्त । तें करावें समस्त वनवासीं ॥ ३८ ॥
वनीं जीं फळें ज्या ऋतूस । तोचि कल्पावा चरुपुरोडाश ।
तेणें यजावा मी यज्ञपुरुष । सावकाश मंत्रोक्त ॥ ३९ ॥
यापरी श्रौतकर्मविधान । यागार्थ पशुहनन ।
तें वानप्रस्थासी नाहीं जाण । वनफळीं यजन यागाचें ॥ ४० ॥
अग्निहोत्रं च दर्शश्च पूर्ण्मासश्च पूर्ववत् ।
चातुर्मास्यानि च मुनेराम्नातानि च नैगमेः ॥ ८ ॥
पूर्वीं अग्निहोत्रकर्में जैसीं । गृहीं होतीं गृहस्थासी ।
तींचि चालवावीं वनवासीं । वेदाज्ञेसीं वनस्थें ॥ ४१ ॥
आम्नायें आगमनिगमांसी । जाणोनि करावें यागासी ।
दर्शपौर्णमासचातुर्मास्यांसी । निष्कामतेसी वेदाज्ञा ॥ ४२ ॥
ऐसा मुनीश्वर वनवासी । तपस्वी तेजोराशी ।
त्याचिये फळप्राप्तीसी । स्वयें हृषीकेशी सांगत ॥ ४३ ॥
एवं चीर्णेन तपसा मुनिर्धमनिसन्ततः ।
मां तपोमयमाराध्य ऋषिलोकादुपैति माम् ॥ ९ ॥
ऐसें वेदोक्त तप साचार । आस्तिक्यभावें अत्यादर ।
साक्षेपें करितां निरंतर । अस्थिमात्र देह उरे ॥ ४४ ॥
शुष्कशरीरपांजरा । त्वचेनें झांकिलिया शिरा ।
परी सामर्थें अति खरा । न सरे माघारा तपोनिष्ठें ॥ ४५ ॥
ऐसें यावज्जन्म करितां तप । तो सबाह्य झाला निष्पाप ।
लाहोनि ज्ञान सद्रूप । माझें निजस्वरूप तो पावे ॥ ४६ ॥
अवशेष वासना असतां । सूक्षरूप प्रतिबद्धकता ।
तपाभिमानें तत्त्वतां । देहअहंता अणुमात्र ॥ ४७ ॥
परी फळाशा पोटीं नाहीं । ऐसेनि निमाला जो देही ।
तो पावोनि ऋषिलोकाच्या ठायीं । तेथोनि पाहीं मज पावे ॥ ४८ ॥
जो ऋषिलोकातें पावला । तो क्रमें मुक्तीच्या मार्गा आला ।
तेथूनि क्रमेंचि मज पावला । यापरी उद्धरला वनस्थ ॥ ४९ ॥
यस्त्वेतत् कृच्छ्रतश्चीर्णं तपो निःश्रेयसं महत् ।
कामायाल्पीयसे युञ्ज्याद्बालिशः कोऽपरस्ततः ॥ १० ॥
एवं वानप्रस्थ अतिकष्टीं । तपादिसाधनसंकटीं ।
भोगफळाशेच्या तुटीं । मोक्षपरिपाटी पावले ॥ ५० ॥
जें हाता आलें मोक्षफळ । आविरिंच्यादि मंगळ ।
तें तपादिसाधन निर्मळ । कामार्थ केवळ कल्पिती ॥ ५१ ॥
जेवीं कां चिंतामणीचियेसाठीं । मागे चातीलागीं खापरखुंटी ।
कां परीस देवोनि पालटीं । काळी गोमटी वीट मागे ॥ ५२ ॥
तेवीं मनुष्यपणाचिये स्थितीं । उत्तम जन्में तपःप्राप्ती ।
ते तपःक्रिया व्यर्थ करिती । काम वांछिती ते मूर्ख ॥ ५३ ॥
त्या मूर्खांचें मूर्खपण । किती सांगावें गा गहन ।
मोक्षप्राप्तीचें साधन । कामलिप्सा जाण नाशिलें ॥ ५४ ॥
असो हें मूर्खाचें कथन । वानप्रस्थाचेंचि लक्षण ।
पूढील सांगेन संपूर्ण । शस्त्रार्थ जाण सुनिश्चित ॥ ५५ ॥
जो वानप्रस्थ आपण । तपादि साधनीं अतिक्षीण ।
झाला तरी वैराग्यज्ञान । ज्यासी जाण नुपजेचि ॥ ५६ ॥
पन्नास वर्षें गार्हस्थ्य । दोनी द्वादशें वानप्रस्थ ।
झाला तरी जो अप्राप्त । वैराग्ययुक्त निजज्ञाना ॥ ५७ ॥
आयुष्याचे तीन भागवरी । वेंचलें गा ऐशापरी ।
आतां चतुर्थ भाग उरल्यावरी । क्षीण शरीरीं जर्जर ॥ ५८ ॥
ऐसें शरीर झालिया क्षीण । अल्पही वैराग्य झाल्या जाण ।
करावें संन्यासग्रहण । कर्माचरण यथाशक्ती ॥ ५९ ॥
वानप्रस्थाश्रमी झाल्याही । निःशेष वैराग्य अल्पही ।
सर्वथा नुपजे ज्याच्या ठायीं । त्याचा अधिकार पाहीं हरि बोले ॥ ६० ॥
यदासौ नियमेऽकल्पो जरया जातवेपथुः ।
आत्मन्यग्नीन् समारोप्य मच्चित्तोऽग्निं समाविशेत् ॥ ११ ॥
सर्वथा वैराग्य नुठी देहीं । जरा आदळली ठायींचे ठायीं ।
स्वधर्माचरणीं शक्ति नाहीं । कंप पाहीं सर्वांगीं ॥ ६१ ॥
ऐसा वानप्रस्थवनवासी । आत्मसमारोप करूनि अग्नीसी ।
मातें दृढ ध्याऊनि मानसीं । अग्निप्रवेशीं रिघावें ॥ ६२ ॥
वानप्रस्थाश्रमीं वनस्थ । अतिशयें झाला जो विरक्त ।
त्याची उत्तरविधि समस्त । स्वयें भगवंत सांगतसे ॥ ६३ ॥
यदा कर्मविपाकेषु लोकेषु निरयात्मसु ।
विरागो जायते सम्यङ् न्यस्ताग्निः प्रव्रजेत्ततः ॥ १२ ॥
वानप्रस्थीं अनुष्ठान । तेणें वैराग्य अतिगहन ।
इंद्रचंद्रादिब्रह्मसदन । निरयासमान जो मानी ॥ ६४ ॥
ऐसा दृढ वैराग्यउठावा । तेणें विहिताग्नि बोळवावा ।
त्याग करूनि आघवा । अंगीकारावा संन्यास ॥ ६५ ॥
ते संन्यासग्रहणस्थिती । यथाशास्त्र यथापद्धती ।
स्वयें सांगताहे श्रीपती । यथानिगुती विहितार्थे ॥ ६६ ॥
इष्ट्वा यथोपदेशं मां दत्वा सर्वस्वमॄत्विजे ।
अग्नीन्स्वप्राण आवेश्य निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥ १३ ॥
अष्टश्राद्धादि विधान । प्राजापत्यनामिष्टिसाधन ।
मज भगवंतातें यजून । सर्वस्वदान ऋत्विजां ॥ ६७ ॥
मुख्यत्वें मूर्त जो अग्नी । तो निजहृदयीं संस्थापूनी ।
आशा निःशेष छेदूनी । संन्यास करूनी निरपेक्ष ॥ ६८ ॥
संन्यास करितेठायीं । विघ्नें अपार उठतीं पाहीं ।
तीं रगडूनियां पायीं । संन्यास तिंहीं करावा ॥ ६९ ॥
विप्रस्य वै संन्यसतो देवा दारादिरूपिणः ।
विघ्नान्कुर्वन्त्ययं ह्यस्मानाक्रम्य समियात्परम् ॥ १४ ॥
संन्यास करिता जो ब्राह्मण । त्यासी समस्त देव मिळोन ।
नाना स्त्रियादि रूपें जाण । अनंत विघ्नें करूं येती ॥ ७० ॥
विघ्न करावया कारण । मनुष्य देवांचा पशु जाण ।
सदा अर्पी बळिदान । देवाअधीन हा सर्वदा ॥ ७१ ॥
तो बळी नेदी येथूनि आतां । पाय देऊनि आमुचे माथां ।
घेऊं पाहे ब्राह्मसायुज्यता । यालागीं सर्वथा विघ्नें करिती ॥ ७२ ॥
तेथ वैराग्यबळें तत्त्वतां । विघ्नें हाणूनियां लातां ।
अवगणूनि देवां समस्तां । संन्यास सर्वथा करावा ॥ ७३ ॥
ऐसा वैराग्यें उद्भट । विवेकज्ञानें अतिश्रेष्ठ ।
संन्यासग्रहण वरिष्ठ । विधिनिष्ट विभागें ॥ ७४ ॥
एवं झाल्या संन्यासग्रहण । त्याचें विधीचें विधिविधान ।
स्वयें सांगताहे नारायण । स्वधर्मलक्षण संन्यासिया ॥ ७५ ॥
बिभृयाच्चेन्मुनिर्वासः कौपीनाच्छादनं परम् ।
त्यक्तं न दण्डपात्राभ्यामन्यत्किञ्चिदनापदि ॥ १५ ॥
भूतां अभयदानपुरस्कर । संकल्पपूर्वक प्रेषोच्चार ।
तैं उरलें दिसे देहमात्र । सर्वस्य येर त्यागिलें ॥ ७६ ॥
जो गुरुवाक्यश्रवणासरिसा । वस्तूचि होऊनि ठेला आपैसा ।
उडाला देहबुद्धिचा वळसा । तुटला फांसा कर्माचा ॥ ७७ ॥
त्यासी विधिविधान कर्तव्यता । बोलोंचि नये गा सर्वथा ।
नवनीत आलिया हाता । रितें ताक आतां कोण घुसळी ॥ ७८ ॥
कापूर मिळालिया वन्हीं । तो परतेना कापूरपणीं ।
तेवीं वस्तु झाला जो गुरुश्रवणीं । तो विधिकिंकरपणीं वर्तेना ॥ ७९ ॥
परी गुरुवाक्यें तत्त्वतां । ज्यासी ऐसी हे अवस्था ।
सत्य न बाणेचि सर्वथा । त्याची विधानता अवधारीं ॥ ८० ॥
गुरुवाक्याचें करितां मनन । नागवेपणीं लाजे मन ।
तरी लिंगमात्र आच्छादन । कौपीन जाण धरावी ॥ ८१ ॥
इतुकेन निर्वाह न सरे । ऐसें जाणवलें जैं पुरें ।
तैं वस्त्रखंड दुसरें । स्वाधिकारें धरावें ॥ ८२ ॥
दंड कमंडलु जंव आहे । तंव कौपीन बहिर्वास राहे ।
दंडत्यागासवें पाहें । त्याग होये वस्त्रांचा ॥ ८३ ॥
आपत्तिकाळीं संन्याशासी । रोग लागला होय ज्यासी ।
का जरेनें व्यापिलें देहासी । तैं जें लागेल त्यासी तें द्यावें ॥ ८४ ॥
गुरुवाक्यें श्रवण मनन । ऐसें साधी जो साधन ।
त्या साधकाचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ८५ ॥
दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलम् ।
सत्यपूतां वदेद्वाचं मनःपूतं समाचरेत ॥ १६ ॥
दृष्टि ठायीं ठेवूनि जाण । पृथ्वी पाहूनि पावन ।
हंसगतीं करी गमन । अनुसंधान निजवृत्तीं ॥ ८६ ॥
जेथ जीवसंपदा दृष्टीं पडे । तैं प्राण गेल्या न चले पुढें ।
जीवांतें काढूनि कडे । पाऊल पडे अतिशुद्ध ॥ ८७ ॥
आधींच पवित्र गंगाजळ । त्याचा निर्मळ वस्त्रें निरसोनि मळ ।
यापरी करोनियां निर्मळ । गंगाजळ सेविती ॥ ८८ ॥
ज्याचे वाचेचे आळां । असत्याच्या तृणशाळा ।
जाळूनि वैराग्यज्वाळा । सत्याचा उगवला कल्पद्रुम ॥ ८९ ॥
ज्या कल्पद्रुमाचीं वचनफळें । परिपक्वे आणि सोज्वळें ।
मधररसेंसीं रसाळें । अतिनिर्मळें घमघमितें ॥ ९० ॥
जें श्रवणीं अतिगोड । पुरवी श्रोतयांचें कोड ।
निववी जीवाची चाड । सत्य सुरवाड हा वाचेचा ॥ ९१ ॥
सहजें संन्याशाचें ध्यान । `अहमेव् नारायण्’ ।
तें दृढ् धरोनि अनुसंधान् । पवित्र् मन् करावें ॥ ९२ ॥
मन् करोनि पावन् । पृथ्वी विचरावी जाण् ।
त्या मनाचें पवित्रपण् । सर्वत्र् आपण् लक्षावें ॥ ९३ ॥
संन्याशाचे धर्मीं जाण् । मुख्यत्वें हेंचि लक्षण् ।
पवित्र् करोनि अंत्:करण् । सर्वत्र् नारायण् लक्षावा ॥ ९४ ॥
मनाचें पवित्रपण् । उद्धवा या नांव् जाण् ।
आतां त्रिदंडाचें लक्षण् । संन्यासनिरूपण् तें ऐक् ॥ ९५ ॥
मौनानीहानिलायामा दण्डा वाग्देहचेतसाम् ।
न् ह्येते यस्य् सन्त्यङ्ग् वेणुभिर्न् भवेद्यतिः ॥ १७ ॥
मौन् अथवा सत्य् भाषण् । कां श्रीरामनामाचें स्मरण् ।
हो कां ओंकाराचें उच्चारण् । `वाग्दंड्’ जाण् या नांव् ॥ ९६ ॥
शरीरींचे जितुकें चळण् । तें प्राणाचेनि बळें जाण् ।
त्या प्राणाचें प्राणरोधन् । करावें आपण् प्राणायामें ॥ ९७ ॥
प्राणायामें निजप्राण् । जिणोनि करावा स्वाधीन् ।
या नांव् `देहदंड्’ जाण् । ऐक् लक्षण् `मनोदंडाचें’ ॥ ९८ ॥
मनाचें चपळपण् । संकल्प् विकल्प् जाण् ।
त्याचें करावया छेदन् । ब्रह्मानुसंधान् करावें ॥ ९९ ॥
माझें स्वरूप् सर्वगत् । तेथ् निश्चयें ठेवितां चित्त् ।
मन् संकल्पविकल्पें जाय् जेथ् । तेथ् तेथ् स्वरूप् ॥ १०० ॥
ऐसें सावध् राखतां मन् । दृढ् लागल्या अनुसंधान् ।
तंव् संकल्पविकल्प् क्षीण् । सहजचि जाण् स्वयें होती ॥ १ ॥
देह् वाचा आणि मन् । या त्रिदंडांचें लक्षण् ।
तुज् म्यां सांगितले संपूर्ण् । संन्यासत्व् जाण् येणें सत्य् ॥ २ ॥
हे तिन्ही दंड् नसतां जाण् । केवळ् वेणुदंडग्रहण् ।
तेणें संन्यासत्व् न् घडे जाण् । देहविटंबन् दंभार्थ् ॥ ३ ॥
सन्याशाचा आहार् विहार् । आचार् संचार् विचार् ।
स्वधर्मयुक्त् साचार् । स्वयें सारंगधर् सांगतु ॥ ४ ॥
भिक्षां चतुर्षु वर्णेषु विगर्ह्यान्वर्जयंश्चरेत् ।
सप्तागारानसंक्लृप्तांस्तुष्येल्लब्धेन् तावता ॥ १८ ॥
पूर्वी जाण् संन्याशासी । चतुर्वर्णीं भिक्षा होती त्यासी ।
कलियुगीं गोष्टी झाली कैसी । ब्राह्मणापाशीं चतुर्वर्ण् ॥ ५ ॥
ज्याची जीविका जेणें जाण् । त्या ब्राह्मणाचा तोचि वर्ण् ।
ऐका तेंही प्रकरण् । जीविकालक्षण् सांगेन् ॥ ६ ॥
`मुख्य् ब्राह्मणाची वृत्ती’ जाण् । `शिल्’ `उंछ्’ का `कोरान्न्’ ।
अयाचित् का अध्यापन् । अथवा याजन् जीविकेसी ॥ ७ ॥
जो जीविकेलागीं निर्धारीं । शस्त्र् घेऊनियां करीं ।
शूरवृत्तीं जीविका करी । तो जाणावा `क्षत्री’ ब्राह्मणांमाजीं ॥ ८ ॥
जो वाणिज्यवृतीवरी । नित्य् जीविका आपुली करी ।
तो ब्राह्मण् ब्राह्मणामाझारीं । `वैश्य्’ निर्धारीं निश्चित् ॥ ९ ॥
जो शूद्राचे शूद्रक्रियेवरी । सदा सर्वदा जीविका करी ।
तो ब्राह्मण् शूद्रकर्मेंकरीं । `शूद्रत्व्’ धरी क्रियायोगें ॥ ११० ॥
जैं उत्तम् ब्राह्मणाची भिक्षा न् लभे । तैं क्षत्रियब्राह्मणीं भिक्षा लाभे ।
क्षात्रब्राह्मणांचेनि अलाभें । वैश्यादि ब्राह्मणीं लाभे भिक्षाग्रहण् ॥ ११ ॥
ब्राह्मण्-क्षत्रिय्-वैश्यब्राह्मणीं । भिक्षेस् अप्राप्त् हे तिनी ।
तैं शूद्रजीविका-ब्राह्मणीं । भिक्षाग्रहणीं अधिकारु ॥ १२ ॥
यांत् निंद्य् जे ब्राह्मणाआंतु । केवळ् दोषी अथवा अभिशप्तु ।
ते भिक्षेसी न् लावावा हातु । हा स्वधर्मार्थु भिक्षेचा ॥ १३ ॥
तेही भिक्षा अतिनेमस्त् । भिक्षेसी येतों हें कळों नेदित् ।
मागावीं नेमिलीं घरें सात् । जें झालें प्राप्त् तेणें सुखी ॥ १४ ॥
जे सातां घरीं भिक्षा प्राप्त् । ते भिक्षेचा धर्म् विहित् ।
स्वयें सांगे श्रीकृष्णनाथ् । स्मृतिशास्त्रार्थप्रयोगें ॥ १५ ॥
बहिर्जलाशयं गत्वा तत्रोपस्पृश्य् वाग्यतः ।
विभज्य् पावितं शेषं भुञ्जीताऽशेषमाहृतम् ॥ १९ ॥
ग्रामाबाहेर् गंगातीरीं । अथवा तडागाचे परिसरीं ।
भिक्षा धरोनियां करीं । आचमन् तीरीं करावें ॥ १६ ॥
याचित् जें भिक्षेचें अन्न् । तें द्वादशप्रणवें अभिमंत्रून् ।
तेणें मंत्रोदकें प्रोक्षीतां जाण् । होय् पावन् पवित्र् ॥ १७ ॥
चतुर्धा करावें त्या अन्नातें । चार् अधिकारी त्या भागतें ।
ब्रह्मा विष्णु अर्क् आणि भूतें । अर्पण् तेथें अवधारीं ॥ १८ ॥
विष्णुकल्पित् जो भाग् । तो जळीं घालावा साङ्ग् ।
भूतकल्पित् जो विभाग् । तो पृथ्वीवरी चांग् ठेवावा ॥ १९ ॥
उरले जे विभाग् दोनी । यतीसी अधिकार् सेवनीं ।
दीन् मागों आलिया ते क्षणीं । भूतदयागुणीं अन्न् द्यावें ॥ १२० ॥
परी मी एक् अन्नदाता । हें आठवोंही नये चित्ता ।
आल्या दातेपणाची अहंता । अधर्मता संन्यासीं ॥ २१ ॥
मधुकरीचें अवघेंचि अन्न् । समयीं मागों येती दीन् ।
येणें उद्देशें अधिक् अन्न् । सर्वथा जाण् मागों नये ॥ २२ ॥
करितां मधुकरीभोजन् । ठायीं अधिक् उरलिया अन्न् ।
तें सांडितां अतिपतन् । अवघेंच् जाण् भक्षावें ॥ २३ ॥
संन्यासधर्मीं लघु आहार् । नित्य् करावा निरंतर् ।
अधिक् आहारीं विकार् । निद्रा आळस् फार् बाधिती ॥ २४ ॥
ज्यालागीं कीजे चतुर्थाश्रम् । तो संन्याशाचा मुख्य् धर्म् ।
स्वयें सांगे पुरुषोत्तम् । जेणें आत्माराम् पाविजे ॥ २५ ॥
एकश्चरेन्महीमेतां निःसङ्गः संयतेन्द्रियः ।
आत्मक्रीड् आत्मरत् आत्मवान् समदर्शनः ॥ २० ॥
सदा वैराग्य् अंगीं पुरतें । जो अपेक्षीना सांगात्यातें ।
निःसंग् होत्साता चित्तें । सुखें पृथ्वीतें विचरतु ॥ २६ ॥
इंद्रियें बांधोनि चित्ताच्या पायीं । चित्त् लावी चैतन्याच्या ठायीं ।
तेणें चिन्मात्र् ठसावें पाहीं । देहत्व् देहीं स्मरेना ॥ २७ ॥
ऐसा आत्मस्थितीचा उद्यम् । तेणें आत्मक्रीडेचा आराम् ।
आत्मसुखाचा संभ्रम् । अनुभव् परम् तो ऐक् ॥ २८ ॥
आत्मस्थिति निजात्मयुक्त् । तेणें आत्मसुखें उल्हासत् ।
सदा समदर्शनें डुल्लत् । वोसंडत् समसाम्यें ॥ २९ ॥
ऐशिया समसुखाची संपत्ती । भोगावया सुनिश्चितीं ।
सदा एकाकी वसे एकांतीं । तेंचि श्रीपती सांगत् ॥ १३० ॥
विविक्तक्षेमशरणो मद्भावविमलाशयः ।
आत्मानं चिन्तयेदेकमभेदेन् मया मुनिः ॥ २१ ॥
पवित्र् आणि विजन् । प्रशस्त् आणि एकांतस्थान् ।
तेणें माझें अनुसंधान् । सद्भावें जाण् सर्वदा ॥ ३१ ॥
तेथें सांडून् जनपद् दुश्चित् । सदा एकांतीं व्हावें निरत् ।
मद्भावें सुनिश्चित् । आत्मसुख् प्राप्त् साधकां ॥ ३२ ॥
ज्यासी निजात्मसुख् झालें प्राप्त् । तो होय् अनन्यशरणागत् ।
मीवांचूनि जगाआंत् । आणीक् अर्थ् देखे न् ॥ ३३ ॥
ऐसे अनन्य् करितां माझें ध्यान् । साधक् विसरे मीतूंपण् ।
तेव्हां अभेदें चैतन्यघन् । मद्रूप् जाण् तो होय् ॥ ३४ ॥
त्या मद्रूपाचे स्वरूपस्थिती । पाहों जातां निजात्मवृत्ती ।
मी ना तो ऐशी होय् गती । `अभेदप्राप्ती’ या नांव् ॥ ३५ ॥
जंव् असे द्वैतवार्ता । तंव् भयाची बाधकता ।
अभेदत्व् आल्या हाता । निर्भयता साधकां ॥ ३६ ॥
अभेदप्राप्तीच्या ठायीं । बंधमोक्षांची वार्ता नाही ।
गडगर्जे बंधमोक्ष् पाहीं । नांदती नवायी हरि बोले ॥ ३७ ॥
अन्वीक्षेतात्मनो बन्धं मोक्षं च् ज्ञाननिष्ठया ।
बन्ध् इन्द्रियविक्षेपो मोक्ष् एषां च् संयमः ॥ २२ ॥
ऐक्यें पावोनि एकात्मता । तेथूनि बंधमोक्ष् पाहतां ।
दोंहीची मिथ्या वार्ता । मायिकता निश्चित् ॥ ३८ ॥
प्रवृत्तीमाजीं बंधमोक्षता । त्या दोंहीची विभागता ।
इंद्रियांची जे विषयासक्तता । `दृढबद्धता’ ती नांव् ॥ ३९ ॥
काया-वाचा-चित्तवृत्तीं । निःशेष् विषयांची विरक्ती ।
या नांव् साचार् `मुक्ति’ । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ १४० ॥
ज्यासी साचार् पाहिजे मुक्ती । तेणें करावी विषयनिवृत्ती ।
हेचि मुख्यत्वें उपायस्थिती । कृष्ण् कृपामूर्ती सांगत् ॥ ४१ ॥
तस्मान्नियम्य् षड्वर्गं मद्भावेन् चरेन्मुनिः ।
विरक्तः क्षुल्लकामेभ्यो लब्ध्वाऽऽत्मनि सुखं महत् ॥ २३ ॥
येणें विचारें विचारिता । विषयासक्ती दृढबद्धता ।
त्या विषयांचा त्याग् करितां । निजमुक्तता सहजेंचि ॥ ४२ ॥
तेचि विषयांची विरक्ती केवीं । आतुडे आपुल्या हातीं ।
यालागीं वैराग्याची उत्पत्ती । साधकें निश्चितीं साधावी ॥ ४३ ॥
अंतरीं वासना दृढमूळ् । विषयशाखा तेणें सबळ् ।
ते वासना छेदावया समूळ् । वैराग्य् सबळ् साधावें ॥ ४४ ॥
वैराग्यप्राप्तीचें कारण् । स्वधर्मकर्म् मदर्पण् ।
सांडावें कर्माचें कर्तेपण् । `मदर्पण्’ या नांव् ॥ ४५ ॥
मदर्पणें कर्मस्थिती । तेणें माझ्या ठायीं उपजें प्रीती ।
माझें नाम् माझी कीर्ती । चिंतन् चित्तीं पैं माझें ॥ ४६ ॥
ऐशिया माझ्या परम् प्रीतीं । होय् वैराग्याची उत्पत्ती ।
तेणें विषयांची विरक्ती । माझी सुखप्राप्ती शनैःशनैः ॥ ४७ ॥
माझेनि सुखें माझें भजन् । अत्यंत् थोरावे पैं जाण् ।
तेव्हा सर्वत्र् मद्भावन् । ब्रह्मत्वें पूर्ण् ठसावे ॥ ४८ ॥
सर्वत्र् ब्रह्मभावन् । ब्रह्मसुखाचें अनुसंधान् ।
धरूनि करावें पर्यटण् । जंव् निर्वासन् मन् होय् ॥ ४९ ॥
पुत्रग्रामव्रजान् सार्थान् भिक्षार्थं प्रविशंश्चरेत् ।
पुण्यदेशसरिच्छैलवनाश्रमवतीं महीम् ॥ २४ ॥
पृथ्वी विचरणें विचित्र । पुण्यदेश कुरुक्षेत्र ।
सप्त पुर्या परम पवित्र । पुष्करादि थोर महातीर्थें ॥ १५० ॥
कृतमाला पयस्विनी । पुण्यरूप ताम्रपर्णी ।
गौतमी रेवा त्रिवेणी । परमपावनी गोमती ॥ ५१ ॥
कृष्णा वेण्या तुंगभद्रा । तपती पयोष्णी भिंवरा ।
यमुना भागीरथी नीरा । गंगा सागरासंगमीं ॥ ५२ ॥
ऋष्यमूक श्रीशैल व्यंकटाद्री । मूळपीठींचा सह्याद्री ।
गौतमीतीरींचा ब्रह्मगिरी । जो पापें संहारी यात्रामात्रें ॥ ५३ ॥
हो कां चढता हिमगिरी । पदीं दुरितांतें दूर करी ।
निःशेष पापांतें निवारी । ते यात्रा मुनीश्वरीं अवश्य कीजे ॥ ५४ ॥
दंडकारण्य बृहद्वन । नैमिषारण्य आनंदवन ।
इत्यादि वनांचें गमन । संन्याशीं जाण करावें ॥ ५५ ॥
च्यवनकपिलव्यासाश्रम । गौतमवामनआश्रमोत्तम ।
यात्रा श्रेष्ठ बदरिकाश्रम । जो सकळ कर्मदाहकु ॥ ५६ ॥
ऐशीं स्थळें जीं पावन । तेथें संन्याशियें करावें गमन ।
मार्गीं भिक्षार्थ जें अटन । तेंही निरूपण अवधारीं ॥ ५७ ॥
हाट हाटवटिया अति उत्तम । त्यातें `पुर्’ म्हणती नरोत्तम् ।
हाटहाटवटियाहीन् तो `ग्राम्’ । भिक्षेचा नेम् सारवा तेथें ॥ ५८ ॥
गायीगौळियांचें निवासस्थान् । `व्रत्’ त्यातें म्हणती जाण् ।
`सार्थ्’ म्हणिजे पव्हा संपूर्ण् । भिक्षार्थ् अटन् करावें तेथें ॥ ५९ ॥
पवित्र् भिक्षेचे प्राप्तीकारणें । संन्यासीं अवश्य् जाणें ।
तेचि अर्थींचें निरूपणें । स्वयें श्रीकृष्ण् सांगिजे ॥ १६० ॥
वानप्रस्थाश्रमपदेष्वभीक्षणं भैक्ष्यमाचरेत् ।
संसिद्धयत्याश्वसंमोहः शुद्धसत्त्वः शिलान्धसा ॥ २५ ॥
शुद्ध् व्हावया अंतर् । वानप्रस्थाश्रमी जो नर् ।
जाऊनि ठाकावें त्याचें द्वार् । अतिसादर् भिक्षार्थ् ॥ ६१ ॥
सेवितां सात्त्विकाचे अन्नासी । शुद्धसत्त्वता साधकासी ।
तत्काळ् होय् ग्रासोग्रासीं । शुद्ध् अन्नासी हा महिमा ॥ ६२ ॥
यालागीं वानप्रस्थाचें द्वार् । ठाकोनिजावें वारंवार् ।
तेणें सत्त्वशुद्धि अनिवार् । होय् साचार् साधकां ॥ ६३ ॥
शुद्ध् भिक्षेचिये प्राप्ती । सत्त्वशुद्ध् होय् वृत्ती ।
तेणें वासना निःशेष् नासती । निजशांती उल्हासे ॥ ६४ ॥
वासना नासल्या निलाग् । तो सत्यत्वें न् देखे जग् ।
विषयासक्ति कैंची मग् । सहज् विराग् उद्भट् ॥ ६५ ॥
नैतद्वस्तुतया पश्येद् दृश्यमानं विनश्यति ।
असक्तचित्तो विरमेदीहामुत्र् चिकीर्षितात् ॥ २६ ॥
येथ् जें जें दिसे नासे । हें सर्वांसी प्रत्यक्ष् आभासे ।
परी अज्ञानें भुलले कैसे । विषयविलासें गुंतोनी ॥ ६६ ॥
यालागीं शुद्ध् भिक्षेचिये प्राप्ती । ज्याची शुद्धसत्व् झाली वृत्ती ।
त्यासी विषय् सत्यत्वें न् दिसती । मा विषयासक्ती तेथें कैंची ॥ ६७ ॥
ऐसें मिथ्या विषयांचें भान् । त्याचें विषयासक्त् नव्हे मन् ।
यालागीं भवस्वर्गसाधन् । दोन्ही तो जाण् स्पर्शेना ॥ ६८ ॥
ऐसा जो विषयविरक्त् । त्याचें परमार्थीं लागे चित्त् ।
तो जगीं विचरे अनासक्त् । परमार्थयुक्त् निजबोधें ॥ ६९ ॥
त्याच्या निजबोधाचें लक्षण् । स्वयें सांगताहे नारायण् ।
प्रपंचाचें मिथ्यापण् । समाधान् निजात्मता ॥ १७० ॥
यदेतदात्मनि जगन्मनोवाक्क्ष्प्राणसंहतम् ।
सर्वं मायेति तर्केण् स्वस्थस्त्यक्त्वा न् तत्स्मरेत् ॥ २७ ॥
मनसा-वाचा-प्राणप्रवाहीं । अहंकारकृत् उभयदेहीं ।
जग् आत्म्याच्या ठायीं । मिथ्या मायिक् पाहीं आभासे ॥ ७१ ॥
दोराअंगीं सर्पाभास् । शुक्तिकेमाजीं रजतप्रकाश् ।
उखरीं मृगजळाचा विलास् । तैसा जगदाभास् चिन्मात्रीं ॥ ७२ ॥
जैसा स्वप्नींचा व्यवहार् । तैसें भासे चराचर् ।
ऐसें मिथ्या जाणोनि साचार् । पुढती स्मरणादर् स्फुरेना ॥ ७३ ॥
जो जागा झाला इत्थंभूत् । तैं स्वप्नभोग् न् वांछी चित्त् ।
तेवीं स्वरूपीं जो सुनिश्चित् । तो प्रपंचजात् स्मरेना ॥ ७४ ॥
त्रिदंडी बहूदकाचें कर्म् । तुज् म्यां सांगितलें सुगम् ।
आता हंस् परमहंसांचे धर्म् । यथानुक्रम् अवधारीं ॥ ७५ ॥
संन्यास् चतुर्विध् देख् । `हंस्’ `परमहंस्’ एक् ।
एक् तो `बहूदक्’ । `कुटीचक्’ तयासी बोलिजे ॥ ७७ ॥
वार्धकीं कुटीचकाची परी । अग्निहोत्र्-स्त्रियेचा त्याग् करी ।
परी शिखासूत्र् न् अव्हेरी । गायत्रीमंत्रीं अधिकारु ॥ ७८ ॥
नित्य् भिक्षा पुत्राचे घरीं । पर्णकुटी बांधे त्याचे द्वारीं ।
मठिका सांडोनि न् वचे दूरी । `कुटीचक्’ निर्धारीं या नांव् ॥ ७९ ॥
शिखासूत्र् त्यागोनि जाण् । करूनि त्रिदंडांचें ग्रहण् ।
केवळ् करी कर्माचरण् । ज्ञानाचें लक्षण् जाणेना ॥ १८० ॥
नाहीं वैराग्य् वरिष्ठ् । न् दिसे ज्ञाननिष्ठा श्रेष्ठ् ।
अतिशयेंसीं जो कर्मिष्ठ् । `बहूदक्’ ज्येष्ठ् त्यासी म्हणती ॥ ८१ ॥
जो कां वैराग्याच्या निर्धारीं । ज्ञानसाधनार्थ् विचारी ।
शिखासूत्रकर्मत्याग् करी । आत्मचिंतनावरी निजनिष्ठा ॥ ८२ ॥
ऐसा जो त्यागविलास् । या नांव् `विविदिषा’ संन्यास् ।
ऐशिया निष्ठें वर्ते तो `हंस्’ । एक् `परमहंस्’ हा म्हणती ॥ ८३ ॥
ऐक् परमहंसाचें लक्षण् । ज्ञानपरिपाकें परिपूर्ण् ।
अतएव् शांति वोळंगे आंगण् । देखे तिन्ही गुण् मिथ्यात्वें ॥ ८४ ॥
मिथ्या जाणे कर्माची वार्ता । आपुली देखे नित्य् निष्कर्मता ।
कर्मक्रिया जो कर्तव्यता । ते प्रकृतीचे माथां प्रारब्धें ॥ ८५ ॥
ऐशिया स्थितीं सावकाश् । त्या नांव् जाण् `परमहंस्’ ।
नाहीं मठ् मठिका विलास् । नित्य् उदास् निराश्रयी ॥ ८६ ॥
आतां हंस्-परमहंसांचे धर्म् । स्वयें सांगताहे पुरुषोत्तम् ।
त्या धर्माचें विशद् वर्म् । ऐक् सुगम् उद्धवा ॥ ८७ ॥
ज्ञाननिष्ठो विरक्तो व् मद्भक्तो वाऽनपेक्षकः ।
सलिङ्गानाश्रमांस्त्यक्त्वा चरेदविधिगोचरः ॥ २८ ॥
विषयांची नावडे मातु । ज्ञानप्राप्तीलागीं उद्यतु ।
यापरी जो अतिविरक्तु । तो संन्यास् बोलिजेतु मुख्यत्वें ॥ ८८ ॥
जो ज्ञाननिष्ठा अतिसंपन्न् । सदा स्वरूपीं रंगलें मन् ।
कदा न् मोडे अनुसंधान् । परमहंसासमान् हा हंस् ॥ ८९ ॥
ज्यासी करितां भगवद्भक्ती । अपेक्षामात्राची झाली शांती ।
मोक्षापेक्षा नुपजे चित्तीं । हे संन्यासपद्धती अतिश्रेष्ठ् ॥ १९० ॥
ज्ञाननिष्ठ् कां मद्भक्त् । इहीं आश्रमधर्म् दंडादियुक्त् ।
त्याग् करावा हृदयीं समस्त् । बाह्य् लोकरक्षणार्थं राखावे ॥ ९१ ॥
येचि अर्थींचें निरूपण् । पुढें सांगेल् श्रीकृष्ण् ।
प्रस्तुत् त्यागाचें लक्षण् । ऐक् संपूर्ण् हरि बोले ॥ ९२ ॥
आश्रमधर्म् समस्त् करी । परी विधिकिंकरत्व् तो न् धरी ।
प्रतिबिंब् कांपतां जळांतरी । आपण् बाहेरी कांपेना ॥ ९३ ॥
तेवीं स्वधर्मकर्म् कर्तव्यता । करी परी नाहीं कर्मठता ।
आपुली कर्मातीतता । जाणे तत्त्वतां निजकर्मी ॥ ९४ ॥
यापरी स्वधर्मकर्म् करी । परी विधीचें भय् तो न् धरी ।
विधिनिषेध् घालून् तोडरीं । कर्मे करी अहेतुक् ॥ ९५ ॥
जो नातळे स्वाश्रमकर्मगती । दंडादि लिंग् न् धरी हातीं ।
ऐसिया सर्वत्यागाची स्थिती । पुढें श्रीपती सांगेल् ॥ ९६ ॥
प्रस्तुत् हेंचि निरूपण् । लोकरक्षणार्थ् लिंगधारण् ।
अंतरीं जो निष्कर्म् जाण् । त्याचे लक्षण् हरी बोले ॥ ९७ ॥
बुधो बालकवत् क्रीडेत् कुशलो जडवच्यरेत् ।
वदेदुन्मत्तवद्विद्वान् गोचर्यां नैगमश्चरेत् ॥ २९ ॥
विवेकज्ञान् शुद्ध् आहे । परी बाळकाच्या परी पाहे ।
मानापमान् सुखें साहे । सांडोनि सोये देहाभिमानाची ॥ ९८ ॥
निजनैष्कर्में अतिकुशल् । परी कर्मजडाऐसा केवळ् ।
कर्में आचरे तो सकळ् । कोठेंही विकळ् दिसों नेदी ॥ ९९ ॥
जाणे धर्माधर्मलक्षण् । सर्वार्थीं अतिसज्ञान् ।
परी न् करी प्रश्नसमाधान् । अप्रमाणिक् जाण् स्वयें बोले ॥ २०० ॥
करितां प्रश्नसमाधान् । लौकिकीं वाढेल् सन्मान् ।
यालागीं साक्षेपें जाण् । उन्मत्त् वचन् स्वयें बोले ॥ १ ॥
वेदतत्त्वार्थ् विहित् जाणे । तें लौकिकीं नाहीं मिरवणें ।
सकळिकीं मूर्खाचि म्हणणें । तैशीं `पशु’ लक्षणें स्वयें दावी ॥ २ ॥
यालागीं वेदवादसंवाद् । न् करी वाद् अतिवाद् ।
येचि अर्थीं अतिविशद् । स्वयें गोविंद् सांगत् ॥ ३ ॥
वेदवादरतो न् स्यान्न् पाषण्डी न् हैतुकः ।
शुष्कवादविवादे न् कञ्चित्पक्षं समाश्रयेत् ॥ ३० ॥
धरोनियां मीमांसकमत् । कर्मकांडींचे शास्त्रार्थ् ।
नानावाद् कर्मार्थ् । न् करी निश्चित् निजबोधें ॥ ४ ॥
तार्किकाचे अतितर्क् । तर्क् वितर्क् कुतर्क् ।
हेही वाद् करीना देख् । निजात्मसूख् जो जाणे ॥ ५ ॥
बाहेरी ब्रह्मज्ञानें गर्जे तोंड् । भीतरीं विषयवासना उदंड् ।
ऐसे महावादी प्रचंड् । अतर्क् `पाखंड्’ त्या नाव् ॥ ६ ॥
नसोनि ब्रह्मानुभव् साचार् । जो उच्छेदी निजाचार् ।
तो केवळ् पाखंडी नर् । उदरंभर् दुःशील् ॥ ७ ॥
ऐशिया वादाचा विटाळ् । ज्याचे वाचेसी नाहीं अळुमाळ् ।
न् लगे असत्याचा समूळ् मळ् । नित्य् निर्मळ् निजबोधें ॥ ८ ॥
`शुष्कवाद्’ ज्या वृथा गोष्टी । त्यांतही वाग्वाद् उठी ।
होय् नव्हे कपाळपिटी । मिथ्या चावटी करीना ॥ ९ ॥
ऐशिया विवादाची कथा । दृष्टीं न् पाहे निजज्ञाता ।
मा स्वयें करील् ऐशा वार्ता । हें सर्वथा घडेना ॥ २१० ॥
होतां शास्त्रार्थमहावाद् । देतां युक्तीचे प्रतिबाध् ।
तेथ् न् करी पक्षपात् शुद्ध् । जाणे परी शब्द् बोलेना ॥ ११ ॥
श्रुतिस्मृतींसीं विरूद्ध् । होतां देखे अतिवाद् ।
स्वयें जाणे शास्त्रार्थ् शुद्ध् । परी पक्षपात् करीना ॥ १२ ॥
वाग्वादीं बोलतां जाण् । दुखवेल् पुढिलांचें मन् ।
कां क्षोभेल् स्वांतःकरण् । यालागीं वचन् बोलेना ॥ १३ ॥
नोद्विजेत् जनाद्धीरो जनं चोद्वेजयेन्न् तु ।
अतिवादांस्तितिक्षेत् नाममन्येत् कञ्चन् ॥ ३१ ॥
जनापासोनि उद्वेगगती । ज्ञाता न् पवे सर्वथा चित्तीं ।
निंदा अवगणना अपमानिती । ते आत्मस्थितीं स्वयें साहे ॥ १४ ॥
जन् जे जे उपद्रव् देती । ज्ञाता साहे ऐशिया रीतीं ।
मीचि आत्मा एक् सर्व् भूतीं । यालागीं खंती मानीना ॥ १५ ॥
आपुलिया अवयवविकारता । उद्वेग् नुपजें जेवीं चित्ता ।
तेवीं सर्वांभूतीं एकात्मता । जाणून् तत्त्वतां उबगु न् मनी ॥ १६ ॥
तैसेंचि ज्याचिया स्थितीं । भूतें उद्वेग् न् मानिती ।
ज्याचिया निजाचारगतीं । सुखी होती जीवमात्र् ॥ १७ ॥
सर्व् भूतीं भगवंत् आहे । झणें त्यासी उपद्रव् होये ।
यालागीं वागवितां हातपाये । सावध् राहे निजदृष्टीं ॥ १८ ॥
थोर् देतां आरोळी । झणें दचकेल् वनमाळी ।
कां नेटें भवंडितां जपमाळी । देवाचे कपाळीं झणें लागे ॥ १९ ॥
यालागीं करचरणांच्या चेष्टा । आवरोनियां निजात्मनिष्ठा ।
भूतीं लागों नेदी झटा । झणें वैकुंठा उपद्रव् लागे ॥ २२० ॥
ऐसिऐशिया निजात्मगती । उद्वेग् उपजों नेदी भूतीं ।
तेथ् वाग्वादाची गती । कैशा रीतीं संभवे ॥ २१ ॥
सर्वभूतीं भूतात्म् ईश्वर् । यालागीं उंच् न् बोले उत्तर् ।
तेथ् अतिवाद्यासी समोर् । सर्वथा अधर् उचलीना ॥ २२ ॥
पडल्या जीवसंकट् प्राणांतीं । अपमान् न् करावे कोणे व्यक्ती ।
अपमानीना भूताकृती । सर्वांभूतीं हरी देखे ॥ २३ ॥
जनास्तव उद्वेगता । कदाकाळीं न पवे ज्ञाता ।
ज्ञात्यापासोनि उद्वेगता । नव्हे सर्वथा जनासी ॥ २४ ॥
ऐशी निजात्मस्थिती साचार । तो कोणासीं न करी वैर ।
येचि अर्थीं शारंगधर । विशद उत्तर सांगत ॥ २५ ॥
देहमुद्दिश्य पशुवद् वैरं कुर्यात्र केनाचित् ।
एक एवपरो ह्यात्मा भूतेष्वात्मन्यवस्थितः ॥ ३२ ॥
केवळ पशूचियापरी । होऊनियां देहअहंकारी ।
कोणासी वैर न करी । तेही परी परीयेंसी ॥ २६ ॥
प्रकृति-पर चिदात्मा आहे । तोचि सर्वांभूतीं भूतात्मा पाहे ।
मजमाजींही तोचि राहे । ऐशी सर्व भूतीं एकात्मता जो ॥ २७ ॥
त्यासी कोण आप्त कोण इतर । कोणासी करावें वैर ।
सर्व भूतीं मीचि साचार । निरंतर निजात्मा ॥ २८ ॥
एक आत्मा सर्व भूतांत । येचि अर्थींचा दृष्टांत ।
स्वयें सांगे श्रीकृष्णनाथ । श्रोता सावचित्त उद्धव ॥ २९ ॥
यथेन्दुरुदपात्रेषु भूतान्येकात्मकानि च ।
अलब्ध्वा न विषीदेत काले कालेऽऽशनं क्वचित् ।
लब्ध्वा न हृष्येद्धृतिमानुभयं दैवतंत्रितम् ॥ ३३ ॥
सहस्त्र घटीं भरल्या जळ । बिंबे एकचि चंद्रमंडळ ।
तेवीं निजात्मा एक केवळ । भूतीं सकळ भूतात्मा ॥ २३० ॥
देखे भूताकृति ज्या भिन्न । त्याही परमकारणीं अभिन्न ।
जेवीं अळंकारीं सुवर्ण । आकारींहीं जाण भिन्नत्वं नाहीं ॥ ३१ ॥
जेवीं मृत्तिकेचीं गोकुळें केलीं । नानाकारीं पूज्य झालीं ।
परी ते मृतिकाचि संचली । तेवीं भूतें भासलीं भगवंतीं ॥ ३२ ॥
का विणोनियां सुतें सुत । शेला परकळा पातळ म्हणत ।
तैशी वस्तूचि वस्तुत्वें येथ । साकार भासत भवरूपें ॥ ३३ ॥
एवं साकार निराकार । उभयतां ब्रह्मचि साचार ।
ऐसा ज्याचा ज्ञाननिर्धार । त्याचा `आहार्’ तूं ऐक् ॥ ३४ ॥
आहार् न् मिळे जिये काळीं । दुःखी नव्हे तिये वेळीं ।
अन्नालागीं न् तळमळी । धारणाबळीं बलिष्ठ् ॥ ३५ ॥
आहार् मिळाल्या उत्तम् । हरिखेजेना मनोधर्म् ।
दैवाधीन् जाणे वर्म् । निजकर्मप्राप्तीसी ॥ ३६ ॥
एवं प्राप्ताप्राप्ताची कथा । जाणे दैवाधीन् तत्त्वता ।
यालागीं हर्षविषादता । त्याचे चित्ता स्पर्शेना ॥ ३७ ॥
दैवाधीन् प्राप्ती प्राणियांसी । ऐसे सत्य् कळलें ज्यासी ।
तैं भिक्षेसी कां हिंडणें म्हणसी । तेंचि हृषीकेशी सांगत् ॥ ३८ ॥
आहारार्थं समीहेत् युक्तं तत्प्राणधारणम् ।
तत्त्वं विमृश्यते तेन् तद्विजाय् विमुच्यते ॥ ३४ ॥
पाळावया आश्रमधर्मासी । अवश्य् हिंडावें भिक्षेसी ।
मधुकरी संन्याशांसी । स्वधर्मासी अतिविहित् ॥ ३९ ॥
साधकां तरी आहारार्थ् । अवश्य् हिंडावें लागे येथ् ।
आहारेंवीण् त्यांचें चित्त् । विक्षेपभूत् हों पाहे ॥ २४० ॥
तिंहीं रसासक्ति सांडून् । भिक्षेसी करावा प्रयत्न् ।
आहारेंवीण् त्यांचें मन् । अतिक्षीण् सर्वार्थीं ॥ ४१ ॥
साधकांसी आहारेंवीण् । न् संभवे श्रवण् मनन् ।
न् करवे ध्यान् चिंतन् । अनुसंधान् राहेना ॥ ४२ ॥
संन्याशांसी ध्यान् न् घडे । तैं आश्रमधर्माचें तारूं बुडे ।
यालागीं भिक्षेसी रोकडें । हिंडणें घडे हितार्थ् ॥ ४३ ॥
मिळावें मिष्टान्न् गोड् । हे सांडूनि रसनाचाड् ।
करावें भिक्षेचें कोड् । परमार्थ् दृढ् साधावया ॥ ४४ ॥
आहार् घेतलिया जाण् । साधकांसी घडे साधन् ।
साधन् करितां प्रकटे ज्ञान् । ज्ञानास्तव् जाण् निजमोक्ष् लाभे ॥ ४५ ॥
सर्वथा न् वांछावें मिष्टान्न् । तरी भिक्षा मागावी कोण् ।
ऐसें कांहीं कल्पील् मन् । तेंचि श्रीकृष्ण् सांगत् ॥ ४६ ॥
यदृच्छयोपपन्नान्नमद्याच्छ्रेष्ठमुताऽपरम् ।
तथा वासस्तथा शय्यां प्राप्तं प्राप्तं भजेन्मुनिः ॥ ३५ ॥
सहज् भिक्षेसी आलें जाण् । शुष्क् अथवा मिष्टान्न् ।
तेणें करावें प्राणधारण् । रसनालालन् सांडोनि ॥ ४७ ॥
निद्रालस्याचें न् ये प्रस्थान् । तैसें करावें प्राणधारण् ।
दृढ् ठसावें आसनध्यान् । `युक्ताहार्’ जाण् या नांव् ॥ ४८ ॥
वल्कल् अथवा अजिन् । नवें अथवा वस्त्र् जीर्ण् ।
सहजें प्राप्त् झाल्या जाण् । करी प्रावरण् यथासुखें ॥ ४९ ॥
कंथा हो कां मृदु आस्तरण् । तृणशय्या कां भूमिशयन् ।
स्वभावें प्राप्त् झाल्या जाण् । तेथही शयन् करी मुनि ॥ २५० ॥
मी एक् भोक्ता शयनकर्ता । हेही नाहीं त्यासी अहंता ।
स्नानादि कर्मीं वर्ततां । त्याची निरभिमानता हरि सांगे ॥ ५१ ॥
शौचमाचमनं स्नानं न् तु चोदनया चरेत् ।
अन्यांश्च् नियमान् ज्ञानी यथाहं लीलयेश्वरः ॥ ३६ ॥
आचमन् स्नान् शौचाचार् । करितां नव्हे विधिकिंकर् ।
कर्माभिमानाची मोडली थार् । जैसा मी अवतार् तैसा तो ॥ ५२ ॥
जैसा मी `लीलावतार्’ धरीं । अलिप्तपणें कर्में करीं ।
तैसीचि जाण् योग्याची परी । सर्व् कर्माचारीं अलिप्त् ॥ ५३ ॥
ज्यासी विधींचें भय् नाहीं पोटीं । तो कर्में करावया कदा नुठी ।
तेचि विखींची विशद् गोठी । कृष्ण् जगजेठी सांगता ॥ ५४ ॥
न् हि तस्य् विकल्पाख्या या च् मद्वीक्षया हता ।
आदेहान्तात्क्वचित्ख्यातिस्ततः संपद्यते मया ॥ ३७ ॥
कर्म् करणें न् करणें । ऐशिया संदेहाचें ठाणें ।
पळालें माझेनि दर्शनें । संकल्पाचें जिणें निमालें ॥ ५५ ॥
संकल्पु निमतांचि पोटीं । विराली लिंगदेहाची गांठी ।
भेदाची हारपली त्रिपुटी । मी परमात्मा दिठीं देखतां ॥ ५६ ॥
ज्यासी नाहीं भेदाचें भान् । त्याचे देहाचें भरण् पोषण् ।
स्नान्-भोजन्-शयन् । गमनागमन् केवीं घडे ॥ ५७ ॥
जो जिणोनियां विकल्पभ्रांती । त्रिशुद्धिं मिसळला अद्वैंतीं ।
त्याचे देहाची स्थितिगती । प्रारब्धाहातीं निश्चित् ॥ ५८ ॥
वृक्ष् समूळ् उपडलिया पाहें । परी सार्द्रता वृक्षीं राहे ।
तांबूल् खाऊनियां जाये । तरी अधरीं राहे सुरंगात् ॥ ५९ ॥
हो कां कन्यादान् केल्या पाहें । वरु कन्याही घेउनि जाये ।
तरी उगा मान् उरला राहे । रुसणें न् जाये देहान्त् ॥ २६० ॥
तैसा अभिमानाचेनि सळें । मी कर्मकर्ता म्हणवीं बळें ।
ते अहंता निमे ज्ञानबळें । तरी शरीर् चळे प्रारब्धें ॥ ६१ ॥
कुलाल् दंड् भांडें घेऊनि जाये । पूर्वभवंडीं चक्र् भंवत् राहे ।
तेवीं अभिमान् गेलिया पाहें । देह् वर्तताहे प्रारब्धें ॥ ६२ ॥
त्या देहाचें भरणपोषण् । प्रारब्धचि करितें जाण् ।
ज्ञात्यासी प्रपंचाचे भान् । सत्यत्वें जाण् असेना ॥ ६३ ॥
जैशी मिथ्या छाया देहापाशीं । तैसें देह् दिसे सज्ञानासी ।
यालागीं देहबुद्धि त्यासी । सत्यत्वेंसीं उपजेना ॥ ६४ ॥
छाया सुखासनामाजीं बैसे । कां विष्ठेवरी पडली दिसे ।
त्या छायेचे अभिमानवशें । सुखदुःख् नसे पुरुषासी ॥ ६५ ॥
तेवीं देहाची ख्यातिविपत्ती । बाधीना सज्ञानाचे स्थितीं ।
प्रारब्धक्षयाचे अंतीं । विदेह् पावती कैवल्य् ॥ ६६ ॥
जैशी जळाची लहरी । निश्चळ् होय् सागरीं ।
तैसा ज्ञाता मजमाझारीं । विदेह् करी समरसें ॥ ६७ ॥
उगम् संगम् प्रवाहगती । सरितांची नामरूपख्याती ।
जेवीं प्रळयोदकीं हारपती । तेवीं समरसती मजमाजीं ज्ञाते ॥ ६८ ॥
अपरोक्ष् साक्षात्कार् संन्यासी । त्याची स्थितिगति स्वधर्मेंसीं ।
उद्धवा सांगितली तुजपाशीं । आता मुमुक्षु संन्यासी ते ऐक् ॥ ६९ ॥
दुःखोदर्केषु कामेषु जातनिर्वेद् आत्मवान् ।
अजिज्ञासितमद्धर्मो गुरुं मुनिमुपाव्रजेत् ॥ ३८ ॥
शेंडा धरूनि समूळ् । ज्याचें उत्तरोत्तर् दुःख् फळ् ।
अतिबाधक् विषयजाळ् । त्यासी केवळ् जो अनासक्त् ॥ २७० ॥
माझे प्राप्तीलागीं चित्त् । सदा ज्याचें आर्तभूत् ।
स्वधर्मकर्मीं वर्तत् । जो वेदशास्त्रार्थ् विवंची ॥ ७१ ॥
इहामुत्रभोगीं निश्चित् । त्रासलें असे ज्याचें चित्त् ।
ऐसा जो कां नित्य् विरक्त् । अतिविख्यात् मुमुक्षु ॥ ७२ ॥
तेणें साधवया ब्रह्मज्ञान् । तेचि साधनीं लावितां मन् ।
स्वकर्म् झालिया विलक्षण् । आली नागवण् प्रत्यवायें ॥ ७३ ॥
तेणें कर्म् संन्यासोनि जाण् । करावें संन्यासग्रहण् ।
सद्गुरूसी रिघावें शरण् । तेणें ब्रह्मज्ञानपदप्राप्ती ॥ ७४ ॥
एक् केवळ् भावार्थीं । नेणे स्वधर्मकर्मगती ।
नेणे शास्त्रश्रवणव्युत्पत्ती । परी माझी प्रीती अनिवार् ॥ ७५ ॥
तेणेंही संन्यासूनि जाण् । गुरूसी रिघावें शरण् ।
त्यासीही गुरुकृपा जाण् । ब्रह्मज्ञानअवाप्ति ॥ ७६ ॥
गुरु करावा अतिशांत् । शास्त्रार्थ् परमार्थपारंगत् ।
त्याचे सेवेचा भावार्थ् । स्वयें श्रीकृष्णनाथ् सांगत् ॥ ७७ ॥
तावत्परिचरेद्भक्तः श्रद्धावाननसूयकः ।
यावद्ब्रह्म् विजानीयान्मामेव् गुरुमादृतः ॥ ३९ ॥
अचळ् अमळ् अविनाश् । परात्परतर् परेश् ।
गुरु तो परब्रह्म् ईश् । हा दृढ् विश्वास् धरावा ॥ ७८ ॥
त्या विश्वासाच्या पडिपाडीं । नवल् गुरुचरणीं आवडी ।
नित्य् नूतन् नवी गोडी । चढोवढी भजनार्थ् ॥ ७९ ॥
ऐशिया भजनपरवडीं । हृदयीं श्रद्धा उसळे गाढी ।
गुरुआज्ञेची नुल्लंघी काडी । आळस् तोडी समूळ् ॥ २८० ॥
गुरुवाक्याचेनि श्रवणें । विकल्पाचें खत् खाणणें ।
संकल्पासी सूळीं देणें । जीवें घेणें अभिमाना ॥ ८१ ॥
तेथ् असूया कैंची उठी । धाकेंचि निमाली उठाउठी ।
ऐशी गुरुचरणीं श्रद्धा मोठी । परब्रह्मदृष्टीं गुरु पाहे ॥ ८२ ॥
निर्गुण् जो निर्विकारु । तोचि मूर्तिमंत् माझा गुरु ।
करूनि अकर्ता ईश्वरु । तोचि हा साचारु गुरु माझा ॥ ८३ ॥
नित्य् निर्विकल्प् देख् । ज्यासी म्हणती समाधिसुख् ।
तें माझ्या गुरूचें चरणोदक् । ऐसा भावें नेटक् भावार्थी ॥ ८४ ॥
गुरूतें पाहतां ब्रह्मदृष्टीं । शिष्य् ब्रह्मत्वें आला पुष्टी ।
ब्रह्मरूप् देखे सृष्टी । निजऐक्यें मिठी गुरुचरणीं ॥ ८५ ॥
ऐसें ब्रह्मरूपीं ऐक्य् घडे । तंव् गुरुसेवा करणें पडे ।
ऐक्य् झाल्याही पुढें । सेवा न् मोडे अखंडत्वें ॥ ८६ ॥
कापूर् घातलिया जळीं । स्वयें विरोनि जळ् परमळी ।
तेवीं अहं जाऊनि सेवा सकळी । सर्वीं सर्वकाळीं गुरुचरणीं ॥ ८७ ॥
ऐशी अवस्था न् येतां हाता । केवळ् मुंडूनियां माथा ।
संन्यासी म्हणवी पूज्यता । त्याची अनुचितता हरि बोले ॥ ८८ ॥
स्वयें संन्यास् अंगीकारी । ब्रह्मसाक्षात्कार् जो न् करी ।
त्यालागीं स्वयें श्रीहरी । अतिधिक्कारीं निंदीत् ॥ ८९ ॥
यस्त्वसंयतषड्वर्गः प्रचण्डेन्द्रियसारथिः ।
ज्ञानवैराग्यरहितस्त्रिदण्डमुपजीवति ॥ ४० ॥
सुरानात्मानमात्मस्थं निन्हते मां च् धर्महा ।
अविपक्वकषायोऽस्मादमुष्माच्च् विहीयते ॥ ४१ ॥
नाहीं वैराग्याची स्थिती । नसतां विषयविरक्ती ।
देखोदेखीं संन्यास् घेती । केवळ् वृत्ती अन्नार्थ् ॥ २९० ॥
संन्यास् नेघतां पूर्व् दृष्टीं । जें वैराग्य् होतें पोटीं ।
तें संन्यास् घेतल्यापाठीं । उठाउठीं पळालें ॥ ९१ ॥
ज्ञानेंद्रियें पांच् सहावें मन् । हेचि अरिषड्वर्ग् जाण् ।
यांचें न् करितां निर्दळण् । संन्यासपण् तो विटंबु ॥ ९२ ॥
अवैराग्यें सकाम् मन् । तेणें विषयाकुलित् बुद्धि जाण् ।
नाहीं ज्ञान् ध्यान् साधन् । दंडग्रहण् उदरार्थ् ॥ ९३ ॥
नुपजेच् अनुताप् जाण् । न् करीच् श्रवण् मनन् ।
आदरें न् साधीचि साधन् । त्यासी ब्रह्मज्ञान् नव्हेचि ॥ ९४ ॥
त्याचा व्यर्थ् संन्यास् जाण् । व्यर्थ् त्याचें दंड् मुंडण् ।
व्यर्थ् काषायवस्त्रग्रहण् । जेवीं वेषधारण् नटाचें ॥ ९५ ॥
संन्यास् घेतलिया पाठीं । काम् उचंबळे उठाउठीं ।
क्रोधलोभांची धुमे आगिटी । चौगुणा पोटीं अभिमान् ॥ ९६ ॥
आसक्ति अधिकाधिक् उठी । सदा ग्रामणी चावटी ।
करणें पैशुन्याच्या गोष्टी । दंड् कासोटी दंभार्थ् ॥ ९७ ॥
अनधिकारीं दंडग्रहण् । तेणें संन्यासरूपें जाण् ।
केवळ् आली नागवण् । आपल्या आपण् नाडिलें ॥ ९८ ॥
नाडिले यज्ञाधिकारी सुरगण् । नाडिले स्वधाकाराचे पितृगण् ।
नाडिले ऋषि भूतगण् । बळिअर्पण् ठाकेना ॥ ९९ ॥
जीवरूपें मी परमात्मा आपण् । त्या मज् हृदयस्था ठकिलें जाण् ।
जीवोद्धारीं जें संन्यासग्रहण् । तेंचि दृढबंधन् त्यासी झालें ॥ ३०० ॥
संन्यासग्रहणीं दृढबंधन् । व्हावया कोण् कारण् ।
तेचि विषयींचें निरूपण् । स्वयें नारायण् बोलिला ॥ १ ॥
पूर्वश्लोकींचे तिनी चरण । येथील हें निरूपण ।
श्रोतीं द्यावें अवधान । झणें विलक्षण कोणी म्हणे ॥ २ ॥
”निन्हुते मां च धर्महा । अविपक्वकषायोऽस्मादमुष्माञ्च विहीयते ॥”
करोनियां संन्यासग्रहण । न करी ज्ञान ध्यान साधन ।
न करी प्रणवउच्चारण । अविरक्त जाण विषयार्थी ॥ ३ ॥
तेणें दारादिअभिलाषण । करिती द्रव्याचें संरक्षण ।
आणि गोदानादि ग्रहण । पचन पाचन करविती ॥ ४ ॥
मठाधिपत्याचिये बुद्धीं । धनधान्यस्नेहसमृद्धी ।
नाना वाढवितां उपाधी । जीवात्मा त्रिशुद्धी नाडिला ॥ ५ ॥
ऐसें करितां अधर्मपण । जीवासी लागलें दृढ बंधन ।
जेणें इहलोकपरलोकसाधन । त्या नरदेहासी जाण नाडिलें ॥ ६ ॥
चौर्याशीं लक्ष योनींप्रती । जैं असंख्य फेरे होती ।
तैं नरदेहाची प्राप्ती । अवचटें पावती सभाग्य ॥ ७ ॥
त्या नरदेहासी येऊनि जाण । स्वयें नागवला आपण ।
करितां अधर्माचरण । नरक दारुण संन्याशा ॥ ८ ॥
ज्या नांव गा `आश्रम् चौथा’ । ज्यासी देवो वंदी माथां ।
तेथेंही अधर्म् करितां । नरकपाता पावले ॥ ९ ॥
ज्या नरकाचे ठायीं । कोटि वर्षें बुडतां पाहीं ।
ठावचि न् लागें कंहीं । तैसे ठायीं बुडाले ॥ ३१० ॥
मुख्य् चतुर्थाश्रमीं हे स्थिती । तैं इतर् आश्रमां कैंची गती ।
यालागीं आश्रमधर्मयुक्ती । स्वयें श्रीपती सांगत् ॥ ११ ॥
भिक्षोर्धर्मः शमोऽहिंसा तप् इक्षा वनौकसः ।
गृहिणो भूतरक्षेज्या द्विजस्याऽऽचार्यसेवनम् ॥ ४२ ॥
संन्याशासी मुख्य् `शम्’ । सबाह्य् `इंद्रियनेम्’ ।
`अहिंसा’ त्याचा स्वधर्म् । हा परमधर्म् संन्याशासी ॥ १२ ॥
वानप्रस्थाचा स्वधर्म् । `तपप्राधान्य् मंत्र् होम्’ ।
आतां गृहस्थाचा नेम् । तिंही आश्रमां विश्रामदाता ॥ १३ ॥
गृहस्थ् मुख्य् `अग्निहोत्र्’ जाण् । संन्यासी ब्रह्मचार्यांसी द्यावें अन्न् ।
करावें `भूतसंरक्षण्’ । तेहीं लक्षण् अवधारीं ॥ १४ ॥
असिलेनि सामर्थ्यें जाण् । अन्न् धन् वस्त्र् जीवन् ।
तृण् पर्ण् निवासस्थान् । देऊनि दीन् रक्षावे ॥ १५ ॥
ब्रह्मचार्याचे स्वधर्मीं जाण् । श्रद्धायुक्त् `गुरुसेवन्’ ।
एवं आश्रमधर्मलक्षण् । मुख्यत्वें हें जाण् उद्धवा ॥ १६ ॥
गृहस्थाश्रमीं जो धर्म् आहे । तो इतर् आश्रमीं करूं नये ।
इतराश्रमींचा धर्म् पाहें । गृहस्थाश्रमीं होये करणीय् ॥ १७ ॥
ब्रह्मश्चर्यं तपः शौचं संतोषो भूतसौहृदम् ।
गृहस्थस्याप्यृतौ गन्तुः सर्वेषां मदुपासनम् ॥ ४३ ॥
गृहस्थें व्हावया निष्पाप् । ठाके तो करावा जप् तप् ।
उभय् शौचांचें स्वरूप् । अतिसाटोप् करावें ॥ १८ ॥
पोटींची सांडूनि कुसमुस् । यथालाभें अतिसंतोष् ।
परोपकारीं अतिहव्यास् । सुहृद् सर्वांस् स्वात्मत्वें ॥ १९ ॥
गृहस्थीं ब्रह्मचर्यलक्षण् । ऋतुकाळीं स्वदाराभिगमन् ।
मुख्यत्वें करावें माझें भजन् । हा स्वधर्म् जाण् सर्वांचा ॥ ३२० ॥
सर्व् आश्रम् सर्व् वर्ण् । त्यांसी हाचि स्वधर्म् जाण् ।
सांडोनि विषयाचें भान् । माझें भजन् करावें ॥ २१ ॥
करितां स्वधर्में माझी भक्ती । भक्तासी होय् जे प्राप्ती ।
तेचि सांगताहे श्रीपती । उद्धवाप्रती स्वानंदें ॥ २२ ॥
इति मां यः स्वधर्मेण् भजेन्नित्यमनन्यभाक् ।
सर्वभूतेषु मद्भावो मद्भक्तिं विन्दतेऽदृढाम् ॥ ४४ ॥
सर्व् भावें अनन्यगतीं । करितां स्वधर्में माझी भक्ती ।
माझा भावो सर्वांभूतीं । शीघ्रगती उल्हासे ॥ २३ ॥
मद्भावो जोडल्या सर्व् भूतीं । तेणें प्रकटे माझी चौथी भक्ती ।
जिच्या पायीं चारी मुक्ती । सदा लागती स्वानंदें ॥ २४ ॥
अनिवार् अनन्यगती । सर्वस्वें ज्यासी माझी प्रीती ।
तो लाहे माझी परमभक्ती । जेथोनि कल्पांतीं च्यवेना ॥ २५ ॥
भक्त्योद्धवानपायिन्या सर्वलोकमहेश्वरम् ।
सर्वोत्पत्त्यप्ययं ब्रह्म् कारणं मोपयति सः ॥ ४५ ॥
सकळ् सच्चिदानंदस्थिती । जीमाजीं सांपडे मी सहजगती ।
ती नांव् माझी `परमभक्ती’ । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ २६ ॥
विपरीत् संसाराचें भान् । दिसे दृष्य्-विलक्षण् ।
तेथ् सदा स्वानंदपूर्ण् । ते चौथी जाण् भक्ती माझी ॥ २७ ॥
जेथ् देव् भक्त् एक् होती । एकपणें भजनस्थिती ।
ऐशी साधकांसी प्राप्ती । ते `परमभक्ती’ उद्धवा ॥ २८ ॥
माझी प्रकटल्या परम् भक्ती । पतन् नाहीं प्रळयांतीं ।
साधक् मद्रूपा येती । स्वरूपस्थितीं समसाम्यें ॥ २९ ॥
त्या स्वरूपाचें लक्षण् । सांगताहे श्रीनारायण् ।
उत्पत्ति-स्थिति-निदान् । कारणा जो चिदात्मा ॥ ३३० ॥
जो सकळ् नियंता ईश्वरु । जो विश्वात्मा विश्वंभरु ।
जो उपनिषदांचें सारु । जो महेश्वरु जगाचा ॥ ३१ ॥
त्या पदाची पदप्राप्ती । भक्त् पावले परमभक्तीं ।
तेंचि पुढती उद्धवाप्रती । स्वानंदें श्रीपति सांगत् ॥ ३२ ॥
इति स्वधर्मनिर्णिक्तसत्त्वो निर्ज्ञातमद्गतिः ।
ज्ञानविज्ञानसंपन्नो नचिरात्समुपैति माम् ॥ ४६ ॥
ऐशिया पदाची पदप्राप्ती । साधक् पावले स्वधर्मस्थितीं ।
ते स्वधर्मप्रयोजनगती । यथानिगुती सांगत् ॥ ३३ ॥
करितां स्वधर्मानुष्ठान् । रजतमें नाशती जाण् ।
शुद्धसत्त्व् अंतःकरण् । तेथ् माझें ज्ञान् प्रकाशे ॥ ३४ ॥
प्रकाशल्या माझें ज्ञान् । तेणें उल्हासे माझें भजन् ।
भजनास्तव् मन् । विकल्पपण् पैं त्यागी ॥ ३५ ॥
विकल्पत्यागाचिये गतीं । वैराग्यें उचंबळे विरक्ती ।
भासे परमात्मा सर्व् भूतीं । तेणें `परमभक्ती’ उल्हासे ॥ ३६ ॥
उल्हासल्या परमभक्ती । भक्तासी माझी स्वरूपप्राप्ती ।
तेचि स्वरूपाची स्वरूपस्थिती । यथानिगुतीं सांगत् ॥ ३७ ॥
परमात्मा परंज्योती । परब्रह्म् परंज्ञप्ती ।
परात्परतर् प्रकृती । वेद् बोलती `परावर्’ जो ॥ ३८ ॥
अज् अव्यय् अक्षर् । अरूप् अनाम् अगोत्र् ।
अलक्ष् अतर्क्य् अपार् । अपरंपारस्वरूप् ॥ ३९ ॥
ऐशी निजस्वरूपीं निजप्राप्ती । भक्त् पावले स्वधर्मस्थिती ।
जेथूनि परतलिया श्रुती । नेतिनेतीं निजनिष्ठा ॥ ३४० ॥
ऐसें मद्रूप् पावल्यापाठीं । संसाराची काढिली कांटी ।
नांवरूपांची बुडाली गोठी । पडली तुटी जन्ममरणां ॥ ४१ ॥
एवं स्वधर्माचेनि धर्मवशें । मीतूंपणाचें नांवचि पुसे ।
मद्रूपाचेनि सामरस्यें । अनायासें मीचि जाहले ॥ ४२ ॥
`पूर्वीं होतों मी जीव् । आतां झालों सदाशिव्’ ।
हाही बुडाला आठव् । ऐसा माझा अनुभव् मद्भक्तां ॥ ४३ ॥
शून्य् पडिलें संसारस्थिती । तेथ् कैंची पुनरावृत्ती ।
ऐशी मद्भक्तां माझी प्राप्ती । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ ४४ ॥
एवं स्वधर्में मत्प्राप्ति जाण् । तया स्वधर्माचें महिमान् ।
स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण् । सावधान् परियेसा ॥ ४५ ॥
वर्णाश्रमवतां धर्म्, एष् आचारलक्षणः ।
स् एव् मद्भक्तियुतो, निःश्रेयसकरः परः ॥ ४७ ॥
अनादि जो स्वधर्माचार् । जो कां मोक्षकर् साचार् ।
तेणें स्वधर्में सकाम् नर् । लोकांतर् वांछिती ॥ ४६ ॥
झालिया लोकांतरप्राप्ती । तेथूनि होय् पुनरावृत्ती ।
न् करूनियां माझी भक्ती । स्वधर्म् नाशिती सकामें ॥ ४७ ॥
ब्राह्मणा आला भद्रजाती । आम्हां न् पोसवे हा निश्चितीं ।
मग् तो देऊनियां घेती । वाहावया पोथी वृद्ध् ढोर् ॥ ४८ ॥
यापरी स्वधर्म् जाण् । उपेक्षिती गा ब्राह्मण् ।
मग् लोकांतरीं कोरान्न् । मागावया कण् धांवती ॥ ४९ ॥
घरीं आणोनि दीघली कामधेनु । आम्हां न् पोसवे म्हणूनु ।
ताकासाठीं देती हेळसूनु । आली नागवणु ते नेणे ॥ ३५० ॥
तेवीं म्यां जाण् गायत्रीमंत्र् । दिधला ब्राह्मणांसी स्वतंत्र् ।
तो उपेक्षूनियां मंत्रतंत्र् । शूद्राचार् आचरती ॥ ५१ ॥
सौर् शाक्त् गाणपत्यादि जाण् । नाना मंत्रदीक्षा घेती ब्राह्मण् ।
परी गायत्रीचें अनुष्ठान् । एकही जाण् न् करिती ॥ ५२ ॥
नाहीं गायत्रीचें अनुष्ठान् । परी विपरीत् झालें आन् ।
गायत्रीचें श्रेय् जाण् । देती ब्राह्मण् द्रव्यार्थ् ॥ ५३ ॥
गायत्रीमंत्र् असोनि घरीं । तिचा भावार्थ् कोणी न् धरी ।
दीक्षेलागीं मूर्खाचे द्वारीं । लोळिजे द्विजवरीं ऐसें झालें ॥ ५४ ॥
शस्त्रास्त्रीं रथ् सुदृढू । त्यावरी बैसविला भेडू ।
सांडूनि पळणें मानी सुरवाडू । न् शके विभांडूं रणांगण् ॥ ५५ ॥
तेवीं वेदरूप् मी नारायण् । ब्राह्मणहृदयीं असें जाण् ।
त्याचें नेणोनि महिमान् । वेदपारायण् विकिती ॥ ५६ ॥
वांछूनियां स्वर्गफळ् । नाना याग् करिती प्रबळ् ।
कामकल्पना केवळ् । स्वधर्म् विकळ् पाडिती ॥ ५७ ॥
वेदीं प्रतिपाद्य् कर्मफळ् । तो वेदु मिथ्या नव्हे केवळ् ।
तो वेदवाद् समूळ् । नेणोनि बरळ् हा मानिती ॥ ५८ ॥
घ्यायवा वोखदाची वाटी । माता साकर् दे चिमुटी ।
तें मुख्य् फळ् नव्हे दृष्टीं । जावया पोटींचा महारोगु ॥ ५९ ॥
तेवीं वेद् बोले जें फळ् । तें प्रवृत्तिरोचना केवळ् ।
स्वधर्म् विचारितां समूळ् । चित्तमळक्षाळक् ॥ ३६० ॥
स्वधर्म् सांडूनि सर्वथा । सकाम् कर्में करूं जातां ।
तेंही शिणल्यावेगळें तत्त्वतां । क्षुद्रकामता फळेना ॥ ६१ ॥
जेणें द्रव्यें अमृत् ये हाता । तें वेंचूनि मद्य् घेतां ।
अधर्म् आणि उन्मत्तता । पिशाचता जग् थुंकी ॥ ६२ ॥
स्वपतीसीं काम् भोगितां । परलोक् पावि पतिव्रता ।
तोचि काम् परपुरुषीं करितां । अधःपाता नेतसे ॥ ६३ ॥
जिह्वा दुरुक्ती बोलतां । यमप्रहार् वाजती माथां ।
तिणेंचि `राम् राम्’ म्हणतां । हरिभक्तां यम् कांपे ॥ ६४ ॥
तेवीं पावोनि उत्तम् जन्म् । कर्म् करूनि सकाम् ।
भोगावें दुःख् परम् । मरण् जन्म् अनिवार् ॥ ६५ ॥
तेणेंचि देहें स्वधर्म् । करितां निरसे सकळ् कर्म् ।
निवारे मरणजन्म् । बहुतां हे वर्म् कळेना ॥ ६६ ॥
स्वधर्में घडे भगद्भक्ती । ऐशी अतिगुह्य् आहे व्युत्पत्ती ।
ते मी सांगेन् तुजप्रती । यथानिगुतीं उद्धवा ॥ ६७ ॥
स्वधर्म् करणें आवश्यक् । तेथें सांडणें फळाभिलाख् ।
तेंचि `मदर्पण्’ चोख् । न् करितां देख् संकल्पु ॥ ६८ ॥
हो कां घरिच्याचि रांजणीं । निघती मुक्ताफळांच्या श्रेणी ।
तरी कां ताम्रपाणीं । समुद्रमिळणीं शोधावी ॥ ६९ ॥
आपुलेच् घरींचीं झाडें । फळती कल्पतरूचेनि पाडें ।
तरी अमरावतीचे चाडें । वृथा वेडे कां शिणती ॥ ३७० ॥
हो कां सद्गुरूंचे तीर्थ् घेतां । पाविजे परम् पवित्रता ।
तरी धांवावया नाना तीर्था । विशेषता ते कायी ॥ ७१ ॥
कां ईश्वरत्वें पिता पूजितां । निजमोक्ष् लाभे आइता ।
तरीं भजावें देवां देवतां । कोण्या अर्था सज्ञानीं ॥ ७२ ॥
तेवीं स्वकर्माचि करितां । लाभे आपली निष्कर्मता ।
ते स्वधर्मीं काम् कल्पितां । जीव् निजस्वार्था नाडले ॥ ७३ ॥
निर्विकल्पें स्वधर्माचरण् । त्या नांव् माझें `शुद्ध् भजन्’ ।
तेणें भजनें होऊनि प्रसन्न् । मी विवेक्-वैराग्य्-ज्ञान् भक्तांसी दें ॥ ७४ ॥
तेणेंचि ज्ञानें होय् शुद्ध् मती । चित्तशुद्धीमाजीं परमभक्ती ।
ते भक्तीनें माझी परम् प्राप्ती । भक्त् पावती उद्धवा ॥ ७५ ॥
यालागीं नैराश्यें जें स्वधर्मकर्म् । तेंचि माझें भजन् परम् ।
तेणें भजनें भक्तोत्तम् । स्वयें पुरुषोत्तम् होऊनि ठाकती ॥ ७६ ॥
यापरी स्वधर्मस्थितीं । लाभे आपुली निजमुक्ती ।
तेचि म्यां तुजप्रती । यथानिगुतीं सांगितली ॥ ७७ ॥
एतत्तेऽभिहितं साधो भवन्पृच्छति यच्च माम् ।
यथा स्वधर्मसंयुक्तो भक्तो मां समियात्परम् ॥ ४८ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां संगितायामेकादशस्कन्धे अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥
उद्धवा पुसिलें त्वां मजप्रती । स्वधर्में केवीं घडे मुक्ती ।
भक्तीनें पाविजे निजमुक्ती । तें म्यां तुजप्रती सांगितले ॥ ७८ ॥
हाता आलिया स्वधर्म । तत्काळ निरसे स्वकर्म ।
उडोनि जाय भवभ्रम । प्राप्ती परम स्वधर्में ॥ ७९ ॥
माझिया प्राप्तीलागीं स्वकर्म । नैराश्यें आचरावा स्वधर्म ।
हें ज्यासी कळे वर्म । तया पुरुषोत्तम सदा वश्य ॥ ३८० ॥
स्वधर्माऐसा स्पर्शमणी । सांपडल्या निर्विकल्पपणीं ।
तो लावितां दृश्यस्थानीं । चिन्मात्रसुवर्णीं तेज उठी ॥ ८१ ॥
स्वधर्माऐसा दिनमणी । नैराश्यें उगवलिया स्वभुवनीं ।
तो अज्ञाननिशा निरसुनी । स्वप्रकाशपणीं सदा वर्ते ॥ ८२ ॥
स्वधर्माऐसें निजअमृत । जे निर्विकल्पें सेवूं जाणत ।
त्यांसी जन्ममरणांचा आवर्त । मी श्रीअनंत लागों नेदीं ॥ ८३ ॥
जे कां स्वधर्मीं विमुख । त्यासीं माझी प्राप्ती नाहीं देख ।
जन्मकोटी परम दुःख । सकामें मूर्ख भोगिती ॥ ८४ ॥
त्या स्वधर्माची अतर्क्य गोष्टी । न कळे नैष्कर्में निजदृष्टीं ।
याचिलागीं जन्मकोटी । अतिसंकटीं जीव भोगी ॥ ८५ ॥
स्वधर्में करितां स्वकर्म । जैं नैष्कर्म्यतेचें कळे वर्म ।
तैं विभांडूनि मरणजन्म । परब्रह्म पावती ॥ ८६ ॥
एवं स्वधर्म यापरी । तारक होय संसारीं ।
स्वधर्माचे नावेवरी । तरले भवसागरीं निजभक्त ॥ ८७ ॥
संसार तरले हा बोलु कुडा । स्वधर्म करितं माझिया चाडा ।
होय भवसागर कोरडा । मी सांपडें पुढा निजात्मा ॥ ८८ ॥
ऐशी स्वधर्माची थोरी । निष्कामतेच्या निजकुसरी ।
देवो सांगे आवडीभरीं । नानापरी प्रबोधें ॥ ८९ ॥
भक्तिप्राधान्य भागवत । मुख्य भक्ति ते स्वधर्मयुक्त ।
येणें स्वधर्मभजनें समस्त । परम भागवत उद्धरले ॥ ३९० ॥
त्या स्वधर्मकर्माचा एकान्त । निजभजनभक्तीचा भावार्थ ।
उद्धवासी श्रीकृष्णनाथ । स्वयें सांगत एकादशीं ॥ ९१ ॥
त्या एकादशाच्या गोष्टी । स्वधर्मकर्माची कसवटी ।
एका जानार्दनकृपादृष्टीं । टीका मराठी हे केली ॥ ९२ ॥
हे करणी केली जनार्दनें । मज अभंगीं घातलें तेणें ।
शेखीं मीतूंपणाचे ठाणें । येणें निरूपणें उडविलें ॥ ९३ ॥
उडविलें विषयीं विषयपण । उडविले भेदाचें भान ।
उडविलें जीवशिवपण । जनीं जनार्दन तुष्टोनी ॥ ९४ ॥
जनार्दनें जनकें तेणें । आम्हां केलें परब्रह्म खेळणें ।
यालागीं सकळ क्रिया तेणें होणें । स्वधर्मपणें सहजेंचि ॥ ९५ ॥
सहजीं लागल्या स्वधर्म । कर्मचि होय निष्कर्म ।
संसार होय परब्रह्म । हे कृपा परम जनार्दनीं ॥ ९६ ॥
यालागीं सांडूनियां एकपण । एका जनार्दन शरण ।
स्वधर्मकर्माचें निरूपण । झालें संपूर्ण तया कृपा ॥ ९७ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे
एकाकारटीकायां वानप्रस्थसंन्यासधर्मनिरूपणं नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥ ९८ ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ ओंव्या ३९७ ॥ श्लोक ॥ ४८ ॥