॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय सतरावा
श्रीगणेशाय नमः । श्रीकृष्णायनमः ॥
ॐ नमो श्रीसद्गुरु महामेरु । सुक्ष्मस्वरूपें तूं गिरिवरु ।
चैतन्यस्वभावें अतिथोरु । तूं आधारु सर्वांचा ॥ १ ॥
तुझ्या निजबोधाचीं शिखरें । वैकुंठकैलासादि अतिथोरें ।
तेथें ब्रह्माविष्णुमहारुद्रें । तुझेनि आधारें नांदिजे ॥ २ ॥
तुझिया आधारस्थितीं । नांदती त्रैलोक्य-लोकपंक्ति ।
सकळ भूतांची उत्पत्ति स्थिती । निदान अंतीं तुजमाजीं ॥ ३ ॥
सुरासुर लहानथोर । एक सौम्य एक क्रूर ।
इयें भूतें धरूनि निर्विकार । स्वरूप साचार पैं तुझें ॥ ४ ॥
तेथ विवेकाचें आगर । सच्चिदानंदाचे रत्नाकर ।
तेथील लाधल्या कंकर । नीच ते थोर वेव्हारे होती ॥ ५ ॥
ज्याच्या औषधींचा चमत्कार । सेवितां करिती अजरामर ।
जेथ चिद्गंगेचे निर्झर । निरंतर प्रवाहती ॥ ६ ॥
जो सुरनरांचा विश्राम । जो सकळ आश्रमांचा आश्रम ।
जो क्रियाकर्मांचें नैष्कर्म्य । जो निजधाम जीवाचे ॥ ७ ॥
जो भजनाची कुळवाडी । जो भक्तजीवनाची वाडी ।
जो आवडीची निजआवडी । जो गोडियेची गोडी निजात्मता ॥ ८ ॥
ऐसा सद्गुरु महामेरु । जो कठिणत्वेंवीण आधारु ।
ज्याचेनि अंगें संसारु । होय सुखकरु साधकां ॥ ९ ॥
त्या साधकांचें सामाधान । शिष्यांचा स्वानंदघन ।
आर्ता-चातकां निजजीवन । स्वामी जनार्दन तुष्टला ॥ १० ॥
तयाचा जो चरणप्रसादु । श्रीभागवतीं एकादशस्कंधु ।
पूर्वार्धाचा विनोदु । भाषाप्रबंधु वाखाणिला ॥ ११ ॥
तेथें उद्धवें पुशिल्या विभूती । त्या षोडशाध्यायीं श्रीपती ।
सांगितल्या यथानिगुतीं । भजनस्थितीलागोनी ॥ १२ ॥
त्या विभूतींमाजीं निजवर्म । `भक्तांचें जें भजनकर्म् ।
तें मी केवळ् आत्माराम्’ । ऐसें पुरुषोत्तम् बोलिला ॥ १३ ॥
तेथ् आशंकेची व्युत्पत्ती । ’करितां कर्माची कर्मगती ।
कर्मठ् जाहले नेणों किती । तरी कर्में मुक्ती घडे केवीं’ ॥ १४ ॥
कर्में करितां वाडेंकोडें । कर्मीं कर्मठता न् चढे ।
कर्मांमाजीं मोक्ष् आतुडे । हेंचि रोकडें पुसों पां ॥ १५ ॥
स्वयें बोलिला श्रीपती । `सात्त्विकांची जे कर्मस्थिती ।
ते कर्मचि माझी विभूती’ । हें सोळाव्याअंतीं निरूपिलें ॥ १६ ॥
स्वयें आचरितां स्वकर्म् । तें कर्मचि होय् ब्रह्म् ।
हेंचि कर्मक्रियेचें वर्म् । देवासी सुगम् पुसों पां ॥ १७ ॥
ऐसा पोटिंचा आवांका । तेचि पुसावया आशंका ।
वर्णाश्रमांची स्वधर्मपीठिका । देवासी देखा पुसत् ॥ १८ ॥
उद्धव् उवाच्-
यस्त्वयाभिहितः पूर्वं धमस्त्वद्भत्तिलक्षणः ।
वर्णाश्रमाचारवतां सर्वेषां द्विपदामपि । । १ ॥
उद्धव् म्हणे गा भक्तपती । ऐकतां तुझ्या निजविभूति ।
मज् ऐसें गमलें चित्तीं । स्वधर्मेंसीं भक्ती घडे कैसी ॥ १९ ॥
तुवां कल्पादि वाडेंकोडें । स्वधर्मकर्में भक्ति जोडे ।
हें वर्णाश्रमनिजनिवाडें । निरूपण् चोखडें निरूपिलें ॥ २० ॥
सर्वां मानवां परम् गति । स्वधर्में घडे भगवद्भक्ति ।
या निरूपणाची निगुती । तुवां निश्चितीं निरूपिली ॥ २१ ॥
यथाऽनुष्ठीयमानेन् त्वयि भक्तिर्नृणां भवेत् ।
स्वधर्मेणाऽरविन्दाक्ष् तत्समाख्यातुमर्हसि ॥ २ ॥
ऐके कमलनयना अच्युता । जो कां स्वधर्म् अनुष्ठितां ।
तुझी निजभक्ती स्वभावतां । प्राण्याच्या हाता जेणें लाभे ॥ २२ ॥
ते कर्मकुशलतेची स्थिती । मजलागीं सांगावी सुनिश्चितीं ।
कमलनयना कमलापती । कृपामूर्ती माधवा ॥ २३ ॥
तूं ऐसें म्हणशील् श्रीपती । `म्यां कल्पाचे आधीं कवणाप्रती ।
सांगितली स्वधर्मस्थिती’ । तरी ते विनंती अवधारीं ॥ २४ ॥
पुरा किल् महाबाहो धर्मं परमकं प्रभो ।
यत्तेन् हंसरूपेण् ब्रह्मणेऽभ्यात्थ् माधव् ॥ ३ ॥
ज्याच्या बाहूचा प्रताप् अद्भुत् । विश्वमर्यादा धर्मसेत् ।
राखों जाणे यथास्थित् । त्यालागीं म्हणिपत् `महाबाहो’ ॥ २५ ॥
स्वधर्मकर्माचा द्योतकु । अनादि वक्ता तूं एकु ।
वर्णाश्रमादि विवेकु । उपदेशकु तूं स्त्रष्ट्याचा ॥ २६ ॥
पूर्वीं हंसरूपें सविस्तर् । बोलिलासी स्वधर्माचा निर्धार् ।
त्यांतील् तुवां अध्यात्मसार् । निवडूनि साचार् मज् सांगितलें ॥ २७ ॥
तेथील् स्वधर्माचें लक्षण् । मज् न् कळेचि निरूपण् ।
जें तूं हंसरूपे आपण् । स्वधर्म् जाण् बोलिलासी ॥ २८ ॥
तुझेनि मुखें यथोचितें । भक्तियुक्त् आश्रमधर्मातें ।
सनत्कुमार् जाहले श्रोते । तेंचि मातें सांगावें ॥ २९ ॥
म्हणसी `सनत्कुमारद्वारा । धर्म् विस्तारला परंपरा ।
तो विचारूनि करीं निर्धारा’ । हें सारंगधरा घडेना ॥ ३० ॥
स् इदानीं सुमहता कालेनामित्रकर्शन् ।
न् प्रायो भविता मर्त्यलोके प्रागनुशासितः ॥ ४ ॥
काम् क्रोध् लोभ् अभिमान् । हे भक्तांचे वैरी सहाजण् ।
त्यांचें तूं करिशी निर्दळण् । अरिमर्दन् या हेतू ॥ ३१ ॥
भक्तांचें अरिनिर्दळण् । तुजवांचोनि कर्ता आन् ।
तिहीं लोकीं नाहीं जाण् । अनन्यशरण् यालागीं ॥ ३२ ॥
तुवां कल्पाचिये आदीसी । उपदेशिलें सनकादिकांसी ।
बहुकाळ् जाहले त्या बोलासी । ते धर्म् कोणापाशीं प्रायशां नाहीं ॥ ३३ ॥
प्रायशां ये कालीं नर् । नाहीं स्वधर्मी तत्पर् ।
शिश्नोदरीं अत्यादर् । स्वधर्मविचार् विसरोनी ॥ ३४ ॥
याथातथ्यें धर्मप्रतिष्ठा । करी ऐसा नाहीं उपदेष्टा ।
यालागीं जी वैकुंठा । स्वधर्मनिजनिष्ठा मज् सांग् ॥ ३५ ॥
वक्ता कर्ताऽविता नान्यो धर्मास्याच्युत् ते भुवि ।
सभायामपि वैरिञ्च्यां यत्र् मूर्तिधराः कलाः ॥ ५ ॥
कर्ताऽवित्रा प्रवक्त्रा च् भवता मधुसूधन् ।
त्यक्ते महीतले देव् विनष्टं कः प्रवक्ष्यति ॥ ६ ॥
अलुप्तज्ञानें स्वधर्मवक्ता । ये भूलोकीं गा तत्त्वतां ।
तुजवांचोनि अच्युता । आणिक् सर्वथा असेना ॥ ३६ ॥
एक् शास्त्रमर्यादाव्युत्पत्ती । कर्मकलाप् बोलों जाणती ।
परी कर्माची आचरती गती । तेही नेणती तत्त्वतां ॥ ३७ ॥
यालागीं गा भगवंता । धर्माचा कर्ता वक्ता ।
धर्म् विस्तारूनि रक्षिता । आणिक् सर्वथा असेना ॥ ३८ ॥
पहातां या लोकांच्या ठायीं । तुजऐसा सर्वज्ञ् नाहीं ।
ऐसें विचारितां लोकीं तिंही । तुजसमान् नाहीं सांगता ॥ ३९ ॥
जरी सत्यलोक् पाहणें । जेथें चारी वेद् षड्दर्शनें ।
इतिहास् स्मृति पुराणें । मूर्तिमंतपणें उभीं असतीं ॥ ४० ॥
तेथें सनकादिकांचा प्रश्न् । ब्रह्मयासी न् सांगावे जाण् ।
तुवां हंसरूपें येऊन् । समाधान् दीधलें ॥ ४१ ॥
ते ब्रह्मसभेचा ठायीं । तुजऐसा वक्ता नाहीं ।
तो तूं भक्तानुग्रहें पाहीं । या लोकांच्या ठायीं मूर्तिमंत् ब्रह्म् ॥ ४२ ॥
तेणें तुवां सर्व् कर्मधर्मसंस्था । करूनि दाविली तत्त्वतां ।
तो तूं निजधामा गेलिया आतां । स्वधर्मवक्ता मग् कैंचा ॥ ४३ ॥
भक्तियुक्त् स्वधर्मगती । सांगवया यथास्थिती ।
तुजवांचोनियां श्रीपती । आणिकासी शक्ति असेना ॥ ४४ ॥
तूं भक्तसाह्य् जगज्जीवन् । भक्तमदगजभंजन् ।
यालागीं नांवें तुं `मधुसूदन्’ । ऐसें प्रार्थून् बोलत् ॥ ४५ ॥
तत्त्वं नः सर्वधर्मज्ञ् धर्मस्त्वद्भक्तिलक्षणः ।
यथा यस्य् विधीयेत् तथा वर्णय् मे प्रभो ॥ ७ ॥
तूं सर्वज्ञ् ज्ञानमूर्ति । तरी मनुष्यांची कर्मगति ।
वर्णाश्रमांची धर्मस्थिती । यथानिगुतीं मज् सांग् ॥ ४६ ॥
वर्णबाह्याचें निजकर्म् । तोही सांगावा विहित् धर्म् ।
उद्धवें प्रार्थिला पुरुषोत्तम् । तेणें मेघश्याम् तुष्टला ॥ ४७ ॥
सकळ् जनांचा हितकर् । उद्धवें प्रश्न् केला सधर् ।
तो ऐकोनि शुकयोगींद्र् । आनंदनिर्भर् तेणें प्रश्नें ॥ ४८ ॥
शुक्र् म्हणे परीक्षितीसी । धन्य् बुद्धी ते उद्धवासी ।
जेणें प्रार्थूनि हृषीकेशी । जाहला जगासी उपकारी ॥ ४९ ॥
श्रीशुकउवाच्-
इत्थं स्वभृत्यमुख्येन् पृष्टः स् भगवान् हरिः ।
प्रीतः क्षेमाय् मर्त्यानां धर्मानाह् सनातनान् ॥ ८ ॥
शुक्र् म्हणे गा परीक्षिती । सावधान् होईं चित्तीं ।
धन्य् उद्धवाची प्रश्नोक्ती । स्वधर्मे मुक्ती पुशिली ॥ ५० ॥
जो भृत्यांमाजीं पढियंता । अत्यंत् आवडे कृष्णनाथा ।
त्या वेगळें श्रीअनंता । क्षणही सर्वथा करमेना ॥ ५१ ॥
ज्यापाशीं गा निजगुज् । सदा सांगे गरुडध्वज् ।
ज्यावेगळें आप्तकाज् । अधोक्षज् बोलेना ॥ ५२ ॥
ज्याच्या वचनासी विलंबु । क्षण् न् करीच् रमावल्लभु ।
जो ब्रह्मादिकां दुर्लभु । तो जाहला सुलभु उद्धवा ॥ ५३ ॥
यालागीं `भृत्यमुख्यात्’ । आली उद्धवाचे हाता ।
तेणें प्रार्थूनियां भगवंता । `स्वकर्में मुक्तता’ पुशिली ॥ ५४ ॥
हो कां ज्याचेनि प्रश्नधर्मे । जग् उद्धरिलें यथानुक्रमें ।
ज्यालागीं गा पुरुषोत्तमें । मोक्ष् स्वधर्मे प्रकटिजे ॥ ५५ ॥
स्वधर्म् करितां स्वभावतां । निजमोक्ष् लाभे आयिता ।
एवढ्या उपकाराची कथा । उद्धवें तत्त्वतां पुशिली ॥ ५३ ॥
ऐकोनि चातकांचे वचन् । गर्जोनि वर्षे जेवीं घन् ।
कां वत्सहुंकारें जाण् । ये हुंबरेन् धेनु जैशी ॥ ५७ ॥
तेवीं ऐकोनि उद्धवाच्या बोला । श्रीकृष्ण् निजबोधें गर्जिन्नला ।
अतिस्वानंदें संतोषला । काय् बोलिला गोविंदु ॥ ५८ ॥
श्रीभगवानुवाच्-
धर्म् एष् तव् प्रश्नो नैःश्रेयसकरो नृणाम् ।
वर्णाश्रमाचारवतां तमुद्धव् निबोध् मे ॥ ९ ॥
जेवीं कां पुत्र् एकुलता । त्यासी कांहीं वंचीना माता ।
तेवीं उद्धव् श्रीकृष्णनाथा । त्याचें वचन् वृथा हों नेदी ॥ ५९ ॥
हरिखें म्हणे सारंगपाणी । धन्य् धन्य् उद्धवा तुझी वाणी ।
मोक्षमार्गींची निशाणी । हे जनालागोनी त्वां केली ॥ ६० ॥
तुझ्या प्रश्नाचें प्रश्नोत्तर् । वर्णाश्रमी जे कोणी नर् ।
त्यांसी स्वधर्मचि मोक्षकर् । ऐक् साचार् सांगेन् ॥ ६१ ॥
कल्पादिपासोनि स्वधर्मसंस्था । पुरातनयुगवर्ती कथा ।
तुज् मी सांगेन् तत्त्वतां । ऐक् आतां उद्धवा ॥ ६२ ॥
आदौ कृतयुगे वर्णो नृणा हंस् इति श्रृतः ।
कृतकृत्याः प्रजा जात्या तस्मात्कृतयुगं विदुः ॥ १० ॥
वेदः प्रणव् एवाग्रे धर्मोऽहं वृषरूपधृक् ।
उपासते तपोनिष्ठा हंसं मां मुक्तकिल्बिषाः ॥ ११ ॥
पूर्वील् कृतयुगींचें लक्षण् । तैं नव्हते गा चारी वर्ण् ।
बहुशाखा वेदपठण् । कर्माचरण् तैं नाहीं ॥ ६३ ॥
तैं सकळ् मनुष्यांसी जाण् । `सोहंहंसा’ चें अखंड् ध्यान् ।
यालागीं `हंस्’ हा एकचि वर्ण् । सर्वांसही जाण् ते काळीं ॥ ६४ ॥
तैं `प्रणवमात्रें’ वेदपठण् । वृषरूपें मी आपण् ।
धर्म् चतुष्पाद् संपूर्ण् । अधर्माचें जाण् नांवही नाहीं ॥ ६५ ॥
ते काळीं श्रेष्ठ् सत्त्वगुण् । यालागीं सत्यवादी जन् ।
अवघे धर्मपरायण् । कपट् तैं जाण् जन्मलें नाहीं ॥ ६६ ॥
परद्रव्य् आणि परदारा । यांच्या अभिलाषाचा थारा ।
स्पर्शला नाहीं जिव्हारा । ते काळींच्या नरां धर्मिष्ठां ॥ ६७ ॥
ते काळींच्या जना धर्मिष्ठां । `सोहंहंसा’ ची आत्मनिष्ठा ।
हेंचि भजन् मज् वरिष्ठा । `तपोनिष्ठा’ तया नांव् ॥ ६८ ॥
तैं स्वर्गा जावें हे नाहीं कथा । नेणती नरकाची वार्ता ।
अधर्माची अवस्था । स्वप्नीहीं चित्ता स्पर्शेना ॥ ६९ ॥
यापर् प्रजा समस्त् । स्वधर्मस्वभावें कृतकृत्य् ।
यालागीं जाण् निश्चित् । त्यातें बोलिजेत् `कृतयुग्’ ॥ ७० ॥
त्रेतामुखे महाभाग प्रणान्मे हृदयात्रयी ।
विद्या प्रादुरभुत्तस्या अहमासं त्रिवृन्मखः ॥ १२ ॥
उद्धवा या कलियुगाच्या ठायीं । तुझ्या भाग्याची परम नवायी ।
कृतयुगींच्या प्रजांपरीस पाहीं । तुज माझ्याठायीं विश्वास ॥ ७१ ॥
त्रेतायुगीं प्रकटलें कर्म । जो वैराज मी पुरूषोत्तम ।
त्या माझेनि निःश्वासें त्रयीधर्म । वेदसंभृम वाढला ॥ ७२ ॥
तेथ त्रैविद्या विविध भेद । नाना मंत्र नाना छंद ।
ऋग्वेदादि तिन्हीं वेद । प्रकटले प्रसिद्ध निजशाखीं ॥ ७३ ॥
त्या वेदांपासाव त्रिविध मख । त्रिमेखलायुक्त मीचि देख ।
जेथ होत आध्वर्यव हौत्रिक । कर्मविशेख जे ठायीं ॥ ७४ ॥
ऐसें मद्रूप यज्ञकर्म । तेथिल्या अधिकाराचें वर्म ।
दों श्लोकीं पुरुषोत्तम । वर्णाश्रम सांगत ॥ ७५ ॥
विप्रक्षत्रियविट्शूद्रा मुखबाहूरुपादजाः ।
वैराचात्पुरुषाज्जाता य आत्माचारलक्षणाः ॥ १३ ॥
वैराजपुरुषापासाव जाण । मुखीं उपजले `ब्राह्मण्’ ।
बाहूपासूनि `राजन्य्’ । ऊरु जन्मस्थान् `वैश्यांचें’ ॥ ७६ ॥
`शूद्र्’ चरणीं जन्मले जाण् । यापरी जाहले चारी वर्ण् ।
यांचें ऐक् मुख्य् लक्षण् । स्वधर्माचरण् सर्वांशीं ॥ ७७ ॥
चतुर्वर्णांची उत्पत्ती । वैराज् पुरुषापासूनि या रीतीं ।
आतां आश्रमांची स्थिती । ऐक् निश्चितीं सांगेन् ॥ ७८ ॥
गृहाश्रमो जघनतो ब्रह्मचर्यं हृदो मम् ।
वक्षःस्थानात् वने वासो न्यासः शीर्षणि संस्थित् ॥ १४ ॥
`गृहास्थाश्रमासी’ जघनस्थान् । `ब्रह्मचर्य्’ माझ्या हृदयीं जाण् ।
`वानप्रस्थासी’ मी आपण् । वाढवीं महिमान् वक्षः स्थळीं ॥ ७९ ॥
चतुर्थाश्रम् जो `संन्यास्’ । त्याचा माझे शिरीं रहिवास् ।
एवं वर्णाश्रमविलास् । तुज् सावकाश् सांगितला ॥ ८० ॥
वर्णानामाश्रमाणां च् जन्मभूम्यनुसारिणीः ।
आसन्प्रकृतयो नॄणां नीचैर्नीचोत्तमोत्तमैः ॥ १५ ॥
जैसें जन्म् जेसें स्थान् । त्या वर्णाश्रमा तैसे गुण् ।
उत्तमीं उत्तमत्व् जाण् । नीचीं नीचपण् सहजेंचि ॥ ८१ ॥
`सत्त्वप्राधान्ये’ ब्राह्मण् । `सत्त्वरजें’ क्षत्रिय् जाण् ।
`रजतमें’ वैश्यवर्ण् । शूद्र् ते जाण् `तमोनिष्ठ्’ ॥ ८२ ॥
तेचि ब्राह्मणादि चारी वर्ण् । त्यांचें प्रकृतींचे लक्षण् ।
वेगळें वेगळेंचि पैं जाण् । स्वयें नारायण् सांगत् ॥ ८३ ॥
शमो दमस्तपः शौचं सन्तोषः क्षान्तिरार्जवम् ।
मद्भक्तिश्च् दया सत्यं ब्रह्मप्रकृतयस्त्विमाः ॥ १६ ॥
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण् । ब्राह्मणप्रकृति दशलक्षण् ।
तुज् मी सांगेन् निरूपण् । तें सावधान् अवधारीं ॥ ८४ ॥
मनादि ज्ञानेंद्रियवृत्ती । बाह्य् दृष्टीं परिचारस्थिती ।
ते आवरूनि विवेकयुक्तीं । आत्मप्रतीति धरावी ॥ ८५ ॥
तेचि वृत्तीचें धरणें ऐंसें । कृष्णसर्पाचें मुख् धरणें जैसें ।
तो वेढे उकली जंव् आपैसें । तव् धारणासौरसें नेहटावा ॥ ८६ ॥
तेवीं वैराग्यप्रतापवशें । गुरुवचनाचेनि विश्वासें ।
अंतरवृत्तीतें ऐसें । जंव् ये आत्मासमरसें निजात्मता ॥ ८७ ॥
मुख्य् करूनि गुरुवचन् । तदर्थी बुद्धि निमग्न् ।
तत्प्रवण् होय् मन् । `शम्’ तो जाण् या नांव् ॥ ८८ ॥
ब्राह्मणप्रकृतिमाजीं जाण् । हें स्वाभाविक् निजलक्षण् ।
या नांव् गा शमगुण् । ऐक् निरूपण् दमाचें ॥ ८९ ॥
विषयप्रवृत्ति प्रचंड् । कर्मेंद्रियांचें बळ् बंड् ।
विधीनें त्यांचें ठेंवूनि तोंड् । सैरा वितंड् विचरों नेदी ॥ ९० ॥
वेदविधीचेनि हातें । देहनिर्वाहापुरतें ।
खाणें जेवणें इंद्रियांतें । तो जाण् येथें `दम्’ गुण् ॥ ९१ ॥
तेथ् शम् तो जाण् मुख्य् राजा । दमादि इतर् त्याच्या प्रजा ।
ते दोनी सांगितले वोजा । ऐक् तिजा तपोनेमु ॥ ९२ ॥
शमें ज्ञानेंद्रियौपशमु । तेचि कर्मेंद्रियां मुख्य् दमु ।
याहीवारी वेदोक्त् कर्मु । तें ज्ञान् परमु गौरवाचें ॥ ९३ ॥
शरीरशोषणा नांव् तप् । तें प्रारब्धभोगानुरूप् ।
हृदयीं हरि चिंतणें सद्रूप् । हें मुख्य् तप् तपांमाजीं ॥ ९४ ॥
जो वर्ततां स्वधर्मस्थितीं । हरितें विसंबेना निजवृत्ती ।
जो निजात्मनिश्चयो चित्तीं । अहोराती विवंचित् ॥ ९५ ॥
जेवीं लोभिया वाहे धन् । कां तरुणालागीं तरुणी जाण् ।
तैसें निजत्मविवंचन् । जयाचें मन् सदा करी ॥ ९६ ॥
त्या नांव् गा तपोनिष्ठ् । हें तपांमाजी तप् वरिष्ठ् ।
ब्राह्मणपकृतीमाजीं श्रेष्ठ् । `तप्’ तें उद्भट् या नांव् ॥ ९७ ॥
ऐक् `शौचा’ चा निचार् । तो आहे द्विप्रकार् ।
अंतरि ज्ञाननिर्धार् । ब्राह्य् आचार् वेदोक्त् ॥ ९८ ॥
बाह्य् मळाचें क्षाळण् । मृज्जलादि वेदविधान् ।
आंतर् मळाचें निर्दळण् । आत्मज्ञान् निजनिष्ठा ॥ ९९ ॥
शुद्ध् शौचाचें निर्मळपण् । मुख्यत्वें उद्धवा हेंचि जाण् ।
आतां संतोषाचें लक्षण् । ऐक् संपूर्ण् सांगेन् ॥ १०० ॥
पुत्र् जन्मल्या होय् सुख् । तो गेलिया सवेंचि दुःख् ।
धन् जोडलिया होय् हरिख् । सवेंचि शोक् तन्नाशीं ॥ १ ॥
ज्या सुखाची होतां भेटी । निःशेष् मावळे दुःखकोटी ।
या नांव् `सत्यसुख्’ सृष्टी । इतर् चावटी ते मिथ्या ॥ २ ॥
निरुपचार् अंतरगती । मद्भावें जे सुखप्राप्ती ।
जाहलिया संपत्ती विपत्ती । जे संतोषप्राप्ती समसाम्यें ॥ ३ ॥
येचि पदीं पाठांतर् । `तितिक्षा’ म्हणती थोरथोर् ।
ऐक् त्याचेंही अर्थांतर् । पदार्थविचार् तो ऐसा ॥ ४ ॥
शीत्-उष्ण्-मृदु-कठीण् । अंगीं आदळातांही जाण् ।
ज्याचें डंडळीना मन् । भावना पूर्ण् मद्भावें ॥ ५ ॥
संतोषतितिक्षा-व्याख्यान् । हें पांचव्या पदाचें लक्षण् ।
उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण् । ऐक् निरूपण् शांतीचें ॥ ६ ॥
माझा निर्धारितां निजबोध् । अंतरीं निमाले कामक्रोध् ।
त्यांसी केलियाही अपराध् । न् मनीं विरुद्ध् पुढिलांचें ॥ ७ ॥
परी तेथींची नवलपरी । अपकार्या होय् उपकारी ।
विकार् नाहीं ज्याचे अंतरीं । जाण् ते खरी `निजशांति’ ॥ ८ ॥
ऐशी सदा शांति संपुर्ण् । तें ब्राह्मणाचें षष्ठ् लक्षण् ।
ऐक् आर्जवाचें निरूपण् । जीवींची खूण् सांगेन् ॥ ९ ॥
कुरूप् जरी जाहली माता । तरी स्नेहासीं नाहीं कुरूपता ।
कां सुवर्णाचे नाग् करितां । सोनें सर्वथा नव्हे सर्पु ॥ ११० ॥
तेवीं कुटिलांसी कुटिलता । करावी म्हणोनि शिकवितां ।
कुटिलत्व् नुपजे चित्ता । जाण् तत्त्वतां तें `आर्जव्’ ॥ ११ ॥
गायीसी गोड् व्याघ्रासी कडू । हा गंगाजळी नाहीं पवाडु ।
तेवीं आर्जवाचा पडिपाडु । विषमांही गोडु समसाम्यें ॥ १२ ॥
या नांव् जाण् `आर्जव्’ । सातवें लक्षण् अपूर्व् ।
आतां निजभक्तीचा स्वभाव् । देवाधिदेव् सांगत् ॥ १३ ॥
वन् उद्यान् गंगादि जीवन् । यांसी पृथ्वीचि जेवीं अधिष्ठान् ।
तेवीं सकळ् लक्षणां जन्मस्थान् । माझी `भक्ति’ जाण् उद्धवा ॥ १४ ॥
सकळ् पिकांचिये प्राप्ती । आधारभूत् जेवीं क्षिती ।
तेवीं सकळ् लक्षणां उत्पत्ती । माझिये भक्तीमाझारीं ॥ १५ ॥
ऐक् ते भक्तीचा इत्यर्थ् । सांडोनियां विषयस्वार्थ् ।
जीवींहूनि मजलागीं भावार्थ् । तोचि निजभक्त् पैं माझा ॥ १६ ॥
भक्त् आणि करी धनार्जन् । हेंचि भक्तिसी मुख्य् विघ्न् ।
धनलोभी तो अभक्त् पूर्ण् । सत्य् जाण् उद्धवा ॥ १७ ॥
माझा भाव् नाहीं जिव्हारीं । आहाचवाहाच् माझी भक्ति करी ।
तो आंधळ्या गरुडाचे परी । उडे परी निर्धारीं स्थान् नेणे ॥ १८ ॥
माझा भावार्थ् जेथ् होये । तेथ् मी जाती कुळ् न् पाहें ।
मी भावाचेनि लवलाहें । वश्य् होयें निजभक्तां ॥ १९ ॥
जेथ् भावार्थे माझी आवडी । तेथ् अवश्य् माझी पडे उडी ।
जेणें भावार्थाची उभविली गुढी । तो जाणे गोडी मद्भक्तीची ॥ १२० ॥
जें जें भेटे तोचि देवो । ऐसा भावार्थीं ज्याचा भावो ।
तो एक् पढियंता मज् पहा हो । त्याचेनि भावें जीवों आम्ही उद्धवा ॥ २१ ॥
तोचि माझा जीवप्राण् । त्यासी मी सर्वस्वें करीं निंबलोण् ।
मी सर्वदा त्याआधीन् । जेवीं व्याली धेनु वत्सासी ॥ २२ ॥
एवं निःसीम् भावार्थाची स्थिती । त्या नांव् उद्धवा माझी `भक्ती’ ।
यापरी भक्तीची व्युत्पत्ती । ऐक् पां ख्याती दयेची ॥ २३ ॥
बाळक् देखोनि संकटीं । जेवीं न् सांवरत् माय् उठी ।
तेवीं दीन् देखोनि दृष्टीं । ज्याचे पोटीं दया द्रवे ॥ २४ ॥
ऐशिया दयेच्या ठायीं जाण् । आपुलें पारकें पुसे कोण् ।
स्वजाति-विजातिलक्षण् । पुसायाही पण् धीर् नाहीं ॥ २५ ॥
महापूरीं बुडतयातें । कृपाळू जाती न् पुसे तेथें ।
उडी घालूनि वांचवी त्यातें । `दया’ निश्चितें ती नांव् ॥ २६ ॥
दीनाचिये दयेलागीं । जो रिघे जळत्या आगीं ।
त्याचे चरण् मी वंदीं वेगीं । धन्य् जगीं दयाळू ॥ २७ ॥
ऐशिये दयेचेनि गुणें । मज् अनंतालागीं तेणें ।
विकत् घेतलें जीवें प्राणें । कीं जाहलों पोसणें मी त्याचें ॥ २८ ॥
यालागीं दयाळुवाचे घरीं । मी सदा नाटिका काम् करीं ।
जे दयावंताचे अवसरीं । तें माझे शिरीं सर्वदा ॥ २९ ॥
जो जाणे दिनांचा विचार् । दीनदयाळू जो साचार् ।
उद्धवा तो माझें निजभांडार् । सुखाचें सुखसार् तो माझें ॥ १३० ॥
या नांव् गा `दया’ जाण् । तें हें नववें लक्षण् ।
आतां सत्याची उणखूण् । तुज् मी संपूर्ण् सांगेन् ॥ ३१ ॥
सत्याचें सत्यत्व् तें ऐसे । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें ।
ज्यासी असत्यता न् स्पर्शे । निजभक्त् ऐसें निडारिलें ॥ ३३ ॥
ऐसें सत्य् परिपक्वल्या पोटीं । सत्य् वाचा सत्य् दृष्टी ।
निजसत्यत्वें सत्य् सृष्टी । पडिली तटी असत्याची ॥ ३३ ॥
यावरी गा ` सत्यत्व् ’ जाण् । त्या नांव् दहावें लक्षण् ।
हें ब्राह्मणाचें संपूर्ण् । कर्माचरण् स्वभावें ॥ ३४ ॥
ब्राह्मणप्रकृतीचे स्थितीं । या दशलक्षणांची उत्पत्ती ।
स्वाभाविक् सहजगती । अकृत्रिम् स्थिति उद्धवा ॥ ३५ ॥
येंहीं दश् लक्षणीं संपूर्ण् । वर्णवरिष्ठ् वंद्य् ब्राह्मण् ।
आतां क्षात्रप्रकृतीचे गुण् । ऐक् निरूपण् उद्धवा ॥ ३६ ॥
तेजो बलं धृतिः शौर्यं तितिक्षौदार्यमुद्यमः ।
स्थैर्यं ब्रह्मण्यतैश्वर्यं क्षत्रप्रकृतयस्त्विमाः ॥ १७ ॥
ब्राह्मणप्रकृति दश् लक्षण् । तुज् म्यां सांगितली सुलक्षण् ।
आतां क्षात्रवृत्तीचे दश् गुण् । ऐक् संपूर्ण् उद्धवा ॥ ३६ ॥
`तेज्’ म्हणजे प्रतापशक्ती । जैसा क्षितितळींचा गभस्ती ।
ज्याचिया प्रतापदीप्तीं । लोपले जाती महींद्र् ॥ ३७ ॥
क्षात्रधर्मी प्रथम् काज् । तया नांव् जाण् `तेज्’ ।
आतां क्षात्रबळाची वोज् । ऐक् चोज् सांगेन् ॥ ३८ ॥
ज्याच्या शरीरबळाचें कोड । एकला लक्षावरी दे झड ।
जरी तुटला दुधड । तरी वैरियांचे तोंड विभांडी ॥ ३९ ॥
रिघतां रणामाझारीं । दुजयाचें साह्य न विचारी ।
जेवीं वनगजीं केसरी । तेवीं रिघोनि दळभारीं विभांडी वीर ॥ १४० ॥
आकाश दाटल्या निशाचरीं । भूमंडळ कोंदल्या असुरीं ।
ऐसे प्रबळ बळें आल्या वैरी । ज्याचे धृतीमाझारीं विस्मयो नुठी ॥ ४१ ॥
आकाश पडावया गडाडी । पृथ्वी उलथावया हडबडी ।
तरी ज्याचे धृतीची रोकडी । नव्हे वांकुडी रोमावळी ॥ ४२ ॥
वोडवलियाही कल्पांता । धाक रिघों नेणे ज्याच्या चित्ता ।
ऐसें निजधैर्य स्वभावतां । `धृति’ तत्त्वतां ती नांव् ॥ ४३ ॥
चौर्याशीं दंडायुधें धरूं जाणती । शस्त्रास्त्र्-धारणाशक्ती ।
स्वधर्में आवश्यकें करिती । या नांव् `धृति’ क्षत्रियांची ॥ ४४ ॥
शूरांचें शौर्य् तें कैसें । शत्रूंचें निःशेष् नांवचि पुसे ।
वैरी कोणी कोठेंचि नसे । करणें ऐसें तें शौर्य् ॥ ४५ ॥
धर्मयुद्धाची शौर्यवृत्ती । जेणें विजयश्री चढे हातीं ।
दुश्चित्त् निःशस्त्री न् हाणिती । पळतया न् मारिती महाशूर् ॥ ४६ ॥
संमुख् आलिया रणांगणीं । मागें पावो न् ठेवीं रणीं ।
एकला विभांडी वीरक्षोणी । हे स्वधर्मकरणी निजशौर्यें ॥ ४७ ॥
मृत्यूएवढा महावैरी । जो निःशेष् नाहीं करी ।
त्याच्या शौर्याची थोरी । सुरासुरी वानिजे ॥ ४८ ॥
एवं निजशौर्यनिर्धारा । निर्वैर् करणें धरा ।
हा चौथा गुण् खरा । जाण् क्षात्रद्वारा क्षत्रियांचा ॥ ४९ ॥
शस्त्रांचे घाय् वाजतां माथां । कां सपिच्छ् बाण् खडतरतां ।
रणांगणीं न् सरे मागुता । हे `सहिष्णुता’ क्षत्रियाची ॥ १५० ॥
आलिया गजदळाचे थाट् । महावीरांचे घडघडाट् ।
तो यावा साहे सुभट् । `सहिष्णुता’ चोखट् ती नांव् ॥ ५१ ॥
समुद्रलहरींच्या संपाता । कुलाचल् न् सरे परता ।
तेवीं परसैन्याच्या आघाता । न् सरे मागुता रणांगणीं ॥ ५२ ॥
तेथ् यशअपयशांची व्यथा । हर्षशोकविषमता ।
बाधीना क्षत्रियांच्या चित्ता । सर्वसहिष्णुता या नांव् ॥ ५३ ॥
या नांव् ` तितिक्षा ’ जाण् । हें क्षत्रियांचें पांचवे लक्षण् ।
ऐक् औदार्याचा गुण् । दातेपण् क्षत्रियांचें ॥ ५४ ॥
क्षत्रियांचे प्रकृतीस् जाण् । द्रव्य् तें तृणसमान् ।
याचकांचें निवे मन् । तंव् देणें दान् सर्वस्व् ॥ ५५ ॥
देश् काल् सत्पात्र् स्थान् । तेथही देऊनि सन्मान् ।
निर्विकल्पभावें गहन् । देणें दान् विध्युक्त् ॥ ५६ ॥
चंद्र् चकोरातें पाहीं । सदा देतां नुबगे कंहीं ।
तेवीं हा याचकाचे ठायीं । पराङ्मुखता नाहीं क्षत्रियासी ॥ ५७ ॥
ऐसें स्वाभाविक् जें दान् । हा क्षत्रियांचा प्रकृतिगुण् ।
या नांव् गा `उदारपण्’ । सहावें लक्षण् क्षत्रियांचें ॥ ५८ ॥
परमार्थप्राप्तीउपायीं । स्वधर्मनिष्ठा क्षत्रियांठायीं ।
जो जो व्यवसावो करणें कांहीं । तो `उद्यम्’ पाहीं बोलिजे ॥ ५९ ॥
वेंचूनियां निजप्राण् । गोब्राह्मणांचे संरक्षण् ।
स्वधर्में प्रजापालन् । प्रथ्वीरक्षण् निरुपद्रव् ॥ १६० ॥
या नांव् गा `उद्यम्’ जाण् । क्षत्रियांचे सातवें लक्षण् ।
आतां स्वधर्मस्थैर्यगुण् । तेहीं निरूपण् अवधारीं ॥ ६१ ॥
गोब्राह्मणसंरक्षणता । स्वधर्मी प्रजापतिपाळता ।
ये ठायीं उबगु न् ये चित्ता । या नांव् `स्थिरता’ क्षत्रियांची ॥ ६२ ॥
स्वधर्मीं जे स्थिरता । तें आठवें लक्षण् तत्त्वतां ।
ब्राह्मणभक्तीची जे कथा । ऐक् आतां सांगेन् ॥ ६३ ॥
परमार्थप्राप्तीचें कारण् । क्षत्रियासी मुख्यत्वें गुरु ब्राह्मण् ।
त्या ब्राह्मणाचें ब्रह्मभावें भजन् । सर्वस्वें जाण् करावें ॥ ६४ ॥
ब्राह्मभावें ब्राह्मणभजन् । विधियुक्त् देवोनि सन्मान् ।
अनुदिनीं ब्राह्मणपूजन् । सद्भावें जाण् जो करी ॥ ६५ ॥
जो मद्भावें ब्राह्मणपूजा । सन्मानें सुखी करी द्विजा ।
उद्धवा तो आत्मा माझा । तेणें मज् अधोक्षजा पूजिलें ॥ ६६ ॥
क्षत्रिय् सन्मानें द्विज् पूजिती । तेणें त्यांसी ऐश्वर्यप्राप्ती ।
ब्राह्मण् ब्राह्मणां द्वेषिती । तेणें ते पावती दरिद्रदुःख् ॥ ६७ ॥
ऐसें करितां ब्राह्मणभजन् । मी परब्रह्म् होय् त्या अधीन् ।
त्याच्या ऐश्वर्याचें चिन्ह् । दहावें लक्षण् तें ऐक् ॥ ६८ ॥
न् करितां ब्राह्मणभजन् । अंगीं ऐश्वर्य् न् ये जाण् ।
मी जाहलों षडगुणैश्वर्यसंपन्न् । सदा द्विजचरण् हृदयीं दृढ् वाहतां ॥ ६९ ॥
ब्राह्मणभजनमार्गें । ब्रह्मसुख् पायां लागे ।
ब्रह्मसायुज्य् घर् रिघे । तरी भक्त् नेघे द्विजभजनें ॥ १७० ॥
ब्राह्मणभजनें स्वभावतां । माझी सत्ता ये त्याच्या हाता ।
तेव्हां त्याची आज्ञा वंदिती माथां । जाण् तत्त्वतां सुरासुर् ॥ ७१ ॥
त्याचे आज्ञेभेण् । पडों न् शके अवर्षण् ।
न्यायतां प्रजापालन् । धर्मसंरक्षण् त्याचेनी ॥ ७२ ॥
येणेंच् स्वधर्में अतिचोख् । भरत् पुरूरवा जनकादिक् ।
महाऐश्वर्य् पावले देख् । अलोकिक् द्विजभजनें ॥ ७३ ॥
एवं क्षत्रियांचें दशलक्षण् । तुज् म्यां केलें निरूपण् ।
यांत् मुख्यत्वें ब्राह्मणभजन् श्रेयस्कर् सर्वांसी ॥ ७४ ॥
वैश्याचे प्रकृतीस् जाण् । स्वाभाविक् पंचलक्षण् ।
ऐक् त्याचेंही निरूपण् । आचरण् यथार्थे ॥ ७५ ॥
आस्तिक्यं दाननिष्ठा च् अदम्भो ब्रह्मसेवनम् ।
अतुष्टिरर्थोपचयैर्वैश्यप्रकृतयस्त्विमाः ॥ १८ ॥
वैश्याचे प्रकृतीसी जाण् । अर्थतृष्णा अतिगहन् ।
जाहलिया कोट्यानुकोटी धन् । तृष्णा परिपूर्ण् हों नेणे ॥ ७६ ॥
`आस्तिक्य्’ अर्थसंचयासी । द्वीपींहूनि द्वीपांतरासी ।
नाना वस्तु ने विश्वासेंसी । साधावया अर्थासी भावार्थी ॥ ७७ ॥
कां वेदशास्त्रीं अतिविश्वासी । हें मुख्यत्वें `आस्तिक्य्’ वैश्यासी ।
वेदें लिहिल्या स्वधर्मासी । नव्हे उदासी अणुमात्र् ॥ ७८ ॥
वैश्याचें स्वधर्माचरण् । नेमेंसीं द्यावें नित्यदान् ।
प्राणान्त् मांडल्या जाण् । दानखंडण् हों नेदी ॥ ७९ ॥
परलोकप्राप्तीचें कारण् । `ब्राह्मणाची सेवा’ जाण् ।
ब्राह्मणआज्ञा परम् प्रमाण् । विशेष् जाण् गुरुसेवा ॥ १८० ॥
वेदशास्त्रार्थ् प्रमाण् । सद्गुरु परब्रह्म् जाण् ।
तद्रूपें देखावे ब्राह्मण् । सेवेसी प्राण् अर्पावा ॥ ८१ ॥
मी मान्य् होईन् अतिश्रेष्ठां । कां लौकिकीं जोडावी प्रतिष्ठा ।
ऐशी जे दांभिक् निष्ठा । वैश्या वरिष्ठा स्पर्शेना ॥ ८२ ॥
सांडूनियां धूर्तपण् । निर्लोप् `निर्दंभ्’ जाण् ।
विप्रसेवेसी वोपिती प्राण् । हें मुख्य् लक्षण् वैश्याचें ॥ ८३ ॥
येणेंचि परमार्थप्राप्ती । सत्य् जाण् वैश्ययाती ।
हे स्वाभाविक् गा प्रकृती । जाण् निश्चितीं वैश्याची ॥ ८४ ॥
आतां शूद्राचिया प्रकृती । त्रिविध् कर्मांची पैं प्राप्ती ।
तेही सांगेन् मी तुजप्रती । ऐक् निश्चितीं उद्धवा ॥ ८५ ॥
शुश्रूषणं द्विजगवां देवानां चाप्यमायया ।
तत्र् लब्धेन् संतोषः शुद्रप्रकृतयस्त्विमाः ॥ १९ ॥
स्वधर्म् शूद्राचिये ज्ञाती । द्विजसेवा यथानिगुती ।
त्यांचेनि प्रसादें जीविकावृत्ती । निष्कपट् स्थिति सेवेची ॥ ८६ ॥
करावें गृहस्थांचें गोरक्षण् । चाराव्या जेथें तृणजीवन् ।
श्वापदभय् आलिया जाण् । वेंचूनि प्राण् रक्षाव्या ॥ ८७ ॥
गोरक्षणीं वेंचिल्या प्राण् । त्यासी उत्तम् गति जाहली जाण् ।
ज्यासी गायींचा कळवळा गहन् । त्यासी मी श्रीकृष्ण् सदा साह्य् ॥ ८८ ॥
द्विजसेवा गोरक्षण् । दोनही वृत्ति न् मिळतां जाण् ।
तरी देवालयीं संमार्जन् । जीविकार्थ् जाण् करावें ॥ ८९ ॥
निष्कपटभावें आपण् । निर्मळ् करावें हरिरंगण् ।
तेथील् प्राप्तीचेनि जाण् । करावी पूर्ण् जीविका ॥ १९० ॥
तेथ् जे जे काळीं जे जे प्राप्ती । तेणें सुखें असावें निजवृत्तीं ।
हे स्वधर्मकर्मस्थिती । शूद्रप्रकृतिस्वभावें ॥ ९१ ॥
विप्रासी अग्निहोत्रादिक् कर्म् । शूद्र् नमी द्विजोत्तम् ।
तेथ् दोंहींचा स्वधर्म् । सहजें सम् होतसे ॥ ९२ ॥
`गृहस्थाश्रमाचें’ वर्तन् । तिन्हीं आश्रमां आश्रयो आपण् ।
अन्न् वस्त्र् देऊनि जाण् । संरक्षण् करावें ॥ ९३ ॥
`ब्रह्मचर्याश्रम्’ वर्तन् । गुरुसेवा वेदाध्ययन् ।
त्यासी द्यावन् दान् । अधिकार् जाण् असेना ॥ ९४ ॥
ब्रह्मचार्यासी जें जें योजिलें । तें पाहिजे गुरूसी समर्पिलें ।
गुरूसी वंचूनि दान् दिधलें । ते तेणें केले अधर्म् ॥ ९५ ॥
`वानप्रस्थाश्रमी’ जाण् । मुख्यत्वें तप् प्रधान् ।
करावें अग्निशुश्रूषण् । वेदोक्तलक्षण् प्रकारें ॥ ९६ ॥
संन्यासी ब्रह्मचारी दीन् । समयीं आश्रमा आल्या जाण् ।
यथानुशक्त्या द्यावें अन्न् । हें आश्रमरक्षण् वानप्रस्था ॥ ९७ ॥
`संन्याशासी’ अहिंसा प्रधान् । ज्ञानपरिपाकें शांति संपूर्ण् ।
अनोळखीं भिक्षाटण् । हा मुख्य् धर्म् जाण् चतुर्थाश्रमीं ॥ ९८ ॥
वर्णाश्रमांहूनि बाह्य् जाण् । केवळ् अंत्यजादि जे जन् ।
त्यांचे प्रकृतीचें जें लक्षण् । स्वयें नारायण् सांगत् ॥ ९९ ॥
अशौचमनृतं स्तेयं नास्तिक्यं शुष्कविग्रहः ।
कामः क्रोधश्च् तर्षश्च् स्वभावोऽन्तवसायिनाम् ॥ २० ॥
ये श्लोकींचे अष्ट् गुण् । त्यागावया न् मनी ज्याचें मन् ।
तोही अंत्यजासमान् । हें प्रकृतिलक्षण् अतिनिंद्य् ॥ २०० ॥
ज्यासी स्नानसंध्या शौचाचार् । स्वकर्म् नावडे साचार् ।
अंतरीं विकल्प् अपार् । जैसा विखार् काळिया ॥ १ ॥
`कनकफळ्’ हें नाम् गोमटें । आंत् माजिरें बाहेर् कांटे ।
तैसें सबाह्य् वोखटें । `अशौच्’ मोठें त्या नांव् ॥ २ ॥
शरीरीं श्वेत् कुष्ठ् निर्नासिक् । तोंडाळ् वोढाळ् पतिनिंदक् ।
ते स्त्रियेच्या ऐसें देख् । अशौचक् सबाह्य् ॥ ३ ॥
यापरी गा `अशौचता’ । ज्याचे अंगीं स्वभावतां ।
तो जाण् पां तत्त्वतां । गुण् प्रथमता अंत्यजाचा ॥ ४ ॥
`असत्यता’ जे प्रकृतीपाशीं । अखंड् बैसे अहर्निशीं ।
मातापितादि गुरूंसी । झकवणें त्यांसी मिथ्यात्वें ॥ ५ ॥
जेवीं कां शिमग्याच्या सणीं । `रामकृष्ण्’ न् म्हणे कोणीं ।
उपस्थनामें गर्जे वाणी । संतोषोनी स्वानंदें ॥ ६ ॥
तेवीं जागृति-स्वप्न्-सुषुप्तीं । `असत्य्’ आवडे ज्याच्या चित्तीं ।
तो जाण् पां निश्चितीं । अंत्यजप्रकृति स्वभावें ॥ ७ ॥
पडिलिया दृष्टी बुडीं । मायबापांचें ठेवणें काढी ।
नाना विश्वासपरवडी । बुडवी गांठोडी गुरूची ॥ ८ ॥
सधन् सांपडल्या हाता । नाना युक्तीं अतिक्षुद्रता ।
नातरी बलात्कारें तत्त्वता । घ्यावें सर्वथा सर्वस्व् ॥ ९ ॥
यापरी गा अधर्मतां । परद्रव्य् यावया हाता ।
आसक्ति ज्याचिया चित्ता । जाण् तत्त्वतां ते `चोरी’ ॥ २१० ॥
स्वधर्मकर्मी स्वभावतां । विश्वास् नाहीं ज्याच्या चित्ता ।
वेदशास्त्रपुराणार्थ् । मिथ्या सर्वथा जो मानी ॥ ११ ॥
उद्धवा जाण तत्त्वतां । या नांव गा `नास्तिकता’ ।
आस्तिक्यभावो स्वभावतां । अनुमात्रतां जेथ् नाहीं ॥ १२ ॥
गांठीं असतां लक्षकोडी । सदा नास्तिकता ज्याचे तोंडीं ।
घरींच्यासी आपदा लावी गाढी । ते प्रकृति रोकडी अंत्यजाची ॥ १३ ॥
कार्येवीण् कोरडी कळी । संबंधेंवीण् वृथा सळी ।
अखंड् करी दांतकसाळी । ते अंत्यजाची बळी निजवृत्ती ॥ १४ ॥
ज्यासी सदा विरोध् पोटीं । वरीवरी गोड् मैंद् गोठी ।
भीतरीं द्वेषाचा भडका उठी । जो क्रूरदृष्टि सर्वदा ॥ १५ ॥
जन्मवरी केल्या उपकारकोटी । त्यासी एकाचि उत्तरासाठीं ।
अपकारु करावया पोटीं । छिद्रदृष्टी सदा ठेवी ॥ १६ ॥
उपकार्या अपकारस्थिती । अंत्यजही न् करी प्राणांतीं ।
ऐशिया विरोधातें जे वाहती । `शुष्कविग्रहगती’ त्या नांव् ॥ १७ ॥
जो सुहृदांमाजीं पाडी वैर् । अपायीं घाली थोर् थोर् ।
अशौच् नास्तिक्य् घोर् । जाणावा नर् `अतिविग्रही’ ॥ १८ ॥
स्वार्थेंवीण् परकार्य् नाशी । `शुष्कविग्रही’ म्हणिपे त्यासी ।
उद्धवा ऐशी प्रकृति ज्यासी । अंत्यजही त्यासी पैं भीती ॥ १९ ॥
ऐक् कामाची कथा । कनक् आणि कांता ।
येविषयीं अतिलोभता । उपरमु चित्ता असेना ॥ २२० ॥
स्त्रीकामाचेनि नांवें । लिंगमात्रचि असावें ।
मग् सेव्यासेव्य् भावें । विचारूं जीवें स्मरेना ॥ २१ ॥
तैसाचि जाण् द्रव्यार्था । भलतैसें यावें हाता ।
न् विचारी विहिता अविहिता । अतिकामता अर्थार्थीं ॥ २२ ॥
अविहित् कामस्थिती । हा स्वभाव् ज्याचे वृत्ती ।
ते अंत्यजादि प्रकृती । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ २३ ॥
पाहे पां कामिकांच्या पोटीं । सदा क्रोधाची आगटी ।
कामअप्राप्ती ऐकतां गोष्ठी । भडका उठी प्रळयान्त् ॥ २४ ॥
ज्याचिये शरीरस्थिती । उसंतु नाही क्रोधाहातीं ।
सदा धुपधुपीत् वृत्ती । ते जाण् प्रकृती अतिनीच् ॥ २५ ॥
प्राप्तभोगें तृष्णा न् बाणे । ऐकिल्याही भोगाकारणें ।
अखंड् मनाचें बैसे धरणें । ते प्रकृति जाणे अतिनीच् ॥ २६ ॥
म्यां सांगितले जे आठही गुण् । हे ज्याचे प्रकृतीस् लक्षण् ।
तो हो कां भलता वर्ण् । परी अंत्यजपण् त्यामाजीं ॥ २७ ॥
अवगुण् सांगितले समस्त् । एक् एक् नरकदानीं विख्यात् ।
मा आठही मिळाले जेथ् । उगंड् तेथ् मग् कैंचा ॥ २८ ॥
त्यगावया निजस्थिती । या आठ् अवगुणांची व्युत्पत्ती ।
म्यां सांगितली तुजप्रती । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ २९ ॥
या गुणांतें अंगीकारिती । ते नरकगामी गा निश्चितीं ।
या गुणांतें जे त्यागिती । ते पावती पद् माझें ॥ २३० ॥
जेणें माझ्या पदाची प्राप्ती । सर्वां वर्णां उत्तम् गती ।
ऐशिया गुणांची व्युत्पत्ती । सांगेन् तुजप्रती उद्धवा ॥ ३१ ॥
सकल् लक्षणांचें निजसार् । जें गुह्यगुणांचें भांडार् ।
जेणें पाविजे संसारपार् । ऐक् साचार् उद्धवा ॥ ३२ ॥
जो सर्व् वर्णांचा सहज् धर्म् । जेणें पाविजे परब्रह्म् ।
जे नाशिती चित्तभ्रम् । ते गुण् उत्तम् अवधारीं ॥ ३३ ॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं अकामक्रोधलोभता ।
भूतप्रियहितेहा च् धर्मोऽयं सार्ववर्णिकः ॥ २१ ॥
हो कां उपायें जेणें तेणें । पुढिलासी जें सुख् देणें ।
तें उपतिष्ठे मजकारणें । तो गुण् म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥ ३४ ॥
तैसेंच् परपीडा असुख् । पुढिलांसी न् देणें दुःख् ।
तेणेंही मज् होय् सुख् । जाण् निष्टंक् उद्धवा ॥ ३५ ॥
दुःख् नेदूनि सुख् देणें । या नांव् `अहिंसा’ म्हणणें ।
हा पहिला गुण् जाणणें । ऐक् लक्षणें सत्याचीं ॥ ३६ ॥
सत्य् तें जाण् पां ऐसें । ज्याचें मन् वाचा असत्यदोषें ।
जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें । स्पर्शलें नसे अणुमात्र् ॥ ३७ ॥
निंदा आणि नरस्तवन् । कदा मिथ्या न् बोले वचन् ।
वाचा अनसुट् धरणें जाण् । `सत्य्’ संपूर्ण् या नांव् ॥ ३८ ॥
हो कां अधर्माचिये जोडी । कोडी धरोनियां कवडी ।
जो रिघों नेदी दृष्टीबुडीं । फुटकी कवडी स्पर्शेना ॥ ३९ ॥
तेथेंही चोरी करणें । कां दृष्टी चुकवूनि वस्तु घेणें ।
अथवा न् पुसतां नेणें । हें जीवेंप्राणें न् संभवे ॥ २४० ॥
अन्यायोपार्जित् धन् । स्वप्नींही नातळे मन् ।
हें `अचौर्याचें’ लक्षण् । तिसरा गुण् उद्धवा ॥ ४१ ॥
स्वधर्में धन् यावें हाता । हेहि नसे धनकामता ।
कामिनीकामाची नेणे वार्ता । परस्त्री ते माता नेमस्त् ॥ ४२ ॥
हो कां स्वदाराभिगमन् । तेथेंही आसक्त् नसे मन् ।
आश्रमधर्मार्थ् जाण् । प्रतिपालन् स्त्रियेचें ॥ ४३ ॥
या नांव् गा `अकामता’ । उद्धवा जाण् तत्त्वतां ।
हे चौथी लक्षणता । ऐक् आतां अक्रोधु ॥ ४४ ॥
जेथ् कामाचा आदरु नाहीं । तेथ् क्रोधाचें न् चले कांहीं ।
जेवीं आकाशाचे ठायीं । न् रुपती पाहीं निजशस्त्रें ॥ ४५ ॥
जरी बीज् जाहलें गोमटें । तरी भूमीविण् अंकुर् न् फुटे ।
तैसें कामावांचूनि कोठें । क्रोध् उद्भट् न् वाढे ॥ ४६ ॥
एवं कामाची जे बोळवण् । तेचि क्रोधाचीही जाण् ।
जैसें गरोदरीचें मरण् । करी निर्दळपण् गर्भाचें ॥ ४७ ॥
शिर् तुटलिया पाठीं । हस्तपादादि क्रिया नुठी ।
काम् निमालियापाठीं । निमाली गोष्टी क्रोधाची ॥ ४८ ॥
जेथ् काम् क्रोध् नाहीं । तेथ् लोभ् उठी कोणे ठायीं ।
तळवटीं नसतां भुयी । वृक्ष् कंहीं वाढेना ॥ ४९ ॥
शीस् बोडिलें सकेशीं । तेथ् राहूं न् शके ऊ जैसी ।
तेवीं गेलिया कामक्रोधांसी । वस्ती लोभासी असेना ॥ २५० ॥
जेवीं कां भ्रताराचें मरण् । घेऊनि जाय् अहेवपण् ।
तेवीं कामक्रोधेंवीण् । लोभलक्षण् असेना ॥ ५१ ॥
या नांव् `निर्लोभता’ । सत्य् जाण् सर्वथा ।
क्रोधलोभांतें वाढविता । जाण् तत्त्वतां कामचि ॥ ५२ ॥
जेथ् कामाचें अपूर्ण् काज् । तेथ् क्रोधाचें खवळे तेज् ।
जेव्हां कामाचें पूर्ण् निज् । तेव्हां नाचे भोज् लोभाचें ॥ ५३ ॥
जेवीं दीपाची दीपकळा । ते सवें वागवी तेजकाजळां ।
तेवीं क्रोधलोभांचा सोहळा । कामाजवळा संतत् ॥ ५४ ॥
जेवीं कां शारियाचें शीत् । घामज्वरासमवेत् ।
तेवीं क्रोधलोभयुक्त् । जाण् निश्चित् कामचि ॥ ५५ ॥
जेथ् कामाचा नाहीं पांगु । तेचि क्रोधलोभांचा त्यागु ।
हा समूळ् उपावो चांगु । स्वयें श्रीरंगु बोलिला ॥ ५६ ॥
एवं कामत्यागें सर्वथा । त्यागु पावे क्रोधलोभता ।
भूतांसी प्रियत्वें जे हितता । ऐक् तत्त्वतां सांगेन् ॥ ५७ ॥
जैशी शक्ति आपणासी । तैसें प्रिय् करावें भूतांसी ।
अगत्य् विचंबु ज्याचा ज्यासी । तें तें त्यासी अर्पावें ॥ ५८ ॥
अन्न् वस्त्रदान् मान् । पोटींच्या कळवळ्यानें जाण् ।
करावें भूतीं प्रीयाचरण् । हा स्वधर्म् जाण् सर्वांचा ॥ ५९ ॥
ऐसें प्रिय् करावें भूतां । जें परिपाकीं ये त्याच्या हिता ।
जेणें प्रियें उपजे बाधकता । तें सर्वथा न् करावें ॥ ६१ ॥
जो भूतप्रिय् हितकारी । ऐसा जो पुरुष् संसारीं ।
मी भगवंत् त्याच्या घरीं । सर्व् हित् करीं सर्वदा ॥ ६२ ॥
त्याच्या अशुभांची होळी । भूतहितप्रियमेळीं ।
मी स्वयें करीं वनमाळी । तेचि काळीं तत्त्वतां ॥ ६३ ॥
जो सद्भावें सत्य् साचार् । भूतांसी हितत्वें प्रियकर् ।
त्यासी मी भूतात्मा श्रीधर् । करीं संसार् सुखरुप् ॥ ६४ ॥
अहिंसादि सप्तलक्षण् । हा सर्वांचा स्वधर्म् जाण् ।
सर्वाश्रम् सर्व् वर्ण् । त्यांसी मुख्यत्वें जाण् हा धर्म् ॥ ६५ ॥
चतुर्वर्णस्वभावप्रकृती । वर्णबाह्यांची लक्षणस्थिती ।
सर्व् वर्णांची स्वधर्मगती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥ ६६ ॥
यावरी आश्रमस्वधर्मता । तुज् मी सांगेन् आतां ।
उद्धवा ऐक् गा तत्त्वतां । प्रथमतां ब्रह्मचर्य् ॥ ६७ ॥
ब्रह्मचर्य् द्विविध् जाण् । एकाचें `नैष्ठिक्य्’ संपूर्ण् ।
एक् तो `उपकुर्वाण्’ । ऐक् लक्षण् दोहींचें ॥ ६८ ॥
व्रतबंध् वेदाध्ययन् जाहल्यापाठीं । जो परमार्थीं ठेवूनि दृष्टी ।
गृहस्थाश्रमाची न् करी गोठी । `नैष्टिक्य्’ परिपाठी त्या नांव् ॥ ६९ ॥
वेदशास्त्र् संपूर्ण् पठन् । गुरुदक्षिणा व्रतविसर्जन् ।
करूनि करी पाणिग्रहण् । `उपकुर्वाण्’ या नांव् ॥ २७० ॥
द्वितीयं प्राप्यानुपूर्व्याज्जन्मोपनयनं द्विजः ।
वसन्गुरुकुले दान्तो ब्रह्माधीयीत् चाहुतः ॥ २२ ॥
मेखलाऽजिनदण्डाक्ष् ब्रह्मसूत्र् कमण्डलून् ।
जटिलोऽधौतदद्वासोऽरक्तपीठः कुशान् द्धत् ॥ २३ ॥
स्नानभोजनहोमेषु जपोच्चारे च् वाग्यतः ।
न् च्छिंद्यान्नखरोमाणि कक्षोपस्थगतान्यपि ॥ २४ ॥
गर्भाधान् पुंसवन् । जातकर्म् अन्नप्राशन् ।
हीं समस्त् कर्में पूर्वीं जाण् । केलीं संपूर्ण् चौलान्त् ॥ ७१ ॥
याउपरी उपनयन् । गुरुद्वारा गायत्रीग्रहण् ।
सावित्रजन्म् हें संपूर्ण् । `व्रतबंध्’ जाण् या नांव् ॥ ७२ ॥
एवं गायत्रीमंत्रें जाण् । द्विजन्मे होती तीनी वर्ण् ।
हा ब्रह्मचर्याश्रम् संपूर्ण् । व्रतधारण् वेदार्थ् ॥ ७३ ॥
तेथ् वेदाध्ययन् निर्धारीं । गुरुगृहीं वसे ब्रह्मचारी ।
त्याच्या व्रतनेमाची कुसरी । ऐक् ते परी सांगेन् ॥ ७४ ॥
मुंजी जानवें कृष्णाजिन् । पळसाचें दंडग्रहण् ।
कमंडलु वागवावा जाण् । जळाचरण् करावया ॥ ७५ ॥
न् करावें मस्तकवपन् । न् करावें तैलाभ्यंगस्नान् ।
न् करावें दंतधावन् । केशविंचरण् न् करावें ॥ ७६ ॥
न् करावें नखनिकृंतन् । न् करावें रोमच्छेदन् ।
बाहुमूलादिक् जे जाण् । गुह्य् स्थान् अतिव्याप्त् ॥ ७७ ॥
रजकक्षाळित् वस्त्रें जाण् । त्याचें न् करावें परिधन् ।
प्रवाहीं करावें स्नान् । प्रातर्मध्यान्ह् दोंही काळीं ॥ ७८ ॥
आसनीं श्वेत् पीठासन् । श्वेत् वस्त्रांचें धारण् ।
रुद्राक्ष् अथवा पद्मक्ष् जाण् । मालाग्रहण् जपार्थ् ॥ ७९ ॥
कुशादि दर्भ् पवित्र् । तिहीं युक्त् असावे कर् ।
ऐक् मौनाचा विचार् । तुज् मी साचार् सांगेन् ॥ २८० ॥
मळमूत्र् कां करितां स्नान् । जप् होम् आणि भोजन् ।
उभय् संध्याकाळीं जाण् । निश्चित् मौन् धरावें ॥ ८१ ॥
नाहीं अभ्यंग् केशविंचरण् । तेणें जटा वळल्या आपण् ।
हें ब्रह्मचारियासी जाण् । व्रतधारण् नेमस्त् ॥ ८२ ॥
इतुकेनि व्रतेंसीं जाण् । सदा गुरुसेवेसी सावधान् ।
गुरु कृपेनें सांगे अध्ययन् । तेव्हां वेदपठन् करावें ॥ ८३ ॥
मज् पढों सांगावें आतां । हा आग्रह् न् करावा गुरुनाथा ।
त्याची आज्ञा वंदूनि माथां । निष्कपटता गुरुसेवा ॥ ८४ ॥
अध्ययन् सांगेना लवलाह्या । तरी सांडूनि कुलाचार्या ।
पढों गेलिया आणिका ठाया । गुरु त्यागिलिया महादोष् ॥ ८५ ॥
सेवा करावी अहर्निशीं । जेणें कृपा उपजे स्वामीसी ।
ते कृपेस्तव् अध्ययनासी । अहर्निशीं सांगेल् ॥ ८६ ॥
ठेवूनि गुरुचरणीं भावार्था । पढावें गा वेदशास्त्रार्था ।
आकळावें वेदतत्त्वार्था । परमार्थतां निजबुद्धी ॥ ८७ ॥
रेतो नावकिरेज्जातु ब्रह्मव्रतधरः स्वयम् ।
अवकीर्णेऽवगाह्याप्सु यतासुस्त्रिपदीं जपेत् ॥ २५ ॥
या रीतीं ब्रह्मचारीं देख् । वीर्यत्याग् बुद्धिपूर्वक् ।
करूं नये आवश्यक् । व्रतविशेष् ब्रह्मचर्य् ॥ ८८ ॥
स्वप्नीं जाहल्या वीर्यपतन् । शास्त्रोक्तविधीं करावें स्नान् ।
मग् प्रायश्चित्तार्थ् जाण् । गायत्रीस्मरण् करावें ॥ ८९ ॥
ब्रह्मचारी वानप्रस्थ् संन्यासी । प्रयत्नें वीर्यत्यागु नाहीं त्यांसी ।
जो करी तो अतिदोषी । आश्रमधर्मासी बुडविलें ॥ २९० ॥
स्वप्नीं जाहलिया वीर्यपतन् । करावें मृत्तिका सचैल् स्नान् ।
मग् प्रायश्चित्तार्थ् जाण् । विहिताचरण् जप् किजे ॥ ९१ ॥
अग्न्यर्काचार्यगोविप्रगुरुवृद्धसुरान् शुचिः ।
समाहित उपासीत सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ॥ २६ ॥
गायत्रीदात्या आचार्यपण । माता पिता तें गुरुस्थान ।
अग्निसूर्यादि सुरगण । गो ब्राह्मण आणि ज्येष्ठ ॥ ९२ ॥
यांचें करावया उपासना । बाह्य शुचि अंतरीं समाधान ।
गुरुचरणीं अनन्य शरण । आज्ञापालन पितरांचें ॥ ९३ ॥
अग्नीचे ठायीं हवन । इंद्रादि देवांचें स्तवन ।
ब्राह्मण तें पूज्यस्थान । अर्घ्यदान सूर्यासी ॥ ९४ ॥
ज्येंष्ठांसी साष्टांग नमन । गायीसी अंगकुरवाळण ।
सायंप्रातःसंध्येसी मौन । मध्यान्हीं जाण मौन नाहीं ॥ ९५ ॥
सद्गुरूचा समर्थवादु । सर्वां वरिष्ठ सर्ववंद्यु ।
ज्याचा प्रताप प्रसिद्धु । स्वयें गोविंदु सांगत ॥ ९६ ॥
आचार्यं मां विजानीयान्नावमन्येत कर्हिचित् ।
न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरुः ॥ २७ ॥
जो अंतर्यामी ईश्वरु । जो विश्वात्मा विश्वंभरु ।
जो अनंत अपरंपारु । तो मी श्रीगुरु शिष्याचा ॥ ९७ ॥
गुरुनामाची जे मातु । तो मी साचार भगवंतु ।
देखोनि भजनभावार्थु । पुरवीं मनोरथु शिष्याचा ॥ ९८ ॥
ज्या सद्गुरूच्या अंगुष्ठीं । ब्रह्मादि देवांचिया कोटी ।
ज्याच्या नांवाची गोठी । वंद्य वैकुंठीं कैलासीं ॥ ९९ ॥
ज्याचें नांव ऐकतां कानीं । यम काळ कांपती दोनी ।
ब्रह्मा विष्णु रुद्र तिन्ही । हात जोडुनी तिष्ठती ॥ ३०० ॥
सकळ वेदांचें निजसार । तें सद्गुरुस्वरूप साचार ।
ऐसा शिष्यासी निर्धार । निरंतर असावा ॥ १ ॥
त्यासी मनुष्यबुद्धीं आपण । कदा न करावें हेळण ।
गुरुनिंदा बोलतां जाण । आली नागवण सर्वार्थीं ॥ २ ॥
सद्गुरुनिंदेचा एकांतु । करूं आला परम आप्तु ।
तो त्यागावा जेवीं पतितु । हा नव्हे अर्थु तैं पळावें ॥ ३ ॥
सद्गुरुनिंदेची वाणी । ऐकतां बोटें द्यावीं कानीं ।
सद्गुरूसी भावें स्मरोनी । तें स्थानही त्याजोनी पळावें ॥ ४ ॥
त्या सद्गुरुनिंदेची स्वयें मातु । करिता बुडाला निजस्वार्थु ।
धुळीस मिळाला परमार्थु । आला अपघातु अंगासी ॥ ५ ॥
ऐशिया गुरूच्या ठायीं जाण । पत्र पुष्प अन्न धन ।
शिष्यें करूं नये वंचन । तें स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ६ ॥
सायं प्रातरुपानीय भैक्ष्यं तस्मै निवेदयेत् ।
यच्चान्यदप्यनुज्ञायमुपयुञ्जीत संयतः ॥ २८ ॥
अन्नधनपुष्पी फळीं । सायंप्रातर्मध्यान्हकाळीं ।
भिक्षा मिळे ते गुरूजवळी । अर्पूनि कृतांजळी रहावें ॥ ७ ॥
तेथ गुरुआज्ञा जाहल्याही जाण । उदरापुरतें घ्यावें अन्न ।
अन्नावेगळें पदार्थभरण । घेवों न ये जाण ब्रह्मचार्या ॥ ८ ॥
सायं प्रातः काळीं जाण । ब्रह्मचार्या विहित भोजन ।
गुरुआज्ञा जें दिधलें अन्न । तेणें प्राणतर्पण करावें ॥ ९ ॥
तेथ न म्हणावें धडगोड । न करावें रसनाकोड ।
न वाढवावा विषय वाड । देहनिर्वाहीं चाड शिष्यासी ॥ ३१० ॥
भोजनीं कांहीं ज मागावें जाण । यालागीं दृढ धरावें मौन ।
अधिक खादलिया अन्न । तें प्रतिबंधन गुरुसेवे ॥ ११ ॥
आहारीं अधिक घेतलिया अन्न । निद्रा आलस्य दाटी गहन ।
अत्यंत अल्प जें भोजन । तेणें विकळचळण देहाचें ॥ १२ ॥
गुरुसेवेलागीं जाण । वृत्ती राखावी सावधान ।
यालागीं शिष्यासी भोजन । युक्ताहारपण सर्वदा ॥ १३ ॥
गुरुसेवेलागीं जाण । शरीर राखावें सावधान ।
तें गुरुसेवेचें लक्षण । स्वयें जनार्दन सांगत ॥ १४ ॥
शुश्रूषमाण आचार्यं सदोपासीत नीचवत् ।
यानशय्यासनस्थानैर्नातिदूरे कृताञ्जलिः ॥ २९ ॥
सर्वदा अतिसादर । न पडतांही अंतर ।
गुरुसेवेसी निरंतर । अतितत्पर उल्हासें ॥ १५ ॥
गुरु यानारूढ असतां । पुढें चालावें साटोपतां ।
पाठीसी यावें चरणीं चालतां । उपचारतासमवेत ॥ १६ ॥
समयोचित जाणोन । द्यावें तांबुल जीवन ।
करावें चरणसंवाहन । घालावें आसन बैसती तेथें ॥ १७ ॥
सद्गुरु बैसल्या आसनीं । शिष्यें न बसावें नेहटूनी ।
दूरी नवजावें तेथूनी । नयनोन्मीलनीं रहावें ॥ १८ ॥
अंजळीसंपुट जोडुनी । संमुख राहावें सावधानीं ।
गुरूची संज्ञा ज्यालागूनी । तें अविलंबनीं करावें ॥ १९ ॥
गुरु शेजेवरी निजले असतां । जवळी नसावें तत्त्वतां ।
जेथूनि ऐकूं ये वचनार्था । तेथें निशीं अवस्था क्रमावी ॥ ३२० ॥
मी एक सेवेनें संपन्न । ऐसा धरिलिया अभिमान ।
केले सेवेसी आंचरण । सर्वेंचि जाण होईल ॥ २१ ॥
सेवकांमाजीं मी एक । केवळ रंकाचाही रंक ।
ऐसा भावो निष्टंक । सेवेसी देख धरावा ॥ २२ ॥
तैसेंचि नीच काम करितां । लाज न धरावी सर्वथा ।
उबग न मानूनी चित्ता । उल्हासता गुरुभजनीं ॥ २३ ॥
एवंवृत्तो गुरुकुले वसेद्भोगविवर्जितः ।
विद्या सामाप्यते यावद्बिभ्रद्व्रतमखण्डितम् ॥ ३० ॥
सांडोनि सकळ भोगांतें । गुरुकुळीं राहोनि तेथें ।
गुरुसेवेचेनि व्रतें । प्रिय सर्वांतें तो जाहला ॥ २४ ॥
एवं गुरुसेवायुक्त । धरोनियां अखंड व्रत ।
पावला वेदशास्त्र । पढणें समाप्त पैं जाहलें ॥ २५ ॥
एवं विद्या जाहलिया समाप्त । उपकुर्वाण नैष्ठिक व्रत ।
स्वयें सांगावया अनंत । पुढिल श्लोकार्थ सांगतु ॥ २६ ॥
यद्यसौ छन्दसां लोकमारोक्ष्यन् ब्रह्मविष्टपम् ।
गुरवे विन्यसद्देहं स्वाध्यायार्थं बृहद्व्रतः ॥ ३१ ॥
जरी ब्रह्मचारी व्रतस्थ । येणेंचि आश्रमें निश्चित ।
सत्यलोक वैकुंठपर्थंत । वांछी वेदोक्त मत्प्राप्ती ॥ २७ ॥
तेणें यावज्जन्म आपण । दृढ करावें गुरुभजन ।
निजदेहाचेंही जाण । करी समर्पण गुरुचरणीं ॥ २८ ॥
सद्गुरुभजनाची परवडी । नित्य नूतन आवडी ।
निजात्मभावें चोखडी । लागली गोडी गुरुचरणीं ॥ २९ ॥
पूर्वील व्रतें धरी । तेंचि व्रत दृढ करी ।
होय नैष्ठिक ब्रह्मचारी । गुरुभजनावरी निर्धारु ॥ ३३० ॥
न मनी सन्मानाचें कोड । न म्हणे विषय गोड ।
न धरी संसाराची चाड । व्रतीं दृढ व्रतस्थ ॥ ३१ ॥
ऐसा थोर व्रतें व्रतधर । तैसाचि गुरुभजनीं सादर ।
करी सद्गुरूशीं विचार । वेदांतसार स्वाध्यायें ॥ ३२ ॥
`स्व्’ म्हणिजे आत्मा जाण् । ते ठायीं नित्य् अनुसंधान् ।
तो `स्वाध्याय्’ म्हणती सज्ञान् । ज्ञानविचक्षण् निजद्रष्टे ॥ ३३ ॥
ऐशिया साधकासी जाण् । सर्वत्र् ब्रह्मभावन् ।
हेंचि स्वमुखें मधुसूदन् । स्वयें आपण् सांगता ॥ ३४ ॥
अग्नौ गुरावात्मनि च् सर्वभूतेषु मां परम् ।
अपृथग्धीरुपासीत् ब्रह्मवर्चस्व्यकल्मषः ॥ ३२ ॥
ब्रह्मचर्यव्रत् धरणें । ब्रह्मवर्चस्व् चढे तेणें ।
आणि सद्गुरूचेनि भजनें । निष्पाप् होणें निजवृत्तीं ॥ ३५ ॥
तेथें अग्निगुरु आपण् । सर्व् भूतांच्या ठायीं जाण् ।
अभिन्न् ब्रह्मभावन् । अनुसंधान् सर्वदा ॥ ३६ ॥
तेव्हां जें जें देखे दृश्यजात् । तेथ् ब्रह्मभावो अचुंबित् ।
यापरी मातें उपासित् । ब्रह्मयुक्त् सद्भावें ॥ ३७ ॥
नैष्ठिक् ब्रह्मचर्याचा नेम् । वानप्रस्थसंन्यासिया सम् ।
तेथील् आवश्यक् जो धर्म् । मुख्य् वर्म् त्यागाचें ॥ ३८ ॥
स्त्रीणां निरीक्षणस्पर्शसंलापक्ष्वेलनादिकम् ।
प्राणिनो मिथुनीभूता न् गृहस्थोऽग्रस्त्यजेत् ॥ ३३ ॥
नैष्ठिक् ब्रह्मचारी संन्यासी । वानप्रस्थ् वनवासी ।
तिहीं न् पहावें स्त्रियांसी । हा मुख्यत्वें त्यांसी स्वधर्म् ॥ ३९ ॥
स्त्री देखतांचि दिठीं । सांडूनियां पर्णकुटी ।
पळावें गा उठाउठी । मा कराव्या गोठी घडे केवीं ॥ ३४० ॥
स्वप्नींही स्त्रियेच्या स्पर्शासी । करूं नये या तिघांशीं ।
करितांचि मदनु त्यांसी । वीर्यपातासी उपजवी ॥ ४१ ॥
त्या स्त्रियांसी क्रीडाविनोद् । करितां विध्वंसे स्वधर्मकंद् ।
यालागीं स्त्रीगुणानुवाद् । न् करिती शुद्ध् सज्ञान् ॥ ४२ ॥
स्त्रियांचे हावभावदर्शन् । एकांत् गुह्य् संभाषण् ।
नाना विनोद् अंगस्पर्शन् । परिहासन् मदनोक्ती ॥ ४३ ॥
एतुकेंही जेथ् घडे । तेथ् कामाचा घाला पडे ।
स्वधर्म् समूळ् बुडे । धैर्याचें उडे निजसत्त्व् ॥ ४४ ॥
गृहस्थाचिये प्रवृत्ती । परस्त्रियेसी ऐसी गती ।
जाहलिया जाण् निश्चितीं । अपावो अंतीं पावेल् ॥ ४५ ॥
स्त्री ते अग्निकुंडासमान् । पुरुष् तो घृतकुंभ् जाण् ।
तेथ् द्रवतां अंतःकरण् । अर्ध् क्षण् लागेना ॥ ४६ ॥
घृत् वेंचलियापाठीं । घटासी झालीं वर्षें साठी ।
तरी अग्नीशीं जाहल्या भेटी । द्रवता पोटीं तोही धरी ॥ ४७ ॥
तेवीं वार्धक्यावयसेंसीं । एकांत् जाहलिया स्त्रियेंशीं ।
गोष्टीमात् विनोदेसीं । कामाचा त्यासी घाला पडे ॥ ४८ ॥
त्यागावी कामिनीसंगती । हा मुख्य् त्याग् परमार्थीं ।
हेंचि स्वमुखें श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलिला ॥ ४९ ॥
पराशरऐसा महंत् । मत्स्योदरीशीं जाहला रत् ।
यालागीं स्त्रियेचा एकांत् । अनर्थभूत् पुरुषासी ॥ ३५० ॥
मैथुनभूत् जे प्राणी । पशुपक्षी आदिकरूनी ।
सादरें न् पहावे नयनीं । पाहतां कडकडूनि काम् खवळे ॥ ५१ ॥
मत्स्यमैथुन् देखिल्यासाठीं । खवळल्या कामाच्या परिपाठी ।
सौभर् ऋषीश्वरें तपकोटी । मैथुनासाठीं नाशिल्या ॥ ५२ ॥
यालागीं कामाचें दर्शन् । कां कामाची आठवण् ।
पुरुषासी बाधक् जाण् । कामस्मरण् न् करावें ॥ ५३ ॥
हृदयीं नव्हे कामसंचार् । तैसा करावा सदाचार् ।
भूतें पहावीं मदाकार् । हा मुख्य् प्रकार् हरी बोले ॥ ५४ ॥
शौचमाचमनं स्नानं संध्योपासनमार्जवम् ।
तीर्थसेवा जपोऽस्पृश्याभक्ष्यासंभाष्यवर्जनम् ॥ ३४ ॥
शौच् आचमन् स्नान् । संध्या तर्पण् उपासना ।
जपादिक् अनुष्ठान् । तीर्थसेवन् विश्वासें ॥ ५५ ॥
अधर्म्-अकर्मांचा विटाळु । हों न् द्यावा अळुमाळु ।
आलियाही संकटकाळु । अभक्षणशीळु नव्हे भावो ॥ ५६ ॥
ज्यासी असे व्रतधारण् । तेणें रजस्वलादि निंद्य् जन् ।
त्यांसी न् करावें संभाषण् । धरावें मौन् निंदस्तवनीं ॥ ५७ ॥
सर्वांही आश्रमांसी जाण् । स्वधर्मनियमाचें लक्षण् ।
सांगेन् म्हणे श्रीकृष्ण् । ऐक् सावधान् उद्धवा ॥ ५८ ॥
सर्वाश्रमप्रयुक्तोऽयं नियमः कुलनंदन् ।
मद्भावः सर्वभूतेषु मनोवाक्कायसंयमः ॥ ३५ ॥
यदुवंशकुलनंदना । ऐक् उद्धवा सज्ञाना ।
वर्णाश्रमस्वधर्मलक्षणा । सर्वांस् जाणा हे एकी निष्ठा ॥ ५९ ॥
मनसा वाचा कर्मणा । नेमूनि आपआपणा ।
सर्वांभूतीं ब्रह्मभावना । अखंड् धारणा राखावी ॥ ३६० ॥
ऐसा मद्भाव् सार्वांभूतीं । दृढ् ठसावल्या चित्तवृत्ती ।
ऐशा नैष्ठिक् ब्रह्मचार्याप्रती । मोक्षफलप्राप्ती हरि बोले ॥ ६१ ॥
एवं बृहद्व्रतधरो ब्राह्मणोऽग्निरिव् ज्वलन् ।
मद्भक्तस्तीव्रतपसा दग्धकर्माशयोऽमलः ॥ ३६ ॥
यापरी जो ब्रह्मचारी । महाव्रतें व्रत् धरी ।
मद्भावना भूताकारीं । धारण् धरी अनिश्रम् ॥ ६२ ॥
यापरी करितां मद्भजना । जळाल्या कर्मबीजेंसीं वासना ।
तेव्हां पूर्ण् भक्ति माझी जाणा । वरी अंतःकरणा भक्तांच्या ॥ ६३ ॥
तेव्हां निरुपचार् निजस्थिती । सहजचि घडे माझी भक्ति ।
तेथ् ज्या ज्या देखे दृष्य् व्यक्ती । मद्भावप्रतीती चिद्रूपें ॥ ६४ ॥
ऐशी घडतां माझी भक्ती । आर्त् जिज्ञासु अर्थार्थी ।
यांची उठवूनिया पंक्ती । चिन्मात्रैक् चौथी भक्ती तो लाभे ॥ ६५ ॥
साचचि जे भक्तिच्या ठायीं । चारी मुक्ती लोळती पायीं ।
जो स्वानंद् मद्भक्तांच्या देहीं । संपूर्ण् पाहीं उल्हासे ॥ ६६ ॥
तेव्हां मज् व्हावी मुक्तता । हेंही नाठवे त्याच्या चित्ता ।
हो कां `गेली माझी बद्धता’ । हेंही सर्वथा स्मरेना ॥ ६७ ॥
एवं माझेनि भजनसुखें । विसरला सकळ् सुखदुःखें ।
माझे भक्तिचेनि हरिखें । स्वानंदतोखें संतुष्ट् ॥ ६८ ॥
ऐसा नैष्ठिक् ब्रह्मचारी । मज् पावला स्वधर्मेंकरीं ।
आतां उपकुर्वाणाची परी । ऐक् दुसरी अवस्था ॥ ६९ ॥
अथानंतरमावेक्ष्यन्यथा जिज्ञासितागमः ।
गुरवे दक्षिणां दत्वा स्त्नायाद्गुर्वनुमोदितः ॥ ३७ ॥
संपूर्ण केलिया अध्ययन । जाहलिया वेदशास्त्रसंपन्न ।
तेणें गुरूसी आज्ञा पुसोन । व्रतविसर्जन सकामा ॥ ३७० ॥
सकामनिष्कामतेचा भरु । देखोनि विवेकविचारु ।
तैशीच आज्ञा देती गुरु । जैसा अधिकारु शिष्याचा ॥ ७१ ॥
ज्यासी गृहश्रमाची आसक्ती । तेणें आपुल्या यथाशक्ती ।
दक्षिणा देऊनि गुरुप्रती । व्रतसमाप्ती करावी ॥ ७२ ॥
करावया समावर्तन । घेऊनि गुरूचें अनुमोदन ।
करावें मंगलस्नान । विसर्जन व्रतबंधा ॥ ७३ ॥
येथ अधिकाराचा भेदु । स्वयें सांगतो गोविंदु ।
तोचि श्लोकार्थे विशदु । वैराग्यसंबंधु अधिकारा ॥ ७४ ॥
गृहं वनं वोपविशेत्प्रव्रदेद्वा द्विजोत्तमः ।
आश्रमादाश्रमं गच्छेत् नान्यथा मत्परश्चरेत् ॥ ३८ ॥
ज्यासी वैराग्य नाहीं सर्वथा । हृदयीं स्त्रीकामाची आस्था ।
तेणें द्वितीयाश्रमसंस्था । गार्हस्थ्या करावें ॥ ७५ ॥
स्त्रीकामु तरी नावडे । विवेक वैराग्य ज्यासी थोडें ।
तेणें वानप्रस्थाश्रमाकडे । निघावें रोकडें तत्काळ ॥ ७६ ॥
जो विवेकतेजें दीप्तिमंत । ज्यासी सदा वैराग्य धडधडित ।
जो सर्वार्थी दिसे विरक्त । त्यासीच निश्चित चतुर्थाश्रम ॥ ७७ ॥
मुख्यत्वें ज्यासी ब्राह्मणजन्म । तेचि बोलिजे द्विजोत्तम ।
त्यासीच बोलिला चतुर्थाश्रम । वैश्यक्षत्रियां नेम संन्यासी नाहीं ॥ ७८ ॥
क्षत्रीय संन्यास अंगीकारिती । तिंही रिघावें महापंथीं ।
दंड-कमंडलादिप्रवृत्ती । व्यवहारस्थिती त्यां नाहीं ॥ ७९ ॥
ब्राह्मणासी ब्रह्मचर्याच्या पोटीं । धडधडीत जैं वैराग्य उठी ।
तै संन्यासपरिपाठीं । उठाउठीं अंगीकारु ॥ ३८० ॥
बैसतां भार्येच्या पाटीं । बहुल्यावरी वैराग्य उठी ।
त्यासी संन्यासग्रहणीं गोठी । अधिकारु श्रेष्ठीं बोलिला ॥ ८१ ॥
संन्यासग्रहणीं ज्याचें । वैराग्य दिसे अर्धकाचें ।
त्यासी संन्यासग्रहणाचें । योग्यत्व साचें असेना ॥ ८२ ॥
जैसा कां वोकिला वोक । ज्याचा त्यास नावडे देख ।
तैसें विषयभोगसुख । ज्यासी निःशेष नावडे ॥ ८३ ॥
त्यासी संन्यासीं अधिकारु । तोचि संन्यासी साचारु ।
ज्यासी विषयांचा विकारु । अणुमात्रु बाधेना ॥ ८४ ॥
प्रथम ब्रह्मचर्ययुक्त । वैराग्य न चढेचि हात ।
तरी होऊनि गृहस्थ । स्वधर्मयुक्त वर्तावें ॥ ८५ ॥
तेथें स्वधर्में विषय सेवितां । दृढ साधावी विरक्तता ।
तेथेंही वैराग्य न ये हाता । तरी वानप्रस्थाश्रमी व्हावें ॥ ८६ ॥
यापरी आश्रमादाश्रमा जातां । वैराग्यें संन्यासग्रहणता ।
परी अनाश्रमीं तत्त्वतां । नाहीं सर्वथा अधिकारु ॥ ८७ ॥
सांडूनि पूर्वाश्रमासी । जो गेला आश्रमांतरासी ।
तेथूनि पुढारां मार्ग त्यासी । परी मागें यावसायी विधि नाहीं ॥ ८८ ॥
कां मत्पर जो माझा भक्त । त्यासी आश्रमनेम नाहीं येथ ।
तो माझेनि भजनें कृतकृत्य । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ८९ ॥
सद्भावें माझी भक्ति करितां । विवेकवैराग्य-योग्यता ।
पावोनि माझी पूर्ण सत्ता । सायुज्यता नेघती ॥ ३९० ॥
ऐसे माझे भक्तोत्तम । त्यांसी न लगे आश्रमनेम ।
त्यांचा सर्वही मी स्वधर्म । ऐसें पुरुषोत्तम बोलिला ॥ ९१ ॥
उद्धवा ऐक पां निश्चितीं । गृहस्थाची स्वधर्मस्थिती ।
समूळ सांगेन तुजप्रती । ऐसें श्रीपति बोलिला ॥ ९२ ॥
गृहार्थी सदृशीं भार्यां उद्वहेदजुगुप्सिताम् ।
यवीयसीं तु वयसा यां सवर्णामनुक्रमात् ॥ ३९ ॥
करोनियां समावर्तन । व्रतबंधाचें विसर्जन ।
गुरुआज्ञा घेऊनि जाण । पाणिग्रहण करावें ॥ ९३ ॥
भार्या पर्णावी सवर्ण । इतर वर्जिले तिन्ही वर्ण ।
स्ववेद-स्वशाखेचे वर्ण । सगोत्रपण चुकवूनि ॥ ९४ ॥
जे उभय कुळीं विशुद्ध । जे दशलक्षणीं अनिंद्य ।
देतां मातापित्यांसी आल्हाद । तो श्लाघ्य संबंध पर्णावा ॥ ९५ ॥
जिची जन्मोत्तरी पाहतां । स्वयें वरापरीस अधिकता ।
कां समान वयें समता । या दोनी सर्वथा त्यागाव्या ॥ ९६ ॥
जन्मपत्र पाहतां दिठीं । वरुषें सातें पांचें धाकुटी ।
ते पर्णावी स्वधर्मदृष्टीं । भार्या गोमटी ती नांव ॥ ९७ ॥
नोवरी पाणिग्रहणयुक्त । आठांपासूनि दशवर्षांत ।
अधिक ते वृषली निश्चित । शास्त्रार्थप्रयोगें ॥ ९८ ॥
गर्भाष्टमाहूनि खालती । जिची वयसा असे निश्चितीं ।
तो नोवरी वराधिकारीं अप्राप्ती । ऐसें शास्त्रार्थीं बोलिलें ॥ ९९ ॥
ऐशा लक्षणांचा नाहीं बाधू । तैशी पर्णावी शुद्ध वधू ।
मग आश्रमधर्म अतिशुद्धू । शास्त्राविरुद्धु तो ऐक ॥ ४०० ॥
इज्याध्ययनदानानि सर्वेषां च द्विजन्मनाम् ।
प्रतिग्रहोऽध्यापनं च ब्राह्मणस्यैव याजनम् ॥ ४० ॥
ब्राह्मणाचें षट्कर्म जाण । यजन आणि याजन ।
अध्ययन आणि अध्यापन । प्रतिग्रहो दान हें साही ॥ १ ॥
हो कां द्विजन्मे तिन्ही वर्ण । त्यांत क्षत्रिय वैश्य दोघे जण ।
त्यांस तीं कर्मीं अधिकारपण । यजन-दान-अध्ययन ॥ २ ॥
जे उत्तमजन्मे ब्राह्मण । त्यांसी षट्कर्मीं अधिकार जाण ।
तीनी परमार्थासी पूर्ण । जीविकावर्तन तीं कर्मीं ॥ ३ ॥
कोणें कर्में जीविकेसी । कोणें पाविजे परमार्थासी ।
त्या ब्राह्मणकर्मविभागासी । ऐक तुजपाशीं सांगेन ॥ ४ ॥
`यजन्’ तें यज्ञाचरण् । `अध्ययन्’ तें वेदपठण् ।
`दान्’ जें देणें आपण् । हें त्रिकर्म् जाण् परमार्था ॥ ५ ॥
गुरुत्व् घेऊनि आपणें । `याजन्’ तें याग् करविणें ।
`अध्ययन्’ वेद् पढवणें । स्वयें दान् घेणें तो `प्रतिग्रहो’ ॥ ६ ॥
जाहलिया सच्छिष्यसंपत्ती । इये तिहीं कर्मीं जीविकावृत्ती ।
गुरुत्वें गुरुपूजाप्राप्ती । तेणें जीविकास्थिति ब्राह्मणां ॥ ७ ॥
क्षत्रियवैश्यद्विजन्म्यांसी । गुरुत्व् बोलिलें नाहीं यांसी ।
हीं तिन्हीं कर्में त्यांसी । निषेधतेसी यालागीं ॥ ८ ॥
आतां ब्राह्मणाचें लक्षण् । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण् ।
`मुख्य्’ `मुख्यतम्’ `साधारण्’ । त्रिविध् जाण् उद्धवा ॥ ९ ॥
प्रतिग्रहं मन्यमानस्तपस्तेजोयशोनुदम् ।
अन्याभ्यामेव् जीवेत् शीलैर्वा दोषदृक् तयोः ॥ ४१ ॥
स्वधर्मनिष्ठ् ब्राह्मणापाशीं । तप्-तेज्-धैर्य्-यशोराशी ।
प्रतिग्रहो इतुकियांसी । मूळ् नाशासी कारण् ॥ ४१० ॥
जो स्वधर्मनिष्ठ् ब्राह्मण् । करी प्रतिग्रहो अंगीकरण् ।
तो जाण् पां `साधारण्’ । हें एक् लक्षण् द्विजाचें ॥ ११ ॥
जो प्रतिग्रह् पराङ्मुख् ब्राह्मण् । तेणें याजन् अध्यापन् जाण् ।
स्वधर्मेकरूनि द्रव्यार्जन् । जीविकावर्तन् करावें ॥ १२ ॥
धरोनि द्रव्याशा मानसीं । न् करावें यागान्त् कर्मासी ।
कां सांगोनि वेदाक्षरासी । द्रव्य् त्यापाशीं इच्छूं नये ॥ १३ ॥
करूनि वेदाक्षरदान् । जो शिष्याचेंही न् घे धन् ।
ऐसा वैराग्यें परिपूर्ण् । तो `शुद्ध् ब्राह्मण्’ सर्वथा ॥ १४ ॥
ऐक् त्याचें जीविकावर्तन् । `शिल्’ कां `उंछवृत्ती’ जाण् ।
ऐक् त्याचेंही लक्षण् । सकारण् सांगेन् ॥ १५ ॥
शेत् संवगूनि नेल्या जाण् । ते शेतीं प्राप्त् कणिसें कां कण् ।
ते शिलवृत्ति संपूर्ण् । ऐक् लक्षण् उंछवृत्तीचें ॥ १६ ॥
स्वामी नसतां सांडले जाण् । ऐसे हाटवाटीं पडिले कण् ।
ते वेंचूनि घेणें आपण् । जीविकावर्तन् तयांवरी ॥ १७ ॥
या नांव् उंछवृत्ती । ब्राह्मणाची `अतिशुद्ध्’ स्थिती ।
तोही प्रकार् उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपति सांगत् ॥ १८ ॥
ब्राह्मणस्य् हि देहाऽयं क्षुद्रकामाय् नेष्यते ।
कृच्छाय् तपसे चेह् प्रेत्यानंतसुखाय् च् ॥ ४२ ॥
वर्णांमाजीं उत्तम् वर्ण् । त्या ब्राह्मणाचा देहो जाण् ।
क्षुद्रकामार्थ् निर्माण् । देवें आपण् नाहीं केला ॥ १९ ॥
पशुपक्ष्यादि योनींच्या ठायीं । कामावांचूनि आन् नाहीं ।
तेंचि जरी ब्राह्मणाचे देहीं । तैं विशेष् कायी उत्तमत्वें ॥ ४२० ॥
ब्राह्मणांचे देहीं जाण् । करावें स्वधर्में अनुष्ठान् ।
माझेनि उद्देशें संपूर्ण् । तपसाधन् कृच्छादिकें ॥ २१ ॥
मी हृदयीं धरोनि अनंत् । जो पूर्णवैराग्ययुक्त् ।
तपादि साधनीं सतत् । सदा शिणत् ब्राह्मण् जे ॥ २२ ॥
त्यांसी देहपाताच्या अंतीं । माझ्या अनंत् सुखाची प्राप्ती ।
तेथ् स्वर्गसुखादि संपत्ती । मावळती तत्काळ् ॥ २३ ॥
ज्या सुखाचे सुखस्थितीं । स्फुरेना संसारस्फूर्ती ।
जेथूनि नाहीं पुनरावृत्ती । ते सुखप्राप्ती त्या ब्राह्मणां ॥ २४ ॥
कृच्छ्रादि साधनयुक्तीं । ब्राह्मणां ब्रह्मसुखप्राप्ती ।
त्याचि सुखाची सुखसंपत्ती । शिलोंछवृत्ती साधकां ॥ २५ ॥
शिलोञ्छवृत्त्या परितुष्टचित्तो धर्मं महान्तं विरजं जुषाणः ।
मय्यर्पितात्मा गृह् एव् तिष्ठन्नातिप्रसक्तः समुपैति शान्तिम् ॥ ४३ ॥
शिल् अथवा उंछवृत्ती । करूनि संतुष्ट् चित्तवृत्ती ।
विषयवैराग्यें मत्प्राप्ती । पूजिती अतिथी मद्भावें ॥ २६ ॥
अतिथि आलिया देख् । प्राणांतींही नव्हे पराङ्मुख् ।
नाठवे निज् तहानभूक् । समयीं आवश्यक् दे अन्न् ॥ २७ ॥
तेथ् अत्यादरेंसीं जाण् । देऊनि अत्यंत् सन्मान् ।
यथानुशक्त्या देतां अन्न् । मी जनार्दन् संतुष्टें ॥ २८ ॥
सांडूनियां अभिमान् । सर्व् जीवांसी सर्वदा लीन् ।
या नांव् `महद्धर्म्’ जाण् । शुद्ध् लक्षण् हें धर्माचें ॥ २९ ॥
ऐसें जें स्वधर्माचरण् । तें कर्त्यासी अतिभूषण् ।
ये धर्मीं न् रिघे दूषण् । `अतिशुद्धाचरण्’ या नांव् ॥ ४३० ॥
मजमाजीं रंगली चित्तवृत्ती । यालागीं विसरला गृहासक्ती ।
त्यासी गृहश्रमीं माझी प्राप्ती । सुखसंपत्ती निजबोधु ॥ ३१ ॥
निर्धनासी ऐशिया रीतीं । गृहश्रमीं माझी प्राप्ती ।
आतां सधनाचे प्राप्तीची स्थिती । ऐक् तुजप्रती सांगेन् ॥ ३२ ॥
सधन् होय् जैं सज्ञान् । तैं न् करितां अतिसाधन् ।
माझी प्राप्ती अतिसुगम् जाण् । ऐक् लक्षण् तयाचें ॥ ३३ ॥
समुद्धरन्ति ये विप्रं सीदन्तं मत्परायणम् ।
तानुद्धरिष्ये नचिरादापद्भयो नौरिवार्णवात् ॥ ४४ ॥
आधींच् पूज्य् ब्राह्मण् । त्याहीवरी माझा भक्त् जाण् ।
माझे निजभजनें अतिसंपन्न् । मद्भावें पूर्ण् परिपक्व् ॥ ३४ ॥
मागणें नाहीं सर्वथां । हा नेम् माझिया निजभक्ता ।
त्यासी पीडिजे क्षुधादि व्याथा । ते निवारिता जो होय् ॥ ३५ ॥
देऊनि अन्न् जीवन् । वस्त्र् आदिकरूनि लवण् ।
ऐसें वेंचूनियां निजधन् । भक्तसंरक्षण् जो करी ॥ ३६ ॥
नाहीं देणें निर्भर्त्सितां । देऊनि आभार् न् ठेवी माथां ।
सन्मानें अतिनम्रता । जो मद्भक्तां संरक्षी ॥ ३७ ॥
जेवीं पोटांतले कळवळेंसी । माता गोड् तें दे बाळकासी ।
तेवीं सांडोनि निजस्वार्थासी । माझ्या भक्तांसी जो रक्षी ॥ ३८ ॥
तैं मागें सांडूनि निजभक्ता । त्यासी मी वाहीं आपुले माथां ।
मग् वैकुंठाही वरुता । त्याहीपरता पाववीं ॥ ३९ ॥
ज्यासी म्यां वाहिलें निजमाथां । त्यासी कोण्या अर्थाची दुर्लभता ।
जो संरक्षी माझ्या निजभक्तां । त्यासी उद्धरिता मी उद्धवा ॥ ४४० ॥
माझे भक्तांचीं सांकडीं । जो कोणी निजांगें दवडी ।
त्यासी भवार्णवपरथडी । तत्काळ् रोकडी मी पाववीं ॥ ४१ ॥
जेवीं कां जळसागरीं । नाव् धनवंतातें तारी ।
तेवीं भक्तरक्षका संसारीं । मी उद्धरीं उद्धवा ॥ ४२ ॥
यापरी धनवंत जन । जो करी भक्तसंरक्षण ।
देवकीवसुदेवांची आण । त्याचें उद्धरण मी करीं ॥ ४३ ॥
सर्वांचे आपत्तीचें निवारण । राजेनि करावें आपण ।
त्या राजधर्माचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४४ ॥
सर्वाः समुद्धरेद्राजा पितेव व्यसनात्प्रजाः ।
आत्मानमात्मना धीरो यथा गजपतिर्गजान् ॥ ४५ ॥
सर्वांचें आपत्तींत रक्षण । रायें करावें आपण ।
दीन दुर्बळ ब्राह्मण । अयाचित जन शोधूनी ॥ ४५ ॥
व्यसनप्राप्त निजात्मजा । पिता संरक्षणीं निघे पैजा ।
तेवीं आपत्तीपासोनि प्रजा । संरक्षणीं राजा सादर ॥ ४६ ॥
करूनि प्रजांचें संरक्षण । आपुल्या आपत्तीसी आपण ।
स्वयें करावें निवारण । हा स्वधर्म जाण रायाचा ॥ ४७ ॥
चिखलीं रुतल्या भद्रजाती । स्वयें निघे आत्मशक्तीं ।
गजी गजशावे नेणों किती । काढी रुतीबाहेरी ॥ ४८ ॥
तेवीं राजा जो भूपती । तेणें प्रजा रक्षाव्या आपत्तीं ।
आपुलेही आपत्तीची निवृत्ती । निजात्मशक्तीं जो करी ॥ ४९ ॥
ऐशिया स्वधर्मस्थिती । सादरें वर्ते जो भूपती ।
त्याच्या स्वधर्माची फलप्राप्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ४५० ॥
एवंविधो नरपतिर्विमानेनार्कवर्चसा ।
विधूयेहाशुभं कृत्स्नं इंद्रेण सह मोदते ॥ ४६ ॥
यापरी जो कां नृपती । इहलोकींच्या राज्यप्राप्ती ।
अधर्म नाशोनि स्वधर्मस्थितीं । स्वर्ग प्राप्ती तो पावे ॥ ५१ ॥
`राज्याचे अंतीं नरक्’ । ऐसें बोलती ज्ञाते लोक् ।
ते निरयगती नाशोनि देख् । स्वधर्में परलोक् पावले ॥ ५२ ॥
ते स्वर्गलोकीं गा जाण् । अर्कप्रकाशासम् विमान् ।
तेथ् आरूढोनि आपण् । इंद्रसमान् सुख् भोगिती ॥ ५३ ॥
गृहस्थाश्रम् अतिविषय् । तेथें आचरतां स्वधर्म् ।
वोडवे जैं कां दुर्गम् । ते आपद्धर्म् अवधारीं ॥ ५४ ॥
सीदन् वीप्रो वणिग्वृत्त्या पण्यैरेवापदं तरेत् ।
खड्गेन् वाऽऽपदाक्रान्तो न् श्ववृत्त्या कथंचन् ॥ ४७ ॥
स्वधर्में पीडितां ब्राह्मणासी । तेणें करावें वणिग्वृत्तीसी ।
कां दुरावले क्षात्रधर्मासी । तेही सदोषी अतिदुष्ट् ॥ ५५ ॥
ब्राह्मणासी हिंसाकर्म् । तो जाण् पां परम् अधर्म् ।
लागल्या अनुपपत्ती दुर्गम् । तैं क्षात्रधर्म् करावा ॥ ५६ ॥
करितां वाणिज्यकर्मास् । तिळ् सर्षप् कार्पास् ।
कां लवणादि रस् तैजस् । यांच्या महादोष् विक्रयीं ॥ ५७ ॥
त्या सोडोनि सदोषां समस्तां । लागावें वाणिज्यपंथा ।
तांबूलपर्णें श्वेतवस्त्रता । हें विकितां निर्दुष्ट् ॥ ५८ ॥
ऐशिया वाणिज्यस्थितीं । ज्याची ढळेना अनुपपत्ती ।
तेणें खड्ग् घेऊनि हातीं । क्षात्रवृत्ती करावी ॥ ५९ ॥
तेथें चोरावीं ना अंगें । रणीं न् सरावें मागें ।
स्वामिकार्याचेनि योगें । देहत्यागें उठावें ॥ ४६० ॥
ऐशिया शुद्ध् क्षात्रवृत्तीं । ब्राह्मणें कंठावी अनुपपत्ती ।
परी नीचसेवा प्राणांतीं । श्ववृत्ती न् करावी ॥ ६१ ॥
क्षत्रियांसी स्वधर्में अनुपपत्ती । लागल्या वर्तावें कोणे स्थिती ।
तें विशद् करूनि श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत् ॥ ६२ ॥
वैश्यवृत्त्या तु राजन्यो जीवेन्मृगययाऽऽपदि ।
चरेद्वा विप्ररूपेण् न् श्ववृत्त्या कथंचन् ॥ ४८ ॥
क्षत्रियासी लागल्या अनुपपत्ती । पूर्वोक्त् करावी वणिग्वृत्ती ।
कां पारधी करावी वनांतीं ॥ तेणें अनुपपत्ती कंठावीं ॥ ६३ ॥
येणेंही न् कंठे अनुपपत्ती । तरी भीक् मागावी विप्रगतीं ।
परी नीचसेवा प्राणांतीं । श्ववृत्ती न् करावी ॥ ६४ ॥
स्वधर्में वैश्यासी अनुपपत्ती । लागल्या वर्तावें कोणे स्थितीं ।
ते विवंचना उद्धवाप्रती । कृष्ण् कृपामूर्ति सांगत् ॥ ६५ ॥
शूद्रवृत्तिं भजेद्वैश्यः शूद्रः कारुकटक्रियाम् ।
कृच्छ्रान्मुक्तो न् गर्ह्येण् वृत्तिं लिप्सेत् कर्मणा ॥ ४९ ॥
वैश्यासी लागल्या अनुपपत्ती । तेणें धरावी शूद्रवृत्ती ।
निष्कपट् सेवा यथास्थिती । तीं वर्णाप्रती करावी ॥ ६६ ॥
वैश्य् पीडिल्याही अनुपपत्तीं । ब्राह्मण्-क्षत्रियांची वृत्ती ।
सर्वथा धरूं नये हातीं । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ ६७ ॥
वैश्यासी अतिअनुपपत्ती । मांडल्याही प्राणांतगती ।
तरी नीचसेवेची स्थिती । कोणेही अर्थीं न् करावी ॥ ६८ ॥
शूद्रासी लागलिया अनुपपत्ती । तेणेंही न् करावी श्ववृत्ती ।
धरूनि बुरुडक्रिया हातीं । जीविकावृत्ती करावी ॥ ६९ ॥
विकावीं दोर् दावीं शिंकीं । पाटे वरवंटे टवळीं निकीं ।
कां काष्ठें वाहावीं मस्तकीं । जीवीकेविखीं उदरार्थ् ॥ ४७० ॥
आपत्काळाचिये गती । चतुर्वर्णांची जीविकास्थिती ।
म्यां सांगीतली तुजप्रती । परी सर्वथा श्ववृत्ती सांडावी ॥ ७१ ॥
एवं क्रमलिया अनुपपत्ती । म्यां सांगितल्या ज्या जीविकावृत्ती ।
तेथें देखिलियाही लाभप्राप्ती । सर्वथा हातीं न् धराव्या ॥ ७२ ॥
आपत्काळींच्या आपद्वृत्ती । अनुतापें क्रमिल्याअंतीं ।
सांडूनियां स्वधर्मस्थितीं । यथानिगुतीं रहावें ॥ ७३ ॥
गृहस्थाचें विहित् कर्म् । त्यांतीलही आवश्यक् धर्म् ।
तेथील् ब्रह्मार्पणवर्म् । स्वयें पुरुषोत्तम् सांगत् ॥ ७४ ॥
वेदाध्यायस्वधास्वाहाबल्यन्नाद्येर्यथोदयम् ।
देवर्षिपितृभूतानि मद्रूपाण्यन्वहं यजेत् ॥ ५० ॥
स्वाध्याय् `वेदाध्ययन्’ । वेदप्रोक्त् ब्रह्मयज्ञ् ।
`स्वधा’ म्हणिजे पितृतर्पण् । `स्वाहा’ जाण् देवतादिकां ॥ ७५ ॥
बळिदानादिकीं जाण् । तृप्त् होय् `भूतगण्’ ।
`मनुष्यांसी’ अन्नोदकदान् । हे पंचयज्ञ् जाण् नित्यकर्म् ॥ ७६ ॥
हेंचि ब्रह्मकर्म् जाण् । जेणें होय् व्रह्मार्पण् ।
त्या अर्पणाची निजखूण् । तुज् मी संपूर्ण् सांगेन् ॥ ७७ ॥
मी एक् कर्मकर्ता येथें । हें सांडोनियां निजचित्तें ।
भगवद्रूप् भावितां भूतें । ब्रह्मार्पण् तेथें होय् कर्म् ॥ ७८ ॥
सांडितां कर्माभिमान् । कर्म् होय् ब्रह्मार्पण् ।
हें संकल्पेंवीण् जाण् । अर्पिती खूण् उद्धवा ॥ ७९ ॥
माझेनि हें कर्म् जाहलें । तें म्यां कृष्णार्पणा केलें ।
येणें संकल्पाचेनि बोलें । अंगा आलें कर्तृत्व् ॥ ४८० ॥
जो म्हणे मी कर्मकर्ता । तो होय् कर्मफळभोक्ता ।
मुख्य् बाधक् ते अहंता । जाण् तत्त्वतां उद्धवा ॥ ८१ ॥
ज्याच्या ठायीं अहंममता । त्याचे अंगीं नित्यबद्धता ।
जो निरभिमानी निर्ममता । नित्यमुक्तता त्यापाशीं ॥ ८२ ॥
यालागीं सांडूनि अभिमान् । पंचमहायज्ञाचरण् ।
गृहस्थें प्रत्यहीं करितां जाण् । कर्म् ब्रह्मार्पण् सहजेंचि ॥ ८३ ॥
जैसेनि अर्पे भगवंता । ते गृहस्थाची नित्यकर्मता ।
तुज् म्यां सांगितली तत्त्वतां । यज्ञादि कथा ते ऐक् ॥ ८४ ॥
यज्ञ् करावया अधिकारवंत् । गांठी शुद्ध् बारा सहस्त्र् अर्थ् ।
ज्यासी वेदीं ज्ञान् यज्ञान्त् । तेचि येथ् अधिकारी ॥ ८५ ॥
यदृच्छयोपपन्नेन् शुक्लेनोपार्जितेन् वा ।
धनेनापीडयन् भृत्यान् न्यायेनैवाऽहरेत् क्रतून् ॥ ५१ ॥
उदीमव्यापारे जोडिलें । का जें असत्प्रतिग्रहें आलें ।
नातरी परपीडा प्राप्त् जाहलें । कां आडवूनि घेतलें जें द्रव्य् ॥ ८६ ॥
द्रव्य् देतां चरफडी । ते शिष्या घालून् सांकडीं ।
ऐसा अर्थ् जोडिला जोडी । ते अपरवडी द्रव्याची ॥ ८७ ॥
जें यदृच्छा सहज् आलें । कां जें शुक्लवृत्तीं जोडिलें ।
जें सुखोपायें हाता आलें । तें द्रव्य् विहिलें यज्ञार्थ् ॥ ८८ ॥
पाडूनि कुटुंबासी लंघन् । सर्व् द्रव्य् वेंचूनि जाण् ।
करूं नये यज्ञाचरण् । अधर्मपण् तेणेंही ॥ ८९ ॥
कां जीविका जीवनवृत्ती । याग् करूं नये निश्चितीं ।
लौकिकीं मुरवावया स्फीती । याग् करिती ते मंद् ॥ ४९० ॥
न् धरितां कर्माभिमान् । शुद्ध् द्रव्य् जोडिल्या जाण् ।
करावें यज्ञाचरण् । हें स्वधर्मलक्षण् गृहस्थाचें ॥ ९१ ॥
सांडूनिया विषयलिप्सा चित्तीं । त्यजूनि गृहाची गृहासक्ती ।
गृहस्थें धरावी निवृत्ती । हें स्वयें श्रीपति सांगत् ॥ ९२ ॥
कुटुंबेषु न् सज्जेत् न् प्रमाद्येत्कुटुंब्यपि ।
विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत् ॥ ५२ ॥
जरी जाहली स्त्रीपुत्रगृहस्थिती । परी न् धरावी त्यांची आसक्ती ।
सावध् राखावी चित्तवृत्ती । परमात्मयुक्तिसाधनें ॥ ९३ ॥
सांडूनि कल्पना प्रमाद् संग् । चुकवून् प्रमदांचें अंग् ।
ईश्वरनिष्ठा अतिचांग् । वृत्ति अभंग् राखावी ॥ ९४ ॥
गृह्-कुटुंब्-विषयासक्ती । पाहतां विवेकाचिये स्थितीं ।
परिपाकें नश्वरप्राप्ती । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ ९५ ॥
जैसा इहलोकींचा परिपाक् । तैसाचि जाण् स्वर्गलोक् ।
उभयतां नश्वर् देख् । केवळ् मायिक् मिथ्यात्वें ॥ ९६ ॥
स्त्री पुत्र् आणि धन् । हें नश्वर् जैसे कां स्वप्न् ।
येचिविषयीं निरूपण् । स्वयें नारायण् सांगत् ॥ ९७ ॥
पुत्रदाराप्तबन्धूनां सङ्गमः पान्थसङ्गमः ।
अनुदेहं वियन्त्येते स्वप्नो निद्रानुगो यथा ॥ ५३ ॥
जैसे वृक्षातळीं पांथिक् । एकत्र् मीनले क्षण् एक् ।
तैसे पुत्रदाराप्तलोक् । सर्वही क्षणिक् संगम् ॥ ९८ ॥
उभय् नदीप्रवाहेंसीं । काष्ठें मीनलीं संगमीं जैसीं ।
सोयरीं सर्व् जाण् तैसीं । हेलाव्यासरसीं फांकती ॥ ९९ ॥
जे योनीं जो जीव् देहधारी । तेथें तेचि योनींचीं सोयरीं ।
ऐशीं अनंत् जन्में संसारीं । तैं अमित् सोयरीं जीवाचीं ॥ ५०० ॥
परी ये योनीचीं ते योन्यंतरीं । येरयेरां नोळखती सोयरीं ।
जैसी ये स्वप्नींची पदार्थपरी । त्या स्वप्नांतरीं रिघेना ॥ १ ॥
यापरी हे समस्त् । स्त्री पुत्र् बंधु आप्त् ।
मायामय् कल्पित् । जाणें निश्चित् तो धन्य् ॥ २ ॥
इत्थं परिमृशन्मुक्तो गृहेष्वतिथिवद्वसन् ।
न् गृहैरनुबध्येत् निर्ममो निरहङ्कृतः ॥ ५४ ॥
ऐसेनि विवेकें विवेकवंता । कदा न् बाधी मोहममता ।
अतिथीच्या परी सर्वथा । अनासक्तता गृहवासीं ॥ ३ ॥
एवं निर्मानमोहममता । जो उदासीन् गृहावस्था ।
ज्यांसी निष्काम् निर्लोभता । त्यासी अहंता बाधीना ॥ ४ ॥
निर्ममता निरभिमान् । व्हावया मुख्य् गुरुभजन् ।
तेणें वैराग्य्-विवेक्-ज्ञान् । सहजचि जाण् गुरुभक्तां ॥ ५ ॥
ऐशिया वैराग्यविवेकस्थितीं । गृहीं वसतां गृहस्थाप्रती ।
प्राप्त् होय् निजमुक्ती । जाण् निश्चितीं उद्धवा ॥ ६ ॥
आतां आश्रमांतराची गती । स्वयें सांगताहे लक्ष्मीपति ।
भक्ति विरक्ति निजशांती । आश्रमस्थितिविभाग् ॥ ७ ॥
कर्मभिगृहमेधीयैरिष्ट्वा मामेव् भक्तिमान् ।
तिष्ठेद्वनं वोपविशेत् प्रजावान् वा परिव्रजेत् ॥ ५५ ॥
गृहीं असोनि आश्रमस्थितीं । ज्यासी मुख्यत्वें भगवद्भक्ती ।
त्यासी आश्रमांतरप्राप्ती । न् लगे निश्चितीं मद्भक्तां ॥ ८ ॥
तेंचि माझें कैसें भजन् । स्वाहा स्वधा यज्ञदान् ।
जें जें येथें अर्पे जाण् । तें तें मदर्पण् निश्चित् ॥ ९ ॥
काळीं अकाळीं सर्वथा । भजनीं पालट् नाहीं चित्ता ।
ऐशी ज्या गृहस्थाची अवस्था । तेणें असावें सर्वथा गृहाश्रमीं ॥ ५१० ॥
ज्या कर्माची अतिआसक्ती । आणि विषयांची अनासक्ती ।
नाहीं ज्ञानयुक्त् निजशांती । त्यासी वानप्रस्थीं । अधिकारु ॥ ११ ॥
ज्यासी विरक्ति शांति ज्ञानस्थिती । करतळामळक् हस्तप्राप्ती ।
त्यासी संन्यासग्रहणस्थिती । जाण् निश्चितीं अधिकार् ॥ १२ ॥
जाहलिया पुत्रसंतती । भार्या देऊनि पुत्राच्या हातीं ।
संन्यास् करावा निश्चितीं । श्रुति ये अर्थीं संमत् ॥ १३ ॥
ज्यासी गृहस्थाश्रमीं नावडे भक्ती । अपार् पोरांची संतती ।
जाहल्याही न् धरी विरक्ती । जो वानप्रस्थीं रिघेना ॥ १४ ॥
ज्याचा न् फिटे विषयभ्रम् । जो संन्यासी नव्हे निष्कर्म् ।
त्याचें जाण् निंद्य् कर्म् । स्वयें पुरुषोत्तम् सांगत् ॥ १५ ॥
यस्त्वासक्तमतिर्गेहे पुत्रवित्तैषणातुरः ।
स्त्रैणः कृपणधीर्मूढो ममाहमिति बध्यते ॥ ५६ ॥
जो गृहासक्तीं सुभटु । तो ईषणात्रयीं वरीष्ठु ।
जो विषयांलागी लंपटु । अतिलोभिष्ठ् धनेच्छा ॥ १६ ॥
जो विकारांचा अंकिला । जो अहंममतेचा पोसणा जाहला ।
जो स्त्रियेसी जीवें विकिला । तो मूढतेच्या पडिला महादुर्गी ॥ १७ ॥
जो आशेचिया वणवणा । सर्वांगांचा वोळगणा ।
यालागीं बद्धतेचा जाणा । जाहला आंदणा जीवेंभावें ॥ १८ ॥
तेचि बद्धतेची गती । त्याच्या मूर्खत्वाची वदंती ।
स्वयें सांगताहे श्रीपती । उद्धवाप्रती उद्देशें ॥ १९ ॥
अहो मे पितरौ वृद्धौ भार्या बालात्मजाऽत्मजाः ।
अनाथा मामृते दीनाः कथं जीवन्ति दुःखिताः ॥ ५७ ॥
माता पिता वृद्धें केवळें । भार्या धाकुटी तान्हीं बाळें ।
मज होतां यांवेगळें । तेणेंची काळें मरतील ॥ ५२० ॥
ऐशिया नानावस्था । आपुल्याही मरणापरता ।
वाहे कुटुंबाची चिंता । ऐक आतां सांगेन ॥ २१ ॥
एखादेनि अकाळकाळें । मजचि जैं मरण आलें ।
तैं काय करितील स्त्रिया बाळें । आंसुवें डोळे लोटती ॥ २२ ॥
मात्यापित्यांची पडो वाट । स्त्रियेसी होईल हृदयस्फोट ।
बाळांचा शोषेल कंठ । पिटी ललाट तेणें दुःखें ॥ २३ ॥
मज निमालियाअंतीं । हीं अतिदुःखी कैशीं जीती ।
ऐशी जीतांची करी खंती । मूढमति यालागीं ॥ २४ ॥
गाढ मूढतेचें भरितें । अपार उथळलें जेथें ।
विवेकाचें तारूं तेथें । विपरीतार्थे बुडालें ॥ २५ ॥
एवं गृहाशयाक्षिप्त हृदयो मूढधीरयम् ।
अतृप्तस्ताननुध्यायन् मृतोऽन्धं विशते तमः ॥ ५८ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे सप्तदशोऽऽध्यायः ॥ १७ ॥
यापरी गृहासक्तीं आसक्त । सदा विषयीं अतृप्तचित्त ।
अखंड स्त्रीपोत्रांतें ध्यान । हृदयाआंत मोहित ॥ २६ ॥
त्या मोहाचे मोहविधीं । मूढ जाहली हृदयबुद्धी ।
ऐसा निमाला जो त्रिशुद्धी । तो प्रवेशे अंधीं महातमीं ॥ २७ ॥
ज्या तमाचेनि महबळें । ज्ञान होऊनि ठाके आंधळें ।
तैथ सूर्याचे फुटती डोळे । ते तमीं लोळे तो तामस ॥ २८ ॥
ज्या तमापासूनि उपरती । हों नेणें गा कल्पांतीं ।
त्या अंध-तमातें पावती । मूढमति अतिमंद ॥ २९ ॥
महामोहाचे परिपाटीं । नश्वर विषयासाठीं ।
चुकोनि अनंतसुखाची पुष्टी । दुःखकोटी भोगिती ॥ ५३० ॥
यालागीं मनुष्यदेहीं जाण । करोनियां भगवद्भजन ।
चुकवावें जन्ममरण । आपण आपण उद्धरावें ॥ ३१ ॥
जीवा जे जे योनीं जन्मगती । तेथ तेथ विषयासक्ति ।
तेचि मनुष्यदेहीं विषयस्थिती । तैं परमार्थप्राप्ती कोणे देहीं ॥ ३२ ॥
विशेषें उत्तमोत्तम । प्राप्त जाहल्या ब्राह्मणजन्म ।
ज्याचे नित्यकर्मीं परब्रह्म । अतिसुगम सहजचि ॥ ३३ ॥
ज्यासी वर्ततां अहोराती । संध्यावंदनविधानस्थिती ।
त्रिकाळ पापाची निवृत्ती । जाण निश्चितीं ब्राह्मणा ॥ ३४ ॥
सकळ साराची सारमूर्ति । तो गायत्रीमंत्र ज्याचे हातीं ।
वेद मुखाची वास पाहती । एवढी प्राप्ती ब्राह्मणा ॥ ३५ ॥
ब्राह्मणाचे हृदयीं जाण । वेदरूपें नारायण ।
स्वयें राहिला आपण । धन्य ब्राह्मण त्रिलोकीं ॥ ३६ ॥
ज्या ब्राह्मणासी सदा जाण । शिरीं वंदिती सुरगण ।
ज्या ब्राह्मणाचा श्रीचरण । स्वयें नारायण हृदयीं वाहे ॥ ३७ ॥
ज्याअंगीं एक रती । पाप न राहे संध्येहातीं ।
त्यालागीं ब्राह्मण पुण्यमूर्ती । स्वयें रमापती बोलिला ॥ ३८ ॥
ज्याची भगवंत करी वर्णना । `किंपुनर्ब्राह्मणाः पुण्याः’ ।
त्या भगवद्गीतावचना । सत्यत्व् जाणा या हेतू ॥ ३९ ॥
ब्राह्मण् आणि भगद्भक्त् । तैं सकळ् भाग्य् आलें तेथ् ।
त्यासी कोण् अर्थ् अप्राप्त् । ज्याचे बोलांत् हरि तिष्ठे ॥ ५४० ॥
ते काष्ठपाषाणप्रतिमे पहा हो । प्रतिष्ठिती तेथ् प्रकटे देवो ।
एवढा ब्राह्मणीं सद्भावो । सहजान्वयो सामर्थ्य् ॥ ४१ ॥
तो पावोनियां ब्राह्मणजन्म् । जो करी क्षुद्र् विषयकर्म् ।
त्याचे हातींचा गेला पुरुषोत्तम् । अंधतम् तो पावे ॥ ४२ ॥
एका-जनार्दनाची विनंती । येऊनि मनुष्यदेहाप्रती ।
करोनियां भगद्भक्ती । निजात्मप्राप्ती साधावी ॥ ५४३ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे
ब्रह्मचर्यगृहस्थकर्मधर्मनिरूपणे एकाकारटीकायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥
॥ श्लोक् ॥ ५८ ॥ ओव्या ॥ ५४३ ॥