॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय सोळावा

 

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‍गुरु मूर्ती । चराचर तुझी विभूती ।

विश्वात्मा विश्वस्फूर्ती । अमूर्तमूर्ती श्रीगुरुराया ॥ १ ॥

तुझे मूर्तीचे महिमान । सकळ शास्त्रां अतर्क्य जाण ।

श्रुतीने घेतलें मौन । शब्दें आण वाहिली ॥ २ ॥

आण वाहिली दृष्टांती । तुजसमान नाही दुजी स्थिती ।

जे जे योजावी उपपत्ती । ते ते विभूती पैं तुझी । ३ ॥

तुझिया प्रभावाची ऐशी खोडी । जे दुजेपणाचें मूळ तोडी ।

मग एकपणाचे परवडी । दृष्टांत काढी कोण कोठें ॥ ४ ॥

कोठें तुझे स्थानमान । हेंच सर्वथा न कळे जाण ।

अगाध तुझें महिमान । कैसेनि ध्यान करावें ॥ ५ ॥

हेतु मातु दृष्टांतू । न रिघे ज्यांचे शिंवे आंतू ।

तो भागवतींचा भागवतार्थू । ओंवियांआंतू बोलविशी ॥ ६ ॥

ते माझे मर्‍हाटे आरुष बोल । सद्‍गुरूंनी केले सखोल ।

तेथींच्या प्रेमाचे जे बोल । जाणती केवळ गुरुभक्त ॥ ७ ॥

ज्यासी नाहीं गुरुचरणीं भक्ती । त्यासी कैसेनि हो‌ईल विरक्ती ।

जरी पढले श्रुतिस्मृती । शास्त्रव्युत्पत्ती केल्याही ॥ ८ ॥

करितां साधनांच्या कोटी । साधनीं समाधान नुठी ।

झालिया सद्‍गुरुकृपादृष्टी । ब्रह्मत्वें पुष्टी गुरुभक्तां ॥ ९ ॥

तो तूं सद्‍गुरु श्रीजनार्दन । सकळ जगाचें अधिष्टान ।

भूतीं भूतात्मा तूं आपण । सहजें जाण समसाम्यें ॥ १० ॥

समसाम्य सर्व भूतीं । ज्यांसी घडे सद्‍गुरुभक्ती ।

तेचि ये श्रीमहाभागवतीं । अर्थप्राप्ती प्रविष्ट ॥ ११ ॥

झालिया सद्‍गुरुकृपा वरिष्ठ । न करितां व्युत्पत्तीचे कष्ट ।

भागवतार्थीं होय प्रविष्ट । भक्त सुभट भावार्थीं ॥ १२ ॥

हृदयीं झालिया सद्‍भावो । भावें प्रकटे देवाधिदेवो ।

तेथें भागवताचा अभिप्रावो । सहजेंचि पहा वो ठसावे ॥ १३ ॥

यालागीं करितां गुरुभक्ती । प्राप्त हो‌ईजे भागवतार्थीं ।

तेथ काव्यादि व्युत्पत्ती । नाना युक्ती किमर्थ ॥ १४ ॥

किमर्थ करावें शास्त्र ज्ञान । किमर्थ धरावें वृथा ध्यान ।

चालतें बोलतें ब्रह्म पूर्ण । सद्‍गुरुचरण साधकां ॥ १५ ॥

वांचूनिया गुरुभजन । शिष्यासी नोहे समाधान ।

याहूनियां श्रेष्ठ साधन । नाहीं जाण सर्वथा ॥ १६ ॥

त्या सद्‍गुरुकृपापरिपाटी । एकादशीं पूर्वार्ध कोटी ।

वाखाणिली की मर्‍हाटी । यथार्थदृष्टीं निजबोधें ॥ १७ ॥

ऊंस गाळितां रस होये । तो ठेविलिया बहुकाळ न राहे ।

त्याचा आळूनियां पाहे । गूळ होये सपिंड ॥ १८ ॥

तोहि ठेवितां लिवाड धरी । मग साखर कीजे रायपुरी ।

तेही घोटूनियां चतुरीं । नाबद करिजे कोरडी ॥ १९ ॥

तैसें हे श्रीभागवत जाण । मुळीं बोलिला नारायण ।

तेंचि श्रीव्यासें आपण । दशलक्षण वर्णिले ॥ २० ॥

ते दशलक्षण परवडी । श्रीशुकमुखें चढली गोडी ।

तेथील कठिण पदबंधमोडी । टीका चोखडी श्रीधरी ॥ २१ ॥

ते श्रीधरीचें व्याख्यान । भावार्थदीपिका जाण ।

त्या भावार्थाची सद्‍भाव खूण । केलें निरूपण देशभाषा ॥ २२ ॥

मुळीं वक्ता एक नारायण । व्यास शुक श्रीधरव्याख्यान ।

त्यांत मुळींचे लक्षूनि गोडपण । एका जनार्दन कविकर्ता ॥ २३ ॥

मुळीं बीज श्रीनारायण । ब्रह्मयाचे ठायीं प्रेरिलें जाण ।

तें नारदक्षेत्रीं संपूर्ण । पीक परिपूर्ण निडारिलें ॥ २४ ॥

त्याचें व्यासें दशलक्षण । संपूर्ण केलें संवगण ।

शुकें परीक्षितीच्या खळां जाण । मळूनि निजकण काढिले ॥ २५ ॥

तेंचि शास्त्रार्थें जाण । श्रीधरें निजबुद्धीं पाखडून ।

काढिले निडाराचे कण । अतिसघन सुटंक ॥ २६ ॥

त्याची पक्वान्नें चोखडी । मर्‍हाटिया पदमोडी ।

एका जनार्दनें केली परवडी । ते जाणती गोडी निजात्मभक्त ॥ २७ ॥

त्या श्रोत्यांचेनि अवधानें । जनार्दनकृपा सावधानें ।

पूर्वार्ध एका जनार्दनें । संपूर्ण करणें देशभाषा ॥ २८ ॥

ते प्रथमाध्यायीं अनुक्रम । वैराग्य उत्पत्तीचा संभ्रम ।

कुलक्षयासी पुरुषोत्तम । करी उपक्रम ब्रह्मशापें ॥ २९ ॥

दुसर्‍यापासूनि चतुर्थवरी । नारदें वासुदेवाच्या घरीं ।

निमिजायंत प्रश्नोत्तरीं । पंचाध्यायी खरी संपविली ॥ ३० ॥

षष्ठाध्यायी श्री कृष्णमूर्ती । पाहो आलिया सुरवरपंक्ती ।

तिहीं प्रर्थिला श्रीपती । निजधामाप्रती यावया ॥ ३१ ॥

ऐकोनि सुरवरांची विनंती । देखोनि अरिष्टभूत द्वारावतीं ।

उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती । निजधामाप्रती मज ने‌ईं ॥ ३२ ॥

त्याचे प्रश्नांचे प्रश्नोत्तर । त्यागयुक्त ज्ञानगंभीर ।

सप्तमाध्यायीं शारङ्गधर । थोडेनि फार बोलिला ॥ ३३ ॥

तेथ त्यागसंग्रह लक्षण । यदु‌अवधूत संवादें जाण ।

चोविसां गुरूंचे प्रकरण । केलें संपूर्ण अष्टमीं नवमीं ॥ ३४ ॥

श्राद्धासंपन्न ज्ञानविश्वास । तेथ नाना मतांचा मतनिरास ।

दशमाध्यायी हृषीकेश । ज्ञानविलास बोलिला ॥ ३५ ॥

अकरावें अध्यायीं जाण । बद्धमुक्तांचे वैलक्षण्य ।

सांगूनि साधूचे लक्षण । भक्तीचे संपूर्ण दाविलें रूप ॥ ३६ ॥

भागवतीं बारावा अध्यावो । अतिगुह्य बोलिला देवो ।

तेथील लावितां अभिप्रावो । पडे संदेहो सज्ञाना ॥ ३७ ॥

बारावे अध्यायाची किल्ली । युक्तिप्रयुक्ती नातुडें बोली ।

जनार्दन कृपा मा‌ऊली । तेणें मागी दाविली ग्रंथाची ॥ ३८ ॥

तें द्वादशाध्यायी निरूपण । सत्संगाचा महिमा गहन ।

कर्माचा कर्ता कोण । त्यागितें लक्षण कर्माचें ॥ ३९ ॥

तो द्वादशाध्यावो ऐकतां । ज्ञानसंलग्नता होय चित्ता ।

आडवी ठाके विषयावस्था । तेणें बाधकता साधकां ॥ ४० ॥

गुणवैषम्याचें लक्षण । तेणें विषयावस्था गहन ।

तेथ सत्त्वशुद्धीचें कारण । केले निरूपण त्रयोदशीं ॥ ४१ ॥

तेचि प्रसंगे यथोचित । चित्तविषयांचे जें प्रथित ।

उगवावया हंसगीत । सुनिश्चित सांगितलें ॥ ४२ ॥

हंसगीतीं जे निरूपण ज्ञान । समाधिपर्यंत समाधान ।

तेंचि साधावया साधन । चवदावा आपण बोलिला देवो ॥ ४३ ॥

साधनांमाजी मुख्य भक्ती । सगुण तेचि माझी निर्गुण मूर्ती ।

योगयुक्त ध्यानस्थिती । बोलिला श्रीपती चतुर्दशीं ॥ ४४ ॥

विविधा सिद्धींची धारणास्थिती । देवें सांगितली उद्धवाप्रती ।

सिद्धी बाधिका माझे प्राप्ती । हें पंधराव्या‌अंती निरूपिलें ॥ ४५ ॥

एवं पंधराव्या अध्यायी पूर्वार्ध । निरूपण झाले अतिशुद्ध ।

आतां उरलें उत्तरार्ध । तो कथासंबंध अवधारा ॥ ४६ ॥

षोडशीं भगवद्विभूती । सतरा अठरा अध्यायांप्रती ।

वर्णाश्रम कर्मगती । विधानस्थिती निरूपण ॥ ४७ ॥

एकुणिसावा अध्याय गहन । ज्ञाननिर्णयाचें महिमान ।

उद्धवाचें यमनियमादि प्रश्न । सांगितलें ज्ञानपरिपाकें ॥ ४८ ॥

त्या ज्ञानाधिकाराचा योग । अज्ञान ज्ञान मध्यस्थ भाग ।

विसावें अध्यायी श्रीरंग । त्रिविध विभाग बोलिला ॥ ४९ ॥

तेथ गुणदोषांची अवस्था । उद्धवें ठेविली वेदांचे माथां ।

ते वेदवादसंस्था । केली तत्त्वतां एकविसांत । ॥ ५० ॥

तेचि वेदवाद व्युत्पत्ती । तत्त्वांची संख्या किती ।

ते तत्त्वसंख्या उपपत्ती । केली श्रीपती यथान्वयें ॥ ५१ ॥

सकळ तत्त्वांचे विवेचन । प्रकृतिपुरुषांचे लक्षण ।

जन्ममरणांचें प्रकरण । केलें निरूपण बाविसावां ॥ ५२ ॥

साहोनियां परापराध । स्वयें राहावें निर्द्वंद्व ।

हा भिक्षुगीतसंवाद । केला विशद तेविसांवा ॥ ५३ ॥

अद्वैती राहावया स्थिती । चोविसावां सांख्यव्युत्पत्ती ।

निर्गुणापासोनि गुणोत्पत्ती । गुणक्षया अंती निर्गुण उरे ॥ ५४ ॥

आदीं निर्गुण अंतीं निर्गुण । मध्यें भासले मिथ्या गुण ।

ये अद्वैतप्राप्तीलागीं जाण । केलें निरूपण सांख्याचें ॥ ५५ ॥

ते मिथ्यागुण प्रवृत्तियुक्त । त्रिगुणांचा सन्निपात ।

बोलिला पंचविसाव्यांत । निर्गुणोक्त निजनिष्ठा ॥ ५६ ॥

सव्विसावे अध्यायाप्रती । अनिवार अनुतापाची शक्ती ।

भोगितां उर्वशी कामप्राप्तीं । पावला विरक्ती पुरूरवा ॥ ५७ ॥

भजनक्रिया मूर्तिलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र भजन ।

या उद्धवप्रश्नांचे निरूपण । केलें संपूर्ण सत्ताविसावां ॥ ५८ ॥

महायोग्यांचे योगभांडार । परम ज्ञानें ज्ञानगंभीर ।

निजसुखाचें सुखसार । केवळ चिन्मात्र अठ्ठाविसावा ॥ ५९ ॥

त्याचि अध्यायामाजीं जाण । संसार असंभवाचा प्रश्न ।

उद्धवें केला अतिगहन । त्याचेंही प्रतिवचन दिधले देवें ॥ ६० ॥

एकादशाचा निजकळसू । भक्तिप्रेमाचे अतिविलासू ।

एकुणतिसावां सुरसरसू । ज्ञानोपदेशू भक्तियुक्त ॥ ६१ ॥

पुढिले दों अध्यायांआंत । स्त्रीपुत्रादि कुळाचा घात ।

होतां डंडळीना ज्ञानसमर्थ । तें प्रत्यक्षभूत हरि दावी ॥ ६२ ॥

ब्राह्मणांचा शाप कठिण । शापें बाधिला श्रीकृष्ण ।

इतरांची कथा कोण । कुळनिर्दळण ब्रह्मशापे ॥ ६३ ॥

ब्राह्मणांचा कोप समर्थ । सगळा समुद्र केला मूत ।

शिवाचा झाला लिंगपात । ब्रह्मक्षोभांत निमेषार्धे ॥ ६४ ॥

यालागीं सज्ञान अथवा मुग्ध । तिहीं न करावा ब्रह्मविरोध ।

हेंचि दावावया मुकुंद । कुलक्षयो प्रसिद्ध दाखवी ॥ ६५ ॥

निजदेहासी जो करी घात । तो जराव्याध केला मुक्त ।

येथवरी ज्ञाता देहातीत । क्षमायुक्त तो सज्ञान ॥ ६६ ॥

एकुणतीस अध्यायापर्यंत । कृष्णें उपदेशिला ज्ञानार्थ ।

पुढील दोन अध्यायांत । स्वयें दावीत विदेहत्व ॥ ६७ ॥

राम अयोध्या घे‌ऊन गेला । कृष्णें निजदेहही सांडिला ।

येणें देहाभिमान मिथ्या केला । तरावया पुढिलां मुमुक्षां ॥ ६८ ॥

पंधरा अध्याय पूर्वार्ध । व्याख्यान झालें अतिशुद्ध ।

सूत्रप्राय उत्तरार्ध । दाविले विशद अध्यायार्थ ॥ ६९ ॥

साह्य सद्‍गुरु जनार्दन । श्रोतीं द्यावें अवधान ।

पुढील उत्तरार्ध व्याख्यान । एका जनार्दन बोलवी ॥ ७० ॥

झालिया वसंताचे रिगवणें । वृक्ष सपुष्प सफळ तेणें ।

तेवीं जनार्दनकृपागुणें । सार्थक वचनें कवित्वाचीं ॥ ७१ ॥

गगनीं उगवला अंशुमाळी । जेवीं विकासिजे नवकमळीं ।

तेवीं जनार्दनकृपामेळीं । कवित्ववनमाळी विकासे ॥ ७२ ॥

वेणु घे‌ऊनियां हातें । विश्वा मोहिलें कृष्णनाथें ।

तेवीं कवीश्वर करोनि मातें । वक्ता येथें जनार्दन ॥ ७३ ॥

तो जनार्दनकृपाक्षीराब्धी । ज्याची कृपेसी नाहीं अवधी ।

तेणें उत्तरार्धीं प्रवेशे बुद्धी । अर्थसिद्धीसमवेत ॥ ७४ ॥

मागील कथासंगती । पंधरावे अध्याया‌अंती ।

सिद्धी बाधिका माझे प्राप्ती । ऐसें श्रीपती बोलिला ॥ ७५ ॥

एवं सांडूनि सिद्धींचें ध्यान । माझे स्वरूपीं राखावें मन ।

हें ऐकोनि कृष्णवचन । उद्धवें प्रश्न मांडिला ॥ ७६ ॥

उद्धव म्हणे श्रीकृष्णनाथा । विनंती अवधारीं समर्था ।

तुझ्या विभूति समस्ता । मज तत्त्वतां सांगाव्या ॥ ७७ ॥

 

श्री‌उद्धव उवाच ।

त्वं ब्रह्म परमं साक्षाद्‌ अनाद्यन्तमपावृतम्‌ ।

सर्वेषामपि भावानां त्राणस्थित्यप्ययोद्‍भवः ॥ १ ॥

 

भूतभौतिकांचें तूं कारण । तुझेनि जन्म-स्थिति-निदान ।

इतुकें करोनि अकर्ता जाण । ब्रह्म परिपूर्ण तूं यालागीं ॥ ७८ ॥

म्हणसी उत्पत्ति स्थिति मरण । भूतांतें प्रकृति करी जाण ।

ते प्रकृति तुझे अधीन । तुझेनि चलन प्रकृतीसी ॥ ७९ ॥

यालागीं प्रकृति ते परतंत्र । तूं परमात्मा स्वतंत्र ।

अनादि अव्यवो अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥ ८० ॥

प्रकृतीसी तुझें आवरण । तूं अनंत गा निरावरण ।

जीवांचे स्वरूप गा तूं आपण । परी जीवपण तुज नाहीं ॥ ८१ ॥

जीवू तितुका अज्ञानयुक्त । तूं ज्ञानाज्ञानातीत निश्चित ।

यालागीं ब्रह्म तूं साक्षात । अविनाशवंत अपरोक्ष ॥ ८२ ॥

तो तूं अपरोक्ष कैसा म्हणशी । सर्वीं सर्वत्र सबाह्य असशी ।

ऐसा असोनि अतर्क्य होशीं । हृषीकेशी तें ऐक ॥ ८३ ॥

 

उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयमकृतात्मभिः ।

उपासते त्वां भगवन्‌ याथातथ्येन ब्राह्मणाः ॥ २ ॥

 

मशकादि हिरण्यगर्भ पर्यंत । तूं सबाह्य सर्व भूतीं संतत ।

ऐशिया तूतें निश्चित । ब्राह्मण जाणत वेदार्थें ॥ ८४ ॥

आकळूनि उपनिषदर्थ । तुझ्या ठायीं भजनयुक्त ।

ते तुज सर्वगतातें जाणत । सुनिश्चित सर्वात्मा ॥ ८५ ॥

त्या सर्वात्म्याचा पाहतां पार । अचिंत्यानंत ऐश्वर्यधर ।

त्या तुज नेणती प्राकृत नर । ऐक विचार तयांचा ॥ ८६ ॥

जे मनाचे विकिले । उपस्थाचे अंकिले ।

जे रसनेचे पोसणे झाले । निद्रेनें केले घरजांवयी ॥ ८७ ॥

त्यांसी स्वतः सिद्ध स्वरूप पाहीं । सर्वगत न पडेचि ठायीं ।

निजात्मता न कळे देहीं । सदा विषयीं भूलले ॥ ८८ ॥

विषयीं चंचळ अंतःकरण । त्यांसी नव्हे ध्यान सगुण ।

निर्गुणीं प्रवेशेना मन । अज्ञान जन केवीं तरती ॥ ८९ ॥

न करितां नाना व्युत्पत्ती । न धरितां ध्यानस्थिती ।

तुझ्या उत्तमा ज्या विभूती । त्या सांग निश्चितीं भजनासी ॥ ९० ॥

 

येषु येषु च भावेषु भक्त्या त्वां परमर्षयः ।

उपासीनाः प्रपद्यन्ते संसिद्धिं तद्‌ वदस्व मे ॥ ३ ॥

 

ज्या ज्या तुझ्या विभूती । पूर्वीं उपासिल्या संतीं ।

दृढ भावें करोनियां भक्ती । तुझी स्वरूपप्राप्ती पावलें ॥ ९१ ॥

त्या सकळ तुझ्या विभूती । कवण स्थिती कवण व्यक्ती ।

कवण भाव कवण गती । हें निश्चितीं मज सांगा ॥ ९२ ॥

म्हणसी सकळ भूतांप्रती । तूंचि वोळख माझ्या विभूती ।

तरी ते तुझी अतर्क्य स्थिती । न कळे श्रीपती आमुचेनि ॥ ९३ ॥

 

गूढश्चरसि भूतात्मा भूतानां भूतभावन ।

न त्वां पश्यन्ति भूतानि पश्यन्तं मोहितानि ते ॥ ४ ॥

 

सर्व भूतांचा हृदयस्थ । हृदयीं असोनि गुप्त ।

त्या तूतें भूतें समस्त । न देखत देहभ्रमें ॥ ९४ ॥

त्या देहभ्रमासी देवराया । मूळकारण तुझी माया ।

तेथें तुझी कृपा झालिया । माया जाय विलया गुणेंसीं ॥ ९५ ॥

मग सर्वत्र सर्वां ठायीं । सर्व भूतीं सबाह्य देहीं ।

तुझें स्वरूप ठायीं ठायीं । प्रकटें पाहीं सदोदित ॥ ९६ ॥

एवढें तुझे कृपेचे करणें । ते कृपा लाहिजे कवणें गुणें ।

यालागीं तुझ्या विभूती उपासणें । तुझे कृपेकारणें गोविंदा ॥ ९७ ॥

याचिलागी विभूतींची स्थिती । समूळ सांगावी मजप्रती ।

तेचि अर्थींची विनंती । पुढतपुढती करीतसें ॥ ९८ ॥

 

याः काश्च भूमौ दिवि वै रसायां विभूतयो दिक्षु महाविभूते ।

ता मह्यमाख्याह्यनुभावितास्ते नमामि ते तीर्थपदाङ्‌घ्रिपद्मम्‌ ॥ ५ ॥

 

स्वर्गमृत्युपाताळ स्थिती । विस्तारल्या दशदिशांप्रती ।

त्या समस्तही तुझ्या विभूती । सांग श्रीपती मजलागीं ॥ ९९ ॥

ऐसा करोनियां प्रश्न । उद्धवें घातले लोटांगण ।

सकळ तीर्थांचे जन्मस्थान । मस्तकीं श्रीचरण वंदिले ॥ १०० ॥

ऐकोनी उद्धवाच्या प्रश्नासी । परम संतोषे हृषीकेशी ।

पुरस्करोनि उद्धवासी । काय त्यासी बोलिला ॥ १ ॥

जो वैरिगजयूथ पंचानन । कोदंडदीक्षाप्रतापगहन ।

सखा जिवलग पढियंता जाण । जीवप्राण जो माझा ॥ २ ॥

ज्याचें रथींचे मी धुरेवरी । ज्याच्या अश्वांचे वाग्दोरे धरीं ।

जो उपदेशिला कुरुक्षेत्रीं । उभय सेनेमाझारी रणांगणीं ॥ ३ ॥

तो नरावतार अर्जुन । त्याच्या‌ऐसा तुझा हा प्रश्न ।

ऐसे उद्धवासी संतोषोन । काय श्रीकृष्ण बोलिला ॥ ४ ॥

 

श्रीभगवानुवाच ।

एवमेतदहं पृष्टः प्रश्नं प्रश्नविदां वर ।

युयुत्सुना विनशने सपत्नैरर्जुनेन वै ॥ ६ ॥

 

हाचि प्रश्न मजकारणें । पूर्वीं पुशिला अर्जुनें ।

जेव्हां तिरस्कारूनि दुर्योधनें । युद्ध सत्राणें मांडिलें ॥ ५ ॥

अरिनिर्दळणीं प्रतापपूर्ण । धीर वीर आणि सज्ञान ।

प्रश्नकर्त्यामाजीं विचक्षण । माझा आत्मा जाण अर्जुन ॥ ६ ॥

तेणें अर्जुनें कुरुक्षेत्रीं । युद्धसमयीं महामारी ।

स्वजनवधाचें भय भारी । हाचि प्रश्न करी मज तेव्हां ॥ ७ ॥

 

ज्ञात्वा ज्ञातिवधं गह्यं अधर्मं राज्यहेतुकम्‌ ।

ततो निवृत्तो हन्ताहं हतोऽयमिति लौकिकः ॥ ७ ॥

स तदा पुरुषव्याघ्रो युक्त्या मे प्रतिबोधितः ।

अभ्यभाषत मामेवं यथा त्वं रणमूर्धनि ॥ ८ ॥

 

केवळ राज्यलोभाकारणें । गुरुगोत्र पितृव्य वधणें ।

हें अतिनिंद्य मजकारणें । नाहीं झुंझणें प्राणांती ॥ ८ ॥

लौकिक धर्मप्रवृत्ती । मी मारिता हे मरती ।

हे महामोहाची भ्रांती । उपजली चित्तीं अर्जुना ॥ ९ ॥

राज्य भोगाचें धरोनि वर्म । ज्ञातिवधाचें निंद्य कर्म ।

हा केवळ मज अधर्म । धर्माचा स्वधर्म बुडेल ॥ ११० ॥

ज्यांचें तीर्थ घ्यावें प्रतिदिनीं । जे पूजावे वरासनीं ।

ते खोंचूनि तिखट बाणीं । भोगावी अवनी स्वगोत्र रुधिरें ॥ ११ ॥

स्वगोत्र रुधिराचा पूर । पृथ्वीवरी वाहेल दुस्तर ।

तेणें आम्हीं हो‌ऊं राज्यधर । हें कर्म घोर न करवें मज ॥ १२ ॥

कुळीं सुपुत्र वांछिले जिंही । बाण खोंचावे त्यांचे हृदयीं ।

यापरी पूर्वजांसी पाहीं । झालो उतरा‌ई मानावें ॥ १३ ॥

ज्यांचे करावें श्राद्धतर्पण । त्यांचे बाणवरी घ्यावे प्राण ।

भलें पूर्वजां झालों उत्तीर्ण । आली नागवण निजधर्मा ॥ १४ ॥

 

संमत श्लोक ॥ हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्‌ ॥

 

युद्धीं निमालिया स्वर्गगती । जयो आलिया राज्यप्राप्ती ।

दोन्ही नश्वरें गा श्रीपती । कोणे हितार्थी झुंझावें ॥ १५ ॥

ऐसेनि अनुतापें जाण । सांडूनिया धनुष्यबाण ।

शोकाकुलित अर्जुन । म्लानवदन रणरंगीं ॥ १६ ॥

ते काळीं म्यांची जाण । तो महावीरपंचानन ।

नाना युक्तिं केलें समाधान । तेंही लक्षण अवधारी ॥ १७ ॥

अर्जुना देह तितुका नश्वर । मळमूत्रांचे कोठार ।

करितां नाना उपचार । मरणतत्पर समीप ॥ १८ ॥

जीव निज नित्य निर्मळ । अज अव्यय अचळ ।

अच्छेद्य अभेद्य अमळ । अचंचळ निजांगे ॥ १९ ॥

अर्जुना ऐक साचें । तुझेनि प्रयत्‍नें न वांचे ।

जीव तुझेनि मारिला न वचे । पातक हत्येचें अहंभावे ॥ १२० ॥

हो कां त्वां असते केले । तरी तुझेनि जातें मारिलें ।

मी मारिता येणे बोले । तुजसि गोंविलें अभिमानें ॥ २१ ॥

जो देहाचा निर्माणकर्ता । तोचि तयाचा संहर्ता ।

तूं करण्यामारण्या परता । व्यर्थ अहंता कां घेसी ॥ २२ ॥

जरी हे अहंता तूं न सांडिशी । तरी सकळ हत्येचिया राशी ।

साचचि आल्या तुजपाशी । दोषी झालासी अर्जुना ॥ २३ ॥

ऐक पां बापा पार्था । देहादि कर्मांची अहंता ।

जो घे आपुले माथां । तो दोषी सर्वथा तिहीं लोकीं ॥ २४ ॥

हो कां स्वधर्मचि तूं पुसशी । तरी ऐक क्षत्रियाच्या क्षात्रधर्मासी ।

समरांगणीं पित्यापुत्रांसी । वधिता क्षत्रियासी दोष नाहीं ॥ २५ ॥

युद्ध म्हणजे स्वधर्मतीर्थ । समरांगणीं निमे तो नित्यमुक्त ।

जें तुज निजभाग्यें प्राप्त । तें तूं अहित मानिसी ॥ २६ ॥

कर्ता दोष अहंतेच्या माथां । ते जो नातळे देह‍अहंता ।

तोचि कर्म करूनि अकर्ता । भोगूनि अभोक्ता तोचि एक ॥ २७ ॥

तोचि संगामाजीं निःसंग । अवघें जग तो एकला सांग ।

जो निरभिमानी अव्यंग । तो सौरा चांग समरंगीं ॥ २८ ॥

अर्जुना अभिमान सांडितां । तूं माझी पावशी समसाम्यता ।

तेव्हां सकळ पापाची वार्ता । तुज सर्वथा स्पर्शेना ॥ २९ ॥

म्हणशी केवीं जाय अहंता । तरी मज लक्षूनि तत्त्वतां ।

स्वधर्मकर्मातें आचरितां । चित्तशोधकता तेणें होय ॥ ३० ॥

निर्मळत्व आलिया चित्ता । तो लागे माझिया भक्तिपंथा ।

भजनें माझिया समरसता । माझिया निजभक्तां तत्काळ ॥ ३१ ॥

अर्जुना सांडावया अभिमान । तूं ना‌इकसी माझें वचन ।

तरी जन्ममरणांचे भूषण । सकळ दोष जाण भोगासी ॥ ३२ ॥

तूं नित्यमुक्त अज अव्ययो । हा बुडेल तुझा सद्‍भावो ।

मग जन्ममरणांचा निर्वाहो । अविश्रम पहा हो भोगिसी ॥ ३३ ॥

यालागीं करणें न करणें दोन्ही । प्रकृतीचे माथां ठेवूनी ।

तूं कायावाचामनींहूनी । मजलागुनी शरण रिघें ॥ ३४ ॥

यापरी गा तत्त्वतां । मज सद्‍भावें शरण येतां ।

तुज सकळ कर्मांची वार्ता । मी सर्वथा शिवों नेदी ॥ ३५ ॥

यालागीं गा कोदंडपाणी । मरतें मारितें सांडूनि दोन्ही ।

सौरा होयीं रणांगणीं । मी तुजलागोनी उद्धरीन ॥ ३६ ॥

तूं एक येथें कर्म करिता । मी एक तूतें उद्धरिता ।

ऐसे भिन्नत्व गा पार्था । माझ्या शरणागता असेना ॥ ३७ ॥

मज अनंता शरण येणें । आणि जीवत्वें वेगळे उरणें ।

तें गुळदगडा ऐसें जिणें । अनन्यपणें नव्हे शरण ॥ ३८ ॥

सरिता सागरा शरण गेली । ते समुद्रचि हो‌ऊनि ठेली ।

पुढती परतावया मुकली । समरसिली सिंधुत्वें ॥ ३९ ॥

गंगा पावोनि सिंधुत्वासी । मागील यावा वंचीना तिसीं ।

तेवीं सबाह्य आत्मसमरसीं । शरण अहर्निशीं अखंडत्वें ॥ १४० ॥

दीप दावाग्नी भेटों गेला । तो तेव्हढाची हो‌ऊनि ठेला ।

तेवीं मजलागीं जो शरण आला । तो मीचि झाला अर्जुना ॥ ४१ ॥

पार्था परिस पा चिन्ह प्राप्ताचें । हें भूताकार मज अच्युताचें ।

ऐसें सद्‍भावें जो देखे साचें । त्यासी ब्रह्मसायुज्याचें साम्राज्य लाभे ॥ ४२ ॥

मज आत्मयाचे निजस्थितीं । संसार मुळीं मुख्य भ्रांती ।

तेथ मारिता मी हे मरती । कोणें हे युक्ती मानावी ॥ ४३ ॥

मृगजळ जेथें नसे । तेथें तव कोरडेंचि असे ।

मा जे ठायीं आभासे । तेथ तर्‍ही असे वोल्हांशु कायी ॥ ४४ ॥

तेवीं संसाराचे रूप नाम । ठेविती तेथें निखळ ब्रह्म ।

हाचि ज्याचा स्वभाव परम । तें चालतें ब्रह्म वर्ततां देहीं ॥ ४५ ॥

देहा जडत्वें न बाधी कर्म । आत्मा नातळे धर्माधर्म ।

हें ज्यासी कळलें वर्म । तें चालतें ब्रह्म वर्ततां देहीं ॥ ४६ ॥

देही वर्ततां तो विदेह । विदेह तेंच त्याचें देह ।

हें माझें परम गुह्य । अर्जुनासी पाहीं सांगितलें ॥ ४७ ॥

यापरी म्यां नानायुक्तीं । युद्धीं बोधिला सुभद्रापती ।

तेणेंही मज करोनि विनंती । पुशिल्या विभूती तुझ्या‌ऐशा ॥ ४८ ॥

ज्या सांगितल्या अर्जुनासी । त्याचि मी सांगेन तुजपाशीं ।

ऐसें पुरस्करूनि उद्धवासी । निजविभूति त्यासी सांगत ॥ ४९ ॥

उद्धवा ज्या पुशिल्या विभूती । त्या माझ्या मज न गणवती ।

मी जगदात्मा त्रिजगतीं । संख्यासंस्थिती गणी कोण ॥ १५० ॥

 

अहमात्मोद्धवामीषां भूतानां सुहृदीश्वरः ।

अहं सर्वाणि भूतानि तेषां स्थित्युद्‍भवाप्ययः ॥ ९ ॥

 

मी हृदयस्थ समर्थ हृदयीं । त्या मज जीवू मागें जें कांही ।

त्यासी विमुख मी नव्हें कहीं । पुरवीं सर्वही ईश्वरत्वें ॥ ५१ ॥

जीवू अति‌अडलेपणें । जें मागे मजकरणें ।

तें मी त्यासी अलोट देणें । यालागी म्हणणें ईश्वर मज ॥ ५२ ॥

मी आत्मा असें हृदयीं । हा विश्वास जयांसी नाहीं ।

ते मृगजळाचे डोहीं । नावेसकट पाहीं बुडबुडों गेले ॥ ५४ ॥

माझे प्राप्तीचे मुख्य वर्म । मी हृदयीं असें परब्रह्म ।

हेंचि ज्याचे नित्य कर्म । तो विभूती मरम पैं माझी ॥ ५५ ॥

मी सर्वभूतहृदयवासी । सुहृद सोयरा मी सर्वांसी ।

नियंता ईश्वरसत्तेसी । नियामक भूतांसी मी एक ॥ ५६ ॥

एवं सर्व भूतांचा मी स्वामी । इयें सर्व भूतें तेंही मी ।

भूतांचे जन्मभूमीची मी भूमी । उत्पत्त्यादि कर्मीं मी कर्ता ॥ ५७ ॥

कृषीवळाचियेपरी । मी सृजीं पाळीं संहारीं ।

ब्रह्मा विष्णु त्रिपुरारी । गुणावतारी मी एक ॥ ५८ ॥

कर्माची जे क्रियाशक्ती । ते मी म्हणे श्रीपती ।

हे साम्यें बोलिली स्थिती । विशेष विभूती त्या ऐक ॥ ५९ ॥

 

अहं गतिर्गतिमतां कालः कलयतामहम्‌ ।

गुणानां चाप्यहं साम्यं गुणिन्यौत्पत्तिको गुणः ॥ १० ॥

 

गतिमंतांमाजी जे गती । ते मी म्हणे लक्ष्मीपती ।

गतीसी माझेनि निजगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १६० ॥

चेतनेनें सर्वां गती । ते चेतना चैतन्याची शक्ती ।

चेतनेस्तव इंद्रियप्रवृत्ती । एवं गतीची गती मी एक ॥ ६१ ॥

सकळ गतींची परम गती । प्राण्यासी मुख्यत्वें मुक्ती ।

ते मुक्तीसी मजमाजीं मुक्ती । एवं गतीची गती मी एक ॥ ६२ ॥

सुरनरां आकळिता । ते जाण काळाची सत्ता ।

त्या काळाचा मी आकळिता । जाण तत्त्वतां मी महाकाळू ॥ ६३ ॥

तेहीं गुणांची समानावस्था । ते मी जाण गा निजभक्ता ।

अकृत्रिम गुण जो धर्मता । तो मी तत्त्वतां म्हणे हरी ॥ ६४ ॥

 

गुणिनामप्यहं सूत्रं महतां च महानहम्‌ ।

सूक्ष्माणामप्यहं जीवो दुर्जयानामहं मनः ॥ ११ ॥

 

गुणी म्हणावया हेंचि कारण । ज्या मजमाजीं सूत्र क्रियाप्रधान ।

मायेचें प्रथमकार्य जाण । तो गुणी मी संपूर्ण उद्धवा ॥ ६५ ॥

जगी आकाश थोर पाहीं । तें मजमाजीं खेळे लपंडायी ।

माझ्या महत्तत्त्वाची नवायी । मजही निश्चयीं नेमेना ॥ ६६ ॥

महत्तत्त्व जे ज्ञानप्रधान । तें मी म्हणे नारायण ।

सूक्ष्मामाजीं जीवूं आपण । ब्रह्मादिकां जाण अतर्क्य ॥ ६७ ॥

दुर्जयांमाजीं मी मन । त्यासी जिंकावया जाण ।

मजवेगळी आंगवण । नाहीं संपूर्ण आणिकासी ॥ ६८ ॥

मज लक्षितां मन आकळे । मज विसरतां चौताळे ।

मन न धरवे वेदशास्त्रबळें । मन नाकडे मजवीण ॥ ६९ ॥

मन तेंचि मी आहें । मज चिंतितां तें विरोनि जाये ।

मज विसरतां तें पाहें । सैरा जाये सुनाट ॥ १७० ॥

 

हिरण्यगर्भो वेदानां मंत्राणां प्रणवस्त्रिवृत्‌ ।

अक्षराणामकारोऽस्मि पदानि च्छन्दसामहम्‌ ॥ १२ ॥

 

वेद अध्यापक प्रसिद्ध । हिरण्यगर्भ मी म्हणे गोविंद ।

माझेनि जगीं अनुल्लंघ्य वेद । वेदवाद तोही मी ॥ ७१ ॥

ओंकारेवीण मंत्रश्रेणी । ते जाण बाळकाची कहाणी ।

मंत्रां ओंकार मी चक्रपाणी । सकळ मंत्र त्याचेनी पावन ॥ ७२ ॥

अकार उकार मकार । अर्धमात्रेसी उच्चार ।

या नांव ’त्रिविध ओंकार’ । पावन मंत्र येणेंसीं ॥ ७३ ॥

अक्षरांच्या उच्चारासी । अकार लागला सर्वांसी ।

तो अकारू मी हृषीकेशी । जाण निश्चयेसी उद्धवा ॥ ७४ ॥

अक्षरीं अकार मी मुकुंदू । छंदामाजीं गायत्री छंदू ।

तो मी म्हणे गोविंदू । यालागीं ब्रह्मवंदू सेविती ॥ ७५ ॥

छंदामाजीं गायत्री छंद । सकळ द्वंद्वामाजीं निर्द्वंद्व ।

तो मी म्हणे गोविंद । द्विजवृंद येणेंचि मज ॥ ७६ ॥

 

इन्द्रोऽहं सर्वदेवानां वसूनामस्मि हव्यवाट्‌ ।

आदित्यानामहं विष्णू रुद्राणां नीललोहितः ॥ १३ ॥

 

देवांमाजी मी इंद्र जाण । वसूंमाजीं मी हुताशन ।

आदित्यांमाजी मी वामन । रुद्रांमाजी जाण मी नीललोहितू ॥ ७७ ॥

 

ब्रह्मर्षीणां भृगुरहं राजर्षीणामहं मनुः ।

देवर्षीणां नारदोऽहं हविर्धान्यस्मि धेनुषु ॥ १४ ॥

 

शापूनि ब्रह्म अपूज्य केला । शिवाचा नैवेद्य त्यागविला ।

विष्णू हृदयीं लाता हाणितला । भृगु वाखाणिला श्रीवत्सें ॥ ७८ ॥

ब्रह्म‌ऋषींमाजीं संपन्न । भृगु तो मी म्हणे श्रीकृष्ण ।

मनुस्वरूपें मी आपण । राजर्षि जाण मुख्यत्वें ॥ ७९ ॥

देवर्षीमाजीं मुनि नारद । तोही मी म्हणे गोविंद ।

कामधेनु अतिशुद्ध । स्वरूप प्रसिद्ध तें माझें ॥ १८० ॥

 

सिद्धेश्वराणां कपिलः सुपर्णोऽहं पतत्रिणाम्‌ ।

प्रजापतीनां दक्षोऽहं पितॄणामहमर्यमा ॥ १५ ॥

 

सिद्धांमाजीं कपिल मुनीश्वर । तो मी म्हणे सारंगधर ।

पक्ष्यांमाजीं खगेश्वर । तो मी श्रीधर गरुडरूपें ॥ ८१ ॥

प्रजापतींमाजी मुख्य । कृष्ण म्हणे तो मी दक्ष ।

पितृगणांमाजीं अध्यक्ष । अर्यमा प्रत्यक्ष स्वरूप माझे ॥ ८२ ॥

 

मां विद्ध्युद्धव दैत्यानां प्रह्लादमसुरेश्वरम्‌ ।

सोमं नक्षत्रौषधीनां धनेशं यक्षरक्षसाम्‌ ॥ १६ ॥

 

भक्तिप्रतापें अति‌अगाध । तो दैत्यांमाजीं मी प्रह्लाद ।

नक्षत्र‍औषधींचा जो स्वामी चंद्र । तें म्हणे गोविंद स्वरूप माझे ॥ ८३ ॥

यक्षराक्षसांमाजीं थोर । माझें स्वरूप तो कुबेर ।

ज्याचे विश्वासें निरंतर । असे भांडार हरीचें ॥ ८४ ॥

 

ऐरावतं गजेन्द्राणां यादसां वरुणं प्रभुम्‌ ।

तपतां द्युमतां सूर्यं मनुष्याणां च भूपतिम्‌ ॥ १७ ॥

 

ऐरावत जो गजेंद्र । तो मी म्हणे यादवेंद्र ।

वरुण जो जळचरेंद्र । तें म्हणे उपेंद्र स्वरूप माझे ॥ ८५ ॥

स्वप्रभा प्रकाशनिष्ठ । जग प्रकाशूनि उद्‍भट ।

तो सूर्य मी म्हणे वैकुंठ । अतितिखट निजतेजें ॥ ८६ ॥

मनुष्यांमाजीं जो भोगी क्षिती । सर्व भूती ज्याच्या हातीं ।

ज्यातें बोलती भूपती । ते माझी विभूती हरि म्हणे ॥ ८७ ॥

 

उच्चैःश्रवास्तुरङ्गाणां धातूनामस्मि काञ्चनम्‌ ।

यमः संयमतां चाहं सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १८ ॥

नागेन्द्राणामनन्तोऽहं मृगेन्द्रः शृङ्‌गिदंष्ट्रिणाम्‌ ।

आश्रमाणामहं तुर्यो वर्णानां प्रथमोऽनघ ॥ १९ ॥

 

उच्चैःश्रवा तुरंगजाती । तो मी म्हणे कमळापती ।

सुवर्ण धातु माझी विभूती । जीलागीं लुलाती तिनी लोक ॥ ८८ ॥

दंडधारित्यांमाजी गहन । यमधर्म मी आपण ।

सर्पामाजी जाण । मी नारायाण वासुकी ॥ ८९ ॥

अनंत या नामातें जो धरी । तो नाग मी म्हणे श्रीहरी ।

नखदंष्ट्राशृंगधारी । त्यांमाजीं केसरी म्हणे देवो ॥ १९० ॥

चतुर्थाश्रम संन्यास जाण । तो मी म्हणे नारायण ।

वर्णाग्रज जे ब्राह्मण । ते मी ब्रह्म जाणे बोलतें ॥ ९१ ॥

 

तीर्थानां स्रोतसां गङ्गा समुद्रः सरसामहम्‌ ।

आयुधानां धनुरहं त्रिपुरघ्नो धनुष्मताम्‌ ॥ २० ॥

 

तीर्थसरितांमाजीं गांग । तें मी म्हणे श्रीरंग ।

तडागीं श्रेष्ठ तडाग । समुद्र सांग मी म्हणे हरी ॥ ९२ ॥

आयुधीं धनुष्य हतियेर । तें मी म्हणे सारंगधर ।

त्रिपुरारि मी धनुर्धर । जेणें केला संहार त्रिपुराचा ॥ ९३ ॥

 

धिष्ण्यानामस्म्यहं मेरुर्गहनानां हिमालयः ।

वनस्पतीनामश्वत्थ ओषधीनामहं यवः ॥ २१ ॥

 

त्रिभुवन निवासस्थान महामेरू । तो मी म्हणे धराधरू ।

दुर्गमत्वें अतिदुर्धरू । तो मी हिमगिरिवरू म्हणे कृष्ण ॥ ९४ ॥

वृक्षांमाजीं जो अश्वत्थू । तो मी म्हणे श्रीकृष्णनाथू ।

ओषधींमाजीं अतिविख्यातू । यव मी अच्युतू म्हणे वेगें ॥ ९५ ॥

 

पुरोधसां वसिष्ठोऽहं ब्रह्मिष्ठानां बृहस्पतिः ।

स्कन्दोऽहं सर्वसेनान्यामग्रण्यां भगवानजः ॥ २२ ॥

 

श्रीरामपौरोहित्यें श्रेष्ठ । देवो म्हणे तो मी वसिष्ठ ।

वेदवेत्त्यांमाजीं उद्‍भट । सुरगुरु वरिष्ठ मी उद्धवा ॥ ९६ ॥

स्कंद सेनापतिशिरोमणी । तो मी म्हणे चक्रपाणी ।

स्वधर्मप्रवर्तकू अग्रगणी । वंद्य ब्राह्मणीं तो ब्रह्मा मी ॥ ९७ ॥

 

यज्ञानां ब्रह्मयज्ञोऽहं व्रतानामविहिंसनम्‌ ।

वाय्वग्न्यर्काम्बुवागात्मा शुचीनामप्यहं शुचिः ॥ २३ ॥

 

यज्ञांमाजीं ब्रह्मयज्ञ । तो मी म्हणे सर्वज्ञ ।

देवर्षिपितृभूतगण । आब्रह्म भुवन जेणें तृप्त ॥ ९८ ॥

जीवमात्रासी पैं जाणे । नेदावे दुःखवचन ।

व्रतांमाजीं जें अविहिंसन । ते मी श्रीकृष्ण स्वयें म्हणे ॥ ९९ ॥

एका वायूचेनि पवित्रपण । एक अग्नीस्तव पवित्र जाण ।

एकातें पवित्र करी जीवन । एक पावन वचनमात्रें ॥ २०० ॥

एक बुद्धिस्तव पवित्र जाण । या समस्तांमाजीं पवित्रपण ।

तें माझे स्वरूप म्हणे श्रीकृष्ण । पावना पावन मी एक ॥ १ ॥

जग माझेनि नामें पुनीत । हें सर्वांचे संमत ।

त्या माझें स्वरूप जें येथ । परम पुनीत पुनीतां ॥ २ ॥

 

योगानामात्मसंरोधो मन्त्रोऽस्मि विजिगीषताम्‌ ।

आन्वीक्षिकी कौशलानां विकल्पः ख्यातिवादिनाम्‌ ॥ २४ ॥

 

विविध योगांमाजीं आत्मरोधू । तो योग मी म्हणे गोविंदू ।

जेणें प्रकटे परमानंदू । समाधिबोधू साधकां ॥ ३ ॥

मुख्यत्वें विवेक धरोनि हातीं । जो न्यायतां विजयो वांछी चित्तीं ।

ते नीतीची नीति मी श्रीपती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४ ॥

आत्मानात्मविवेक केवळ । ते आन्वीक्षिकी विद्या कुशळ ।

ते विद्या म्हणे मी गोपाळ । विवेक प्रबळ माझेनी ॥ ५ ॥

वादांमाजी वाद अनंत । जेथ विकल्पा नाही अंत ।

तो वादू मी म्हणे अच्युत । ऐक निश्चित विकल्प ॥ ६ ॥

आख्याती अन्यथाख्याती । शून्यख्याती सत्‍ख्याती ।

अनिर्वचनीय जे ख्याती । तो वादू निश्चितीं मी उद्धवा ॥ ७ ॥

 

स्त्रीणां तु शतरूपाहं पुंसां स्वायम्भुवो मनुः ।

नारायणो मुनीनां च कुमारो ब्रह्मचारिणाम्‌ ॥ २५ ॥

 

शतरूपा आणि मनू । इयें दोनी मी म्हणे जनार्दनू ।

मुनींमाजीं मी नारायणू । बदरी सेवुनू सदा असे ॥ ८ ॥

नैष्ठिक ब्रह्मचर्यधर । माझें स्वरूप सनत्कुमार ।

स्वयें सांगताहे श्रीधर । जाण साचार उद्धवा ॥ ९ ॥

 

धर्माणामस्मि सन्यासः क्षेमाणामबहिर्मतिः ।

गुह्यानां सूनृतं मौनं मिथुनानामजस्त्वहम्‌ ॥ २६ ॥

 

भूतां अभयदान उपक्रमू । सर्वां भूतीं मी आत्मारामू ।

हा संन्यासाचा मुख्य धर्मू । तो धर्म पुरुषोत्तमू स्वयें मी म्हणे ॥ २१० ॥

भूतांसी काया वाचा मनें । दुःख नेदूनि सुख देणें ।

या नांव संन्यासधर्म म्हणणें । तो धर्म मी म्हणे गोविंद ॥ ११ ॥

अंतरीं शुद्ध नाहीं बोध । दांत चावोनि साहतां द्वंद्व ।

ते क्षमा नोहे शुद्ध । ऐके विनोद क्षमेचा ॥ १२ ॥

अंतरीं ठसावलें परब्रह्म । बाह्य सर्वा भूतीं जाहला सम ।

ते क्षमा मी म्हणे पुरुषोत्तम । द्वंद्वाराम बाधिना ॥ १३ ॥

असत्य पापी सकळ सृष्टीं । असत्यांमाजीं पापकोटी ।

असत्याची खोटी गोठी । जो तो पोटीं सांडीना । ॥ १४ ॥

उभय लौकिकीं खोटेपणें । असत्यबहिर्मुख नाणें ।

तें मनींहूनि जेणें सांडणें । तो म्यां श्रीकृष्ण वंदिजे ॥ १५ ॥

ते गुह्यामाजीं अतिगुह्य जाण । सत्य वाचा कां मनींहूनि मौन ।

तें मी म्हणे मधुसूदन । सत्य प्रिय जाण निजगुह्य ॥ १६ ॥

स्रष्ट्याचे देह द्विधा जाण । मनू शतरूपा मूळमिथुन ।

तें मी म्हणे नारायण । मनुष्य सृजन सद्‍भावें ॥ १७ ॥

 

संवत्सरोऽस्म्यनिमिषाम्‌ ऋतूनां मधुमाधवौ ।

मासानां मार्गशीर्षोऽहं नक्षत्राणां तथाभिजित्‌ ॥ २७ ॥

 

सावधानेंअविकळ । न चुकतां पळें पळ ।

संवत्सरात्मक जो काळ । तो मी गोपाळ स्वयें म्हणे ॥ १८ ॥

त्रसरेणूपासोनि जाण । लवनिमिषदिनमान ।

संवत्सरवरी सावधान । गणीं मी संकर्षण काळगणना ॥ १९ ॥

मधुमाधव वसंतयुक्तू । कृष्ण म्हणे तो मी ऋतू ।

मार्गशीर्ष मी मासांआंतू । धान्यपाकयुक्तू आल्हादी ॥ २२० ॥

गणितां न ये पंचांगांत । नक्षत्रीं असोनि सदा गुप्त ।

अव्यक्त परी सज्ञाना प्राप्त । तें मी अभिजित्‌ म्हणे हरी ॥ २१ ॥

 

अहं युगानां च कृतं धीराणां देवलोऽसितः ।

द्वैपायनोऽस्मि व्यासानां कवीनां काव्य आत्मवान्‌ ॥ २८ ॥

 

युगांमाजीं कृतयुग । तें मी म्हणे श्रीरंग ।

जेथ संपूर्ण धर्म सांग । अधर्मभाग असेना ॥ २२ ॥

निजधैर्य अति‌अद्‍भुत । असित देवल धैर्यवंत ।

तो मी म्हणे गा अच्युत । जाण निश्चित उद्धवां ॥ २३ ॥

वेदविभागी राजहंस । जो कां द्वैपायन व्यास ।

तो मी म्हणे हृषीकेश । निवडूनि द्विजांस दीधले वेद ॥ २४ ॥

कवि त्यांमाजीं परमार्थज्ञाता । उशना कवी जाण तत्त्वतां ।

तो मी म्हणे रमाभर्ता । निजात्मकविता मी शुक्र ॥ २५ ॥

 

वासुदेवो भगवतां त्वं तु भागवतेष्वहम्‌ ।

किंपुरुषाणां हनुमान्‌ विद्याध्राणां सुदर्शनः ॥ २९ ॥

 

षड्‍गुणभाग्यें भाग्यवंत । पूर्णांशे जो भगवंत ।

वासुदेवनामें विख्यात । जाण तो मी येथे श्रीकृष्ण ॥ २६ ॥

भागवतांमाजी अतिगहन । उद्धवा तूं तो मीचि जाण ।

ऐसें बोलतां श्रीकृष्ण । उद्धवें श्रीचरण वंदिले ॥ २७ ॥

उद्धवें करितां नमन । कृष्णें दिधले आलिंगन ।

आनंदे कोंदलें त्रिभुवन । स्वानंदघन तुष्टला ॥ २८ ॥

उद्धव आणि श्रीकृष्ण । दोनी एक जाहले जाण ।

’मी तो तूं’ जें बोलिला श्रीकृष्ण । तें उद्धवासी आपण सत्यत्वें दावी ॥ २९ ॥

दोघांचे मोडलें दोनीपण । उद्धव जाहला श्रीकृष्ण ।

कृष्णा‌अंगी उद्धवपण । संपूर्ण जाण बाणलें ॥ २३० ॥

तेणें उद्धव झाला विस्मित । नावेक श्लाघला आपणांत ।

मीच कृष्णाचा प्रिय भक्त । हें जाणोनि अनंत बोलिला ॥ ३१ ॥

वानरांमाजी हनुमंत । तो मी म्हणे कृष्णनाथ ।

तंव उद्धव जाहला गर्वहत । लाजला पोटांत ते काळीं ॥ ३२ ॥

जेथ वानर आणि वनचर । मजहूनि कृष्णाचे प्रियकर ।

न कळे हरिभक्तांचा पार । मी कोण किंकर ते ठायीं ॥ ३३ ॥

ऐसें विचारूनि चित्तां । सवेंचि नमिलें कृष्णनाथा ।

तुझ्या विभूति अचुंबिता । कृपेनें तत्त्वतां मज सांग ॥ ३४ ॥

तंव हांसोनि श्रीधर । काय बोलिला उत्तर ।

सुदर्शन जो विद्याधर । तो विभूति साचार पैं माझी ॥ ३५ ॥

 

रत्‍नानां पद्मरागोऽस्मि पद्मकोशः सुपेशसाम्‌ ।

कुशोऽस्मि दर्भजातीनां गव्यमाज्यं हविःष्वहम्‌ ॥ ३० ॥

 

रत्नांमाजी जो पद्मराग । तो मी म्हणे श्रीरंग ।

मनोहरांमाजी अव्यंग । हरि म्हणे सांग पद्मकळा तो मी ॥ ३६ ॥

दशदर्भांमाझारीं । कुश तो मी म्हणे श्रीहरी ।

सकळ हविषांच्या शिरीं । गोघृत श्रीहरि स्वयें मी म्हणे ॥ ३७ ॥

 

व्यवसायिनामहं लक्ष्मीः कितवानां छलग्रहः ।

तितिक्षास्मि तितिक्षूणां सत्त्वं सत्त्ववतामहम्‌ ॥ ३१ ॥

 

व्यवसायाचे व्यवस्थिती । दानयुक्त अतिसंपत्ती ।

ते लक्ष्मी मी म्हणे श्रीपती । जाण निश्चिती उद्धवा ॥ ३८ ॥

कपटाचिये कपटगती । अगम्य जे छळणस्थिती ।

तो मी कृष्ण मायिकमूर्ती । अतर्क्य युक्ती छळणाची ॥ ३९ ॥

ब्रह्माचे अंगी निजजीविता । जीवासी ब्रह्मसायुज्यता ।

त्या कपटाचा मीचि कर्ता । देवांदेवतां अतर्क्य ॥ २४० ॥

आम्ही मायानियंते म्हणविती । तो शिवू ठकिला मोहिनीप्रती ।

ब्रह्मा ठकिला वत्सहरणार्थी । ठकडा निश्चितीं मी एकू ॥ ४१ ॥

सहनशीळीं सहनशक्ती । ते मी म्हणे कमळापती ।

सात्त्विकांची निजसत्त्ववृत्ती । ते मी श्रीपती स्वयें म्हणे ॥ ४२ ॥

 

ओजः सहो बलवतां कर्माहं विद्धि सात्वताम्‌ ।

सात्वतां नवमूर्तीनामादिमूर्तिरहं परा ॥ ३२ ॥

 

बळवंतांच्या ठायीं प्रबळ । मनोबळ शरीरबळ ।

धैर्यबळ तें मी गोपाळ । जेणें अळुमाळ डंडळीना ॥ ४३ ॥

भक्तांच्या ठायीं भजनकर्म । जेणें माझें अनिवार प्रेम ।

तें कर्म म्हणे मी पुरुषोत्तम । भक्तकामनिर्दळणू ॥ ४४ ॥

नवव्यूह अर्चनस्थिती । सात्त्वतां ज्या नवमूर्ती ।

त्यांत वासुदेव प्रथमस्थिती । ऐक व्युत्पत्ती नवांची ॥ ४५ ॥

वासुदेव संकर्षण । अनिरुद्ध आणि प्रद्युम्न ।

हयग्रीव नारायण । वराह वामन नरसिंह ॥ ४६ ॥

हे नवव्यूहांची उत्पत्ती । यांमाजी मी प्रथम मूर्ती ।

येर आठही माझ्या विभूती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४७ ॥

हयग्रीव वेदमूर्ती । तेथें श्रीव्यासें करूनि भक्ती ।

वेदव्यासपदप्राप्ती । हे केली ख्याती तिहीं लोकीं ॥ ४८ ॥

नारायण निजमूर्ती । स्रष्ट्यानें करूनि त्याची भक्ती ।

चतुःश्लोकी ज्ञानस्थिती । पावोन निश्चितीं ब्रह्मत्वा आला ॥ ४९ ॥

श्वेतवराह महामूर्ती । धरेनें केली पूर्ण भक्ती ।

तीस उद्धरूनि कृपामूर्ती । अभिनव शांती अर्पिली ॥ २५० ॥

माझी निजमूर्ती वामन । देवीं करूनि पूर्ण भजन ।

त्यांच्या छळें बळी बांधोन । देवांचा सन्मान स्वाधिकार केला ॥ ५१ ॥

नरहरि दिव्यमूर्ती । प्रल्हादें करूनि अनन्यभक्ती ।

मी सर्वात्मा सर्वांभूतीं । हे लोकप्रतीती विश्वासिली जेणें ॥ ५२ ॥

संकर्षण श्रेष्ठ मूर्ती । ब्रह्माज्ञा रैवतें केली भक्ती ।

अर्पूनियां रेवती । स्वानंदस्थितीं निवाला ॥ ५३ ॥

प्रद्युम्न काममूर्ती । सकाम कामुकीं करूनियां भक्ती ।

जे जे काम वांछिती । ते ते निश्चितीं तो पुरवी ॥ ५४ ॥

अनिरुद्ध माझा निजसखा । शिवाज्ञा भक्ती केली उखा ।

बाणासुर तारिला देखा । साह्य चित्ररेखा नारदाज्ञा ॥ ५५ ॥

पूर्णांशे ब्रह्मस्थिती । वासुदेव मी आदिमूर्ती ।

लीलेनें तारिलें नेणों किती । तेथील निजभक्ती उद्धवार्जुनीं नांदे ॥ ५६ ॥

नव भक्ति नव मूर्ती । तेथील भक्तीची स्थिती ।

उद्धवा म्यां तुजप्रती । यथार्थ गती सांगीतली ॥ ५७ ॥

 

विश्वावसुः पूर्वचित्तिर्गन्धर्वाप्सरसामहम्‌ ।

भूधराणामहं स्थैर्यं गन्धमात्रमहं भुवः ॥ ३३ ॥

 

ज्याचें गायन अति‌अपूर्व । जो विश्वावसु गंधर्व ।

तो मी म्हणे माधव । ऐके उद्धव सावध ॥ ५८ ॥

नृत्य करूनि मनोहरा । सबाह्य सद्‍भावें सुंदरा ।

पूर्वचित्ती जे अप्सरा । ते मी म्हणे नोवरा भीमकीचा ॥ ५९ ॥

पर्वतांमाजीं जें ’स्थैर्यपण’ । तें मी म्हणे नारायण ।

पृथ्वीमाजीं जो ’गंध’ जाण । तो मी श्रीकृष्ण स्वयें म्हणे ॥ २६० ॥

 

अपां रसश्च परमस्तेजिष्ठानां विभावसुः ।

प्रभा सूर्येन्दुताराणां शब्दोऽहं नभसः परः ॥ ३४ ॥

 

उदकाच्या ठायीं ’रस’ सुरसु । तो मी म्हणे श्रीनिवासु ।

तेजिष्टांमाजीं जो ’प्रकाशु’ । तो मी म्हणे निजतेजसु उद्धवा ॥ ६१ ॥

चंद्रसूर्यतारांच्या ठायीं । जें ’तेज’ तें माझें पाहीं ।

’अनाहतशब्द’ तो मीही । जो गगनासीं कंहीं नातळे ॥ ६२ ॥

 

ब्रह्मण्यानां बलिरहं वीराणामहमर्जुनः ।

भूतानां स्थितिरुत्पत्तिरहं वै प्रतिसङ्क्रमः ॥ ३५ ॥

 

ब्राह्मणभजनीं ’बळी’ची थोरी । तो मी कृष्ण म्हणे निर्धारीं ।

ब्राह्मणभजनप्रतापें करीं । मी बळीच्या द्वारीं द्वारपाळु ॥ ६३ ॥

नरावतारें अतिसंपन्न । पांडवांमाजी वीर ’अर्जुन’ ।

तो मी म्हणे नारायण । जीवप्राण तो माझा ॥ ६४ ॥

भूतांची ’उत्पत्ति-स्थिती’ । तो मी म्हणे श्रीपती ।

भूतांसी जे ’प्रळयगती’ । तेही मी निश्चिती उद्धवा ॥ ६५ ॥

 

गत्युक्त्युत्सर्गोपादानम्‌ आनन्दस्पर्शलक्षणम्‌ ।

आस्वादश्रुत्यवघ्राणम्‌ अहं सर्वेन्द्रियेन्द्रियम्‌ ॥ ३६ ॥

 

ज्ञान-कर्म उभय इंद्रियें । त्या इंद्रियांचे मी इंद्रिय पाहे ।

त्यांची क्रिया जे जे आहे । ते माझेनि होये अभिव्यक्त ॥ ६६ ॥

’गति-ग्रहण-गमन’ । ’उत्सर्ग’ आणि ’मोहन’ ।

’दर्शन’ ’स्पर्शन’ ’ घ्राण’ । ’श्रवण’ स्वादन’ माझेनी । ६७ ॥

ते इंद्रक्रियेचे चलन । तिळभरी नव्हे मजवीण ।

ऐक त्याचेंही लक्षण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥ ६८ ॥

मी मनाचेंही ’महामन’ । नयनाचेंही ’नयन’ ।

स्पर्शाचेंही ’स्पर्शन’ । जिव्हेची जाण ’निजजिव्हा’ ॥ ६९ ॥

मी घ्राणाचेंही निजघ्राण । श्रवणाचें ’आदिश्रवण’ ।

ग्रहणाचें निज ’ग्रहण’ । गतीची जाण मी ’गती’ ॥ २७० ॥

मी आनंदाचा ’आनंदु’ । मी बुद्धीचाही ’प्रबोधु’ ।

सकळ इंद्रियांचा ’विषय स्वादु’ । तो मी मुकुंदु उद्धवा ॥ ७१ ॥

मी वाचेची ’वाचा’ सावकाश । मी परेचाही ’परेश’ ।

सकळ इंद्रियांचा मी ’ईश’ । यालागीं ’हृषीकेश’ नांव माझें ॥ ७२ ॥

 

पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान्‌ ।

विकारः पुरुषोऽव्यक्तं रजः सत्त्वं तमः परम्‌ ॥ ३७ ॥

 

तत्त्वसंख्या पंचवीस । त्रिगुण घालितां अठ्ठावीस ।

ऐक त्यांचाही विलास । सावकाश सांगेन ॥ ७३ ॥

अहं महतत्त्व पंचतन्मात्रा । हा स्थूल प्रकृतीचा उभारा ।

महाभूतेंद्रियें अकरा । हे षोडश विकारांची संख्या ॥ ७४ ॥

यांत मिळाल्या प्रकृति-पुरुष । तत्त्वसंख्या पंचवीस ।

प्रकृतीमाजीं गुणांचा वास । हा तत्त्वविलास तत्त्वांचा ॥ ७५ ॥

प्रकृति गुणविकार । तत्त्वसंख्या निर्धार ।

हा म्यां सांगितला जो विचार । तें परात्पर स्वरूप माझें ॥ ७६ ॥

 

अहमेतत्प्रसङ्ख्यानं ज्ञानं तत्त्वविनिश्चयः ।

मयेश्वरेण जीवेन गुणेन गुणिना विना ।

सर्वात्मनापि सर्वेण न भावो विद्यते क्वचित्‌ ॥ ३८ ॥

 

एवं ’पंचवीसतत्त्वसंख्यान’ । तें अवघें मीचि जाण ।

या गणण्याचें गणितें ’ज्ञान’ । तेंही मी आपण म्हणे देवो ॥ ७७ ॥

हेंही जाणतें जें लक्षण । तेंही देवो म्हणे मी आपण ।

मजवेगळें अणुप्रमाण । सर्वथा जाण असेना ॥ ७८ ॥

जीव आणि ईश्वर । गुणी आणि गुणावतार ।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञ निर्धार । सर्वही साचार मीचि मी ॥ ७९ ॥

मजवेगळें अणुमात्र । उरलें नाहीं गा स्वतंत्र ।

मी सर्वात्मा सर्वत्र । केवळ ’चिन्मात्र’ तेंही मी ॥ २८० ॥

मजवेगळें येथें कांही । उद्धवा गा उरले नाही ।

सर्वसाधारण पाहीं । सर्वां देहीं असें मी ॥ ८१ ॥

उद्धवा ऐसें म्हणसी कांही । ’संक्षेपु न करावा पाहीं’ ।

विस्तारू न चले ये ठायीं । ऐक तेंही सांगेन ॥ ८२ ॥

 

सङ्ख्यानं परमाणूनां कालेन क्रियते मया ।

न तथा मे विभूतीनां सृजतोऽण्डानि कोटिशः ॥ ३९ ॥

 

पृथ्वीचिया परमाणुकणा । मी काळरूपें करी गणना ।

परी विभूतिसंख्याप्रमाणा । माझेनिही जाण न गणवती ॥ ८३ ॥

म्यां सृजिलें अनंत ब्रह्मगोळ । ते मज गणवतीना सकळ ।

मा विभूति माझ्या केवळ । कोण तोंडाळ गणूं शके ॥ ८४ ॥

मी सर्वज्ञ श्रीनारायण । माझ्या विभूति मज जाण ।

गणावया नाहीं आंगवण । मा निरूपण केवीं सांगें ॥ ८५ ॥

मनुष्यांमाजी माझी विभूती । नांदतसे कोणे स्थितीं ।

ते खूण सांगेन मी तुजप्रती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ८६ ॥

 

तेजः श्रीः कीर्तिरैश्वर्यं ह्रीस्त्यागः सौभगं भगः ।

वीर्यं तितिक्षा विज्ञानं यत्र यत्र स मेऽंशकः ॥ ४० ॥

 

ज्याची प्रबळ प्रतापशक्ती । जेथ निरंतर लक्ष्मीची वस्ती ।

ज्यासी मर्यादा नाहीं संपत्ती । ज्याची उदारकीर्ति स्वधर्में ॥ ८७ ॥

ज्याच्या ऐश्वर्याची परमगती । आज्ञेवरी नेमी त्रिजगती ।

ज्याची अनावर दानस्थिती । जेथे भाग्याची उत्पत्ती नीच नवी दिसे ॥ ८८ ॥

ज्याचें सामर्थ्य अतिदुर्धर । कोणी बोलों शकेना उत्तर ।

ज्याचें सौभाग्य मनोहर । आल्हादकर जननयनां ॥ ८९ ॥

ज्यासी सहनशीळतेची वोज । ज्यासी निंद्य कर्माची लाज ।

जो विज्ञानाचें भोज । सहजेंचि निज नाचत ॥ २९० ॥

इयें लक्षणें जेथ वर्तती । ते जाण माझी विभूती ।

यांत एका लक्षणाची जेथ प्राप्ती । तेही विभूती पैं माझी ॥ ९१ ॥

 

एतास्ते कीर्तिताः सर्वाः सङ्क्षेपेण विभूतयः ।

मनोविकारा एवैते यथा वाचाभिधीयते ॥ ४१ ॥

 

केवळ संकोच संक्षेपस्थितीं । म्यां सांगितल्या ज्या विभूति ।

त्या मनोविकारप्रतीती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ९२ ॥

साधकांचे साधनस्थिती । सत्य जाणाव्या माझ्या विभूती ।

विचारितां परमार्थगतीं । तरी या कल्पिती मनोजन्या ॥ ९३ ॥

माझें स्वरूप अद्वैत जाण । नाहीं नाम रूप गुण वर्ण ।

तेथ नाना विभूतिलक्षण । मिथ्या जाण वाचिक ॥ ९४ ॥

 

वाचं यच्छ मनो यच्छ प्राणान्‌ यच्छेद्रियाणि च ।

आत्मानमात्मना यच्छ न भूयः कल्पसेऽध्वने ॥ ४२ ॥

 

माझें स्वरूप नित्य निर्विकार । मनबुद्धिवाचा न कळे पार ।

तेथ बापुडीं इंद्रियें किंकर । प्राण निर्धार तें नेणे ॥ ९५ ॥

यालागीं शमदमांच्या अनुक्रमीं । मनबुद्धि इंद्रियें वाचा नेमीं ।

प्राण नेमूनि प्राणधर्मीं । आत्मारामासी पावसी ॥ ९६ ॥

मनबुद्ध्यादि इंद्रियनेम । करावयाचें न कळे वर्म ।

म्हणसी तरी तो अनुक्रम । ऐक सुगम सांगेन ॥ ९७ ॥

’वाचा’ नेमावी माझेनि नामें । ’मन’ नेमावें ध्यानसंभ्रमें ।

’प्राण’ नेमावा प्राणायामें । ’इंद्रियें’ दमें नेमावी ॥ ९८ ॥

’बुद्धि’ नेमावी आत्मविवेकें । ’जीव’ नेमावा परमार्मसुखें ।

इतुकेन तूं होसी आवश्यकें । होसी कौतुकें मद्‌रूप ॥ ९९ ॥

मद्‌रूप झालियापाठीं । संसारचि न पडे दिठीं ।

खुंटल्या जन्ममरणांचिया गोठी । गमनागमन आटा‌आटी निमाली ॥ ३०० ॥

म्यां सांगितल्या नेमपरिपाटीं । हा नेम करणें नाहीं ज्याच्या पोटीं ।

तो भोगी दुःखांचिया कोटी । ऐक ते गोठी सांगेन ॥ १ ॥

 

यो वै वाङ्‍मनसी सम्यगसंयच्छन्‌ धिया यतिः ।

तस्य व्रतं तपो दानं स्रवत्यामघटाम्बुवत्‌ ॥ ४३ ॥

 

म्यां सांगितल्या नेमाचे निगुतीं । मनबुद्धि इंद्रियपंक्ती ।

जो नेमीना साक्षेपस्थितीं । त्याचीं साधनें होती नश्वर ॥ २ ॥

त्याचें व्रत तप दान । योग याग शब्दज्ञान ।

काचे भांड्यांतील जीवन । तैशीं जाण नासती ॥ ३ ॥

जेवीं राखेमाजीं केला होम । कां अशौचें आचरला कर्म ।

कुपात्रीं दानधर्म । तैसा संभ्रम साधनां ॥ ४ ॥

उखरीं पेरिलें बीज । कां गोळक आवंतिला द्विज ।

डोहळ्यांचे सोहळे भोगी वांझ । तैशी वोज साधनां ॥ ५ ॥

यापरी गा निश्चितीं । विध्युक्त नेम नाहीं चित्ती ।

त्याचीं साधनें वृथा जाती । हातोहातीं उद्धवा ॥ ६ ॥

यालागीं मनादि इंद्रियवृत्ती । नेमाव्या गा यथानिगुतीं ।

हेंचि उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपति सांगत ॥ ७ ॥

 

तस्माद्‌ वचो मनः प्राणान्‌ नियच्छेन्‌ मत्परायणः ।

मद्‍भक्तियुक्तया बुद्ध्या ततः परिसमाप्यते ॥ ४४ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कंधे षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

 

मन बुद्धि इंद्रिय प्राण । अवश्य नेमावीं गा जाण ।

वृत्ति करोनि सावधान । माझें भजन जो करी ॥ ८ ॥

भावें करितां माझीं भक्ती । विषयवासना जळोनि जाती ।

विर्विकल्प उपजे शांती । माझे भक्तिपंथीं चालतां ॥ ९ ॥

चालतां माझे भक्तिपंथीं । सकळ साधनें लाजोनि जाती ।

भावें प्रकटें मी श्रीपती । करीं संसारनिवृत्ती निजभक्तां ॥ ३१० ॥

हो कां माझिया निजभक्तां । संसारबाधेची व्यथा ।

ते लाज मज भगवंता । गांजूं निजभक्तां मी नेदीं ॥ ११ ॥

हो कां माझिया निजभक्तां । संसारबाधेची व्यथा ।

ते लाज मज भगवंता । गांजूं निजभक्तां मी नेदी ॥ १२ ॥

प्रल्हाद गांजितां जगजेठी । मी प्रकटलों कोरडें काष्ठीं

वैकुंठ सांडूनि उठा‌उठीं । गजेंद्रासाठीं पावलो ॥ १२ ॥

द्रौपदी जांचितां तत्काळीं । म्यां कौरवांची तोंडें केलीं काळीं ।

आगीनें गांजितां गोवळीं । म्यां प्राशिला ते काळीं दावाग्नी ॥ १३ ॥

गोकुळ गांजितां सुरपती । म्यां गोवर्धन धरिला हातीं ।

कीं गोपिकांची पुरवावया आर्ती । मी झालों श्रीपति कामारा ॥ १४ ॥

अर्जुनप्रतिज्ञेचे प्राप्ति । म्यां दिवसा लपविला गभस्ती ।

लावूनि जयद्रथासी ख्याती । सुभद्राप्रति वांचविला ॥ १५ ॥

अंबरीषाचे गर्भवास । म्यांचि सोसिले सावकाश ।

उणें आपुल्या निजभक्तांस । मी हृषीकेश येवों नेदी ॥ १६ ॥

भक्तांचे पायींची माती । मी हृदयीं वाहें श्रीपती ।

वानरें वनचरें भावार्थीं । म्यां आपुले पंक्ती बैसविली ॥ १७ ॥

यालागी उद्धवा पुढतपुढती । मी सांगें करावी माझी भक्ती ।

माझे भजनें माझी प्राप्ती । अवलीळा पावती मद्‍भावें ॥ १८ ॥

मद्‍भावें करितां माझी भक्ती । मी अनंत आतुडें त्यांच्या हातीं ।

शेखीं कामारा होय भक्तांप्रती । भक्तीची प्रीती मज ऐशी ॥ १९ ॥

माझिये भक्तीपरतें । सुगम साधन नाहीं येथें ।

हें जाणोनि म्यां तूतें । भजनपंथें लाविलें ॥ ३२० ॥

लाविल्या लागे सद्‍भक्ती । तैं संसार बापुडें तें किती ।

हेळसून चारी मुक्ती । निजसुख भोगिती मद्‍भक्त ॥ २१ ॥

मद्‍भक्तांचे महिमान । अतिशयें अगम्य गहन ।

ऐसें बोलूनियां श्रीकृष्ण । उद्धवासी जाण कुरवाळी ॥ २२ ॥

तेणें श्रीकृष्णकराग्रस्पर्शें । उद्धवासी झालें कैसें ।

व्याले धेनूचेनि वोरसें । वत्स जैसें उल्हासे ॥ २३ ॥

जेवीं कां लागतां चंद्रकर । सबाह्य निवों लागे चकोर ।

मेघ देखोनि मयूर । नृत्यतत्पर स्वानंदें ॥ २४ ॥

यापरी उद्धव जाण । स्वानंदें झाला परिपूर्ण ।

विसरला देवभक्तपण । कृष्णही कृष्णपण विसरला ॥ २५ ॥

यापरी भक्तिसुखा‌आंत । दोघेही ऐक्यें झाले उन्मत्त ।

परमानंदाचा तेथ । धेंडा नाचत स्वानंदें ॥ २६ ॥

या भक्तिसुखाची गोडी । भाग्येंविण न कळे फुडी ।

उद्धवभजनाचे कुळवाडी । जोडला जोडी श्रीकृष्ण ॥ २७ ॥

एका जनार्दना शरण । भजनसुखाची उणखूण ।

तो एक जाणे संपूर्ण । भक्तजीवनजिव्हाळा ॥ २८ ॥

जो निजभक्तांचा जिव्हाळा । तो गोकुळीं हो‌ऊनि गोंवळा ।

क्रीडोनि त्यांचिया खेळामेळा । गोपीगोपाळां उद्धरिलें ॥ २९ ॥

स्वयें खेळोनि त्यांचिया खेळा । उद्धरिलें बाळगोपाळा ।

हें नवल नव्हे त्याची कळा । उदार लीळा ते ऐका ॥ ३३० ॥

पर्वत पाषाण तृण तरुवर । भृंग मत्स्य मृग मगर ।

व्याघ्र वनचर विखार । पारावतें मयूर आदिकरून ॥ ३१ ॥

येणेंसी समवेत । गोकुळींचे जीव समस्त ।

स्वयें उद्धरी श्रीकृष्णनाथ । कृपाळू समर्थ स्वलीला ॥ ३२ ॥

कां पितृवचन पुढारां । सीतेचिया वियोगद्वारा ।

रिसां आणि वानरां । उद्धरी निशाचरां रघुनाथ ॥ ३३ ॥

सेवेनें तारिले रीसवानर । युद्धें तारिले निशाचर ।

हें नवल कांहीं नव्हे थोर । ऐक उदार लीला त्याची ॥ ३४ ॥

अयोध्येपासून लंकेपर्यंत । मार्गी वृक्षवल्ली पाषाण पर्वत ।

तृणादि जीव समस्त । उद्धरी रघुनाथ स्वलीला ॥ ३५ ॥

एवं नानावतारीं जनार्दन । यापरी उद्धरी सकळ जन ।

तेणें एका एकू केला पावन । हें नवल कोण मानावें ॥ ३६ ॥

परी नवल एक केलें मोठें । मज मूर्खाचेही मुखावाटें ।

श्रीभागवतबोल केले मर्‍हाटे । हें आश्चर्य वाटे माझेंचि मज ॥ ३७ ॥

यालागीं एका जनार्दना शरण । ज्याची कृपा ऐशी परिपूर्ण ।

त्याचे स्मरोनि श्रीचरण । केला संपूर्ण सोळावा ॥ ३८ ॥

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धव संवादे

एकाकारटीकायां विभूतियोगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥

॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोकसंख्या ॥ ४४ ॥ ओव्या ॥ ३३८ ॥