॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय सोळावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु मूर्ती । चराचर तुझी विभूती ।
विश्वात्मा विश्वस्फूर्ती । अमूर्तमूर्ती श्रीगुरुराया ॥ १ ॥
तुझे मूर्तीचे महिमान । सकळ शास्त्रां अतर्क्य जाण ।
श्रुतीने घेतलें मौन । शब्दें आण वाहिली ॥ २ ॥
आण वाहिली दृष्टांती । तुजसमान नाही दुजी स्थिती ।
जे जे योजावी उपपत्ती । ते ते विभूती पैं तुझी । ३ ॥
तुझिया प्रभावाची ऐशी खोडी । जे दुजेपणाचें मूळ तोडी ।
मग एकपणाचे परवडी । दृष्टांत काढी कोण कोठें ॥ ४ ॥
कोठें तुझे स्थानमान । हेंच सर्वथा न कळे जाण ।
अगाध तुझें महिमान । कैसेनि ध्यान करावें ॥ ५ ॥
हेतु मातु दृष्टांतू । न रिघे ज्यांचे शिंवे आंतू ।
तो भागवतींचा भागवतार्थू । ओंवियांआंतू बोलविशी ॥ ६ ॥
ते माझे मर्हाटे आरुष बोल । सद्गुरूंनी केले सखोल ।
तेथींच्या प्रेमाचे जे बोल । जाणती केवळ गुरुभक्त ॥ ७ ॥
ज्यासी नाहीं गुरुचरणीं भक्ती । त्यासी कैसेनि होईल विरक्ती ।
जरी पढले श्रुतिस्मृती । शास्त्रव्युत्पत्ती केल्याही ॥ ८ ॥
करितां साधनांच्या कोटी । साधनीं समाधान नुठी ।
झालिया सद्गुरुकृपादृष्टी । ब्रह्मत्वें पुष्टी गुरुभक्तां ॥ ९ ॥
तो तूं सद्गुरु श्रीजनार्दन । सकळ जगाचें अधिष्टान ।
भूतीं भूतात्मा तूं आपण । सहजें जाण समसाम्यें ॥ १० ॥
समसाम्य सर्व भूतीं । ज्यांसी घडे सद्गुरुभक्ती ।
तेचि ये श्रीमहाभागवतीं । अर्थप्राप्ती प्रविष्ट ॥ ११ ॥
झालिया सद्गुरुकृपा वरिष्ठ । न करितां व्युत्पत्तीचे कष्ट ।
भागवतार्थीं होय प्रविष्ट । भक्त सुभट भावार्थीं ॥ १२ ॥
हृदयीं झालिया सद्भावो । भावें प्रकटे देवाधिदेवो ।
तेथें भागवताचा अभिप्रावो । सहजेंचि पहा वो ठसावे ॥ १३ ॥
यालागीं करितां गुरुभक्ती । प्राप्त होईजे भागवतार्थीं ।
तेथ काव्यादि व्युत्पत्ती । नाना युक्ती किमर्थ ॥ १४ ॥
किमर्थ करावें शास्त्र ज्ञान । किमर्थ धरावें वृथा ध्यान ।
चालतें बोलतें ब्रह्म पूर्ण । सद्गुरुचरण साधकां ॥ १५ ॥
वांचूनिया गुरुभजन । शिष्यासी नोहे समाधान ।
याहूनियां श्रेष्ठ साधन । नाहीं जाण सर्वथा ॥ १६ ॥
त्या सद्गुरुकृपापरिपाटी । एकादशीं पूर्वार्ध कोटी ।
वाखाणिली की मर्हाटी । यथार्थदृष्टीं निजबोधें ॥ १७ ॥
ऊंस गाळितां रस होये । तो ठेविलिया बहुकाळ न राहे ।
त्याचा आळूनियां पाहे । गूळ होये सपिंड ॥ १८ ॥
तोहि ठेवितां लिवाड धरी । मग साखर कीजे रायपुरी ।
तेही घोटूनियां चतुरीं । नाबद करिजे कोरडी ॥ १९ ॥
तैसें हे श्रीभागवत जाण । मुळीं बोलिला नारायण ।
तेंचि श्रीव्यासें आपण । दशलक्षण वर्णिले ॥ २० ॥
ते दशलक्षण परवडी । श्रीशुकमुखें चढली गोडी ।
तेथील कठिण पदबंधमोडी । टीका चोखडी श्रीधरी ॥ २१ ॥
ते श्रीधरीचें व्याख्यान । भावार्थदीपिका जाण ।
त्या भावार्थाची सद्भाव खूण । केलें निरूपण देशभाषा ॥ २२ ॥
मुळीं वक्ता एक नारायण । व्यास शुक श्रीधरव्याख्यान ।
त्यांत मुळींचे लक्षूनि गोडपण । एका जनार्दन कविकर्ता ॥ २३ ॥
मुळीं बीज श्रीनारायण । ब्रह्मयाचे ठायीं प्रेरिलें जाण ।
तें नारदक्षेत्रीं संपूर्ण । पीक परिपूर्ण निडारिलें ॥ २४ ॥
त्याचें व्यासें दशलक्षण । संपूर्ण केलें संवगण ।
शुकें परीक्षितीच्या खळां जाण । मळूनि निजकण काढिले ॥ २५ ॥
तेंचि शास्त्रार्थें जाण । श्रीधरें निजबुद्धीं पाखडून ।
काढिले निडाराचे कण । अतिसघन सुटंक ॥ २६ ॥
त्याची पक्वान्नें चोखडी । मर्हाटिया पदमोडी ।
एका जनार्दनें केली परवडी । ते जाणती गोडी निजात्मभक्त ॥ २७ ॥
त्या श्रोत्यांचेनि अवधानें । जनार्दनकृपा सावधानें ।
पूर्वार्ध एका जनार्दनें । संपूर्ण करणें देशभाषा ॥ २८ ॥
ते प्रथमाध्यायीं अनुक्रम । वैराग्य उत्पत्तीचा संभ्रम ।
कुलक्षयासी पुरुषोत्तम । करी उपक्रम ब्रह्मशापें ॥ २९ ॥
दुसर्यापासूनि चतुर्थवरी । नारदें वासुदेवाच्या घरीं ।
निमिजायंत प्रश्नोत्तरीं । पंचाध्यायी खरी संपविली ॥ ३० ॥
षष्ठाध्यायी श्री कृष्णमूर्ती । पाहो आलिया सुरवरपंक्ती ।
तिहीं प्रर्थिला श्रीपती । निजधामाप्रती यावया ॥ ३१ ॥
ऐकोनि सुरवरांची विनंती । देखोनि अरिष्टभूत द्वारावतीं ।
उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती । निजधामाप्रती मज नेईं ॥ ३२ ॥
त्याचे प्रश्नांचे प्रश्नोत्तर । त्यागयुक्त ज्ञानगंभीर ।
सप्तमाध्यायीं शारङ्गधर । थोडेनि फार बोलिला ॥ ३३ ॥
तेथ त्यागसंग्रह लक्षण । यदुअवधूत संवादें जाण ।
चोविसां गुरूंचे प्रकरण । केलें संपूर्ण अष्टमीं नवमीं ॥ ३४ ॥
श्राद्धासंपन्न ज्ञानविश्वास । तेथ नाना मतांचा मतनिरास ।
दशमाध्यायी हृषीकेश । ज्ञानविलास बोलिला ॥ ३५ ॥
अकरावें अध्यायीं जाण । बद्धमुक्तांचे वैलक्षण्य ।
सांगूनि साधूचे लक्षण । भक्तीचे संपूर्ण दाविलें रूप ॥ ३६ ॥
भागवतीं बारावा अध्यावो । अतिगुह्य बोलिला देवो ।
तेथील लावितां अभिप्रावो । पडे संदेहो सज्ञाना ॥ ३७ ॥
बारावे अध्यायाची किल्ली । युक्तिप्रयुक्ती नातुडें बोली ।
जनार्दन कृपा माऊली । तेणें मागी दाविली ग्रंथाची ॥ ३८ ॥
तें द्वादशाध्यायी निरूपण । सत्संगाचा महिमा गहन ।
कर्माचा कर्ता कोण । त्यागितें लक्षण कर्माचें ॥ ३९ ॥
तो द्वादशाध्यावो ऐकतां । ज्ञानसंलग्नता होय चित्ता ।
आडवी ठाके विषयावस्था । तेणें बाधकता साधकां ॥ ४० ॥
गुणवैषम्याचें लक्षण । तेणें विषयावस्था गहन ।
तेथ सत्त्वशुद्धीचें कारण । केले निरूपण त्रयोदशीं ॥ ४१ ॥
तेचि प्रसंगे यथोचित । चित्तविषयांचे जें प्रथित ।
उगवावया हंसगीत । सुनिश्चित सांगितलें ॥ ४२ ॥
हंसगीतीं जे निरूपण ज्ञान । समाधिपर्यंत समाधान ।
तेंचि साधावया साधन । चवदावा आपण बोलिला देवो ॥ ४३ ॥
साधनांमाजी मुख्य भक्ती । सगुण तेचि माझी निर्गुण मूर्ती ।
योगयुक्त ध्यानस्थिती । बोलिला श्रीपती चतुर्दशीं ॥ ४४ ॥
विविधा सिद्धींची धारणास्थिती । देवें सांगितली उद्धवाप्रती ।
सिद्धी बाधिका माझे प्राप्ती । हें पंधराव्याअंती निरूपिलें ॥ ४५ ॥
एवं पंधराव्या अध्यायी पूर्वार्ध । निरूपण झाले अतिशुद्ध ।
आतां उरलें उत्तरार्ध । तो कथासंबंध अवधारा ॥ ४६ ॥
षोडशीं भगवद्विभूती । सतरा अठरा अध्यायांप्रती ।
वर्णाश्रम कर्मगती । विधानस्थिती निरूपण ॥ ४७ ॥
एकुणिसावा अध्याय गहन । ज्ञाननिर्णयाचें महिमान ।
उद्धवाचें यमनियमादि प्रश्न । सांगितलें ज्ञानपरिपाकें ॥ ४८ ॥
त्या ज्ञानाधिकाराचा योग । अज्ञान ज्ञान मध्यस्थ भाग ।
विसावें अध्यायी श्रीरंग । त्रिविध विभाग बोलिला ॥ ४९ ॥
तेथ गुणदोषांची अवस्था । उद्धवें ठेविली वेदांचे माथां ।
ते वेदवादसंस्था । केली तत्त्वतां एकविसांत । ॥ ५० ॥
तेचि वेदवाद व्युत्पत्ती । तत्त्वांची संख्या किती ।
ते तत्त्वसंख्या उपपत्ती । केली श्रीपती यथान्वयें ॥ ५१ ॥
सकळ तत्त्वांचे विवेचन । प्रकृतिपुरुषांचे लक्षण ।
जन्ममरणांचें प्रकरण । केलें निरूपण बाविसावां ॥ ५२ ॥
साहोनियां परापराध । स्वयें राहावें निर्द्वंद्व ।
हा भिक्षुगीतसंवाद । केला विशद तेविसांवा ॥ ५३ ॥
अद्वैती राहावया स्थिती । चोविसावां सांख्यव्युत्पत्ती ।
निर्गुणापासोनि गुणोत्पत्ती । गुणक्षया अंती निर्गुण उरे ॥ ५४ ॥
आदीं निर्गुण अंतीं निर्गुण । मध्यें भासले मिथ्या गुण ।
ये अद्वैतप्राप्तीलागीं जाण । केलें निरूपण सांख्याचें ॥ ५५ ॥
ते मिथ्यागुण प्रवृत्तियुक्त । त्रिगुणांचा सन्निपात ।
बोलिला पंचविसाव्यांत । निर्गुणोक्त निजनिष्ठा ॥ ५६ ॥
सव्विसावे अध्यायाप्रती । अनिवार अनुतापाची शक्ती ।
भोगितां उर्वशी कामप्राप्तीं । पावला विरक्ती पुरूरवा ॥ ५७ ॥
भजनक्रिया मूर्तिलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र भजन ।
या उद्धवप्रश्नांचे निरूपण । केलें संपूर्ण सत्ताविसावां ॥ ५८ ॥
महायोग्यांचे योगभांडार । परम ज्ञानें ज्ञानगंभीर ।
निजसुखाचें सुखसार । केवळ चिन्मात्र अठ्ठाविसावा ॥ ५९ ॥
त्याचि अध्यायामाजीं जाण । संसार असंभवाचा प्रश्न ।
उद्धवें केला अतिगहन । त्याचेंही प्रतिवचन दिधले देवें ॥ ६० ॥
एकादशाचा निजकळसू । भक्तिप्रेमाचे अतिविलासू ।
एकुणतिसावां सुरसरसू । ज्ञानोपदेशू भक्तियुक्त ॥ ६१ ॥
पुढिले दों अध्यायांआंत । स्त्रीपुत्रादि कुळाचा घात ।
होतां डंडळीना ज्ञानसमर्थ । तें प्रत्यक्षभूत हरि दावी ॥ ६२ ॥
ब्राह्मणांचा शाप कठिण । शापें बाधिला श्रीकृष्ण ।
इतरांची कथा कोण । कुळनिर्दळण ब्रह्मशापे ॥ ६३ ॥
ब्राह्मणांचा कोप समर्थ । सगळा समुद्र केला मूत ।
शिवाचा झाला लिंगपात । ब्रह्मक्षोभांत निमेषार्धे ॥ ६४ ॥
यालागीं सज्ञान अथवा मुग्ध । तिहीं न करावा ब्रह्मविरोध ।
हेंचि दावावया मुकुंद । कुलक्षयो प्रसिद्ध दाखवी ॥ ६५ ॥
निजदेहासी जो करी घात । तो जराव्याध केला मुक्त ।
येथवरी ज्ञाता देहातीत । क्षमायुक्त तो सज्ञान ॥ ६६ ॥
एकुणतीस अध्यायापर्यंत । कृष्णें उपदेशिला ज्ञानार्थ ।
पुढील दोन अध्यायांत । स्वयें दावीत विदेहत्व ॥ ६७ ॥
राम अयोध्या घेऊन गेला । कृष्णें निजदेहही सांडिला ।
येणें देहाभिमान मिथ्या केला । तरावया पुढिलां मुमुक्षां ॥ ६८ ॥
पंधरा अध्याय पूर्वार्ध । व्याख्यान झालें अतिशुद्ध ।
सूत्रप्राय उत्तरार्ध । दाविले विशद अध्यायार्थ ॥ ६९ ॥
साह्य सद्गुरु जनार्दन । श्रोतीं द्यावें अवधान ।
पुढील उत्तरार्ध व्याख्यान । एका जनार्दन बोलवी ॥ ७० ॥
झालिया वसंताचे रिगवणें । वृक्ष सपुष्प सफळ तेणें ।
तेवीं जनार्दनकृपागुणें । सार्थक वचनें कवित्वाचीं ॥ ७१ ॥
गगनीं उगवला अंशुमाळी । जेवीं विकासिजे नवकमळीं ।
तेवीं जनार्दनकृपामेळीं । कवित्ववनमाळी विकासे ॥ ७२ ॥
वेणु घेऊनियां हातें । विश्वा मोहिलें कृष्णनाथें ।
तेवीं कवीश्वर करोनि मातें । वक्ता येथें जनार्दन ॥ ७३ ॥
तो जनार्दनकृपाक्षीराब्धी । ज्याची कृपेसी नाहीं अवधी ।
तेणें उत्तरार्धीं प्रवेशे बुद्धी । अर्थसिद्धीसमवेत ॥ ७४ ॥
मागील कथासंगती । पंधरावे अध्यायाअंती ।
सिद्धी बाधिका माझे प्राप्ती । ऐसें श्रीपती बोलिला ॥ ७५ ॥
एवं सांडूनि सिद्धींचें ध्यान । माझे स्वरूपीं राखावें मन ।
हें ऐकोनि कृष्णवचन । उद्धवें प्रश्न मांडिला ॥ ७६ ॥
उद्धव म्हणे श्रीकृष्णनाथा । विनंती अवधारीं समर्था ।
तुझ्या विभूति समस्ता । मज तत्त्वतां सांगाव्या ॥ ७७ ॥
श्रीउद्धव उवाच ।
त्वं ब्रह्म परमं साक्षाद् अनाद्यन्तमपावृतम् ।
सर्वेषामपि भावानां त्राणस्थित्यप्ययोद्भवः ॥ १ ॥
भूतभौतिकांचें तूं कारण । तुझेनि जन्म-स्थिति-निदान ।
इतुकें करोनि अकर्ता जाण । ब्रह्म परिपूर्ण तूं यालागीं ॥ ७८ ॥
म्हणसी उत्पत्ति स्थिति मरण । भूतांतें प्रकृति करी जाण ।
ते प्रकृति तुझे अधीन । तुझेनि चलन प्रकृतीसी ॥ ७९ ॥
यालागीं प्रकृति ते परतंत्र । तूं परमात्मा स्वतंत्र ।
अनादि अव्यवो अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥ ८० ॥
प्रकृतीसी तुझें आवरण । तूं अनंत गा निरावरण ।
जीवांचे स्वरूप गा तूं आपण । परी जीवपण तुज नाहीं ॥ ८१ ॥
जीवू तितुका अज्ञानयुक्त । तूं ज्ञानाज्ञानातीत निश्चित ।
यालागीं ब्रह्म तूं साक्षात । अविनाशवंत अपरोक्ष ॥ ८२ ॥
तो तूं अपरोक्ष कैसा म्हणशी । सर्वीं सर्वत्र सबाह्य असशी ।
ऐसा असोनि अतर्क्य होशीं । हृषीकेशी तें ऐक ॥ ८३ ॥
उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयमकृतात्मभिः ।
उपासते त्वां भगवन् याथातथ्येन ब्राह्मणाः ॥ २ ॥
मशकादि हिरण्यगर्भ पर्यंत । तूं सबाह्य सर्व भूतीं संतत ।
ऐशिया तूतें निश्चित । ब्राह्मण जाणत वेदार्थें ॥ ८४ ॥
आकळूनि उपनिषदर्थ । तुझ्या ठायीं भजनयुक्त ।
ते तुज सर्वगतातें जाणत । सुनिश्चित सर्वात्मा ॥ ८५ ॥
त्या सर्वात्म्याचा पाहतां पार । अचिंत्यानंत ऐश्वर्यधर ।
त्या तुज नेणती प्राकृत नर । ऐक विचार तयांचा ॥ ८६ ॥
जे मनाचे विकिले । उपस्थाचे अंकिले ।
जे रसनेचे पोसणे झाले । निद्रेनें केले घरजांवयी ॥ ८७ ॥
त्यांसी स्वतः सिद्ध स्वरूप पाहीं । सर्वगत न पडेचि ठायीं ।
निजात्मता न कळे देहीं । सदा विषयीं भूलले ॥ ८८ ॥
विषयीं चंचळ अंतःकरण । त्यांसी नव्हे ध्यान सगुण ।
निर्गुणीं प्रवेशेना मन । अज्ञान जन केवीं तरती ॥ ८९ ॥
न करितां नाना व्युत्पत्ती । न धरितां ध्यानस्थिती ।
तुझ्या उत्तमा ज्या विभूती । त्या सांग निश्चितीं भजनासी ॥ ९० ॥
येषु येषु च भावेषु भक्त्या त्वां परमर्षयः ।
उपासीनाः प्रपद्यन्ते संसिद्धिं तद् वदस्व मे ॥ ३ ॥
ज्या ज्या तुझ्या विभूती । पूर्वीं उपासिल्या संतीं ।
दृढ भावें करोनियां भक्ती । तुझी स्वरूपप्राप्ती पावलें ॥ ९१ ॥
त्या सकळ तुझ्या विभूती । कवण स्थिती कवण व्यक्ती ।
कवण भाव कवण गती । हें निश्चितीं मज सांगा ॥ ९२ ॥
म्हणसी सकळ भूतांप्रती । तूंचि वोळख माझ्या विभूती ।
तरी ते तुझी अतर्क्य स्थिती । न कळे श्रीपती आमुचेनि ॥ ९३ ॥
गूढश्चरसि भूतात्मा भूतानां भूतभावन ।
न त्वां पश्यन्ति भूतानि पश्यन्तं मोहितानि ते ॥ ४ ॥
सर्व भूतांचा हृदयस्थ । हृदयीं असोनि गुप्त ।
त्या तूतें भूतें समस्त । न देखत देहभ्रमें ॥ ९४ ॥
त्या देहभ्रमासी देवराया । मूळकारण तुझी माया ।
तेथें तुझी कृपा झालिया । माया जाय विलया गुणेंसीं ॥ ९५ ॥
मग सर्वत्र सर्वां ठायीं । सर्व भूतीं सबाह्य देहीं ।
तुझें स्वरूप ठायीं ठायीं । प्रकटें पाहीं सदोदित ॥ ९६ ॥
एवढें तुझे कृपेचे करणें । ते कृपा लाहिजे कवणें गुणें ।
यालागीं तुझ्या विभूती उपासणें । तुझे कृपेकारणें गोविंदा ॥ ९७ ॥
याचिलागी विभूतींची स्थिती । समूळ सांगावी मजप्रती ।
तेचि अर्थींची विनंती । पुढतपुढती करीतसें ॥ ९८ ॥
याः काश्च भूमौ दिवि वै रसायां विभूतयो दिक्षु महाविभूते ।
ता मह्यमाख्याह्यनुभावितास्ते नमामि ते तीर्थपदाङ्घ्रिपद्मम् ॥ ५ ॥
स्वर्गमृत्युपाताळ स्थिती । विस्तारल्या दशदिशांप्रती ।
त्या समस्तही तुझ्या विभूती । सांग श्रीपती मजलागीं ॥ ९९ ॥
ऐसा करोनियां प्रश्न । उद्धवें घातले लोटांगण ।
सकळ तीर्थांचे जन्मस्थान । मस्तकीं श्रीचरण वंदिले ॥ १०० ॥
ऐकोनी उद्धवाच्या प्रश्नासी । परम संतोषे हृषीकेशी ।
पुरस्करोनि उद्धवासी । काय त्यासी बोलिला ॥ १ ॥
जो वैरिगजयूथ पंचानन । कोदंडदीक्षाप्रतापगहन ।
सखा जिवलग पढियंता जाण । जीवप्राण जो माझा ॥ २ ॥
ज्याचें रथींचे मी धुरेवरी । ज्याच्या अश्वांचे वाग्दोरे धरीं ।
जो उपदेशिला कुरुक्षेत्रीं । उभय सेनेमाझारी रणांगणीं ॥ ३ ॥
तो नरावतार अर्जुन । त्याच्याऐसा तुझा हा प्रश्न ।
ऐसे उद्धवासी संतोषोन । काय श्रीकृष्ण बोलिला ॥ ४ ॥
श्रीभगवानुवाच ।
एवमेतदहं पृष्टः प्रश्नं प्रश्नविदां वर ।
युयुत्सुना विनशने सपत्नैरर्जुनेन वै ॥ ६ ॥
हाचि प्रश्न मजकारणें । पूर्वीं पुशिला अर्जुनें ।
जेव्हां तिरस्कारूनि दुर्योधनें । युद्ध सत्राणें मांडिलें ॥ ५ ॥
अरिनिर्दळणीं प्रतापपूर्ण । धीर वीर आणि सज्ञान ।
प्रश्नकर्त्यामाजीं विचक्षण । माझा आत्मा जाण अर्जुन ॥ ६ ॥
तेणें अर्जुनें कुरुक्षेत्रीं । युद्धसमयीं महामारी ।
स्वजनवधाचें भय भारी । हाचि प्रश्न करी मज तेव्हां ॥ ७ ॥
ज्ञात्वा ज्ञातिवधं गह्यं अधर्मं राज्यहेतुकम् ।
ततो निवृत्तो हन्ताहं हतोऽयमिति लौकिकः ॥ ७ ॥
स तदा पुरुषव्याघ्रो युक्त्या मे प्रतिबोधितः ।
अभ्यभाषत मामेवं यथा त्वं रणमूर्धनि ॥ ८ ॥
केवळ राज्यलोभाकारणें । गुरुगोत्र पितृव्य वधणें ।
हें अतिनिंद्य मजकारणें । नाहीं झुंझणें प्राणांती ॥ ८ ॥
लौकिक धर्मप्रवृत्ती । मी मारिता हे मरती ।
हे महामोहाची भ्रांती । उपजली चित्तीं अर्जुना ॥ ९ ॥
राज्य भोगाचें धरोनि वर्म । ज्ञातिवधाचें निंद्य कर्म ।
हा केवळ मज अधर्म । धर्माचा स्वधर्म बुडेल ॥ ११० ॥
ज्यांचें तीर्थ घ्यावें प्रतिदिनीं । जे पूजावे वरासनीं ।
ते खोंचूनि तिखट बाणीं । भोगावी अवनी स्वगोत्र रुधिरें ॥ ११ ॥
स्वगोत्र रुधिराचा पूर । पृथ्वीवरी वाहेल दुस्तर ।
तेणें आम्हीं होऊं राज्यधर । हें कर्म घोर न करवें मज ॥ १२ ॥
कुळीं सुपुत्र वांछिले जिंही । बाण खोंचावे त्यांचे हृदयीं ।
यापरी पूर्वजांसी पाहीं । झालो उतराई मानावें ॥ १३ ॥
ज्यांचे करावें श्राद्धतर्पण । त्यांचे बाणवरी घ्यावे प्राण ।
भलें पूर्वजां झालों उत्तीर्ण । आली नागवण निजधर्मा ॥ १४ ॥
संमत श्लोक ॥ हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम् ॥
युद्धीं निमालिया स्वर्गगती । जयो आलिया राज्यप्राप्ती ।
दोन्ही नश्वरें गा श्रीपती । कोणे हितार्थी झुंझावें ॥ १५ ॥
ऐसेनि अनुतापें जाण । सांडूनिया धनुष्यबाण ।
शोकाकुलित अर्जुन । म्लानवदन रणरंगीं ॥ १६ ॥
ते काळीं म्यांची जाण । तो महावीरपंचानन ।
नाना युक्तिं केलें समाधान । तेंही लक्षण अवधारी ॥ १७ ॥
अर्जुना देह तितुका नश्वर । मळमूत्रांचे कोठार ।
करितां नाना उपचार । मरणतत्पर समीप ॥ १८ ॥
जीव निज नित्य निर्मळ । अज अव्यय अचळ ।
अच्छेद्य अभेद्य अमळ । अचंचळ निजांगे ॥ १९ ॥
अर्जुना ऐक साचें । तुझेनि प्रयत्नें न वांचे ।
जीव तुझेनि मारिला न वचे । पातक हत्येचें अहंभावे ॥ १२० ॥
हो कां त्वां असते केले । तरी तुझेनि जातें मारिलें ।
मी मारिता येणे बोले । तुजसि गोंविलें अभिमानें ॥ २१ ॥
जो देहाचा निर्माणकर्ता । तोचि तयाचा संहर्ता ।
तूं करण्यामारण्या परता । व्यर्थ अहंता कां घेसी ॥ २२ ॥
जरी हे अहंता तूं न सांडिशी । तरी सकळ हत्येचिया राशी ।
साचचि आल्या तुजपाशी । दोषी झालासी अर्जुना ॥ २३ ॥
ऐक पां बापा पार्था । देहादि कर्मांची अहंता ।
जो घे आपुले माथां । तो दोषी सर्वथा तिहीं लोकीं ॥ २४ ॥
हो कां स्वधर्मचि तूं पुसशी । तरी ऐक क्षत्रियाच्या क्षात्रधर्मासी ।
समरांगणीं पित्यापुत्रांसी । वधिता क्षत्रियासी दोष नाहीं ॥ २५ ॥
युद्ध म्हणजे स्वधर्मतीर्थ । समरांगणीं निमे तो नित्यमुक्त ।
जें तुज निजभाग्यें प्राप्त । तें तूं अहित मानिसी ॥ २६ ॥
कर्ता दोष अहंतेच्या माथां । ते जो नातळे देहअहंता ।
तोचि कर्म करूनि अकर्ता । भोगूनि अभोक्ता तोचि एक ॥ २७ ॥
तोचि संगामाजीं निःसंग । अवघें जग तो एकला सांग ।
जो निरभिमानी अव्यंग । तो सौरा चांग समरंगीं ॥ २८ ॥
अर्जुना अभिमान सांडितां । तूं माझी पावशी समसाम्यता ।
तेव्हां सकळ पापाची वार्ता । तुज सर्वथा स्पर्शेना ॥ २९ ॥
म्हणशी केवीं जाय अहंता । तरी मज लक्षूनि तत्त्वतां ।
स्वधर्मकर्मातें आचरितां । चित्तशोधकता तेणें होय ॥ ३० ॥
निर्मळत्व आलिया चित्ता । तो लागे माझिया भक्तिपंथा ।
भजनें माझिया समरसता । माझिया निजभक्तां तत्काळ ॥ ३१ ॥
अर्जुना सांडावया अभिमान । तूं नाइकसी माझें वचन ।
तरी जन्ममरणांचे भूषण । सकळ दोष जाण भोगासी ॥ ३२ ॥
तूं नित्यमुक्त अज अव्ययो । हा बुडेल तुझा सद्भावो ।
मग जन्ममरणांचा निर्वाहो । अविश्रम पहा हो भोगिसी ॥ ३३ ॥
यालागीं करणें न करणें दोन्ही । प्रकृतीचे माथां ठेवूनी ।
तूं कायावाचामनींहूनी । मजलागुनी शरण रिघें ॥ ३४ ॥
यापरी गा तत्त्वतां । मज सद्भावें शरण येतां ।
तुज सकळ कर्मांची वार्ता । मी सर्वथा शिवों नेदी ॥ ३५ ॥
यालागीं गा कोदंडपाणी । मरतें मारितें सांडूनि दोन्ही ।
सौरा होयीं रणांगणीं । मी तुजलागोनी उद्धरीन ॥ ३६ ॥
तूं एक येथें कर्म करिता । मी एक तूतें उद्धरिता ।
ऐसे भिन्नत्व गा पार्था । माझ्या शरणागता असेना ॥ ३७ ॥
मज अनंता शरण येणें । आणि जीवत्वें वेगळे उरणें ।
तें गुळदगडा ऐसें जिणें । अनन्यपणें नव्हे शरण ॥ ३८ ॥
सरिता सागरा शरण गेली । ते समुद्रचि होऊनि ठेली ।
पुढती परतावया मुकली । समरसिली सिंधुत्वें ॥ ३९ ॥
गंगा पावोनि सिंधुत्वासी । मागील यावा वंचीना तिसीं ।
तेवीं सबाह्य आत्मसमरसीं । शरण अहर्निशीं अखंडत्वें ॥ १४० ॥
दीप दावाग्नी भेटों गेला । तो तेव्हढाची होऊनि ठेला ।
तेवीं मजलागीं जो शरण आला । तो मीचि झाला अर्जुना ॥ ४१ ॥
पार्था परिस पा चिन्ह प्राप्ताचें । हें भूताकार मज अच्युताचें ।
ऐसें सद्भावें जो देखे साचें । त्यासी ब्रह्मसायुज्याचें साम्राज्य लाभे ॥ ४२ ॥
मज आत्मयाचे निजस्थितीं । संसार मुळीं मुख्य भ्रांती ।
तेथ मारिता मी हे मरती । कोणें हे युक्ती मानावी ॥ ४३ ॥
मृगजळ जेथें नसे । तेथें तव कोरडेंचि असे ।
मा जे ठायीं आभासे । तेथ तर्ही असे वोल्हांशु कायी ॥ ४४ ॥
तेवीं संसाराचे रूप नाम । ठेविती तेथें निखळ ब्रह्म ।
हाचि ज्याचा स्वभाव परम । तें चालतें ब्रह्म वर्ततां देहीं ॥ ४५ ॥
देहा जडत्वें न बाधी कर्म । आत्मा नातळे धर्माधर्म ।
हें ज्यासी कळलें वर्म । तें चालतें ब्रह्म वर्ततां देहीं ॥ ४६ ॥
देही वर्ततां तो विदेह । विदेह तेंच त्याचें देह ।
हें माझें परम गुह्य । अर्जुनासी पाहीं सांगितलें ॥ ४७ ॥
यापरी म्यां नानायुक्तीं । युद्धीं बोधिला सुभद्रापती ।
तेणेंही मज करोनि विनंती । पुशिल्या विभूती तुझ्याऐशा ॥ ४८ ॥
ज्या सांगितल्या अर्जुनासी । त्याचि मी सांगेन तुजपाशीं ।
ऐसें पुरस्करूनि उद्धवासी । निजविभूति त्यासी सांगत ॥ ४९ ॥
उद्धवा ज्या पुशिल्या विभूती । त्या माझ्या मज न गणवती ।
मी जगदात्मा त्रिजगतीं । संख्यासंस्थिती गणी कोण ॥ १५० ॥
अहमात्मोद्धवामीषां भूतानां सुहृदीश्वरः ।
अहं सर्वाणि भूतानि तेषां स्थित्युद्भवाप्ययः ॥ ९ ॥
मी हृदयस्थ समर्थ हृदयीं । त्या मज जीवू मागें जें कांही ।
त्यासी विमुख मी नव्हें कहीं । पुरवीं सर्वही ईश्वरत्वें ॥ ५१ ॥
जीवू अतिअडलेपणें । जें मागे मजकरणें ।
तें मी त्यासी अलोट देणें । यालागी म्हणणें ईश्वर मज ॥ ५२ ॥
मी आत्मा असें हृदयीं । हा विश्वास जयांसी नाहीं ।
ते मृगजळाचे डोहीं । नावेसकट पाहीं बुडबुडों गेले ॥ ५४ ॥
माझे प्राप्तीचे मुख्य वर्म । मी हृदयीं असें परब्रह्म ।
हेंचि ज्याचे नित्य कर्म । तो विभूती मरम पैं माझी ॥ ५५ ॥
मी सर्वभूतहृदयवासी । सुहृद सोयरा मी सर्वांसी ।
नियंता ईश्वरसत्तेसी । नियामक भूतांसी मी एक ॥ ५६ ॥
एवं सर्व भूतांचा मी स्वामी । इयें सर्व भूतें तेंही मी ।
भूतांचे जन्मभूमीची मी भूमी । उत्पत्त्यादि कर्मीं मी कर्ता ॥ ५७ ॥
कृषीवळाचियेपरी । मी सृजीं पाळीं संहारीं ।
ब्रह्मा विष्णु त्रिपुरारी । गुणावतारी मी एक ॥ ५८ ॥
कर्माची जे क्रियाशक्ती । ते मी म्हणे श्रीपती ।
हे साम्यें बोलिली स्थिती । विशेष विभूती त्या ऐक ॥ ५९ ॥
अहं गतिर्गतिमतां कालः कलयतामहम् ।
गुणानां चाप्यहं साम्यं गुणिन्यौत्पत्तिको गुणः ॥ १० ॥
गतिमंतांमाजी जे गती । ते मी म्हणे लक्ष्मीपती ।
गतीसी माझेनि निजगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १६० ॥
चेतनेनें सर्वां गती । ते चेतना चैतन्याची शक्ती ।
चेतनेस्तव इंद्रियप्रवृत्ती । एवं गतीची गती मी एक ॥ ६१ ॥
सकळ गतींची परम गती । प्राण्यासी मुख्यत्वें मुक्ती ।
ते मुक्तीसी मजमाजीं मुक्ती । एवं गतीची गती मी एक ॥ ६२ ॥
सुरनरां आकळिता । ते जाण काळाची सत्ता ।
त्या काळाचा मी आकळिता । जाण तत्त्वतां मी महाकाळू ॥ ६३ ॥
तेहीं गुणांची समानावस्था । ते मी जाण गा निजभक्ता ।
अकृत्रिम गुण जो धर्मता । तो मी तत्त्वतां म्हणे हरी ॥ ६४ ॥
गुणिनामप्यहं सूत्रं महतां च महानहम् ।
सूक्ष्माणामप्यहं जीवो दुर्जयानामहं मनः ॥ ११ ॥
गुणी म्हणावया हेंचि कारण । ज्या मजमाजीं सूत्र क्रियाप्रधान ।
मायेचें प्रथमकार्य जाण । तो गुणी मी संपूर्ण उद्धवा ॥ ६५ ॥
जगी आकाश थोर पाहीं । तें मजमाजीं खेळे लपंडायी ।
माझ्या महत्तत्त्वाची नवायी । मजही निश्चयीं नेमेना ॥ ६६ ॥
महत्तत्त्व जे ज्ञानप्रधान । तें मी म्हणे नारायण ।
सूक्ष्मामाजीं जीवूं आपण । ब्रह्मादिकां जाण अतर्क्य ॥ ६७ ॥
दुर्जयांमाजीं मी मन । त्यासी जिंकावया जाण ।
मजवेगळी आंगवण । नाहीं संपूर्ण आणिकासी ॥ ६८ ॥
मज लक्षितां मन आकळे । मज विसरतां चौताळे ।
मन न धरवे वेदशास्त्रबळें । मन नाकडे मजवीण ॥ ६९ ॥
मन तेंचि मी आहें । मज चिंतितां तें विरोनि जाये ।
मज विसरतां तें पाहें । सैरा जाये सुनाट ॥ १७० ॥
हिरण्यगर्भो वेदानां मंत्राणां प्रणवस्त्रिवृत् ।
अक्षराणामकारोऽस्मि पदानि च्छन्दसामहम् ॥ १२ ॥
वेद अध्यापक प्रसिद्ध । हिरण्यगर्भ मी म्हणे गोविंद ।
माझेनि जगीं अनुल्लंघ्य वेद । वेदवाद तोही मी ॥ ७१ ॥
ओंकारेवीण मंत्रश्रेणी । ते जाण बाळकाची कहाणी ।
मंत्रां ओंकार मी चक्रपाणी । सकळ मंत्र त्याचेनी पावन ॥ ७२ ॥
अकार उकार मकार । अर्धमात्रेसी उच्चार ।
या नांव ’त्रिविध ओंकार’ । पावन मंत्र येणेंसीं ॥ ७३ ॥
अक्षरांच्या उच्चारासी । अकार लागला सर्वांसी ।
तो अकारू मी हृषीकेशी । जाण निश्चयेसी उद्धवा ॥ ७४ ॥
अक्षरीं अकार मी मुकुंदू । छंदामाजीं गायत्री छंदू ।
तो मी म्हणे गोविंदू । यालागीं ब्रह्मवंदू सेविती ॥ ७५ ॥
छंदामाजीं गायत्री छंद । सकळ द्वंद्वामाजीं निर्द्वंद्व ।
तो मी म्हणे गोविंद । द्विजवृंद येणेंचि मज ॥ ७६ ॥
इन्द्रोऽहं सर्वदेवानां वसूनामस्मि हव्यवाट् ।
आदित्यानामहं विष्णू रुद्राणां नीललोहितः ॥ १३ ॥
देवांमाजी मी इंद्र जाण । वसूंमाजीं मी हुताशन ।
आदित्यांमाजी मी वामन । रुद्रांमाजी जाण मी नीललोहितू ॥ ७७ ॥
ब्रह्मर्षीणां भृगुरहं राजर्षीणामहं मनुः ।
देवर्षीणां नारदोऽहं हविर्धान्यस्मि धेनुषु ॥ १४ ॥
शापूनि ब्रह्म अपूज्य केला । शिवाचा नैवेद्य त्यागविला ।
विष्णू हृदयीं लाता हाणितला । भृगु वाखाणिला श्रीवत्सें ॥ ७८ ॥
ब्रह्मऋषींमाजीं संपन्न । भृगु तो मी म्हणे श्रीकृष्ण ।
मनुस्वरूपें मी आपण । राजर्षि जाण मुख्यत्वें ॥ ७९ ॥
देवर्षीमाजीं मुनि नारद । तोही मी म्हणे गोविंद ।
कामधेनु अतिशुद्ध । स्वरूप प्रसिद्ध तें माझें ॥ १८० ॥
सिद्धेश्वराणां कपिलः सुपर्णोऽहं पतत्रिणाम् ।
प्रजापतीनां दक्षोऽहं पितॄणामहमर्यमा ॥ १५ ॥
सिद्धांमाजीं कपिल मुनीश्वर । तो मी म्हणे सारंगधर ।
पक्ष्यांमाजीं खगेश्वर । तो मी श्रीधर गरुडरूपें ॥ ८१ ॥
प्रजापतींमाजी मुख्य । कृष्ण म्हणे तो मी दक्ष ।
पितृगणांमाजीं अध्यक्ष । अर्यमा प्रत्यक्ष स्वरूप माझे ॥ ८२ ॥
मां विद्ध्युद्धव दैत्यानां प्रह्लादमसुरेश्वरम् ।
सोमं नक्षत्रौषधीनां धनेशं यक्षरक्षसाम् ॥ १६ ॥
भक्तिप्रतापें अतिअगाध । तो दैत्यांमाजीं मी प्रह्लाद ।
नक्षत्रऔषधींचा जो स्वामी चंद्र । तें म्हणे गोविंद स्वरूप माझे ॥ ८३ ॥
यक्षराक्षसांमाजीं थोर । माझें स्वरूप तो कुबेर ।
ज्याचे विश्वासें निरंतर । असे भांडार हरीचें ॥ ८४ ॥
ऐरावतं गजेन्द्राणां यादसां वरुणं प्रभुम् ।
तपतां द्युमतां सूर्यं मनुष्याणां च भूपतिम् ॥ १७ ॥
ऐरावत जो गजेंद्र । तो मी म्हणे यादवेंद्र ।
वरुण जो जळचरेंद्र । तें म्हणे उपेंद्र स्वरूप माझे ॥ ८५ ॥
स्वप्रभा प्रकाशनिष्ठ । जग प्रकाशूनि उद्भट ।
तो सूर्य मी म्हणे वैकुंठ । अतितिखट निजतेजें ॥ ८६ ॥
मनुष्यांमाजीं जो भोगी क्षिती । सर्व भूती ज्याच्या हातीं ।
ज्यातें बोलती भूपती । ते माझी विभूती हरि म्हणे ॥ ८७ ॥
उच्चैःश्रवास्तुरङ्गाणां धातूनामस्मि काञ्चनम् ।
यमः संयमतां चाहं सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १८ ॥
नागेन्द्राणामनन्तोऽहं मृगेन्द्रः शृङ्गिदंष्ट्रिणाम् ।
आश्रमाणामहं तुर्यो वर्णानां प्रथमोऽनघ ॥ १९ ॥
उच्चैःश्रवा तुरंगजाती । तो मी म्हणे कमळापती ।
सुवर्ण धातु माझी विभूती । जीलागीं लुलाती तिनी लोक ॥ ८८ ॥
दंडधारित्यांमाजी गहन । यमधर्म मी आपण ।
सर्पामाजी जाण । मी नारायाण वासुकी ॥ ८९ ॥
अनंत या नामातें जो धरी । तो नाग मी म्हणे श्रीहरी ।
नखदंष्ट्राशृंगधारी । त्यांमाजीं केसरी म्हणे देवो ॥ १९० ॥
चतुर्थाश्रम संन्यास जाण । तो मी म्हणे नारायण ।
वर्णाग्रज जे ब्राह्मण । ते मी ब्रह्म जाणे बोलतें ॥ ९१ ॥
तीर्थानां स्रोतसां गङ्गा समुद्रः सरसामहम् ।
आयुधानां धनुरहं त्रिपुरघ्नो धनुष्मताम् ॥ २० ॥
तीर्थसरितांमाजीं गांग । तें मी म्हणे श्रीरंग ।
तडागीं श्रेष्ठ तडाग । समुद्र सांग मी म्हणे हरी ॥ ९२ ॥
आयुधीं धनुष्य हतियेर । तें मी म्हणे सारंगधर ।
त्रिपुरारि मी धनुर्धर । जेणें केला संहार त्रिपुराचा ॥ ९३ ॥
धिष्ण्यानामस्म्यहं मेरुर्गहनानां हिमालयः ।
वनस्पतीनामश्वत्थ ओषधीनामहं यवः ॥ २१ ॥
त्रिभुवन निवासस्थान महामेरू । तो मी म्हणे धराधरू ।
दुर्गमत्वें अतिदुर्धरू । तो मी हिमगिरिवरू म्हणे कृष्ण ॥ ९४ ॥
वृक्षांमाजीं जो अश्वत्थू । तो मी म्हणे श्रीकृष्णनाथू ।
ओषधींमाजीं अतिविख्यातू । यव मी अच्युतू म्हणे वेगें ॥ ९५ ॥
पुरोधसां वसिष्ठोऽहं ब्रह्मिष्ठानां बृहस्पतिः ।
स्कन्दोऽहं सर्वसेनान्यामग्रण्यां भगवानजः ॥ २२ ॥
श्रीरामपौरोहित्यें श्रेष्ठ । देवो म्हणे तो मी वसिष्ठ ।
वेदवेत्त्यांमाजीं उद्भट । सुरगुरु वरिष्ठ मी उद्धवा ॥ ९६ ॥
स्कंद सेनापतिशिरोमणी । तो मी म्हणे चक्रपाणी ।
स्वधर्मप्रवर्तकू अग्रगणी । वंद्य ब्राह्मणीं तो ब्रह्मा मी ॥ ९७ ॥
यज्ञानां ब्रह्मयज्ञोऽहं व्रतानामविहिंसनम् ।
वाय्वग्न्यर्काम्बुवागात्मा शुचीनामप्यहं शुचिः ॥ २३ ॥
यज्ञांमाजीं ब्रह्मयज्ञ । तो मी म्हणे सर्वज्ञ ।
देवर्षिपितृभूतगण । आब्रह्म भुवन जेणें तृप्त ॥ ९८ ॥
जीवमात्रासी पैं जाणे । नेदावे दुःखवचन ।
व्रतांमाजीं जें अविहिंसन । ते मी श्रीकृष्ण स्वयें म्हणे ॥ ९९ ॥
एका वायूचेनि पवित्रपण । एक अग्नीस्तव पवित्र जाण ।
एकातें पवित्र करी जीवन । एक पावन वचनमात्रें ॥ २०० ॥
एक बुद्धिस्तव पवित्र जाण । या समस्तांमाजीं पवित्रपण ।
तें माझे स्वरूप म्हणे श्रीकृष्ण । पावना पावन मी एक ॥ १ ॥
जग माझेनि नामें पुनीत । हें सर्वांचे संमत ।
त्या माझें स्वरूप जें येथ । परम पुनीत पुनीतां ॥ २ ॥
योगानामात्मसंरोधो मन्त्रोऽस्मि विजिगीषताम् ।
आन्वीक्षिकी कौशलानां विकल्पः ख्यातिवादिनाम् ॥ २४ ॥
विविध योगांमाजीं आत्मरोधू । तो योग मी म्हणे गोविंदू ।
जेणें प्रकटे परमानंदू । समाधिबोधू साधकां ॥ ३ ॥
मुख्यत्वें विवेक धरोनि हातीं । जो न्यायतां विजयो वांछी चित्तीं ।
ते नीतीची नीति मी श्रीपती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४ ॥
आत्मानात्मविवेक केवळ । ते आन्वीक्षिकी विद्या कुशळ ।
ते विद्या म्हणे मी गोपाळ । विवेक प्रबळ माझेनी ॥ ५ ॥
वादांमाजी वाद अनंत । जेथ विकल्पा नाही अंत ।
तो वादू मी म्हणे अच्युत । ऐक निश्चित विकल्प ॥ ६ ॥
आख्याती अन्यथाख्याती । शून्यख्याती सत्ख्याती ।
अनिर्वचनीय जे ख्याती । तो वादू निश्चितीं मी उद्धवा ॥ ७ ॥
स्त्रीणां तु शतरूपाहं पुंसां स्वायम्भुवो मनुः ।
नारायणो मुनीनां च कुमारो ब्रह्मचारिणाम् ॥ २५ ॥
शतरूपा आणि मनू । इयें दोनी मी म्हणे जनार्दनू ।
मुनींमाजीं मी नारायणू । बदरी सेवुनू सदा असे ॥ ८ ॥
नैष्ठिक ब्रह्मचर्यधर । माझें स्वरूप सनत्कुमार ।
स्वयें सांगताहे श्रीधर । जाण साचार उद्धवा ॥ ९ ॥
धर्माणामस्मि सन्यासः क्षेमाणामबहिर्मतिः ।
गुह्यानां सूनृतं मौनं मिथुनानामजस्त्वहम् ॥ २६ ॥
भूतां अभयदान उपक्रमू । सर्वां भूतीं मी आत्मारामू ।
हा संन्यासाचा मुख्य धर्मू । तो धर्म पुरुषोत्तमू स्वयें मी म्हणे ॥ २१० ॥
भूतांसी काया वाचा मनें । दुःख नेदूनि सुख देणें ।
या नांव संन्यासधर्म म्हणणें । तो धर्म मी म्हणे गोविंद ॥ ११ ॥
अंतरीं शुद्ध नाहीं बोध । दांत चावोनि साहतां द्वंद्व ।
ते क्षमा नोहे शुद्ध । ऐके विनोद क्षमेचा ॥ १२ ॥
अंतरीं ठसावलें परब्रह्म । बाह्य सर्वा भूतीं जाहला सम ।
ते क्षमा मी म्हणे पुरुषोत्तम । द्वंद्वाराम बाधिना ॥ १३ ॥
असत्य पापी सकळ सृष्टीं । असत्यांमाजीं पापकोटी ।
असत्याची खोटी गोठी । जो तो पोटीं सांडीना । ॥ १४ ॥
उभय लौकिकीं खोटेपणें । असत्यबहिर्मुख नाणें ।
तें मनींहूनि जेणें सांडणें । तो म्यां श्रीकृष्ण वंदिजे ॥ १५ ॥
ते गुह्यामाजीं अतिगुह्य जाण । सत्य वाचा कां मनींहूनि मौन ।
तें मी म्हणे मधुसूदन । सत्य प्रिय जाण निजगुह्य ॥ १६ ॥
स्रष्ट्याचे देह द्विधा जाण । मनू शतरूपा मूळमिथुन ।
तें मी म्हणे नारायण । मनुष्य सृजन सद्भावें ॥ १७ ॥
संवत्सरोऽस्म्यनिमिषाम् ऋतूनां मधुमाधवौ ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहं नक्षत्राणां तथाभिजित् ॥ २७ ॥
सावधानेंअविकळ । न चुकतां पळें पळ ।
संवत्सरात्मक जो काळ । तो मी गोपाळ स्वयें म्हणे ॥ १८ ॥
त्रसरेणूपासोनि जाण । लवनिमिषदिनमान ।
संवत्सरवरी सावधान । गणीं मी संकर्षण काळगणना ॥ १९ ॥
मधुमाधव वसंतयुक्तू । कृष्ण म्हणे तो मी ऋतू ।
मार्गशीर्ष मी मासांआंतू । धान्यपाकयुक्तू आल्हादी ॥ २२० ॥
गणितां न ये पंचांगांत । नक्षत्रीं असोनि सदा गुप्त ।
अव्यक्त परी सज्ञाना प्राप्त । तें मी अभिजित् म्हणे हरी ॥ २१ ॥
अहं युगानां च कृतं धीराणां देवलोऽसितः ।
द्वैपायनोऽस्मि व्यासानां कवीनां काव्य आत्मवान् ॥ २८ ॥
युगांमाजीं कृतयुग । तें मी म्हणे श्रीरंग ।
जेथ संपूर्ण धर्म सांग । अधर्मभाग असेना ॥ २२ ॥
निजधैर्य अतिअद्भुत । असित देवल धैर्यवंत ।
तो मी म्हणे गा अच्युत । जाण निश्चित उद्धवां ॥ २३ ॥
वेदविभागी राजहंस । जो कां द्वैपायन व्यास ।
तो मी म्हणे हृषीकेश । निवडूनि द्विजांस दीधले वेद ॥ २४ ॥
कवि त्यांमाजीं परमार्थज्ञाता । उशना कवी जाण तत्त्वतां ।
तो मी म्हणे रमाभर्ता । निजात्मकविता मी शुक्र ॥ २५ ॥
वासुदेवो भगवतां त्वं तु भागवतेष्वहम् ।
किंपुरुषाणां हनुमान् विद्याध्राणां सुदर्शनः ॥ २९ ॥
षड्गुणभाग्यें भाग्यवंत । पूर्णांशे जो भगवंत ।
वासुदेवनामें विख्यात । जाण तो मी येथे श्रीकृष्ण ॥ २६ ॥
भागवतांमाजी अतिगहन । उद्धवा तूं तो मीचि जाण ।
ऐसें बोलतां श्रीकृष्ण । उद्धवें श्रीचरण वंदिले ॥ २७ ॥
उद्धवें करितां नमन । कृष्णें दिधले आलिंगन ।
आनंदे कोंदलें त्रिभुवन । स्वानंदघन तुष्टला ॥ २८ ॥
उद्धव आणि श्रीकृष्ण । दोनी एक जाहले जाण ।
’मी तो तूं’ जें बोलिला श्रीकृष्ण । तें उद्धवासी आपण सत्यत्वें दावी ॥ २९ ॥
दोघांचे मोडलें दोनीपण । उद्धव जाहला श्रीकृष्ण ।
कृष्णाअंगी उद्धवपण । संपूर्ण जाण बाणलें ॥ २३० ॥
तेणें उद्धव झाला विस्मित । नावेक श्लाघला आपणांत ।
मीच कृष्णाचा प्रिय भक्त । हें जाणोनि अनंत बोलिला ॥ ३१ ॥
वानरांमाजी हनुमंत । तो मी म्हणे कृष्णनाथ ।
तंव उद्धव जाहला गर्वहत । लाजला पोटांत ते काळीं ॥ ३२ ॥
जेथ वानर आणि वनचर । मजहूनि कृष्णाचे प्रियकर ।
न कळे हरिभक्तांचा पार । मी कोण किंकर ते ठायीं ॥ ३३ ॥
ऐसें विचारूनि चित्तां । सवेंचि नमिलें कृष्णनाथा ।
तुझ्या विभूति अचुंबिता । कृपेनें तत्त्वतां मज सांग ॥ ३४ ॥
तंव हांसोनि श्रीधर । काय बोलिला उत्तर ।
सुदर्शन जो विद्याधर । तो विभूति साचार पैं माझी ॥ ३५ ॥
रत्नानां पद्मरागोऽस्मि पद्मकोशः सुपेशसाम् ।
कुशोऽस्मि दर्भजातीनां गव्यमाज्यं हविःष्वहम् ॥ ३० ॥
रत्नांमाजी जो पद्मराग । तो मी म्हणे श्रीरंग ।
मनोहरांमाजी अव्यंग । हरि म्हणे सांग पद्मकळा तो मी ॥ ३६ ॥
दशदर्भांमाझारीं । कुश तो मी म्हणे श्रीहरी ।
सकळ हविषांच्या शिरीं । गोघृत श्रीहरि स्वयें मी म्हणे ॥ ३७ ॥
व्यवसायिनामहं लक्ष्मीः कितवानां छलग्रहः ।
तितिक्षास्मि तितिक्षूणां सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥ ३१ ॥
व्यवसायाचे व्यवस्थिती । दानयुक्त अतिसंपत्ती ।
ते लक्ष्मी मी म्हणे श्रीपती । जाण निश्चिती उद्धवा ॥ ३८ ॥
कपटाचिये कपटगती । अगम्य जे छळणस्थिती ।
तो मी कृष्ण मायिकमूर्ती । अतर्क्य युक्ती छळणाची ॥ ३९ ॥
ब्रह्माचे अंगी निजजीविता । जीवासी ब्रह्मसायुज्यता ।
त्या कपटाचा मीचि कर्ता । देवांदेवतां अतर्क्य ॥ २४० ॥
आम्ही मायानियंते म्हणविती । तो शिवू ठकिला मोहिनीप्रती ।
ब्रह्मा ठकिला वत्सहरणार्थी । ठकडा निश्चितीं मी एकू ॥ ४१ ॥
सहनशीळीं सहनशक्ती । ते मी म्हणे कमळापती ।
सात्त्विकांची निजसत्त्ववृत्ती । ते मी श्रीपती स्वयें म्हणे ॥ ४२ ॥
ओजः सहो बलवतां कर्माहं विद्धि सात्वताम् ।
सात्वतां नवमूर्तीनामादिमूर्तिरहं परा ॥ ३२ ॥
बळवंतांच्या ठायीं प्रबळ । मनोबळ शरीरबळ ।
धैर्यबळ तें मी गोपाळ । जेणें अळुमाळ डंडळीना ॥ ४३ ॥
भक्तांच्या ठायीं भजनकर्म । जेणें माझें अनिवार प्रेम ।
तें कर्म म्हणे मी पुरुषोत्तम । भक्तकामनिर्दळणू ॥ ४४ ॥
नवव्यूह अर्चनस्थिती । सात्त्वतां ज्या नवमूर्ती ।
त्यांत वासुदेव प्रथमस्थिती । ऐक व्युत्पत्ती नवांची ॥ ४५ ॥
वासुदेव संकर्षण । अनिरुद्ध आणि प्रद्युम्न ।
हयग्रीव नारायण । वराह वामन नरसिंह ॥ ४६ ॥
हे नवव्यूहांची उत्पत्ती । यांमाजी मी प्रथम मूर्ती ।
येर आठही माझ्या विभूती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४७ ॥
हयग्रीव वेदमूर्ती । तेथें श्रीव्यासें करूनि भक्ती ।
वेदव्यासपदप्राप्ती । हे केली ख्याती तिहीं लोकीं ॥ ४८ ॥
नारायण निजमूर्ती । स्रष्ट्यानें करूनि त्याची भक्ती ।
चतुःश्लोकी ज्ञानस्थिती । पावोन निश्चितीं ब्रह्मत्वा आला ॥ ४९ ॥
श्वेतवराह महामूर्ती । धरेनें केली पूर्ण भक्ती ।
तीस उद्धरूनि कृपामूर्ती । अभिनव शांती अर्पिली ॥ २५० ॥
माझी निजमूर्ती वामन । देवीं करूनि पूर्ण भजन ।
त्यांच्या छळें बळी बांधोन । देवांचा सन्मान स्वाधिकार केला ॥ ५१ ॥
नरहरि दिव्यमूर्ती । प्रल्हादें करूनि अनन्यभक्ती ।
मी सर्वात्मा सर्वांभूतीं । हे लोकप्रतीती विश्वासिली जेणें ॥ ५२ ॥
संकर्षण श्रेष्ठ मूर्ती । ब्रह्माज्ञा रैवतें केली भक्ती ।
अर्पूनियां रेवती । स्वानंदस्थितीं निवाला ॥ ५३ ॥
प्रद्युम्न काममूर्ती । सकाम कामुकीं करूनियां भक्ती ।
जे जे काम वांछिती । ते ते निश्चितीं तो पुरवी ॥ ५४ ॥
अनिरुद्ध माझा निजसखा । शिवाज्ञा भक्ती केली उखा ।
बाणासुर तारिला देखा । साह्य चित्ररेखा नारदाज्ञा ॥ ५५ ॥
पूर्णांशे ब्रह्मस्थिती । वासुदेव मी आदिमूर्ती ।
लीलेनें तारिलें नेणों किती । तेथील निजभक्ती उद्धवार्जुनीं नांदे ॥ ५६ ॥
नव भक्ति नव मूर्ती । तेथील भक्तीची स्थिती ।
उद्धवा म्यां तुजप्रती । यथार्थ गती सांगीतली ॥ ५७ ॥
विश्वावसुः पूर्वचित्तिर्गन्धर्वाप्सरसामहम् ।
भूधराणामहं स्थैर्यं गन्धमात्रमहं भुवः ॥ ३३ ॥
ज्याचें गायन अतिअपूर्व । जो विश्वावसु गंधर्व ।
तो मी म्हणे माधव । ऐके उद्धव सावध ॥ ५८ ॥
नृत्य करूनि मनोहरा । सबाह्य सद्भावें सुंदरा ।
पूर्वचित्ती जे अप्सरा । ते मी म्हणे नोवरा भीमकीचा ॥ ५९ ॥
पर्वतांमाजीं जें ’स्थैर्यपण’ । तें मी म्हणे नारायण ।
पृथ्वीमाजीं जो ’गंध’ जाण । तो मी श्रीकृष्ण स्वयें म्हणे ॥ २६० ॥
अपां रसश्च परमस्तेजिष्ठानां विभावसुः ।
प्रभा सूर्येन्दुताराणां शब्दोऽहं नभसः परः ॥ ३४ ॥
उदकाच्या ठायीं ’रस’ सुरसु । तो मी म्हणे श्रीनिवासु ।
तेजिष्टांमाजीं जो ’प्रकाशु’ । तो मी म्हणे निजतेजसु उद्धवा ॥ ६१ ॥
चंद्रसूर्यतारांच्या ठायीं । जें ’तेज’ तें माझें पाहीं ।
’अनाहतशब्द’ तो मीही । जो गगनासीं कंहीं नातळे ॥ ६२ ॥
ब्रह्मण्यानां बलिरहं वीराणामहमर्जुनः ।
भूतानां स्थितिरुत्पत्तिरहं वै प्रतिसङ्क्रमः ॥ ३५ ॥
ब्राह्मणभजनीं ’बळी’ची थोरी । तो मी कृष्ण म्हणे निर्धारीं ।
ब्राह्मणभजनप्रतापें करीं । मी बळीच्या द्वारीं द्वारपाळु ॥ ६३ ॥
नरावतारें अतिसंपन्न । पांडवांमाजी वीर ’अर्जुन’ ।
तो मी म्हणे नारायण । जीवप्राण तो माझा ॥ ६४ ॥
भूतांची ’उत्पत्ति-स्थिती’ । तो मी म्हणे श्रीपती ।
भूतांसी जे ’प्रळयगती’ । तेही मी निश्चिती उद्धवा ॥ ६५ ॥
गत्युक्त्युत्सर्गोपादानम् आनन्दस्पर्शलक्षणम् ।
आस्वादश्रुत्यवघ्राणम् अहं सर्वेन्द्रियेन्द्रियम् ॥ ३६ ॥
ज्ञान-कर्म उभय इंद्रियें । त्या इंद्रियांचे मी इंद्रिय पाहे ।
त्यांची क्रिया जे जे आहे । ते माझेनि होये अभिव्यक्त ॥ ६६ ॥
’गति-ग्रहण-गमन’ । ’उत्सर्ग’ आणि ’मोहन’ ।
’दर्शन’ ’स्पर्शन’ ’ घ्राण’ । ’श्रवण’ स्वादन’ माझेनी । ६७ ॥
ते इंद्रक्रियेचे चलन । तिळभरी नव्हे मजवीण ।
ऐक त्याचेंही लक्षण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥ ६८ ॥
मी मनाचेंही ’महामन’ । नयनाचेंही ’नयन’ ।
स्पर्शाचेंही ’स्पर्शन’ । जिव्हेची जाण ’निजजिव्हा’ ॥ ६९ ॥
मी घ्राणाचेंही निजघ्राण । श्रवणाचें ’आदिश्रवण’ ।
ग्रहणाचें निज ’ग्रहण’ । गतीची जाण मी ’गती’ ॥ २७० ॥
मी आनंदाचा ’आनंदु’ । मी बुद्धीचाही ’प्रबोधु’ ।
सकळ इंद्रियांचा ’विषय स्वादु’ । तो मी मुकुंदु उद्धवा ॥ ७१ ॥
मी वाचेची ’वाचा’ सावकाश । मी परेचाही ’परेश’ ।
सकळ इंद्रियांचा मी ’ईश’ । यालागीं ’हृषीकेश’ नांव माझें ॥ ७२ ॥
पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् ।
विकारः पुरुषोऽव्यक्तं रजः सत्त्वं तमः परम् ॥ ३७ ॥
तत्त्वसंख्या पंचवीस । त्रिगुण घालितां अठ्ठावीस ।
ऐक त्यांचाही विलास । सावकाश सांगेन ॥ ७३ ॥
अहं महतत्त्व पंचतन्मात्रा । हा स्थूल प्रकृतीचा उभारा ।
महाभूतेंद्रियें अकरा । हे षोडश विकारांची संख्या ॥ ७४ ॥
यांत मिळाल्या प्रकृति-पुरुष । तत्त्वसंख्या पंचवीस ।
प्रकृतीमाजीं गुणांचा वास । हा तत्त्वविलास तत्त्वांचा ॥ ७५ ॥
प्रकृति गुणविकार । तत्त्वसंख्या निर्धार ।
हा म्यां सांगितला जो विचार । तें परात्पर स्वरूप माझें ॥ ७६ ॥
अहमेतत्प्रसङ्ख्यानं ज्ञानं तत्त्वविनिश्चयः ।
मयेश्वरेण जीवेन गुणेन गुणिना विना ।
सर्वात्मनापि सर्वेण न भावो विद्यते क्वचित् ॥ ३८ ॥
एवं ’पंचवीसतत्त्वसंख्यान’ । तें अवघें मीचि जाण ।
या गणण्याचें गणितें ’ज्ञान’ । तेंही मी आपण म्हणे देवो ॥ ७७ ॥
हेंही जाणतें जें लक्षण । तेंही देवो म्हणे मी आपण ।
मजवेगळें अणुप्रमाण । सर्वथा जाण असेना ॥ ७८ ॥
जीव आणि ईश्वर । गुणी आणि गुणावतार ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञ निर्धार । सर्वही साचार मीचि मी ॥ ७९ ॥
मजवेगळें अणुमात्र । उरलें नाहीं गा स्वतंत्र ।
मी सर्वात्मा सर्वत्र । केवळ ’चिन्मात्र’ तेंही मी ॥ २८० ॥
मजवेगळें येथें कांही । उद्धवा गा उरले नाही ।
सर्वसाधारण पाहीं । सर्वां देहीं असें मी ॥ ८१ ॥
उद्धवा ऐसें म्हणसी कांही । ’संक्षेपु न करावा पाहीं’ ।
विस्तारू न चले ये ठायीं । ऐक तेंही सांगेन ॥ ८२ ॥
सङ्ख्यानं परमाणूनां कालेन क्रियते मया ।
न तथा मे विभूतीनां सृजतोऽण्डानि कोटिशः ॥ ३९ ॥
पृथ्वीचिया परमाणुकणा । मी काळरूपें करी गणना ।
परी विभूतिसंख्याप्रमाणा । माझेनिही जाण न गणवती ॥ ८३ ॥
म्यां सृजिलें अनंत ब्रह्मगोळ । ते मज गणवतीना सकळ ।
मा विभूति माझ्या केवळ । कोण तोंडाळ गणूं शके ॥ ८४ ॥
मी सर्वज्ञ श्रीनारायण । माझ्या विभूति मज जाण ।
गणावया नाहीं आंगवण । मा निरूपण केवीं सांगें ॥ ८५ ॥
मनुष्यांमाजी माझी विभूती । नांदतसे कोणे स्थितीं ।
ते खूण सांगेन मी तुजप्रती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ८६ ॥
तेजः श्रीः कीर्तिरैश्वर्यं ह्रीस्त्यागः सौभगं भगः ।
वीर्यं तितिक्षा विज्ञानं यत्र यत्र स मेऽंशकः ॥ ४० ॥
ज्याची प्रबळ प्रतापशक्ती । जेथ निरंतर लक्ष्मीची वस्ती ।
ज्यासी मर्यादा नाहीं संपत्ती । ज्याची उदारकीर्ति स्वधर्में ॥ ८७ ॥
ज्याच्या ऐश्वर्याची परमगती । आज्ञेवरी नेमी त्रिजगती ।
ज्याची अनावर दानस्थिती । जेथे भाग्याची उत्पत्ती नीच नवी दिसे ॥ ८८ ॥
ज्याचें सामर्थ्य अतिदुर्धर । कोणी बोलों शकेना उत्तर ।
ज्याचें सौभाग्य मनोहर । आल्हादकर जननयनां ॥ ८९ ॥
ज्यासी सहनशीळतेची वोज । ज्यासी निंद्य कर्माची लाज ।
जो विज्ञानाचें भोज । सहजेंचि निज नाचत ॥ २९० ॥
इयें लक्षणें जेथ वर्तती । ते जाण माझी विभूती ।
यांत एका लक्षणाची जेथ प्राप्ती । तेही विभूती पैं माझी ॥ ९१ ॥
एतास्ते कीर्तिताः सर्वाः सङ्क्षेपेण विभूतयः ।
मनोविकारा एवैते यथा वाचाभिधीयते ॥ ४१ ॥
केवळ संकोच संक्षेपस्थितीं । म्यां सांगितल्या ज्या विभूति ।
त्या मनोविकारप्रतीती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ९२ ॥
साधकांचे साधनस्थिती । सत्य जाणाव्या माझ्या विभूती ।
विचारितां परमार्थगतीं । तरी या कल्पिती मनोजन्या ॥ ९३ ॥
माझें स्वरूप अद्वैत जाण । नाहीं नाम रूप गुण वर्ण ।
तेथ नाना विभूतिलक्षण । मिथ्या जाण वाचिक ॥ ९४ ॥
वाचं यच्छ मनो यच्छ प्राणान् यच्छेद्रियाणि च ।
आत्मानमात्मना यच्छ न भूयः कल्पसेऽध्वने ॥ ४२ ॥
माझें स्वरूप नित्य निर्विकार । मनबुद्धिवाचा न कळे पार ।
तेथ बापुडीं इंद्रियें किंकर । प्राण निर्धार तें नेणे ॥ ९५ ॥
यालागीं शमदमांच्या अनुक्रमीं । मनबुद्धि इंद्रियें वाचा नेमीं ।
प्राण नेमूनि प्राणधर्मीं । आत्मारामासी पावसी ॥ ९६ ॥
मनबुद्ध्यादि इंद्रियनेम । करावयाचें न कळे वर्म ।
म्हणसी तरी तो अनुक्रम । ऐक सुगम सांगेन ॥ ९७ ॥
’वाचा’ नेमावी माझेनि नामें । ’मन’ नेमावें ध्यानसंभ्रमें ।
’प्राण’ नेमावा प्राणायामें । ’इंद्रियें’ दमें नेमावी ॥ ९८ ॥
’बुद्धि’ नेमावी आत्मविवेकें । ’जीव’ नेमावा परमार्मसुखें ।
इतुकेन तूं होसी आवश्यकें । होसी कौतुकें मद्रूप ॥ ९९ ॥
मद्रूप झालियापाठीं । संसारचि न पडे दिठीं ।
खुंटल्या जन्ममरणांचिया गोठी । गमनागमन आटाआटी निमाली ॥ ३०० ॥
म्यां सांगितल्या नेमपरिपाटीं । हा नेम करणें नाहीं ज्याच्या पोटीं ।
तो भोगी दुःखांचिया कोटी । ऐक ते गोठी सांगेन ॥ १ ॥
यो वै वाङ्मनसी सम्यगसंयच्छन् धिया यतिः ।
तस्य व्रतं तपो दानं स्रवत्यामघटाम्बुवत् ॥ ४३ ॥
म्यां सांगितल्या नेमाचे निगुतीं । मनबुद्धि इंद्रियपंक्ती ।
जो नेमीना साक्षेपस्थितीं । त्याचीं साधनें होती नश्वर ॥ २ ॥
त्याचें व्रत तप दान । योग याग शब्दज्ञान ।
काचे भांड्यांतील जीवन । तैशीं जाण नासती ॥ ३ ॥
जेवीं राखेमाजीं केला होम । कां अशौचें आचरला कर्म ।
कुपात्रीं दानधर्म । तैसा संभ्रम साधनां ॥ ४ ॥
उखरीं पेरिलें बीज । कां गोळक आवंतिला द्विज ।
डोहळ्यांचे सोहळे भोगी वांझ । तैशी वोज साधनां ॥ ५ ॥
यापरी गा निश्चितीं । विध्युक्त नेम नाहीं चित्ती ।
त्याचीं साधनें वृथा जाती । हातोहातीं उद्धवा ॥ ६ ॥
यालागीं मनादि इंद्रियवृत्ती । नेमाव्या गा यथानिगुतीं ।
हेंचि उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपति सांगत ॥ ७ ॥
तस्माद् वचो मनः प्राणान् नियच्छेन् मत्परायणः ।
मद्भक्तियुक्तया बुद्ध्या ततः परिसमाप्यते ॥ ४४ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कंधे षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥
मन बुद्धि इंद्रिय प्राण । अवश्य नेमावीं गा जाण ।
वृत्ति करोनि सावधान । माझें भजन जो करी ॥ ८ ॥
भावें करितां माझीं भक्ती । विषयवासना जळोनि जाती ।
विर्विकल्प उपजे शांती । माझे भक्तिपंथीं चालतां ॥ ९ ॥
चालतां माझे भक्तिपंथीं । सकळ साधनें लाजोनि जाती ।
भावें प्रकटें मी श्रीपती । करीं संसारनिवृत्ती निजभक्तां ॥ ३१० ॥
हो कां माझिया निजभक्तां । संसारबाधेची व्यथा ।
ते लाज मज भगवंता । गांजूं निजभक्तां मी नेदीं ॥ ११ ॥
हो कां माझिया निजभक्तां । संसारबाधेची व्यथा ।
ते लाज मज भगवंता । गांजूं निजभक्तां मी नेदी ॥ १२ ॥
प्रल्हाद गांजितां जगजेठी । मी प्रकटलों कोरडें काष्ठीं
वैकुंठ सांडूनि उठाउठीं । गजेंद्रासाठीं पावलो ॥ १२ ॥
द्रौपदी जांचितां तत्काळीं । म्यां कौरवांची तोंडें केलीं काळीं ।
आगीनें गांजितां गोवळीं । म्यां प्राशिला ते काळीं दावाग्नी ॥ १३ ॥
गोकुळ गांजितां सुरपती । म्यां गोवर्धन धरिला हातीं ।
कीं गोपिकांची पुरवावया आर्ती । मी झालों श्रीपति कामारा ॥ १४ ॥
अर्जुनप्रतिज्ञेचे प्राप्ति । म्यां दिवसा लपविला गभस्ती ।
लावूनि जयद्रथासी ख्याती । सुभद्राप्रति वांचविला ॥ १५ ॥
अंबरीषाचे गर्भवास । म्यांचि सोसिले सावकाश ।
उणें आपुल्या निजभक्तांस । मी हृषीकेश येवों नेदी ॥ १६ ॥
भक्तांचे पायींची माती । मी हृदयीं वाहें श्रीपती ।
वानरें वनचरें भावार्थीं । म्यां आपुले पंक्ती बैसविली ॥ १७ ॥
यालागी उद्धवा पुढतपुढती । मी सांगें करावी माझी भक्ती ।
माझे भजनें माझी प्राप्ती । अवलीळा पावती मद्भावें ॥ १८ ॥
मद्भावें करितां माझी भक्ती । मी अनंत आतुडें त्यांच्या हातीं ।
शेखीं कामारा होय भक्तांप्रती । भक्तीची प्रीती मज ऐशी ॥ १९ ॥
माझिये भक्तीपरतें । सुगम साधन नाहीं येथें ।
हें जाणोनि म्यां तूतें । भजनपंथें लाविलें ॥ ३२० ॥
लाविल्या लागे सद्भक्ती । तैं संसार बापुडें तें किती ।
हेळसून चारी मुक्ती । निजसुख भोगिती मद्भक्त ॥ २१ ॥
मद्भक्तांचे महिमान । अतिशयें अगम्य गहन ।
ऐसें बोलूनियां श्रीकृष्ण । उद्धवासी जाण कुरवाळी ॥ २२ ॥
तेणें श्रीकृष्णकराग्रस्पर्शें । उद्धवासी झालें कैसें ।
व्याले धेनूचेनि वोरसें । वत्स जैसें उल्हासे ॥ २३ ॥
जेवीं कां लागतां चंद्रकर । सबाह्य निवों लागे चकोर ।
मेघ देखोनि मयूर । नृत्यतत्पर स्वानंदें ॥ २४ ॥
यापरी उद्धव जाण । स्वानंदें झाला परिपूर्ण ।
विसरला देवभक्तपण । कृष्णही कृष्णपण विसरला ॥ २५ ॥
यापरी भक्तिसुखाआंत । दोघेही ऐक्यें झाले उन्मत्त ।
परमानंदाचा तेथ । धेंडा नाचत स्वानंदें ॥ २६ ॥
या भक्तिसुखाची गोडी । भाग्येंविण न कळे फुडी ।
उद्धवभजनाचे कुळवाडी । जोडला जोडी श्रीकृष्ण ॥ २७ ॥
एका जनार्दना शरण । भजनसुखाची उणखूण ।
तो एक जाणे संपूर्ण । भक्तजीवनजिव्हाळा ॥ २८ ॥
जो निजभक्तांचा जिव्हाळा । तो गोकुळीं होऊनि गोंवळा ।
क्रीडोनि त्यांचिया खेळामेळा । गोपीगोपाळां उद्धरिलें ॥ २९ ॥
स्वयें खेळोनि त्यांचिया खेळा । उद्धरिलें बाळगोपाळा ।
हें नवल नव्हे त्याची कळा । उदार लीळा ते ऐका ॥ ३३० ॥
पर्वत पाषाण तृण तरुवर । भृंग मत्स्य मृग मगर ।
व्याघ्र वनचर विखार । पारावतें मयूर आदिकरून ॥ ३१ ॥
येणेंसी समवेत । गोकुळींचे जीव समस्त ।
स्वयें उद्धरी श्रीकृष्णनाथ । कृपाळू समर्थ स्वलीला ॥ ३२ ॥
कां पितृवचन पुढारां । सीतेचिया वियोगद्वारा ।
रिसां आणि वानरां । उद्धरी निशाचरां रघुनाथ ॥ ३३ ॥
सेवेनें तारिले रीसवानर । युद्धें तारिले निशाचर ।
हें नवल कांहीं नव्हे थोर । ऐक उदार लीला त्याची ॥ ३४ ॥
अयोध्येपासून लंकेपर्यंत । मार्गी वृक्षवल्ली पाषाण पर्वत ।
तृणादि जीव समस्त । उद्धरी रघुनाथ स्वलीला ॥ ३५ ॥
एवं नानावतारीं जनार्दन । यापरी उद्धरी सकळ जन ।
तेणें एका एकू केला पावन । हें नवल कोण मानावें ॥ ३६ ॥
परी नवल एक केलें मोठें । मज मूर्खाचेही मुखावाटें ।
श्रीभागवतबोल केले मर्हाटे । हें आश्चर्य वाटे माझेंचि मज ॥ ३७ ॥
यालागीं एका जनार्दना शरण । ज्याची कृपा ऐशी परिपूर्ण ।
त्याचे स्मरोनि श्रीचरण । केला संपूर्ण सोळावा ॥ ३८ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धव संवादे
एकाकारटीकायां विभूतियोगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोकसंख्या ॥ ४४ ॥ ओव्या ॥ ३३८ ॥