॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय तेरावा
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो जी अनादि हंसा । हंसरूपा जी जगदीशा ।
तूं सद्गुरु परमहंसा । परमपरेशा परिपूर्णा ॥१॥
उभयपक्षेंवीण देख । तुझे शोभती दोनी पांख ।
शुद्धसत्त्वाहोनि चोख । स्वरूप सुरेख सोज्वळ ॥२॥
हंस बोलिजे शुभ्रवर्ण । तुझी हंसता विलक्षण ।
सांडोनियां सकळ वर्ण । हंसपण तुज शोभे ॥३॥
विकासल्या सुवर्णपंकजें । इतर हंसीं तेथें क्रीडिजे ।
प्रेमें उत्फुल्लित कमळ जें । तुवां क्रीडिजे ते ठायीं ॥४॥
मानससरोवरीं वस्ती हंसासी । तूं मानसातीत रहिवासी ।
हंसा उत्पतन आकाशीं । तुझें चिदाकाशीं उड्डाण ॥५॥
विवेकचंचूचिया मुद्रा । स्वभावें निवडिसी क्षीरनीरां ।
मग सांडोनियां असारा । शुद्ध सारा सेविसी ॥६॥
ऐसिया हंसा जी सुकुमारा । मुक्तमोतियांचा तुज चारा ।
जीं कां वैराग्यशुक्तिद्वारा । चित्सागरामाजीं झालीं ॥७॥
सर्वथा नातळोनि क्षिती । निरालंब मार्गाप्रती ।
चालणें चालसी हंसगती । हे गमनशक्ती अभिनव ॥८॥
अभिन्न स्वभावतां निजअंशीं । चिन्मात्रवागीश्वरी तूं वाहसी ।
हंसवाहिनी आख्या ऐशी । तुझेनि अंशेंसीं तीस झाली ॥९॥
तुझेनि चालविल्या सरस्वती चाले । तुवां बोलविल्या वेदू बोले ।
तुवां चेतविल्या प्राण हाले । तुझेनि वाचाळें वाग्देवी वदे ॥१०॥
झाली वागीश्वरी वाग्देवता । तियेसी तुझेनि वाचाळता ।
जेवीं कां वेणु वाजे मधुरता । परी वाजविता तो भिन्न ॥११॥
एवं वाच्य वचन वक्ता । तूंचि वागीश्वरी तूंचि वदता ।
आपुल्या हंसरूपाची कथा । स्वभावतां बोलविसी ॥१२॥
बोलावया महाकवीच्या ठायीं । तुंवा वागीश्वरी द्योतिली पाहीं ।
ते हंसरूपाची नवाई । अभिनव कांहीं बोलवी ॥१३॥
तो तूं सर्वभूतीं समान । हंसस्वरूपी श्रीजनार्दन ।
त्याचे वंदितां निजचरण । जन्ममरण पळालें ॥१४॥
आपभयें पळतां त्यासी । लपणी मिळाली भ्रमापाशीं ।
जन्मामागे मरणासी । ठावू वसतीसी दीधला ॥१५॥
यालागीं भ्रमामाजीं जो पडला । तो जन्ममरणांसी आतुडला ।
मग न सुटे कांहीं केल्या । यंत्रीं पडला भ्रमचक्रीं ॥१६॥
तेथ राहाटमाळेच्या परी । जन्ममरणांचे पडे यंत्रीं ।
एकाची सोसी भरोवरी । तंव दुसरें शिरीं आदळे ॥१७॥
तें निस्तरावया जन्ममरण । तुज सोहंहंसाचें स्मरण ।
जैं कां करी सावधान । भ्रममोचन तैं होय ॥१८॥
तो तूं परमात्मा परमहंसू । परब्रह्मैक पूर्ण परेशू ।
ब्रह्मपुत्रांसी उपदेशू । करावया हंसू झालासी ॥१९॥
तें हंसमुखींचें निरूपण । बोलावया बोलका श्रीशुक जाण ।
त्या वचनार्थातें लेवून । परम पावन परीक्षिती ॥२०॥
त्या हंसाचें हंसगीत । कृष्ण उद्धवासी सांगत ।
श्रोतां व्हावें दत्तचित्त । अचुंबित निजबोधू ॥२१॥
तो हा तेरावा अध्यावो । अत्यादरें सांगे देवो ।
तें ऐकतां उद्धवो । विषयविलयो देखेल ॥२२॥
तेरावे अध्यायीं निरूपण । सत्त्ववृद्धीचें कारण ।
विद्याउद्भवक्रमू जाण । अतिसुलक्षण सोपारा ॥२३॥
हंसइतिहासाचा योगू । स्वयें सांगेल श्रीरंगू ।
तेणें चित्तासी विषयवियोगू । सुगम साङ्ग सांगेल ॥२४॥
द्वादशाध्यायाचे अंतीं । करूनि सद्गुरूचीं भक्ती ।
पावोनि विद्याकुठारप्राप्ती । छेदावा निश्चितीं जीवाशयो ॥२५॥
छेदिल्या जीवाचें जीवपण । सकळ सांडावें साधन ।
हें उद्धवें ऐकूनि जाण । प्रतिवचन नेदीच ॥२६॥
उद्धवाचे जीवींचा भावो । सखोल हृदयींचा अभिप्रावो ।
सकळ आकळोनियां सद्भावो । स्वयें श्रीकृष्णदेवी बोलत ॥२७॥
म्हणसी लागोनि सूत्र त्रिगुण । जीवासी आलें जीवपण ।
ते अंगीं असतां तिनी गुण । सद्विद्या जाण उपजेना ॥२८॥
तोंडींचा खिळू नव्हता दूरी । नारेळजळ न चढे करीं ।
तेवीं गुण न वचतां निर्धारीं । विद्या कैशापरी उपजेल ॥२९॥
ऐसा आशंकेचा भावो । जाणोनियां श्रीवासुदेवो ।
तिहीं श्लोकीं तो पहा हो । गूढाभिप्रावो निरसितू ॥३०॥
श्रीभगवानुवाच ।
सत्त्वं रजस्तम इति गुणा बुद्धेर्न चात्मनः ।
सत्त्वेनान्यतमौ हन्यात् सत्त्वं सत्त्वेन चैव हि ॥ १ ॥
सत्त्वरजतमादि गुण । निश्चयेंसी मायेचे जाण ।
हें द्वादशाध्यायीं निरूपण । तुज म्यां संपूर्ण सांगीतलें ॥३१॥
सच्चिदानंदू जो येथ । आत्म्यासीं अभिन्न नित्य ।
तैसे गुण नव्हती समस्त । ते प्राकृत प्रकृतिकार्यें ॥३२॥
जें सद तेंचि चिद । जें चिद तोचि आनंद ।
स्वरूपीं नाहीं त्रिविध भेद । तें एकवद सच्चिदानंद ॥३३॥
जेवीं श्वेतता मृदु मधुर । त्रिविध भेदें एक साखर ।
तेवीं सच्चिदानंद अविकार । वस्तु साकार एकवद ॥३४॥
प्रकृति गुणांतें उपजविती । गुणांस्तव सबळ प्रकृती ।
गुणांसी आत्म्यासी संगती । न घडे कल्पांतीं उद्धवा ॥३५॥
येथ विद्याउत्पत्तिलक्षण । स्वयें सांगे नारायण ।
करूनि गुणें गुणांचें मर्दन । सद्विद्या जाण साधावी ॥३६॥
सत्त्व वाढवून सुरवाडें । जैं रज तम निःशेष झडे ।
तैं सद्विद्या हाता चढे । सत्त्वाची वाढी मोडे निजसत्त्वेकरूनी ॥३७॥
सर्पु लागला होय ज्यासी । विष खादल्या उतार त्यासी ।
तें विष खातां येरे दिशीं । आत्मघातासी वाढवी ॥३८॥
तैसें रजतमलोपें सत्त्व वाढे । वाढलें सत्त्व बाधकत्वें कुडें ।
तेही बाधा मी तुज पुढें । अतिनिवाडें सांगेन ॥३९॥
मी अलिप्त कर्मकार्या । मी ज्ञाता मी महासुखिया ।
ऐशा वाढवूनि अभिप्राया । गुणें गुणकार्या गोंविजे सत्त्वे ॥४०॥
ऐसा वाढला जो सत्त्वगुण । त्यासी उपशमात्मक निजसत्त्वे जाण ।
समूळ करावें निर्दळण । तैं समाधान पाविजे ॥४१॥
उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । समानता तिहीं गुणांसी ।
केवीं वाढी होईल सत्त्वासी । गुण गुणांसी राखण ॥४२॥
वाढल्या तमोगुण । नावडे तेव्हां ज्ञानध्यान ।
नावडे त्याग भोग चंदन । निद्रा दारुण कां कलहो ॥४३॥
वाढल्या रजोगुण । ऐकतां ज्ञाननिरूपण ।
त्याचें भोगासक्त मन । सदा ध्यान विषयांचे ॥४४॥
धनलोभ सुदल्या दिठी । पांपरा घेतल्या क्रोध नुठी ।
हे रजोगुणाची कोटी । लोभिष्ट पोटीं स्त्रीपुत्रां ॥४५॥
वाढलिया सत्त्वगुण । स्त्रियादिभोगीं उदासीन ।
सदा करी भगवच्चिंतन । कां करी कीर्तन हरीभक्ती ॥४६॥
क्रोधलोभमोहलक्षण । सत्त्वकाळीं नुठे जाण ।
परी एकला केवीं वाढे सत्त्वगुण । गुणांसी राखण गुण होती ॥४७॥
मागें तम पुढें रज पूर्ण । मध्यें अडकला सत्त्वगुण ।
तो कैसेनि वाढेल जाण । अडकलेपण सुबद्ध ॥४८॥
ऐसी आशंका धरूनि जाण । म्हणसी वाढेना सत्त्वगुण ।
तें सत्त्ववृद्धीचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥४९॥
सत्त्वाद् धर्मो भवेद् वृद्धात् पुंसो मद्भक्तिलक्षणः ।
सात्त्विकोपासया सत्त्वं ततो धर्मः प्रवर्तते ॥ २ ॥
ये श्लोकींचें निरूपण । पहिलें उत्तरार्धव्याख्यान ।
तेथें सत्त्ववृद्धीचें कारण । सात्त्विक सेवन करावें ॥५०॥
सात्त्विक पदार्थ सेवितां । सत्त्वबुद्धि होय सर्वथा ।
सत्त्वविजयें वर्ततां । पवित्रता करावें जीवाची ॥५१॥
सत्त्वउत्कर्षाचें लक्षण । धर्मनिष्ठ स्वधर्माचरण ।
तैसें तेथील वासनाबंधन । इहामुत्र जाण वांछीना ॥५२॥
झालिया शुद्ध अंतःकरण । तेव्हां निःसीम वाढे सत्त्वगुण ।
पुरुषासी मद्भक्तिलक्षण । धर्म जाण उपतिष्ठे ॥५३॥
सत्त्वें वाढल्या धर्मप्रवृत्ती । तैं गुरुभजनीं अतिप्रीती ।
कां सत्त्वविग्रही माझी मूर्ती । ते ठायीं भक्ती उल्हासे ॥५४॥
कायिक वाचिक मानसिक । मदर्पण करी स्वाभाविक ।
मजवेगळा आणिक । भावार्थ देख स्फुरेना ॥५५॥
गुरु भगवंत अभिन्न । हें ते काळीं प्रकटे चिन्ह ।
ते अतिसत्त्वाची वोळखण । हे धर्म पूर्ण सात्त्विक ॥५६॥
धर्मो रजस्तमो हन्यात् सत्त्ववृद्धिरनुत्तमः ।
आशु नश्यति तन्मूलो ह्यधर्म उभये हते ॥ ३ ॥
ऐसा वाढलिया सात्त्विक धर्म । तैं सत्त्ववृद्धि सर्वोत्तम ।
जे सत्त्वीं प्रकटे पुरुषोत्तम । विश्रामधाम मुमुक्षां ॥५७॥
एवं सत्त्ववृत्तीं वाढला धर्म । तो तत्काळ नाशी अधर्म ।
अधर्माचें मूळ रजतम । त्यांचें रूपनाम उरों नेदी ॥५८॥
सात्त्विकसेवने सत्त्ववृद्धी । तेणें सद्विद्येची उपलब्धी ।
हे उपायाची विधानविघी । कृष्ण कृपानिधी बोलिला ॥५९॥
करावें सात्त्विकसेवन । ते सात्त्विक पदार्थ कोण कोण ।
ऐक त्यांचेंही निरूपण । दशलक्षण सांगेन ॥६०॥
आगमोऽपः प्रजा देशः कालः कर्म च जन्म च ।
ध्यानं मन्त्रोऽथ संस्कारो दशैते गुणहेतवः ॥ ४ ॥
गुणवृद्धीचें कारण । आगम म्हणिजे शास्त्र जाण ।
आप म्हणिजे तें जीवन । आवडतें स्थान तो देशू ॥६१॥
ऐक प्रजांचें विंदान । प्रजा म्हणिजे त्रिविध जन ।
जैसी ज्याची संगती जाण । तैसें लक्षण तो पावे ॥६२॥
काळ म्हणिजे दिवसभाग । कर्म म्हणिजे जें जें करी अंग ।
जन्म म्हणिजे दीक्षा सांग । मंत्राचें लिंग यथारुचि ॥६३॥
कर्त्याचा जेथ अत्यादरू । त्या नांव बोलिजे संस्कारू ।
हा दशलक्षणप्रकारू । गुणवृद्धिविचारू तो ऐक ॥६४॥
येथ सत्त्ववृद्धीसी प्रस्तुत । साधकांसी शास्त्र निवृत्त ।
उपनिषद्भागेंसीं वेदांत । त्याचा मथितार्थ सेवावा ॥६५॥
आप म्हणिजे जळपवित्रता । गौतमीभागीरथ्यादि पुण्यसरिता ।
ज्यांचा अवचटें शिंतोडा लागतां । पाप सर्वथा उरेना ॥६६॥
कां माझ्या प्रतिमांचें चरणामृत । ज्यालागीं ब्रह्मादिक आर्तभूत ।
किंवा शालिग्रामशिळेचें तीर्थ । सकळ दुरित निवारी ॥६७॥
जेणें सकळ तीर्थें होती पावन । तें ब्राह्मणाचें चरणतीर्थ जाण ।
स्वयें वंदी श्रीनारायण । निजहृदयीं चरण वाहतसे ॥६८॥
भलतैसें हो कां पाणी । जें लागलें सद्गुरुचरणीं ।
तें सकळ तीर्थां शिरोमणी । सेवितां तत्क्षणीं उद्धरी ॥६९॥
सत्त्ववृद्धीचें कारण आप । तें इये तीर्थीं जाण पुण्यरूप ।
सेविता सत्त्ववृद्धीचे स्वरूप । आपेआप प्रकाशे ॥७०॥
प्रजा म्हणिजे महाजन । सेवावे साधु सज्जन ।
ज्यांचे संगतीस्तव जाण । उद्धरण जडजीवां ॥७१॥
सत्त्ववृद्धीसी कारण । मुख्यत्वें सत्संगतीचि जाण ।
त्या सत्संगाचें महिमान । केलें निरूपण द्वादशीं ॥७२॥
देशू पूण्यभूमिका सिद्धिस्थळ । विजनवासू एकांतशीळ ।
जेथ बैसतांचि तत्काळ । सत्त्वासी बळ चढोवढीं ॥७३॥
एकांतीं स्थिरावल्या आसन । सहजें वाढे सत्त्वगुण ।
मनीं हव्यासू चढता जाण । वस्तु चिद्घन साधावया ॥७४॥
साधकांसी काळ यथोचित । अवश्य ब्राह्ममुहूर्त ।
कां जे काळीं उद्वेगरहित । हर्षयुक्त मन होय ॥७५॥
प्रेमयुक्त अंतःकरणें । जो काळ जाय कथाश्रवणें ।
कां जयंत्यादि महापूजा करणें । जागरणें हरिदिनीं ॥७६॥
थोर काळाची सार्थकता । हरिकीर्तनीं गातां नाचतां ।
त्या काळाचा महिमा तत्त्वतां । माझेन सर्वथा न बोलवे ॥७७॥
निरभिमान कीर्तन करणें । निर्लोभ गाणें नाचणें ।
तो काळू वंदिजे म्यां श्रीकृष्णें । महिमा कोणें बोलावा ॥७८॥
कर्म म्हणिजे तें निवृत्त । जें आशापाशफळरहित ।
कां क्रिया जे उपकारार्थ । सात्त्विक निश्चित तें कर्म ॥७९॥
गुरूपासोनि दीक्षाग्रहण । तें पुरुषासी नवें जन्म जाण ।
गुरु मायबाप संपूर्ण । तें ऐक लक्षण उद्धवा ॥८०॥
उपजलिया बाळकासी तत्त्वतां । पंचविध जाण पिता ।
जनिता आणि उपनेता । तिजा प्रतिपाळिता अन्नदानें ॥८१॥
जो भयापासूनि सोडविता । जे बंधविमोचन करविता ।
जो देहाचें मरण चुकविता । तोही पिता शास्त्रार्थें ॥८२॥
यांवेगळा पांचवा पिता । जो झाडणी करी पंचभूतां ।
मृत्यूपासून सोडविता । जो गर्भव्यथा निवारी ॥८३॥
ज्याचे देखिलिया चरण । बांधूं न शके भवबंधन ।
तो सद्गुरु पिता जाण । भाग्येंवीण न पाविजे ॥८४॥
उपजल्या बाळकासी सर्वथा । वेगळालीं माता पिता ।
एक वीर्यातें निक्षेपिता । धारणपोषणता जननीची ॥८५॥
तैसा सद्गुरु नव्हे पिता । निजवीर्य न वेंचितां ।
योनिद्वारें नुपजवितां । जननी जनिता स्वयें झाला ॥८६॥
उदराबाहेरी घातल्यापाठीं । माता पुत्रस्नेहें कळवळा उठी ।
बाहेरिलें सूनि आपुले पोटीं । निजस्नेहें गोमटी गुरुमाता ॥८७॥
यालागीं शिष्यासी तत्त्वतां । सद्गुरुचि माता पिता ।
निजस्नेहें वाढविता । तदात्मता अभेदें ॥८८॥
मागील पिते जे चौघेजण । ते याचे सावत्र बाप जाण ।
माता पिता भिन्न भिन्न । सखेपण त्यां कैंचें ॥८९॥
यालागीं सद्गुरु जो सकृपू । तो सच्छिष्यासी सखा बापू ।
पित्यापुत्रांमाजीं अल्पू । कांहीं विकल्पू उपजेना ॥९०॥
त्या सद्गुरूपासून जाण । शैवीवैष्णवीदीक्षाग्रहण ।
अथवा उपदेशी निर्गुण । चैतन्यघन निजबोधें ॥९१॥
ऐक दीक्षानामाची युक्ती । दे चारी पुरुषार्थ चारी मुक्ती ।
निःशेष अविद्येची नाशी स्थिती । दीक्षाव्युत्पत्ती त्या नांव ॥९२॥
एवं दीक्षाजन्माची जे कथा । उद्धवा सांगीतली म्यां तत्त्वतां ।
ध्याननिष्ठ जे सात्त्विकता । ऐक आतां सांगेन ॥९३॥
सत्त्वोपाधि शरीर साचें । चैतन्यघन स्वरूप ज्याचें ।
तो श्रीविष्णु ध्येय सात्त्विकांचे । ध्यान त्याचें करावें ॥९४॥
अथवा धवळधाम गोक्षीर । कर्पूरगौर पंचवक्त्र ।
ध्यानीं आणावा शंकर । संसारपार तरावया ॥९५॥
या मूर्तींचें ध्यान करितां । हारपे ध्येय ध्यान ध्याता ।
ठसावे चैतन्यघनता । सात्त्विकता हें ध्यान ॥९६॥
जैसी दीक्षा तैसें ध्यान । हें आगमशास्त्रींचे प्रमाण ।
त्या ध्यानाचें पर्यवसान । चैतन्यघन पावावें ॥९७॥
केवळ जें चैतन्यघन । तें सद्गुरुस्वरूप जाण ।
त्याचें करावें नित्य ध्यान । अनुसंधान निजनिष्ठा ॥९८॥
पंचभूतदेहाची मूस । तेथ वोतिला ब्रह्मरस ।
गुरुस्वरूप तें सविलास । ध्यान रात्रंदिवस करावें त्याचें ॥९९॥
सात्त्विकांचें जें कां ध्यान । तें हें तूं उद्धवा जाण ।
आतां मंत्रांचें मंत्रग्रहण । तेंही निरूपण अवधारीं ॥१००॥
सकळ मंत्रांची जननी । जे द्विजन्मा करी तत्क्षणीं ।
गायत्रीच्या मंत्रग्रहणीं । ब्राह्मणपणीं अधिकारू ॥१॥
जे सकळ मंत्रांचा राजा । जे वांट्या आली असे द्विजा ।
जिचेनि धाकें द्विजपूजा । मज अधोक्षजा करणें पडे ॥२॥
ते गायत्री स्वभावतां । आली असे ब्राह्मणांच्या हाता ।
तिची उपेक्षा करितां । लौल्यें दरिद्रता पावले ॥३॥
गायत्रीनिष्ठ जो ब्राह्मण । त्याचे मस्तकीं मी वंदीं चरण ।
मंत्रीं गायत्री श्रेष्ठ जाण । वेद प्रमाण ये अर्थीं ॥४॥
गायत्री रिघाल्यावीण कांहीं । इतर मंत्रां रिघमू नाहीं ।
मुख्यत्वें गायत्रीच्या ठायीं । ते लागले पाहीं सकल मंत्र ॥५॥
नव्हतां गायत्रीसंबंध । मुखीं रिघों न शके वेद ।
इतर मंत्रां केवीं संवाद । वेदां वंद्य गायत्री ॥६॥
गायत्रीचें गुह्य परम । चिन्मात्रैक परब्रह्म ।
तो मंत्र ब्राह्मणासीच सुगम । परी तेही वर्म चुकले ॥७॥
एवं गायत्रीमंत्र ब्रह्मपूर्ण । सकळ सिद्धींचें कारण ।
शैववैष्णवमंत्रग्रहण । तेणें त्वरित जाण सत्त्वशुद्धी ॥८॥
सत्त्वशुद्धीचे परिपाटीं । शैववैष्णवमंत्रकोटी ।
तेणें सत्त्वशुद्धी उठाउठीं । होय निजात्मदृष्टी साधकां ॥९॥
मंत्रग्रहणविचार । उद्धवा जाण हा साचार ।
आतां बोलिला जो संस्कार । तोही प्रकार परियेसीं ॥११०॥
मनाचे संकल्पविकल्प । तोडावया अतिसाक्षेप ।
येचि अर्थींचा खटाटोप । महासाटोप जो मांडीं ॥११॥
संकल्पु उठूंचि न लाहे । जेथें उठी तेथें ठेंचित जाये ।
विवेकाचेनि बळें पाहे । मोकळु होये मनाचा ॥१२॥
परमात्मनिष्ठापरवडी । अखंड मनाची मोडी पाडी ।
उसंत घेवों नेदी अर्धघडी । स्मरणनिरवडी मन राखे ॥१३॥
वैराग्यबळें दमी मन । तेणें भेणें करी हरिचिंतन ।
दासी नुल्लंघी स्वामीचें वचन । तैसें स्मरणाधीन मन करी ॥१४॥
इंद्रियें पाहती नाना पदार्थां । मन न पाहे आणिका अर्था ।
जागृतीं स्वप्नीं स्वभावतां । अखंडतां हरि स्मरे ॥१५॥
ऐशा संस्कारें संस्कारिलें मन । निमिषोन्मेषीं हरिचिंतन ।
श्वासोच्छ्वासांचे गमनागमन । सोहंध्यान त्या ठायीं ॥१६॥
स्वाभाविक स्मरणादरु । या नांव आत्मसंस्कारु ।
हा सत्त्ववृद्धीचा प्रकारु । शारङ्गधरु बोलिला ॥१७॥
आत्मशुद्धीचें महाकारण । बोलिलों तें हें दशलक्षण ।
साधकीं सेवावया जाण । विशद निरूपण म्यां केलें ॥१८॥
जेणें खवळला वाढे तमोगुण । तें तमोवृद्धीचें दशलक्षण ।
केवळ त्यागावया जाण । तेंही निरूपण सांगेन ॥१९॥
तेथींचा आगम आभिचारिक । वेदविरुद्ध मार्ग देख ।
वारुणी माध्वी मद्योदक । आवश्यक सेविती ॥१२०॥
जे उभयभ्रष्ट पाखंडी । वेषधारी वृथा मुंडी ।
त्याचें संगतीची अतिगोडी । जेथ अपरवडी विधिवेदां ॥२१॥
द्वेष चोहटा कां परद्वार । तेथेंचि बैसका निरंतर ।
काळ तों त्यासी मध्यरात्र । तैं व्यापार कर्माचा ॥२२॥
क्रियारंभु जारणमारण । मोहन स्तंभन उच्चाटण ।
कां करावें वशीकरण । हें कर्म जाण तामस ॥२३॥
जन्म म्हणिजे दीक्षाग्रहण । प्रेतभूतपिशाचविद्या जाण ।
करितां प्रेतभूतआराधन । प्रेतजन्म जाण तामसां ॥२४॥
जेथ तमोगुण प्रधान । तो क्रोधयुक्त पुरुष जाण ।
सदा शत्रूचें करी ध्यान । करावया हनन उद्यतू ॥२५॥
तामसी मंत्र मुकी मैळी । अथवा उच्छिष्टचांडाळी ।
कां प्रेतदेवता कंकाळी । मंत्रशैली हे तेथें ॥२६॥
संस्कार दगड माती । माझें घर हे माझी क्षिती ।
स्वप्नीं निजेला घाली भिंती । एवढी आसक्ती गृहाची ॥२७॥
घर करावया अशक्त । तरी त्या खिंडोराआंत ।
सदा दगडमाती राखत । नांदतें तेथ येवों नेदी ॥२८॥
देहालागीं गेह करणें घडे । तें देह कष्टवी अतिदुर्वाडें ।
तामससंस्कारें रोकडें । केवळ वेडें गृहासक्तीं ॥२९॥
गृहासक्तीचा व्यापारू । जो मरणान्त न सोडी नरू ।
तो जाण तामस संसारू । त्याचा संस्कारू तो माती ॥१३०॥
जेणें थोरावे तमोगुण । तें हें जाण दशलक्षण ।
ऐक राजसाचें चिन्ह । त्याचें भिन्न स्वरूप ॥३१॥
करावें सत्त्वाच्या अंगीकारा । त्यागावा तमोगुण दुसरा ।
पुढें चाविरा मागें लातिरा । ऐक तिसरा रजोगुण ॥३२॥
हो कां शाहाणी सिंदळी नारी । ते पुरुषाचें मन बरें धरी ।
मग ठकोनि जाय व्यभिचारीं । तैसी परी रजोगुणा ॥३३॥
जैसें कां कुचर घोडें । बरें दिसें परी आडवीं अडे ।
कांहीं केल्या न चले पुढें । मागिलीकडे सरों लागे ॥३४॥
तैसी रजोगुणाची स्थिती । त्यागू न संभवे कल्पांतीं ।
धर्म करितो केवळ स्फीती । मनीं आसक्ती कामाची ॥३५॥
सर्वस्व घ्यावया संवचोरू । सवें धांवे होऊनि नफरू ।
तैसा रजोगुणाचा विचारू । कामनासंसारू वाढवी ॥३६॥
धर्म करी कामासक्ती । केलें भोगवी निश्चितीं ।
पाडी जन्ममरणआवर्तीं । कदा कल्पांतीं सुटेना ॥३७॥
सात्त्विक तरले माझेनि भजनें । तामस तरले मद्विरोधध्यानें ।
राजसाचें जन्ममरणधरणें । रजोगुणें उठीना ॥३८॥
जेणें प्रबळ वाढ रजोगुणा । त्या सांगेन मी दशलक्षणां ।
केवळ त्यागावया काम्यकल्पना । या निरूपणा अवधारीं ॥३९॥
राजसाचें प्रवृत्तिशास्त्र । जें केवळ कामनापर ।
जेणें होय इहामुत्र । तेथें अत्यादर राजसा ॥१४०॥
आप म्हणिजे तें तंव जळ । वेळा वाळा सुपरिमळ ।
कर्पूरयुक्त अतिशीतळ । प्रिय प्रबळ तें राजसा ॥४१॥
प्रजासंगति त्याची ऐक । राजवर्गीं सभानायक ।
व्यवहारीं चतुर अतिरंजक । प्रवृत्तिलोक प्रिय त्यासी ॥४२॥
राजद्वारीं कां सभेमाझारीं । बैसावें पारीं अथवा वेव्हारीं ।
कां मंडपतोरणाभीतरीं । सन्मानें करी उपविष्ट ॥४३॥
वेळु न गमे जैं घरिंच्या घरीं । तैं क्रमी चौहाटा नगरीं ।
कां बैसे बुद्धिबळांवरी । अत्यादरीं सादर ॥४४॥
ऐक रजोगुणाची वेळ । सूर्योदयउपरी जो काळ ।
कां राजस जे सांजवेळ । ते ते काळ प्रिय त्यासी ॥४५॥
राजसांचें सकाम कर्म । धनधान्यार्थ करिती धर्म ।
वासना ते पशुपुत्रकाम । स्वप्नीं निष्काम नेणती ॥४६॥
राजसांसी काम गहन । कामासक्ती दीक्षाग्रहण ।
तेंचि त्यांचें जन्म जाण । सदा ध्यान स्त्रियेचें ॥४७॥
मंत्र घ्यावा अभिलाखें । जेणें सन्मान होय लौकिकें ।
ज्याचा सुगरावा थोर देखे । तो मंत्र आवश्यकें आदरी ॥४८॥
संस्कार अतिराजस । शरीरभोगांचे विलास ।
नाना परिमळ बहुवस । उत्तम वास सुधूत ॥४९॥
संस्काराची अंतरनिष्ठा । लौकिकीं व्हावी देहप्रतिष्ठा ।
माझी आज्ञा वंद्य वरिष्ठां । सभेचे चौहाटां मी पूज्य ॥१५०॥
रजोगुण दशलक्षण । उद्धवा त्याची ही वोळखण ।
राजसासी जन्ममरण । सर्वथा जाण सोडीना ॥५१॥
सात्त्विक त्याग करी विवेकनिष्ठें । तामस त्याग करी कडकडाटें ।
राजसासीं त्याग न घडे स्पष्टें । द्रव्यदारालोभिष्टें लोभाळू ॥५२॥
तिहीं गुणांचें लक्षण । म्यां सांगितलें भिन्न भिन्न ।
तिहींचें सर्वसाधारण । सांगेन चिन्ह तें ऐक ॥५३॥
तत्तत्सात्त्विकमेवैषां यद् यद् वृद्धाः प्रचक्षते ।
निंदन्ति तामसं तत्तद् राजसं तदुपेक्षितम् ॥ ५ ॥
विवेकवृद्ध वृद्धाचारें । ज्यातें स्तविती अत्यादरें ।
तें तें सात्त्विक जाण खरें । निजनिर्धारे निश्चित ॥५४॥
विवेकियाचे अनुवादा । ज्या पदार्थांची करिती निंदा ।
ते ते जाण तामसबाधा । माझ्या निजबोधा मानलें ॥५५॥
ज्यातें स्तवित ना निंदित । जीवें भावें उपेक्षित ।
तें राजस जाण निश्चित । बाधा अद्भुत तयाची ॥५६॥
जैसें कां विखें रांधिलें अन्न । वरिवरी गोड अंतरीं मरण ।
तैसा जाण राजस गुण । अतर्क्य बंधन तयाचें ॥५७॥
राजसासी ज्ञानबोधू । करितां थोंटावला वेदू ।
त्याचे उपदेशीं ब्रह्मा मंदू । माझेनेही बोधू न करवे ॥५८॥
याचिलागीं रजोगुण । विवेकी सांडिला उपेक्षून ।
उपेक्षेचें हेंच कारण । तुज म्यां जाण सांगीतलें ॥५९॥
यालागीं सात्त्विक सेवन । साधकीं अवश्य करावें जाण ।
सात्त्विकसेवनाचा गुण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥१६०॥
सात्त्विकान्येव सेवेत पुमान् सत्त्वविवृद्धये ।
ततो धर्मस्ततो ज्ञानं यावत् स्मृतिरपोहनम् ॥ ६ ॥
सात्त्विक द्रव्यें सेवितां । सत्त्ववृद्धी होय तत्त्वतां ।
सत्त्ववृद्धी पुरुषीं होता । धर्म स्वभावतां प्रवर्ते ॥६१॥
धर्मप्रवृत्ति माझें भजन । माझ्या भक्तिउल्हासें जाण ।
भक्तांसी मी होयें प्रसन्न । तैं स्वभावें ज्ञान प्रकाशे ॥६२॥
तत्त्वमस्यादि वाक्यव्युत्पत्ती । ते गुरुद्वारा ज्ञानाची प्राप्ती ।
तरी सत्त्वशुद्धित्वें धर्म भक्ती । कोणे अर्थीं सेवावी ॥६३॥
ऐसा विकल्प जरी तूं धरिसी । उद्धवा ऐक त्याही विचारासी ।
यथार्थ सांगेन तुजपाशीं । सत्त्वशुद्धीसी उपयोगू ॥६४॥
केवळ सत्त्वशुद्धीविण । जाहल्या गुरुवाक्याचें श्रवण ।
तें पां हाटगाण्याऐसें जाण । अनोळखपण स्वस्वरूपा ॥६५॥
आंधळें उपजलें जे कुशीं । स्तनपान करी अहर्निशीं ।
परी तें न देखे माउलीसी । दशा तैशी उपदेशा ॥६६॥
इंद्रियें सचेतनमेळीं । भगवंत सर्वांतें प्रतिपाळी ।
त्यातें न देखती विषयांधळीं । अतिअंध झालीं चित्तशुद्धीविण ॥६७॥
अजागळां लोंबते जाण । मिथ्या भाषण म्हणती ते स्तन ।
त्यापरी सत्त्वशुद्धीविण । वृथा जाण उपदेश ॥६८॥
वाहते उदकीं लिहले लेख । तळीं अक्षर नुमटे एक ।
तेवीं सत्त्वशुद्धीविण देख । निजज्ञान सुटंक प्रकटेना ॥६९॥
झाल्या आपादतां सत्त्वशुद्धी । जंव प्रकटेना धर्मबुद्धी ।
तंव निजज्ञानाची नव्हे सिद्धी । जेवीं ग्रहणामधीं चंद्रमा ॥१७०॥
ऐकतां हरिकथाश्रवण । बाष्प रोमांच स्वेद रुदन ।
रुका वेंचितां जाय प्राण । तेथेंही ब्रह्मज्ञान प्रकटेना ॥७१॥
हृदयींचा लोभ जंव न तुटे । तंव निश्चयज्ञान कैंचे भेटे ।
सत्त्वशुद्धिधर्मू जैं प्रकटे । तैं निजज्ञाननेटें सुपंथीं लागे ॥७२॥
ते चालतां धर्मपंथीं । जै माझी भक्ति होय सांगाती ।
तैं चोरांची न पडे गुंती । शीघ्रगती मज पावे ॥७३॥
ते भक्तीचा सांडितां सांगातू । पुढील अनोळख महापंथू ।
तेथ कामक्रोध करिती घातू । विकल्पआवर्तू बुडविती ॥७४॥
भाग्येंवीण माझी भक्ती । प्राण्यासी नव्हे गा सांगाती ।
जिचे संगें चालतां पंथीं । अल्पही गुंती पडेना ॥७५॥
माझे भक्तीसवें महाशूर । नांवाणिगे नवविध वीर ।
सत्रदबद्ध सदा समोर । महाझुंझार निजबोधें ॥७६॥
यालागीं माझे भक्तीविण । सहस्त्रधा केल्या श्रवण मनन ।
माझी प्राप्ति नव्हे जाण । भजनें पूर्ण मत्प्राप्ती ॥७७॥
सर्व भूतीं भगवद्भावो । या नांव मुख्यभक्ति पहा हो ।
ते सांगाती झालिया स्वयमेवो । कामक्रोधमोहो न शकती बाधूं ॥७८॥
साक्षेपें नेऊनि घागरी । पालथी घातल्या गंगासागरीं ।
जळबिंदु रिघेना भीतरीं । तैशी परी महावाक्या ॥७९॥
यालागीं अत्यादरेंसीं जाण । धर्मयुक्त माझें भजन ।
करितां मी होय प्रसन्न । मत्प्रसादें ज्ञान प्रकाशे ॥१८०॥
लोभ ठेऊनि अर्थस्वार्थीं । कोरडी करितां माझी भक्ती ।
मी प्रसन्न नव्हें श्रीपती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥८१॥
जो धनें मनें काया वचनें । वेंचूनि भजे मजकारणें ।
त्यासीच म्यां प्रसन्न होणें । जेवीं चंद्रकिरणें चकोरा ॥८२॥
व्याली धेनु वत्सा वोरसे । तेवीं मी तुष्टें अतिसंतोषें ।
तेवीं माझेनि प्रसादवशें । माझें ज्ञान प्रकाशे मद्भक्तां ॥८३॥
सगुण सुंदर आणि पतिव्रता । अतिशयें पढियंती होय कांता ।
तिसी सर्वस्व दे न मागतां भर्ता । तेवीं मी मद्भक्तां प्रसन्न ॥८४॥
माझेनि प्रसादें प्रकाशे ज्ञान । श्रुति स्मृती नांव म्हणती जाण ।
सविलास अविद्यानिरसन । ’अपोहन’ या नांव ॥८५॥
गुणास्तव देह जाण । देहास्तव उपजे ज्ञान ।
तेणें ज्ञानें गुणनिर्दळण । देहनिरसन न घडे म्हणसी ॥८६॥
हे गोष्टी तूं म्हणसी कुडी । कीं पक्षी आपुले पांख मोडी ।
नारळ नारळीतें तोडी । स्वमांसाची गोडी व्याघ्र चाखे ॥८७॥
हें न घडतें जैं घडों बैसे । तैं देहींचेनि ज्ञानें गुणदेह नासे ।
हा विकल्पू धरिसी मानसें । ऐक अनायासें तो निरासू ॥८८॥
वेणुसङ्घर्षजो वह्निर्दग्ध्वा शाम्यति तद्वनम् ।
एवं गुणव्यत्ययजो देहः शाम्यति तत्क्रियः ॥ ७ ॥
दैवें वायूच्या कल्लोळीं । परस्परें वेळूजाळीं ।
स्वजातिकांचणीं इंगळी । पेटली ते होळी वनाची करी ॥८९॥
अग्नि उपजला जे कांडीं । तेंही कांडें जाळूनि सांडी ।
वनीं नुरवूनियां काडी । स्वयें राखोंडी होऊनि विझे ॥१९०॥
तेवीं वैराग्याभ्यासवायूंनीं । होतां त्रिगुणांची कांचणी ।
तेथें प्रकटला ज्ञानाग्नी । अविद्यावनीं दाहकू ॥९१॥
तो हरिगुरुकृपा खवळला । वृत्तिरूपें प्रज्वळला ।
देहद्वयेंसीं लागला । प्रवर्तला गुणांतें जाळूं ॥९२॥
जळाल्या आषातृष्णेच्या पाळी । जळालीं कामलोभांची कोल्हीं ।
क्रोधव्याघ्राची होळी झाली । आगी लागली मदगजा ॥९३॥
जाळिली स्नेहाची आरांटी । जाळिली असत्याची बोरांटी ।
जाळिला मोहअजगरू उठाउठी । जाळिला शेवटीं काळविट काळू ॥९४॥
उठिला अहंकाराचा सोरू । धरितां न धरे अनिवारू ।
तोही जाळिला दुर्धरू । वणवा चौफेरू कोंडला ॥९५॥
पळूनि जावयापुरता । अणुभरी ठावो नुरेचि रिता ।
एवं जळाला तो पळतपळतां । अहंसोरु सर्वथा निमाला ॥९६॥
नवल अग्नीचें विंदाण । आपणिया जाळी आपण ।
दाहकशक्तीतें जाळून । स्वस्वरूपीं जाण उपरमे ॥९७॥
ऐसें ऐकोनि निरूपण । उद्धवासी विस्मयो गहन ।
जनास केवढी नागवण । आप आपणिया आपण वोढवली ॥९८॥
नश्वरदेहाचिये साठीं । पाविजे परब्रह्माची पुष्टी ।
ते सांडूनियां करंटीं । विषयनिष्ठीं मरमरों मरती ॥९९॥
सात्त्विकसेवनें सत्त्ववृद्धी । तेणें अलभ्य लाभे सिद्धी ।
ते सांडोनियां दुर्बुद्धी । विषयविधीं रातले ॥२००॥
केवढा नाडू मांडला लोकां । ऐशी जीवींची आशंका ।
यालागीं यदुनायका । आदरें देखा पुसत ॥१॥
श्रीउद्धव उवाच ।
विदन्ति मर्त्याः प्रायेण विषयान् पदमापदाम् ।
तथापि भुञ्जते कृष्ण तत्कथं श्वखराजवत् ॥ ८ ॥
उद्धव म्हणे श्रीमुकुंदा । ऐक सर्वज्ञा गोविंदा ।
विषयांची पदोपदीं आपदा । सर्वीं सर्वदा कळलीसे ॥२॥
जो झाला विषयाधीन । तो सर्वीं सर्वत्र सदा दीन ।
ऐसें जाणतजाणतां जन । आसक्ति गहन विषयांची ॥३॥
जैसें कां श्वान आणि खर अज । तैसे विषयांसी लोक निर्लज्ज ।
सांडूनि स्वहिताचें काज । का विषयांचे भोज नाचती ॥४॥
शुनी वसवसोनि पाठीं लागे । श्वान सवेंच लागे मागें ।
पुच्छ हालवूनि हुंगे । लाज नेघे जनाची ॥५॥
काणा कुंटा व्याधिव्याप्त । चिंता कांठफरा गळां वाहत ।
तोही शुनीमागें धांवत । कामासक्त अविचार ॥६॥
शुनी सक्रोधें वसवसी । तें गोड लागे श्वानासी ।
जीवित बांधलें तिच्या पुंसीं । तीमागमागेंसीं हिंडतू ॥७॥
अंगीं अंगा होतां भेटी । सक्रोध शुनी लागे पाठीं ।
तरी न सोडी पुसांटी । कुंकांत उठी कामासी ॥८॥
ऐशा संकटीं जैं भोग चढे । तैं भोगासवेंचि आडकोनि पडे ।
हड हड करिती चहूंकडे । जगापुढें फजीती ॥९॥
निंदेचे सैंघ वाजती धोंडे । मूर्ख तेही थुंकिती तोंडें ।
ऐंसेंचि पुरुषासही घडे । तरीही आवडे अतिकामू ॥२१०॥
श्वानाचें हेंड तत्काळ सुटे । मनुष्याचें आकल्प न सुटे ।
स्त्रीलोभाळू अतिलोभिष्ठे । तीलागीं संकटें नाना सोशी ॥११॥
नातरी गाढवाच्या परी । दूरी देखोनियां खरी ।
भुंकत धांवे तीवरी । लाज न धरी सर्वथा ॥१२॥
खरी पळे पुढेंपुढें । खरू धांवे वाडेंकोडें ।
लाता हाणोनि फोडी जाभाडें । तरी पुढेंपुढें धसो लागे ॥१३॥
लाता हाणे उरावरी । तरी तिची प्रीती धरी ।
ऐशिया स्त्रियांचे घराचारीं । खराच्यापरी नांदती ॥१४॥
नातरी बोकडाची गति जैशी । तैशी दशा दिसे पुरुषासी ।
मारूं आणिल्या पशुहत्यार्यापाशीं । तरी शेळ्यांसी सेवित ॥१५॥
स्वयाती मारितां देखे । अनुताप नेघे तेणें दुःखें ।
मृत्युसमीपही अभिलाखें । कामसुखें वांछिती ॥१६॥
पूर्ण मृत्यूची पायरी । तें वार्धक्य वाजलें उरीं ।
तरी धांवे विषयावरी । आठवू न धरी मरणाचा ॥१७॥
मेष मारूं आणिला घातकें । निजसख्यांतें मारितां देखे ।
तें न मनूनियां यथासुखें । अजीसीं हरिखें रमों धांवे ॥१८॥
मेष श्वान आणि खर । हे ऋतुकाळींचि विषयतत्पर ।
त्याहूनि विशेषेंसीं नर । कामी दुर्धर सर्वदा ॥१९॥
गर्भ संभवल्यापाठीं । श्वानही स्त्रीभोगासी नुठी ।
पुरुषाची अभिनव गोठी । गरोदर गोमटी भोगिती ॥२२०॥
गाढव गाढवीसी बुंथड । न करी अलंकार मोथड ।
मनुष्यासी स्त्रियेचें कोड । तिचें वालभ वाड वाढवी ॥२१॥
दांडा गोंडा मूद वेणी । टिळकुवरी रत्नखेवणी ।
नाकींचें हालों दे सुपाणी । हें मनुष्यपणीं वालभ ॥२२॥
जरी प्रसूतिकाळ निकट । गाड्याएवढें वाढलें पोट ।
तरी कामचारी विवेकनष्ट । रमताती दुष्ट स्त्रियांसीं ॥२३॥
अस्थि मांस विष्ठा मूत । तेणें कामिनी पूर्ण भरित ।
ते कुश्चळीं जन कामासक्त । जाणोनि होत कां देवा ॥२४॥
या प्रश्नाचें प्रत्युत्तर । तीं श्लोकीं सांगे शार्ग्ङधर ।
कामासक्तीचा विचार । ऐक सादर उद्धवा ॥२५॥
श्रीभगवानुवाच ।
अहमित्यन्यथाबुद्धिः प्रमत्तस्य यथा हृदि ।
उत्सर्पति रजो घोरं ततो वैकारिकं मनः ॥ ९ ॥
मोहप्रमत्त विवेकशून्य । त्या पुरुषांच्या ठायीं जाण ।
देहात्मवादें अभिमानें । रजोगुणें खवळला ॥२६॥
जैसा मदिरापानें उन्मत्तू । विसरूनि आपुला निजस्वार्थू ।
मग अन्योन्य अनर्थू । आत्मघातू करूं धांवे ॥२७॥
तेवीं शुद्ध बुद्ध नित्यमुक्तु । हा विसरोनि निजस्वार्थु ।
रजोगुणें लोलंगतु । कामासक्तु नरू कीजे ॥२८॥
रजीं रंगल्या अभिमान । दुःखरूप तो दारुण ।
दुर्धर वाढे रजोगुण । विचारी मन तेणें होय ॥२९॥
रजोयुक्तस्य मनसः सङ्कल्पः सविकल्पकः ।
ततः कामो गुणध्यानाद् दुःसहः स्याद्धि दुर्मतेः ॥ १० ॥
जैं रजोयुक्त झालें मन । तैं संकल्पविकल्प गहन ।
एकांतीं घातल्या आसन । ध्यानीं चिंतन स्त्रियेचें ॥२३०॥
रजोगुणें कामासक्ती । होय दुष्ट वासना दुर्मती ।
कामावांचूनि चित्तीं । आणिक स्फुर्ती स्फुरेना ॥३१॥
जनीं वनीं आणि विजनीं । जागृतीं सुषुप्तीं स्वप्नीं ।
ध्यानीं मनीं चिंतनीं । स्त्रीवांचूनी स्मरेना ॥३२॥
कामिनीकामाचा अध्यास । हावभाव अतिविलास ।
गुणलावण्य सुरतरस । आसक्त मानस ते ठायीं ॥३३॥
रतिसुखाचा आराम । कामिनीक्रीडेचा संभ्रम ।
तेणें दुर्धर झाला जो काम । तयासि नियम चालेना ॥३४॥
धनधान्यपुत्रसुख । वांछी इहलोकपरलोक ।
हा रजोगुणाचा देख । अलोलिक अतिकामू ॥३५॥
करोति कामवशगः कर्माण्यविजितेन्द्रियः ।
दुःखोदर्काणि सम्पश्यन् रजोवेगविमोहितः ॥ ११ ॥
जेथ रजाचा वेग उदित । तेथ कामग्रहो खवळे अद्भुत ।
जो पुरुष झाला कामग्रस्त । तो सदा अंकित कामाचा ॥३६॥
ज्यासी विवेक नाहीं मानसीं । तो जाण पां कामाची आंदणी दासी ।
काम नाचवी जैसें त्यासी । तेणें विकारेंसीं नाचत ॥३७॥
कामांकित झालिया पुढें । सकाम कर्म करणें पडे ।
ज्याचें उत्तरोत्तर दुःख वाढे । अतिदुर्वाडें गर्वितु ॥३८॥
रजोगुणें अतिमोहित । यालागीं अजितेंद्रिय अयुक्त ।
जन्ममरणांचा अंकित । कर्में करीत तद्रूपें ॥३९॥
रजोगुणाचा अतिबाध । तेणें जन केले विषयांध ।
रजरागी महामंद । जाण प्रसिद्ध उद्धवा ॥२४०॥
रजें बांधल्यापाठीं जाण । होय महामोहाचें संचरण ।
तेव्हां भ्रमाचें वाउधाण । सैरा तमोगुण उल्हासे ॥४१॥
ऐशी प्राणियांची मती । उद्धवा जाण निश्चितीं ।
यालागीं काम ते सेविती । नव्हे विरक्ती विषयांची ॥४२॥
तुज ऐसें वाटेल चित्तीं । बुडाली तरणोपायस्थिती ।
खुंटली प्राण्यांची परम गती । विषयासक्ती अनिवार ॥४३॥
जीवा अविद्याविषयसंबंधू । याचा बाधू अतिसुबद्धू ।
अविद्यायोग अनादिसिद्धू । तेणें दृढ भेदू जीवासी ॥४४॥
अंतःकरणही अनादी । प्रवाहरूपें त्याची सिद्धी ।
तेणें दृढ झाली विषयबुद्धी । त्याग त्रिशुद्धी घडेना ॥४५॥
सत्त्वीं उत्पन्न अंतःकरण । परी तें प्रकृतिकार्य जाण ।
तेथें भोगाध्यासें रजोगुण । खवळला कोण आवरी ॥४६॥
विषयीं बांधिले विवेकी । तो विषयत्याग नव्हे ये लोकीं ।
उद्धवा तुझी आशंका हेच कीं । ऐक तेविखीं उपावो ॥४७॥
विवेकियांच्या ठायीं । विषयबुद्धि नुपजे पाहीं ।
विक्षेपू झाल्या कहींबहीं । अभ्यासू तिंहीं करावा ॥४८॥
रजस्तमोभ्यां यदपि विद्वान् विक्षिप्तधीः पुनः ।
अतन्द्रितो मनो युञ्जन् दोषदृष्टिर्न सज्जते ॥ १२ ॥
हो कां रजतमांचेनि गुणें । जरी बुद्धि विक्षिप्त केली तेणें ।
तरी आळस सांडूनि सज्ञानें । आवरणें मनातें ॥४९॥
अस्थिमांसाचा घडिला । विष्ठामूत्रांचा कोथळा ।
स्त्री विचारितां कांटाळा । नरकजिव्हाळा तो भोगू ॥२५०॥
भोगीं दावूनि दोषदृष्टी । मनासी विषयांची तुटी ।
करावी गा उठाउठी । नेमूनि निहटीं मनातें ॥५१॥
ऐसेनिही मन अतिदुर्धर । नियमासी नावरे अनावर ।
साधकांसी अतिदुस्तर । अशक्त नर ये अर्थीं ॥५२॥
तरी ऐक बापा सावधान । मनोनिग्रहाचें लक्षण ।
तेंही सांगेन साधन । जेणें प्रकारें मन आकळे ॥५३॥
अप्रमत्तोऽनुयुञ्जीत मनो मय्यर्पयञ्छनैः ।
अनिर्विण्णो यथाकालं जितश्वासो जितासनः ॥ १३ ॥
आळसनिद्रेसी दवडूनि दूरी । जो सावधान निजवृत्ति धरी ।
माझें चिद्रूप निर्धारीं । शनैः शनैः करी अभ्यासू ॥५४॥
अभ्यासीं प्रथम भूमिका । शिकावी आसनगाढिका ।
मूळबंध अतिनेटका । आसनजयो देखा शिकावा ॥५५॥
आसनजयो आल्या हाता । सहजें चढे योगपंथा ।
तेथें प्राणापानसमता । अभ्यासितां हों लागे ॥५६॥
विषय ते मनाआधीन । मन पवनासी वश्य जाण ।
अभ्यासें वश केला पवन । सहजें मन स्थिरावे ॥५७॥
यापरी जो हळू हळू । अभ्यासें सार्थक करी काळू ।
अविरक्त परी प्रबळू । होय भुकाळू परमार्थी ॥५८॥
हरिचिंतनीं एकाग्र मन । तैं एक होती प्राणापान ।
हाचि पवनजयो पूर्ण । योगसाधन सहजेंचि ॥५९॥
तंव प्राणापान सम जोडी । षट्चक्रांचे पदर फोडी ।
तैं विषयांतें चित्त सांडी । विषयो वोसंडी चित्तातें ॥२६०॥
यापरी या अभ्यासवाटे । सकाम कामाचा तटका तुटे ।
सनकादिक येणें परिपाठें । म्यां आत्मनिष्ठे लाविले ॥६१॥
एतावान् योग आदिष्टो मच्छिष्यैः सनकादिभिः ।
सर्वतो मन आकृष्य मय्यद्धाऽऽवेश्यते यथा ॥ १४ ॥
येणेंचि उपदेशें देख । माझे शिष्य सनकादिक ।
अभ्यासबळें अलोकिक । निजात्मसुख पावले ॥६२॥
तो उपदेश कोण म्हणसी । जो वियोग चित्तविषयांसी ।
हें म्यां सांगोनियां त्यांसी । आत्माभ्यासीं लाविलें ॥६३॥
मन जेथें जेथें जाये । तेथें तेथें वस्तूचि आहे ।
येणें अभ्यासें लवलाहें । सनकादिक पाहें सिद्ध झाले ॥६४॥
चित्तासी विषयांचा वियोगू । हा सनकादिकीं साधिला योगू ।
त्यांसी उपदेशावया सांगू । मी स्वयें श्रीरंगू उपदेष्टा ॥६५॥
तें ऐकोनि उद्धव पाहीं । विचारी आपुलिया ठायीं ।
मी श्रीकृष्णावेगळा कंहीं नाहीं । सनकादिक कंहीं उपदेशिले ॥६६॥
सनकादिक ब्रह्मशीळ । पूर्वीं जाहले बहुकाळ ।
कृष्ण ये काळींचें देवकीबाळ गुरुत्व केवळ घडे कैसें ॥६७॥
श्रीउद्धव उवाच ।
यदा त्वं सनकादिभ्यो येन रूपेण केशव ।
योगमादिष्टवानेतद् रूपमिच्छामि वेदितुम् ॥ १५ ॥
उद्धव म्हणे गा केशवा । सनकादिकांसी केव्हां ।
उपदेश केला गा तुवां । जवळी तेव्हां मी कां नव्हतों ॥६८॥
येणेंचि रूपें हृषीकेशी । योग सांगीतला तयांसी ।
किंवा रूपांतरें म्हणसी । तें जाणावयासी मज इच्छा ॥६९॥
कोण काळ समयो कोण । कोण योग कैसा प्रश्न ।
तें कृपा करोनि आपण । मज संपूर्ण सांगावें ॥२७०॥
ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । कृपा कळवळला नारायण ।
हंसइतिहासनिरूपण । आपुलें आपण सांगत ॥७१॥
श्रीभगवानुवाच ।
पुत्रा हिरण्यगर्भस्य मानसाः सनकादयः ।
पप्रच्छुः पितरं सूक्ष्मां योगस्यैकान्तिकीं गतिम् ॥ १६ ॥
ब्रह्मयाचे मानसपुत्र । महाप्रसिद्ध सनत्कुमार ।
तिंहीं सत्यलोकीं प्रश्न थोर । अतिदुस्तर पूशिला ॥७२॥
अतिसूक्ष्म योगगती । दुर्ज्ञेय स्वस्वरूपस्थिती ।
परम कठिण प्रश्नोक्ती । पित्याप्रती पूशिली ॥७३॥
सनकादय ऊचुः ।
गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रभो ।
कथमन्योन्यसंत्यागो मुमुक्षोरतितितीर्षोः ॥ १७ ॥
सनकादिक पुसत । विषयांच्या ठायीं चित्त ।
स्वभावें असे विषयासक्त । तें विषयीं सतत आवेशलें ॥७४॥
तैसेचि विषय पाहीं । प्रवेशले चित्ताच्या ठायीं ।
वासनारूपें जडले तेही । निघों कंहीं नेणती ॥७५॥
फळ काळ दोनी नाहीं । तरी तैंचे आंबे गोड पाहीं ।
ऐसे विषय चित्ताचे ठायीं । रिघाले कंहीं न निघती ॥७६॥
पर्णिली कांता माहेरा जाये । चित्तीं रिघाली दूरी न राहे ।
यापरी विषयो पाहें । जडला ठाये चित्तासी ॥७७॥
चित्त विषयो अन्योन्यत्यागू । मुमुक्षां केवीं घडे चांगू ।
ये उपायीं उपाययोगू । स्वामीनें साङ्गू सांगावा ॥७८॥
श्रीभगवानुवाच ।
एवं पृष्टो महादेवः स्वयंभूर्भूतभावनः ।
ध्यायमानः प्रश्नबीजं नाभ्यपद्यत कर्मधीः ॥ १८ ॥
ज्यासी अग्रपूजेचा सन्मान । श्रेष्ठ देवांमाजीं महिमान ।
महादेव म्हणावया कारण । ब्रह्मयासी जाण या हेतू ॥७९॥
जो आंगें स्त्रजी चराचर । जो वेदांचें निजमंदिर ।
त्या ब्रह्मयाप्रती अतिगंभीर । प्रश्न महाथोर पुत्रीं केला ॥२८०॥
त्या प्रश्नाची प्रश्नोत्तरविधी । ब्रह्मयासी न कळे त्रिशुद्धी ।
कर्मजड झाली बुद्धी । बोधकसिद्धी स्फुरेना ॥८१॥
प्रश्न अत्यंत सखोल पडिला । तेणें ब्रह्मा वेडावला ठेला ।
कांहीं न बोलवे जी बोला । तो चिंतूं लागला मज तेव्हां ॥८२॥
सनकादिकांची प्रश्नावस्था । सत्यलोकीं समस्तांदेखतां ।
न कळे न म्हणवे सर्वथा । सांगों जातां नव्हे बोध ॥८३॥
ऐसें ब्रह्मयासी दुर्घट । कांहीं न बोलवे स्पष्ट ।
परम देखोनि संकट । मी ज्ञानवरिष्ठ चिंतिलों ॥८४॥
स मामचिंतयद् देवः प्रश्नपारतितीर्षया ।
तस्याहं हंसरूपेण सकाशमगमं तदा ॥ १९ ॥
निरसावया पुत्राचें अज्ञान । आणि तरावया त्यांचा प्रश्न ।
ब्रह्मा करी माझें चिंतन । तेव्हां माझेंही मन कळवळलें ॥८५॥
ब्रह्मा माझे पोटींचे बाळ । त्यासी कर्मजाड्यें आलें पडळ ।
तें निरसावया तत्काळ । हंस केवळ मी जाहलों ॥८६॥
प्रश्न केला अपरंपार । जो परमहंसाचें परम सार ।
त्याचा पावावया परपार । हंसरूपधर मी जाहलों ॥८७॥
नातळे वर्णव्यक्तिविलास । तो मी श्वेतवर्ण स्वप्रकाश ।
स्वयें झालों राजहंस । ब्रह्मपुत्रांस उपदेशावया ॥८८॥
सृष्टि स्त्रजावयाचे विधी । विधाता लागला त्रिशुद्धी ।
तेणें कर्मजड झाली बुद्धी । निजज्ञानसिद्धी विसरला ॥८९॥
जो म्हणे मी कर्माधिकारी । तेव्हांचि तो देहधारी ।
तो परमार्थाचे नगरीं । न सरे निर्धारीं बाह्यमुद्रा ॥२९०॥
’न कर्मणा न प्रजया’ ऐसी वेदोक्ति । कर्म निषेधें त्यागवि श्रुती ।
तेणें कर्में ब्रह्मप्राप्ती । जे म्हणती ते अज्ञान ज्ञाते ॥९१॥
म्यां उपदेशिलें ब्रह्मयासी । शेखीं कर्मजाड्य आलें त्यासी ।
केवळ कर्में कर्मठासी । मुक्ति तयासी कैसेनी ॥९२॥
ब्रह्मा अदृष्टद्रष्टा लोकीं तिहीं । तो कर्मजाड्यें झाला विषयी ।
इतरांचा तो पाड कायी । ठकले ये ठायीं सज्ञान ॥९३॥
सांगतां पुत्रांचा प्रश्न । उजळेल ब्रह्मयाचें निजज्ञान ।
ऐसें साधोनियां विंदान । सत्यलोकीं जाण उतरलों ॥९४॥
प्रश्नकर्ते सनकादिक । वक्ता सत्यलोकनायक ।
दोहींसीही पडली अटक । ते काळीं देख मी आलों ॥९५॥
नासों नेदितां साचार । हंस निवडी क्षीरनीर ।
तैसें निवडावया सारासार । ज्ञानचतुर मी राजहंस ॥९६॥
पूर्वपुण्यसंचयेंवीण । विमानेंवीण स्वयें गमन ।
सत्यलोकीं आगमन । कोणाचेंही जाण कदा नव्हे ॥९७॥
मी पापपुण्यातीत पाहीं । यालागीं मज पाप पुण्य नाहीं ।
पाखीं कां चालोनि पायीं । तो मी सर्वां ठायीं सर्वगतू ॥९८॥
त्या सत्यलोका मी अवचितां । हंसस्वरूपें झालों येता ।
त्या मज देखोनियां समस्तां । परमाश्चर्यता वाटली ॥९९॥
दृष्ट्वा मां त उपव्रज्य कृत्वा पादाभिवंदनम् ।
ब्रह्माणमग्रतः कृत्वा पप्रच्छुः को भवानिति ॥ २० ॥
परब्रह्मैक परम मूर्ती । मज येतां देखोनि हंसस्थितीं ।
उभे ठाकोनि सामोरे येती । चरण वंदिती साष्टांग ॥३००॥
ब्रह्मसदनीं वेद मूर्तिमंत । पुण्यही मूर्तिमंत तेथ ।
सत्यलोकीं मूर्तिमंत सत्य । तपादि समस्त मूर्तिमंतें ॥१॥
त्या समस्तां देखतां जाण । ब्रह्मयानें पुसावें तूं कोण ।
पुसल्या येईल नेणतेपण । यालागीं मौन धरोनि ठेला ॥२॥
ब्रह्मा पुढें करूनि जाण । सनकादिकीं आपण ।
मज केला गा तिंहीं प्रश्न । तुम्ही कोण कोठील ॥३॥
इत्यहं मुनिभिः पृष्टस्तत्त्वजिज्ञासुभिस्तदा ।
यदवोचमहं तेभ्यस्तदुद्धव निबोध मे ॥ २१ ॥
ब्रह्मयासी पुसिला जो प्रश्न । त्याचा तत्त्वार्थ जाणावया जाण ।
मज पुशिलें तिंहीं तूं कोण । अतिविचक्षण जिज्ञासू ॥४॥
त्यासी स्थूळ लिंग कारण । यावेगळी वस्तु चिद्धन ।
सांगावया प्रश्नखंडण । तीं श्लोकीं जाण म्यां केलें ॥५॥
करोनियां प्रश्नखंडण । नित्यानित्यविवेकज्ञान ।
त्यांसी म्यां सांगीतलें जाण । तेंचि निरूपण तूं ऐक ॥६॥
सनकादिकांसमान । उद्धवा तुज मी मानीं जाण ।
यालागीं त्यांचें ज्ञानकथन । ऐक सांगेन म्हणतसें ॥७॥
तें अतिश्रेष्ठ जुनाट ज्ञान । उद्धवा परिसें सावधान ।
ऐसें ऐकोनियां वचन । येरें मनाचे कान पसरले ॥८॥
देहद्वय सांडोनि मागें । उद्धव श्रवण झाला सर्वांगें ।
यालागीं स्वयें श्रीरंगें । गुह्य ज्ञान स्वांगें सांगीतलें ॥९॥
देवालयीं लागे रत्नखाणी । त्यांमाजीं सांपडला स्पर्शमणी ।
अमृत स्त्रवे त्यापासोनि । तैसा सभाग्यपणीं उद्धवू ॥३१०॥
सांगता श्रीमहाभागवता । श्रीकृष्णासारिखा वक्ता ।
त्याहीमाजी हंसगीतकथा । आदरें सांगता हरि झाला ॥११॥
सनकादिकांची जे प्राप्ती । ते दाटूनि उद्धवाचे हातीं ।
स्वयें देतसे श्रीपती । त्याचें भाग्य किती वर्णावें ॥१२॥
ब्रह्मरूप स्वयें वक्ता । तोही उपदेशी ब्रह्मकथा ।
गुरु ब्रह्मचि स्वभावतां । हे सभाग्यता उद्धवीं ॥१३॥
यालागीं निजभाग्यें भाग्यवंतू । जगीं उद्धवचि अतिविख्यातू ।
ज्यालागीं स्वयें जगन्नाथू । ज्ञानसमर्थू तुष्टला ॥१४॥
वस्तुनो यद्यनानात्वं आत्मनः प्रश्न ईदृशः ।
कथं घटेत वो विप्रा वक्तुर्वा मे क आश्रयः ॥ २२ ॥
परमात्मा अवघा एक । तेथ ’मी तूं’ हें न रिघे देख ।
’तूं कोण’ हें जें वाचिक । वृथा शाब्दिक वाचाळे ॥१५॥
तुम्हीं केला जो प्रश्न । त्यासी द्यावया प्रतिवचन ।
वक्त्यासी आश्रयो नाहीं जाण । मीतूंपण दिसेना ॥१६॥
तुम्हीं पुसिलें नेणोन । म्यां काय सांगावें जाणोन ।
मूळीं नाहीं मीतूंपण । पुशिला प्रश्न तो मिथ्या ॥१७॥
नामरूपवर्णव्यक्ती । नाहीं स्वजातिविजाती ।
विप्र हो तुमची वचनोक्ती । न घडे निश्चितीं सत्यत्वें ॥१८॥
चारी पुरुषार्थ पूर्ण करिती । हे विप्रनामाची परमख्याती ।
त्या तुम्हां सज्ञानाची प्रश्नोक्ती । न घडे निश्चितीं विप्र हो ॥१९॥
असावें जरी बहुपण । तरी पुसणें घडे तूं कोण ।
आत्म्याचे ठायीं ऐसा प्रश्न । न घडे जाण सर्वथा ॥३२०॥
प्रश्न न घडे आत्म्याच्या ठायीं । जरी म्हणाल देहाविषयीं ।
तेंही न घडे गा पाहीं । तो देहाचे ठायीं योजेना ॥२१॥
पञ्चात्मकेषु भूतेषु समानेषु च वस्तुतः ।
को भवानिति वः प्रश्नो वाचारंभो ह्यनर्थकः ॥ २३ ॥
आदी ब्रह्मा अंतीं मशक । देह तितुका पांचभौतिक ।
तेथ तूं कोण म्हणावया देख । वेगळीक दिसेना ॥२२॥
कटक कुंडलें मुकुट माळा । करमुद्रिका कटिमेखळा ।
अलंकार पाहातां डोळां । सुवर्णावेगळा अंशु नाहीं ॥२३॥
कां घडा गाडगें वेळणी । परळ रांजण माथणी ।
हें मृत्तिकेवांचुनी । आन कांहीं असेना ॥२४॥
तेवीं सर्व देहीं देहत्वें जाण । पांचभौतिक समसमान ।
तेथ म्हणावया तूं कोण । वेगळेपण असेना ॥२५॥
वस्तु वस्तुत्वें समसमान । भूतें भूतत्वें समान जाण ।
तेथ प्रश्नोक्ति वाचारंभण । ’तूं कोण’ हें अनर्थू ॥२६॥
हो कां आपणिया आपण । जो कोणी पुसेल तूं कोण ।
तो अतिभ्रमें भुलला जाण । निजात्मज्ञान विसरला ॥२७॥
विचारितां प्रश्नाचा अर्थू । एवढा दिसतसे अनर्थू ।
कांहीं भासेना परमार्थू । तूं कोण हा व्यर्थू प्रश्न तुमचा ॥२८॥
देहासी तूं कोण ऐसें । आत्मा जैं स्वयें पुसे ।
तैं आत्मत्वा लागलें पिसें । अतिभ्रंशें भूलला ॥२९॥
दोराअंगीं सर्प नसे । त्यावरी तो भ्रमें भासे ।
त्या सर्पातें दोरू पुसे । तूं कोण ऐसें तें मिथ्या ॥३३०॥
या रीतीं त्यांचें प्रश्नखंडन । उद्धवा तैं म्यां केलें जाण ।
तेणें भेदाचें निरसन । वचनोक्तीं जाण दाविलें ॥३१॥
प्रश्नखंडणाचे अर्थें । कैंचीं करणें कैंचीं भूतें ।
भेद नाहीं जीवशिवांतें । हेंही त्यांतें सूचिलें ॥३२॥
याहीवरी जे कथा गहन । परम कारणेंसीं अभिन्न ।
त्यांसी म्यां सांगीतलें निजज्ञान । ऐक सावधान उद्धवा ॥३३॥
मनसा वचसा दृष्ट्या गृह्यतेऽन्यैरपीन्द्रियैः ।
अहमेव न मत्तोऽन्यद् इति बुध्यध्वमञ्जसा ॥ २४ ॥
मजवेगळा तिळाइतुका । रिता ठावो नाहीं देखा ।
तेथ व्याप्य आणि व्यापका । अभिन्नत्व देखा सहजचि ॥३४॥
मनाच्या संकल्पा आलें जें जाण । त्यासी शाब्दिक म्हणती भिन्न ।
माझ्या स्वरूपाचा विवर्त तें मन । हे अभिन्न खूण कळेना ॥३५॥
मन लक्षितां सावधान । सर्वथा लक्षेना तें जाण ।
परब्रह्मही अलक्ष्य पूर्ण । दोनी समान चिद्रूपें ॥३६॥
शिंपीच्या अंगीं रुपें आभासे । तेंचि तेथें साचें नसे ।
माझ्या स्वरूपीं मन तैसें । मिथ्या भासे कल्पनामात्र ॥३७॥
विचारितां शब्दमहिमान । शब्द स्वरूपें ज्ञानघन ।
ज्ञानार्थेंवीण वचन । अल्पही जाण असेना ॥३८॥
वक्ता वाच्य वचन । तीनी मीचि आहें जाण ।
बोलु बोलका मजवीण । दुसरा जगीं कोण असे ॥३९॥
मी वेदू जाण पां वेदांचा । प्रणवरूप मीचि साचा ।
मुख्य वाचेची मीचि वाचा । वेगळा शब्दाचा ठावो नाहीं ॥३४०॥
दृष्टीचें जें देखणेंपण । देखणें तेंचि मुख्य ज्ञान ।
तेंचि जाण ब्रह्म पूर्ण । चैतन्यघन निजदृष्टीं ॥४१॥
मीचि डोळा मीचि देखता । दृश्य द्रष्टा मीचि तत्त्वतां ।
मजवेगळी देखणी अवस्था । नाहीं सर्वथा तिहीं लोकीं ॥४२॥
मीचि डोळियांचा निजडोळा । मी सर्वांगदेखणा सोज्ज्वळा ।
मजवेगळी देखणी कळा । नाहीं जिव्हाळा आणिकांचा ॥४३॥
मीचि शब्दांतें शब्दविता । मीचि श्रवणांमाजीं श्रोता ।
ऐशिया एकात्मता पाहतां । शब्द निःशब्दता परब्रह्म ॥४४॥
कान वचन मीचि श्रोता । मीचि जाणता शब्दार्था ।
ऐकणाही मजपरता । नाहीं तत्त्वतां श्रवणाचा ॥४५॥
मीचि घ्राण मीचि वास । मीचि जाणता सुवास ।
मजवेगळा रहिवास । परिमळास असेना ॥४६॥
रसना रसज्ञत्वें चोखडी । परी ते केवळ चामडी ।
कापूनि सोडिल्या बापुडी । गोडी अगोडी ते नेणे ॥४७॥
मीचि रसू मीचि रसना । स्वादु सेविता मीचि जाणा ।
मजवेगळा चवीचाखणा । रसज्ञपणा आन नाहीं ॥४८॥
इतर इंद्रियप्रवृत्ती । त्याही मद्रूप जाण निश्चितीं ।
मी सर्वात्मा आत्ममूर्ती । क्रियाशक्ती तेही मीचि ॥४९॥
पांचभौतिक देहाचा गोळा । भ्रांत म्हणती मजवेगळा ।
चुकोनि व्यापका सकळा । तो कोठें निराळा राहों लाहे ॥३५०॥
जैसे जळींचे जळतरंग । जळरूपें जळीं क्रीडती चांग ।
तैसे माझ्या स्वरूपीं साङ्ग । देह अनेग मद्रूपे ॥५१॥
हो कां घृताची पुतळी । थिजोनि जाली एके काळीं ।
परी ते नव्हे घृतपणावेगळी । तेवीं भूतें झालीं मजमाजीं ॥५२॥
जळीं जळाची जळसागर । जळामाजीं भासली साकार ।
तैसें मजमाजीं चराचर । अभिन्न साचार मद्रूपीं ॥५३॥
जैसा एकला एक तंतू । सुतेंचि विणिला सुताआंतू ।
त्यां वेगळाले म्हणती तांतू । तैसें मजआंतू जग भासे ॥५४॥
तंतू पाहतां वस्त्र न दिसे । आत्मा लक्षितां जगचि नसे ।
येणें अद्वैततत्त्वसौरसें । आहे अनायासें परब्रह्म ॥५५॥
ऐसा अद्वैतबोधें मी एकू । सर्वात्मा सर्वात्मकू ।
हा निश्चयेंसीं विवेकू । बुद्धिबोधें निष्टंकू जाणावा ॥५६॥
मीचि एक सर्वां ठायीं । हेंचि दृढ धरिल्या पाहीं ।
मग साधनाचें कार्य नाहीं । ठायींच पाहीं नित्यमुक्त ॥५७॥
सर्वात्मा चैतन्यघन । अतिसुलभ हें निजज्ञान ।
उद्धवा म्यां हें सांगोन जाण । भेदखंडण केलें त्यांचें ॥५८॥
सनकादिकांचा पूर्वील प्रश्न । जो ब्रह्मादिकां अटक जाण ।
त्याचेंही म्यां प्रतिवचन । विवंचूनि ज्ञान सांगितलें ॥५९॥
गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रजाः ।
जीवस्य देह उभयं गुणाश्चेतो मदात्मनः ॥ २५ ॥
तुम्हीं ब्रह्मयासी पुसिलें पाहीं । विषय रिघाले चित्ताच्या ठायीं ।
चित्त जें रिघालें विषयीं । तें वेगळें कांहीं निवडेना ॥३६०॥
विषयत्यागेंविण । कदा नव्हे ब्रह्मज्ञान ।
त्याही त्यागाची त्यागिती खूण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥६१॥
चित्त विषय दोनी पाहें । तें जीवाचें निजस्वरूप नव्हे ।
हे उपाधिवशें दोनी देहें । लागलीं पाहें प्रवाहरूपें ॥६२॥
कर्तृत्वभोक्तृत्वरूपें जाण । विषयी जाहलें अंतःकरण ।
तेणें उभय देहांचें कारण । अंहकारू जाण खवळला ॥६३॥
तेणें भुलविलें चित्त विषयांसी । विसरला निजात्मस्वरूपासी ।
तेणें तदात्मता जीवामनांसी । अतिशयेंसी दृढ झाली ॥६४॥
चित्त जीवाचें स्वरूप होतें । तरी विषयीं लोलुप नव्हतें ।
हा उभय उपाधी जीवातें । अभिमानें येथें वाढविला ॥६५॥
जेवीं कां विसरोनि आपणासी । स्वप्नींचिया स्वप्नदेहासी ।
अतिप्रीति वाढे पुरुषासी । तैसी दशा जीवासी येथ झाली ॥६६॥
नित्य शुद्ध मुक्त जाण । जीवाचें स्वरूप चैतन्यघन ।
त्यासी अभिमानें हें जाण । मिथ्या बंधन लाविलें ॥६७॥
यालागीं सांडावा अभिमान । तैं तुटे सकळ बंधन ।
अभिमान निरसावया जाण । माझें भजन करावें ॥६८॥
परी वैराग्येंवीण माझी भक्ती । पोंचट जाण पां निश्चितीं ।
जैं वैराग्ययुक्त उपजे भक्ती । तैं मद्रूपप्राप्ती जीवासी ॥६९॥
हृदयीं विषयांचा अभावो । आणि सर्वांभूतीं भगवद्भावो ।
हे वैराग्ययुक्त भक्ति पहा हो । तैं जीवासी निर्वाहो मद्रूपीं ॥३७०॥
जीव मद्रूपचि तत्त्वतां । त्यासी देहाभिमान जीविता ।
सदा भूतीं मद्भावो पाहतां । सिद्ध मद्रूपता उद्बोधे ॥७१॥
जीवासी जाहल्या मद्रूपता । सहजें त्यागू विषयचित्ता ।
देखें उभयांसी मिथ्यात्वता । न त्यागितां हा त्यागू ॥७२॥
चित्तविषयांचा त्यागू । पुत्र हो तुम्हीं पुशिला चांगू ।
तो म्यां सांगितला अव्यंगू । हा ज्ञानमार्गू अतिशुद्ध ॥७३॥
म्हणाल मिथ्या उभयांचें भान । तरी एवढें जीवासी बंधन ।
लागावया कांहीं कारण । ऐसें कांहीं मन कल्पील जरी ॥७४॥
गगनसुमनांची माळा । कधीं कोणी लेइली गळां ।
तारूं बुडे मृगजळां । हें कोणी तरी डोळां देखतें काय ॥७५॥
सत्यासी बाधक । कदा बाधूं न शके लटिक ।
ऐसें कल्पाल तुम्हीं कल्पक । तोही परिपाक अवधारा ॥७६॥
तरी परिसा सावधान । तें मी सांगेन निरूपण ।
जेणें जीवासी बंधन । लटिकेंचि जाण दृढ झालें ॥७७॥
गुणेषु चाविशच्चित्तं अभीक्ष्णं गुणसेवया ।
गुणाश्च चित्तप्रभवा मद् रूप उभयं त्यजेत् ॥ २६ ॥
अनादिसंसारमाळेच्या ठायीं । नित्य विषय भोगिले पाहीं ।
ते ठसावले चित्ताच्या ठायीं । वारंवार देहीं सेवितां ॥७८॥
चित्तासी विषयांची अतिप्रीती । तेणें वाढली विषयासक्ती ।
ते प्रवेशलें विषयांप्रती । न निघे मागुती सर्वथा ॥७९॥
बुद्धीसी विषयांचें ध्यान । चित्तीं विषयांचें चिंतन ।
विषयांलागीं तळमळी मन । विषयाभिमान तेणें झाला ॥३८०॥
विषयीं खवळल्या अभिमान । देहद्वयाचें दृढ बंधन ।
जीवासि लागलें अतिकठिण । परम दारुण दुस्तर ॥८१॥
मग त्या देहाचे विकार । ते आपुले मानी साचार ।
अंध पंगू मी कुष्ठी नर । स्वरूपें सुंदर मी ज्ञाता ॥८२॥
मी देह हें मानोनि चित्तें । निजरूप विसरला भावार्थें ।
हें मिथ्याबंधन जीवातें । सत्यत्वें त्यातें अभिमानू ॥८३॥
मिथ्या बुद्धिबळाचा खेळ । हारी जैती ही निष्फळ ।
तरी खेळत्या अभिमान प्रबळ । तैसें देहबळ जीवासी ॥८४॥
त्या खेळाचे घोडे हस्ती । पहिले काय जीत होती ।
मा मारिले म्हणोनि भांडती । तेवीं जन्मपंक्ती जीवासी ॥८५॥
हें निरसावया जीवबंधन । निःशेष सांडावा देहाभिमान ।
अभिमान सांडितांचि जाण । मद्रूपपण सहजेंचि ॥८६॥
जीवें साधिल्या मद्रूपता । सहजेंचि त्याग विषयचित्ता ।
माझे स्वरूपीं अहंता । नाहीं वार्ता विषयांची ॥८७॥
जेव्हां बुद्धिबळांचा खेळ मोडे । तेव्हां राजाप्रधानादि लांकुडें ।
तेवीं अहंकारू निमाल्या पुढें । प्रपंच उडे मिथ्यात्वें ॥८८॥
जेवीं स्वप्नींचा स्वप्नाभिमान । दारा पुत्र स्वजन धन ।
स्वदेहेंसी मिथ्या जाण । जागेपण झालिया ॥८९॥
तेवीं पावलिया माझी सरूपता । कैंचा देह कैंची अहंता ।
विषयचित्तांची वार्ता । नाहीं अवस्था गुणत्रया ॥३९०॥
तिहीं अवस्थीं अवस्थाभूत । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिमंत ।
तो होऊनि जीव निरवस्थ । परमात्म्यांत मिळे कैसा ॥९१॥
ऐसा कांहीं कल्पाल भावो । त्या जीवासी अवस्थांचा अभावो ।
त्रिगुण गुणांचा स्वभावो । या वृत्ति पहा हो बुद्धिच्या ॥९२॥
जाग्रत्स्वप्नः सुषुप्तं च गुणतो बुद्धिवृत्तयः ।
तासां विलक्षणो जीवः साक्षित्वेन विनिश्चितः ॥ २७ ॥
तिन्ही गुणांच्या तिन्ही वृत्ती । सत्त्वगुणाची जागृती ।
रजोगुणें स्वप्नप्राप्ती । केवळ सुषुप्ती तमाची ॥९३॥
या तिनी अवस्था पाहीं । दृढ जडल्या बुद्धीच्या ठायीं ।
जीवासी यांचा संबंध नाहीं । तो वेगळा पाहीं साक्षित्वें ॥९४॥
जैं जीवाअंगीं अवस्था जडे । तैं जो अवस्थेमाजीं बुडे ।
तिहींचें साक्षित्व त्यासी न घडे । ऐक निवाडें अवस्था ॥९५॥
जागृतीमाजीं नाहीं स्वप्न । स्वप्न जागृतीसी नेणे जाण ।
सुषुप्ती नेणे जागृतिस्वप्न । सुषुप्तीचें भान त्या नेणती ॥९६॥
जीवूं अवस्थांचा अभिमानी । हेंही न घडे जीवालागुनी ।
विश्व तैजस प्राज्ञ तिन्ही । अवस्थाभिमानी हे तिहींचे ॥९७॥
जो जे अवस्थेचा अभिमानी । तो ते अवस्थेसवें जाय निमोनी ।
जीव वेगळा साक्षिपणीं । अवस्थाभिमानी तो नव्हे ॥९८॥
देहातीत गुणातीत । तिहीं अवस्थां अतीत ।
द्रष्टा साक्षी निश्चित । जाणता येथ तो जीवू ॥९९॥
अवस्थाभिमान नाहीं जीविता । तरी कवण भोगी तिनी अवस्था ।
मी निजलों मीचि जागता । म्यां स्वप्नावस्था देखिली ॥४००॥
ऐसा प्रत्यक्ष अनुभवू । स्वयें बोलताहे जीवू ।
हा म्हणाल जीवाचा स्वभावू । ऐक अभिप्रावू सांगेन ॥१॥
यर्हि संसृतिबंधोऽयं आत्मनो गुणवृत्तिदः ।
मयि तुर्ये स्थितो जह्यात् त्यागस्तद् गुणचेतसाम् ॥ २८ ॥
जो डोल्हारां बैसे यथासुखें । तो न हालतां हाले तेणें हरिखें ।
उंच नीच खाय झोंके । निजकौतुकें हिंदोळे ॥२॥
हिंदोळतांही प्रबळ । डोल्हाराचि अतिचंचळ ।
बैसला तो निजनिश्चळ । मानी केवळ मी हालतों ॥३॥
जीवासी झाली तैशी वानी । अहंममतेच्या अभिमानीं ।
तिनी अवस्था स्वयें मानी । जेवीं कां स्वप्नीं गृहदारा ॥४॥
हो कां लोखंडकाम घडतां । लोहाचे घाय अग्नीचे माथां ।
प्रत्यक्ष दिसती वाजतां । लोहतादात्मतासंयोगें ॥५॥
तेणें अग्निसंगें वाडेंकोडें । लोहकामचि घडे मोडे ।
परी अग्नीसी घडमोड न घडे । तेणें पडिपाडें जीवू येथें ॥६॥
जेवीं अग्निवीण लोह न घडे । तेवीं आत्मसंयोगेंवीण पुढें ।
बुद्धि केवळ जड वेडें । कर्मक्रिया नातुडे सर्वथा ॥७॥
लोह घडवूनि अग्नि न घडता । कर्म करवूनि जीव अकर्ता ।
तरी वृत्तिसंगें तदात्मता । अहंकर्ता हें मानी ॥८॥
जीव आपुले प्रकाशता । झाला वृत्तीतें प्रकाश करिता ।
वृत्ति जीवासी नानावस्था । निजस्वभावता देतसे ॥९॥
सूर्यें प्रकाशिलें जळ । जळें केलें प्रतिमंडळ ।
खळाळ चंचळ निश्चळ । कांपे चळचळ जळकंपें ॥४१०॥
सूर्याची गगनीं नित्य वस्ती । तो जळें आणिला अधोगती ।
तेवीं वृत्तीचि या निजख्याती । मुक्तांतें दाविती बद्ध करूनी ॥११॥
आत्म्यानें प्रकाशिली वृत्ती । वृत्तीनें आत्म्यासी जीवप्राप्ती ।
जीवा जीवत्वें देहासक्ती । सुखदुःखप्राप्ती तेणें भोगी ॥१२॥
एवं वृत्तीचिया संगती । वाढली विषयांची आसक्ती ।
तेणें संसारबंधप्राप्ती । झाली निश्चितीं जीवासी ॥१३॥
हो कां गुणचित्त-विषयासक्ती । जरी झाली जीवासी बंधप्राप्ती ।
तरी आवरावी विषयवृत्ती । वैराग्ययुक्तीं गुरुकृपा ॥१४॥
ऐक गुरुकृपेची मातू । तिहीं अवस्थांमाजीं सततू ।
जो मी तुरीय गुणातीतू । ते अभ्यासीं लावितू निजबोधें ॥१५॥
नवल अभ्यासाची गोठी । विषयवृत्तीच्या पाठींपोटीं ।
मज तुरीयातें दावी दिठी । बोधपरिपाटी निजबोधें ॥१६॥
मी तुरीय तंव संततु । सर्वीं असे सर्वगतु ।
शिष्यवृत्तीसी मजआंतु । गुरु निजस्वार्थु दाखवी ॥१७॥
सुतावेगळें लुगडें । करूं जातां गा उघडें ।
तेथ क्रियाचि लाजोनि बुडे । मागें पुढें सूतचि ॥१८॥
तेवीं साधकासी जाण । विषयांचें विषयभान ।
माझे स्वरूपीं नव्हेचि भिन्न । चैतन्यघन मीचि मी ॥१९॥
तेथ नामरूपवर्णभेद । नाहीं कर्म कर्ता विधिवाद ।
बुडाले प्रणवेंसीं वेद । केवळ शुद्ध मी एक ॥४२०॥
तेथें भ्रमेंसहित पळाली भ्रांती । क्रियेसहित गळाली प्रवृत्ती ।
लाजा विराली निवृत्ती । स्वस्वरूपीं वृत्ती विनटली ॥२१॥
सूर्योदयो जाहल्यापाठीं । समूळ अंधारातें घोंटी ।
खद्योताची नळी निमटी । नक्षत्रकोटी तत्काळ गिळी ॥२२॥
तेवीं माझी स्वरूपप्राप्ती । मायेची मावळे स्फूर्ती ।
लाजा विसरे प्रवृत्तिनिवृत्ती । नित्यतृप्ती स्वानंदें ॥२३॥
ऐशी माझ्या स्वरूपाची गोडी । जैं साधकां लागे धडफुडी ।
तैं चित्त विषयातें सांडी । विषयो वोसंडी चित्तातें ॥२४॥
जीं देंठीं वाढलीं फळें । तींचि परिपाकाचे वेळे ।
होती देंठावेगळें । देंठू तो फळें धरीना ॥२५॥
कां मंथूनि काढिलें नवनीत । तें परतोनि घातल्या ताकाआंत ।
तें ताकेंसी होय अलिप्त । तैसें चित्त विषयांसी ॥२६॥
पावल्या माझी स्वरूपता । दैव बळें विषयो देतां ।
चित्तासी नुपजे विषयावस्था । स्वभावतां अलिप्त ॥२७॥
एवं साधिल्या माझा योगू । चित्तविषयांचा वियोगू ।
सहजेंचि होय चांगू । हा सुगम सांगू उपावो ॥२८॥
येथें झणें आशंका धराल देख । स्वरूप शुद्ध अवघें एक ।
तेथें कैंचें बाध्यबाधक । काय साधक साधिती ॥२९॥
ऐशाही संधीमाजीं जाण । अहंता बंधाचें कारण ।
त्याचें सांगेन मी लक्षण । सावधान परियेसीं ॥४३०॥
अहङ्कारकृतं बन्धं आत्मनोऽर्थविपर्ययम् ।
विद्वान्निर्विद्य संसार चिन्तां तुर्ये स्थितस्त्यजेत् ॥ २९ ॥
जेथ मुहूर्तमात्र वसती घडे । त्या ठायाचा अभिमान चढे ।
ऐसें अभिमानाचें सांकडें । पाहें पां रोकडें कौतुक त्याचें ॥३१॥
बुद्धि अहंकार अळुमाळ । उठतां शुद्धासी करी शबळ ।
तेणें देहयोगें धरिल्या बळ । करी तत्काळ विपरीत ॥३२॥
अहंकार खवळल्या जाण । करी आनंदाचें आच्छादन ।
बुडे परमात्मस्फूर्तीचें स्फुरण । देहाचें मीपण वाढवी ॥३३॥
जेवीं कूर्मीच्या पिलियां । चक्षुरमृतें तृप्ती तयां ।
तेंचि मातेसि चुकलिया । मग भुकेलिया कर्दमू सेवी ॥३४॥
तेवीं खुंटलिया आनंदअभिव्यक्ती । जीवासी वाढे विषयासक्ती ।
कामिनीकामा पंगिस्त होती । चिंता चित्तीं विषयांची ॥३५॥
विसरला आपुलें पूर्णपण । धनालागीं अतिहीन दीन ।
मी देहवंत परिच्छिन्न । ऐसा देहाभिमान दृढ होय ॥३६॥
तेणें कर्माकर्मांचे आघात । नाना नरकयातना होत ।
जन्ममरणादि आवर्त । तेणें दुःखी होत अतिदुःखें ॥३७॥
भोगितां दुःखयातना । त्रासु उपजे ज्याच्या मना ।
न साहवे भववेदना । तेणें देहाभिमाना सांडावें ॥३८॥
अभिमान सांडितां न संडे । हेंचि दुर्घट थोर मांडे ।
यालागीं साधनाचें सांकडें । सोसणें पडे साधकां ॥३९॥
जें जें करावें साधन । साधनीं रिघे साधनाभिमान ।
धांवणें नागवी संपूर्ण । साधनीं विघ्न होय तैसें ॥४४०॥
ऐक साधकांचें साधन । वेदोक्त स्वधर्माचरण ।
साधावें वैराग्य पूर्ण । माझें भजन अतिप्रीतीं ॥४१॥
तत्काळ जावया देहाभिमान । अखंड माझें नामस्मरण ।
गीत नृत्य हरिकीर्तन । सर्वांभूतीं समान मद्भावो ॥४२॥
मद्भावें भूतें समस्त । सर्वदा पाहतां सतत ।
मी तुरीय जो सर्वगत । ते ठायीं चित्त प्रवेशे ॥४३॥
तिहीं अवस्थांमाजीं मी सतत । तिहीं अवस्थांतें मी प्रकाशित ।
तिहीं अवस्थांहूनि अतीत । तो जाण निश्चित मी तुरीयू ॥४४॥
तिहीं गुणांहूनि परता । चौथेपणेंवीण चौथा ।
तो मी तुरीय जाण तत्त्वतां । ते ठायीं चित्ता जो ठेवी ॥४५॥
तेथें ठेवितां चित्ता । जीवू पावे मद्रूपता ।
निमाली सांसारिक चिंता । विषयावस्था बुडाली ॥४६॥
तेव्हां चित्त चिंता चिंतन । विषयवासना अभिमान ।
या अवघियांचें होय शून्य । मी स्वानंदघन स्वयें प्रकटें ॥४७॥
न तुटतां भेदाचें भेदभान । जो म्हणवी मी सज्ञान ।
वृथा धरी ज्ञानाभिमान । तोही अज्ञान तें ऐका ॥४८॥
यावन्नानार्थधीः पुंसो न निवर्तेत युक्तिभिः ।
जागर्त्यपि स्वपन्नज्ञः स्वप्ने जागरणं यथा ॥ ३० ॥
नाना वर्ण नाना व्यक्ती । नाना गोत्रें नाना जाती ।
अधमोत्तमविधानस्थिती । भेदु चित्तीं दृढ भासे ॥४९॥
मी काळा गोरा सांवळा । मी सज्ञानत्वें आगळा ।
माझी उत्तम पवित्र लीळा । मी कुळें आगळा सत्कुलीन ॥४५०॥
ऐशी झाल्या भेदप्राप्ती । पाहतां अभेदपरा श्रुती ।
साधकां शास्त्रार्थयुक्तीं । भेदनिवृत्ती ज्यां नव्हेचि ॥५१॥
त्याचा व्यर्थ ज्ञानाभिमान । त्याचें व्यर्थ कर्माचरण ।
तो जागाचि निजेला जाण । जागेपण त्या नाहीं ॥५२॥
दृढ जो कां देहाभिमान । तेंचि कनकबीजसेवन ।
करूनि थोर भ्रमला जाण । अविद्या दीर्घ स्वप्नभेदु देखे ॥५३॥
वोसणतां बोली न लभे अर्थू । तेवीं पठणमात्रें परमार्थू ।
श्रुतिशास्त्रांचा निजशास्त्रार्थू । नव्हेचि प्राप्तु तयांसी ॥५४॥
वेदाध्ययन नित्य करिती । अरण ब्राह्मण सूत्र निरुक्ती ।
नव्हेचि कामक्रोधनिवृत्ती । पठणें परमप्राप्ती कदा न घडे ॥५५॥
देहाभिमानें भेददृष्टी । पढतां श्रुतिशास्त्रांच्या कोटी ।
परमार्थेंसीं नव्हे भेटी । भेददृष्टी न वचतां ॥५६॥
जो कां स्वप्नींचे स्वप्नीं जागा जाहला । स्वप्नीं वेदशास्त्र पढिन्नला ।
जागा म्हणतां असे निजेला । तैसा व्यवहारू झाला शास्त्रज्ञांसी ॥५७॥
देहाभिमानेंसीं भेदभान । निःशेष जंव न वचे जाण ।
तंववरी नव्हे निजज्ञान । अत्यंत बंधन तो भेद ॥५८॥
सनकादिकांची आशंका । घेऊनि देव बोले देखा ।
वेदविभाग नेटका । सकळ लोकां कळे तैसा ॥५९॥
स्वयें प्रकाशोनि सकळ भेदू । गर्जत उठी तुझा वेदू ।
भेद वेदेंचि प्रतिपाद्यू । वेदानुवादू नव्हे मिथ्या ॥४६०॥
वेदवचन तें तात्त्विक । मानावें पैं आवश्यक ।
हे तुझीच शिकवण देख । तो वेद लटिक म्हणावा कैसा ॥६१॥
वेदाज्ञेचा परम नेम । वेदें प्रतिपाद्य क्रियाकर्म ।
वेदबळें वर्णाश्रम । निज स्वधर्म चालविती ॥६२॥
वेद म्हणे जो लटिक । जो वेदबाह्य आवश्यक ।
हें तूंचि बोलिलासी देख । तो वेद लटिक केवीं मानूं ॥६३॥
ऐशी मानाल आशंका । तोहीविषयीं मीचि देखा ।
वेदवादाच्या विवेका । विभाग नेटका सांगेन ॥६४॥
अविद्याभेद सबळ ज्यासी । भेदू नियामक म्यां केला त्यासी ।
मद्रूपीं अभेदता ज्या भक्तासी । मिणधा त्यापाशीं वेदवादु ॥६५॥
वेद तितुकाही त्रिगुण । अभेदजनें भक्त निर्गुण ।
त्यासी वेदाचें नियामकपण । न चले जाण ममाज्ञा ॥६६॥
रायाचा जिवलग सेवकू । त्यासी द्वारपाळ नव्हे नियामकू ।
कां दासीस लागल्या राजांकू । तीस मानी लोकू प्रधानादि ॥६७॥
निजकन्येसी शिकवी माता । लाज धरावी लोकांदेखतां ।
एकांतीं मीनल्या कांता । लाज सर्वथा सोडावी ॥६८॥
सबळ भेदांचें भेदमान । तंव दुर्लंघ्य वेदवचन ।
अभेद भक्त माझे जाण । वेदविधान त्यां न बाधी ॥६९॥
आशा तेचि अविद्याबाधू । छेदिल्या बाधीना वेदवादू ।
जेवीं सूर्योदयापुढें चांदू । होय मंदू निजतेजें ॥४७०॥
असत्त्वाद् आत्मनोऽन्येषां भावानां तत्कृता भिदा ।
गतयो हेतवश्चास्य मृषा स्वप्नदृशो यथा ॥ ३१ ॥
गुरुकृपा जो सज्ञान । त्यासी देहाचें अबाधित भान ।
मिथ्या प्रपंचाचें दर्शन । कर्में कर्तेपण त्या नाहीं ॥७१॥
अविद्या द्योतिले वर्णाश्रम । तेथींचे आविद्यक क्रियाकर्म ।
तेथील जो वेदोक्त धर्म । तो अविद्याभ्रम अज्ञाना ॥७२॥
सज्ञान भक्तांच्या ठायीं । ते अविद्या निःशेष नाहीं ।
मा वेदविधान तेथें पाहीं । रिघावया कायी कारण ॥७३॥
आंबा सफळित जव असे । तंव नेटेंपाटें राखण बैसे ।
फळ हाता आल्या आपैसें । राखण वायसें राहेना ॥७४॥
तेवीं अविद्येचें जंव बंधन । तंव वेदाचें वेदविधान ।
अविद्या नाशिलिया जाण । विधीनें तें स्थान सोडिलें ॥७५॥
अविद्या जाऊनि वर्ततां देहीं । देहाचा देहत्वें हेतु नाहीं ।
हें म्हणाल न घडेच कांहीं । ऐक तेंही सांगेन ॥७६॥
स्वप्नींचें देहादि प्रपंचभान । स्वप्नाचमाजीं सत्य जाण ।
जागें होतां तें अकारण । संस्कारें स्वप्न दिसतांही ॥७७॥
स्वप्नीं राज्यपद पावला । कां व्याघ्रमुखीं सांपडला ।
अथवा धनादिलाभ झाला । रत्नें पावला अनर्घ्यें ॥७८॥
तेथींचें सुख दुःख हरिख । जागत्यासी नाहीं देख ।
तेवीं सज्ञानासी आविद्यक । नोहे बाधक निजबोधें ॥७९॥
देहीं असोनि विदेहस्थिती । ऐशा बोधसाधिका ज्या युक्ती ।
स्वयें सांगेन म्हणे श्रीपती । भेदाची उत्पत्ती छेदावया ॥४८०॥
यो जागरे बहिरनुक्षणधर्मिणोऽर्थान् ।
भुङ्क्ते समस्तकरणैहृदि तत्सदृक्षान् ।
स्वप्ने सुषुप्त उपसंहरते स एकः ।
स्मृत्यन्वयात्त्रिगुणवृत्तिदृगिन्द्रियेशः ॥ ३२ ॥
तिहीं अवस्थांच्या ठायीं । आत्मा एकचि असे देहीं ।
तोचि देहाच्या ठायीं विदेही । साक्षी पाहीं सर्वांचा ॥८१॥
मी बाळ तोचि झालों तरणा । आतां आलों म्हातारपणा ।
ऐशा वयसांचे साक्षीपणा । आपण आपणा देखतू ॥८२॥
जागृतीसी नाना भोग । सविस्तर भोगी अनेक ।
तेचि स्वप्नामाजीं साङ्ग । निजहृदयीं चांग विस्तारी ॥८३॥
जागृतिभोगाचा संस्कारू । तोचि स्वप्नामाजीं विस्तारू ।
मनोमय विश्वाकारू । निजहृदयीं वेव्हारू वाढवी ॥८४॥
गज तुरंग खर नर । गिरी दुर्ग पुर नगर ।
विशाळ सरिता समुद्र । वासनेचें वैचित्र्य स्वप्नीं देखे ॥८५॥
नाहीं जागृती नाहीं स्वप्न । अंतःकरणही करोनि लीन ।
सुषुप्तिकाळीं तोचि जाण । अहंकारेंवीण उरलासे ॥८६॥
विश्वाभिमानी इंद्रियवृत्ती । तेणें तो देखतसे जागृतीं ।
तैजस अभिमानी अविद्यावृत्ती । स्वप्नस्थिती तो देखे ॥८७॥
प्राज्ञ अभिमानी मूढवृत्ती । तो देखतसे सुषुप्ती ।
एक आत्मा तिहींप्रती । न घडे निश्चितीं म्हणाल ॥८८॥
तिहीं अवस्थांचे अभिमानी । म्हणाल देखणे भिन्न तिनी ।
तरी एक आत्मा द्रष्टेपणीं । उरला निदानीं तें ऐका ॥८९॥
पहिला जो कां मी जागता । तेणें म्यां देखिली स्वप्नावस्था ।
तोचि मी सुखें निजेला होता । या तिनी अवस्था स्वयें मी जाणें ॥४९०॥
जेणें जे देखिली नाहीं । तो ते अवस्था सांगेल कायी ।
यालागीं तिहीं अवस्थांचे ठायीं । आत्मा पाहीं अनुस्यूत ॥९१॥
जागृतीं इंद्रियां देखणेपण । स्वप्नीं देखणें तें तंव मन ।
सुषुप्ति गाढ मूढ अज्ञान । कैंचें देखणेपण आत्म्यासी ॥९२॥
येही आशंकेचें वचन । ऐका द्विज हो सावधान ।
मन इंद्रियें जडें जाण । देखणेपण त्यां कैंचें ॥९३॥
जो मनाचा चाळकू । जो इंद्रियांचा प्रकाशकू ।
जो सुषुप्तीचा द्योतकू । साक्षित्वें एकू तो आत्मा ॥९४॥
म्हणाल सुषुप्ती आत्मा नाहीं । बोलणें न घडे कांहीं ।
मी सुखें निजेलों होतों पाहीं । हें कोणाचे ठायीं जाणवे ॥९५॥
प्रकृतिकार्याहूनि परता । देहादि अवस्थांतें प्रकाशिता ।
गुणइंद्रियांचा नियंता । जाण तत्त्वतां तो आत्मा ॥९६॥
इंद्रियें आत्मा नव्हती हा नेम । त्यांचें सदा एकदेशी कर्म ।
आत्मा सर्वकर्ता सर्वोत्तम । करोनि निष्कर्म सर्वदा ॥९७॥
मन आत्मा नव्हे तें ऐक वर्म । संकल्पविकल्प त्याचें कर्म ।
आत्मा निर्विकल्प निरुपम । विश्रामधाम जगाचें ॥९८॥
जो सुषुप्तिसुखभोगसाक्षी । जो देखणेपणें तिहीं लोकीं ।
तो मी आत्मा गा एकाकी । जाण निष्टंकीं निश्चित ॥९९॥
एवं युक्तीचिया विभागलीला । परमात्मा जो एकू साधिला ।
तो साधकांसी उपयोगा आला । योग सिद्धी नेला तेणें बळें ॥५००॥
एवं विमृश्य गुणतो मनसस्त्र्यवस्था ।
मन्मायया मयि कृता इति निश्चितार्थाः ।
सञ्छिद्य हार्दमनुमानसदुक्तितीक्ष्ण ।
ज्ञानासिना भजत माखिलसंशयाधिम् ॥ ३३ ॥
म्यां सांगीतल्या ज्या युक्ती । ज्या कां श्रुतिशास्त्रार्थसंमती ।
त्या विचारोनि परमार्थगतीं । संसारगुंतीं उगवावी ॥१॥
संसारगुंतीसी कारण गुण । गुणावस्थीं व्यापिलें मन ।
त्यासी माझी माया मूळ जाण । जिया केलें आवरण माझेंचि ॥२॥
माझी माया माझेनि सबळ । त्या मजचि आवरिलें तत्काळ ।
जैसें डोळ्याचें डोळां जळ । गोठूनि पडळ होऊनि ठाके ॥३॥
कां पूर्णचंद्र अतिनिर्मळ । तेथ पृथ्वी बिंबली सकळ ।
तेणें सलांछन चंद्रमंडळ । लोक सकळ देखती ॥४॥
पृथ्वीचंद्रासी अंतर । विचारितां दूरांतर ।
मिथ्या बाधिला रजनीकर । ते लोक साचार मानिती ॥५॥
यापरी माया माझ्या ठायीं । आतळली नाहीं कंहीं ।
मिथ्याभासें लोक पाहीं । तिच्याठायीं भूलले ॥६॥
तेणें नाथिली गुणावस्था । अहंकर्तृत्वें घेतली माथां ।
तेणें विषयभोगअवस्था । वासनायुक्ता वाढविल्या ॥७॥
एवं उभय देहबंधन । मिथ्या जीवत्वें लागलें जाण ।
त्याचें करावया छेदन । माझ्या युक्ती जाण विवराव्या ॥८॥
करितां युक्तींचें अनुमान । तेणें अनुमानिक होय ज्ञान ।
न तुटे अविद्याबंधन । यालागीं साधुसज्जन सेवावे ॥९॥
साधूंमाजीं साधुत्व पूर्ण । सेवावे सद्गुरुचरण ।
तेणें निरसे भवबंधन । साधुसज्जन सद्गुरु ॥५१०॥
त्या साधूंचिया सदुक्ती । श्रुत्यर्थें उपदेश करिती ।
तेणें होय ज्ञानखड्ग प्राप्ती । जे बुद्धीच्या हातीं हातवशी ॥११॥
तेंही वैराग्यनैराश्यसाहाणे । लावूनि सतेज शस्त्र करणें ।
धृतीच्या धारणा दृढ धरणें । सावधपणें निःशंक ॥१२॥
शस्त्रासी आणि आपणा । एकपणाची धारणा ।
दृढ साधूनि साधना । देहाभिमाना छेदावें ॥१३॥
जो सकळ संशयाचा कंदू । जेणें देहदुःखाचा उद्बोधू ।
ज्याचेनि सदा विषयसंदू । जो कामक्रोधपोषकू ॥१४॥
जो वाढवी तिनी गुण । जो शुद्धासी आणी जीवपण ।
ज्याचेनि जीव जन्ममरण । दुर्निवार जाण लागलें ॥१५॥
जो सकळ अनर्थांचा दाता । ज्याची लडिवाळ कन्या ममता ।
तियेसी वाढवी माया माता । तिच्या सत्ता हा दाटुगा ॥१६॥
तेथें शस्त्राचेनि लखलखाटें । राहोनियां नेटेंपाटें ।
समरांगणीं सुभटें । घावो येणें नेटें हाणावा ॥१७॥
एकेचि घायें जाण । माया ममता अभिमान ।
त्रिपुटीचें होय छेदन । येणें बळें जाण छेदावा ॥१८॥
भोग्य भोगू भोक्ता । कर्म कार्य कर्ता ।
ध्येय ध्यान ध्याता । त्रिपुटी तत्त्वतां छेदावी ॥१९॥
अहं कोहं सोहं स्वभावो । हाही छेदूनि अहंभावो ।
साधकां निजपदीं ठावो । ब्रह्म स्वयमेवो होऊनि ठेले ॥५२०॥
म्हणाल सांगतां जो प्रकारू । तो शब्दज्ञान वेव्हारू ।
बोलाचा कडकडाट थोरू । कैसेनि अहंकारू मारवे ॥२१॥
शब्दमात्रें अभिमान । जरी पावता निर्दळण ।
तरी कां पां विद्वज्जन । अभिमानमग्न होताती ॥२२॥
अभिमान संमुख दिसता । तरी धांवोनि करूं ये घाता ।
तो अतर्क्य जी सर्वथा । शब्दें अहंता मरेना ॥२३॥
घडे अपरोक्षसाक्षात्कारू । तो शब्दमात्रें नव्हे प्रकारू ।
ऐसा आशंकेचा विचारू । ऐक निर्धारू सांगेन ॥२४॥
जो अनन्यभावें माझें भजन । सर्वदा करी सावधान ।
कां सद्गुरूचे श्रीचरण । मद्भावें जाण जो सेवी ॥२५॥
मज आणि सद्गुरुमूर्ती । भेद नाहीं गा कल्पांतीं ।
येणें अभेदभावें जे भजती । ते ज्ञान पावती सहजचि ॥२६॥
त्यांसी स्वभावें भजनस्थिती । ज्ञानखड्गाची होय प्राप्ती ।
सहजेंचि सांपडे हातीं । ज्या शस्त्रदीप्ति काळू कांपे ॥२७॥
ज्या शस्त्राच्या धाकाभेण । माया ममता अभिमान ।
सांडूनियां जीवपण । समूळ जाण पळालीं ॥२८॥
हाणावया पुरता घावो । अहंममतेसी नाहीं ठावो ।
अविद्येचाही अभावो । आपभयें पहा हो आपणचि ॥२९॥
सद्भावें जें माझें भजन । करितां एवढें होय ज्ञान ।
येथ आशंका करील मन । कोठें भजन करावें ॥५३०॥
तुझें स्वरूप अतर्क्य जाण । अतिसूक्ष्म आणि निर्गुण ।
तुज भजावया कवण स्थान । आम्हांसी जाण कळेना ॥३१॥
ऐसें कल्पील जरी मन । तरी ऐक सावधान ।
अतिसुगम भजनस्थान । मी सांगेन तें ऐक ॥३२॥
नुल्लंघितां पर्वतकोटी । न रिघतां गिरिकपाटीं ।
दूरी न करितां आटाटी । जे स्थानीं भेटी सदा माझी ॥३३॥
भजनस्थान निरुपम । जेथ मी वसें पुरुषोत्तम ।
प्राप्तीलागीं अतिसुगम । विश्रामधाम भक्तांचें ॥३४॥
सर्व सुखांचा आराम । निजहृदयीं आत्माराम ।
सर्वदा असे सम । भजावें सप्रेम ते ठायीं ॥३५॥
आदि ब्रह्मा अंतीं मशक । सर्वांचे हृदयीं मीचि एक ।
ऐसें पाहे तो सभाग्य देख । हें भजन चोख मत्प्राप्ती ॥३६॥
ज्या मज हृदयस्थाचे दीप्ति । मनबुद्ध्यादिकें वर्तती ।
ज्या माझिये स्फुरणस्फूर्ती । ज्ञानव्युत्पत्ती पायां लागे ॥३७॥
त्या मज हृदयस्थाच्या ठायीं । भजनशीळ कोणीच नाहीं ।
शिणतां बाह्य उपायीं । जन अपायीं पडताती ॥३८॥
ऐशांत सदैव कोणी एक । निजभाग्यें अत्यंत चोख ।
मज हृदयस्थाचा विवेक । करूनि निष्ठंक मद्भजनीं ॥३९॥
करितां हृदयस्थाचें भजन । माझें पावे तो निजज्ञान ।
वैराग्ययुक्त संपूर्ण । जे ज्ञानीं पतन रिघेना ॥५४०॥
ज्या ज्ञानाभेणें जाण । धाकेंचि पळे अभिमान ।
तें मी आपुलें त्यांसी दें ज्ञान । जे हृदयस्थाचें भजन करिती सदा ॥४१॥
ज्या ज्ञानाचिये ज्ञानसिद्धी । अखिल जाती आधिव्याधी ।
संशय पळती त्रिशुद्धी । भक्त निजपदीं पावती ॥४२॥
सबळ बळें सुभटें । शस्त्राचेनि लखलखाटें ।
संशयो छेदावा कडकडाटें । हें म्यां नेटेंपाटें सांगीतलें ॥४३॥
यावरी ऐसें गमेल चित्तीं । संसाराची सत्यप्राप्ती ।
त्यासी शस्त्र घेऊनि हातीं । कोणे युक्तीं छेदावा ॥४४॥
तरी संसार तितुकी भ्रांती । हेंचि सांगावया दृष्टांतीं ।
पुढील श्लोकाची श्लोकोक्ती । स्वयें श्रीपती सांगतू ॥४५॥
ईक्षेत विभ्रममिदं मनसो विलासं ।
दृष्टं विनष्टमतिलोलमलातचक्रम् ।
विज्ञानमेकमुरुधेव विभाति माया ।
स्वप्नस्त्रिधा गुणविसर्गकृतो विकल्पः ॥ ३४ ॥
देहादि अहंकारपर्यंत । पिंड ब्रह्मांड जें भासत ।
तें मनोमात्र विलसत । मिथ्याभूत संसारु ॥४६॥
जैसें स्वप्नीं निद्रेमाजीं मन । स्वयें देखे त्रिभुवन ।
तैसेंचि हें दीर्घस्वप्न । अविद्या जाण विकाशी ॥४७॥
आन असूनि आन देखती । त्या नांव आभास म्हणती ।
शुक्तिकेमाजीं रजतभ्रांती । दोरातें म्हणती महासर्पू ॥४८॥
सूर्याचे किरण निखळ । ते ठायीं देखती मृगजळ ।
तैशी शुद्ध वस्तू जे केवळ । तो संसार बरळ म्हणताती ॥४९॥
तया आरोपासी अधिष्ठान । मीचि साचार असें आपण ।
जेवीं कां कोलिताचें कांकण । अग्नितेजें जाण आभासे ॥५५०॥
अलातचक्रींचा निर्धार । अग्नि सत्य मिथ्या चक्र ।
तेवीं निर्धारितां संसार । ब्रह्म साचार संसार मिथ्या ॥५१॥
तेथ आधिदैव आधिभौतिक । आध्यात्मादि सकळिक ।
अलातचक्राच्याऐसे देख । त्रिगुणमायिक परिणाम ॥५२॥
कोलिताचेनि भ्रमभासें । भ्रमणबळें तें चक्र दिसे ।
क्षणां दिसे क्षणां नासे । तैसा असे हा संसारू ॥५३॥
जंव भ्रमणाचें दृढपण । तंव कोलिताचें कांकण ।
भ्रम गेलिया जाण । कांकणपण असेना ॥५४॥
तेवीं जंव जंव भ्रम असे । तंव तंव दृढ संसार भासे ।
भ्रम गेलिया अनायासें । संसार नसे पाहतांही ॥५५॥
मी देहो माझें कलत्र पुत्र । हें भ्रमाचें मुख्य सूत्र ।
तें न छेदितां पामर । मुक्ताहंकार मिरविती ॥५६॥
एवं मायामय संसारू । ऐसा जाणोनि निर्धारू ।
तेथील सांडूनि अत्यादरू । उपरमप्रकारू सांगत ॥५७॥
दृष्टिं ततः प्रतिनिवर्त्य निवृत्ततृष्णः ।
तूष्णीं भवेन्निजसुखानुभवो निरीहः ।
संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुद्ध्या ।
त्यक्तं भ्रमाय न भवेत् स्मृतिरानिपातात् ॥ ३५ ॥
पूर्विल्या भजनपरिपाटीं । सहजें निर्मळ झाली दृष्टी ।
मिथ्या सांसारिक त्रिपुटी । हा निर्धार पोटीं दृढ झाला ॥५८॥
तेथें सांसारिक त्रिपुटी । सांडूनि उपरमवितां दृष्टी ।
मज हृदयस्थासी होय भेटी । जेवीं सुवर्णदृष्टीं अळंकारू ॥५९॥
तेथ दृष्य द्रष्टा दर्शन । मोडूनि त्रिपुटीचें भान ।
तेचि धारणा तेंचि ध्यान । तेथ समाधान धरावें ॥५६०॥
तेंचि अंगें व्हावया आपणा । सांडावी सकळ तृष्णा ।
वाचेसी धरावें महामौना । देहचेष्टा जाणा आवराव्या ॥६१॥
सांडावी वेदशास्त्रव्युत्पत्ति वाड । सांडावी वाग्वादबडबड ।
भगवद्भावो धरावा दृढ । जेणें आशेचें बूड समूळ छेदे ॥६२॥
काया वाचा आणि मन । दृढ आवरावें आपण ।
तुटों नेदावें अनुसंधान । सदा सावधान निजरूपीं ॥६३॥
ते स्वरूपसुखीं लोधल्या जाण । देहाचें स्फुरेना देहपण ।
अहंकारेंसीं मावळे मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥६४॥
तेथ संमुख ना पाठिमोरें । एकपण ना दुसरें ।
देवो भक्त हेंही नुरे । सुखें सुखभरें सुखरूप ॥६५॥
मी एक सुखरूप आहें । वेगळेपणें ठावें नोहे ।
येणे आत्मानुभवें राहे । एवढी प्राप्ती होये मद्भक्तां ॥६६॥
म्हणाल काष्ठाच्या परी त्यासी । पडला असेल अहर्निशीं ।
हेंही न घडे गा तयासी । सांडूनि हेतूसी देहीं वर्ते ॥६७॥
तोही प्रारब्धाचेनि बळें । आहारनिद्रादि खेळेंमेळें ।
देहींचीं कर्में करितां सकळें । सर्वथा नातळे देहबुद्धी ॥६८॥
दंड काढोनि नेलिया कुंभारें । पहिले भवंडीं चक्र फिरे ।
तेवीं प्रारब्धाचेनि संस्कारें । कर्मानुसारें देह वर्ते ॥६९॥
कुलालचक्रीं बैसली माशी । न हालतां भोंवे चक्रासरसी ।
कोटी फेरे म्हणती तिसी । तेवीं मुक्तासी देहकर्में ॥५७०॥
यापरी देहकर्मीं वर्ततां । ज्ञाता न म्हणे अहं कर्ता ।
जेवीं वार्याचिया स्वभावता । दिसे चपळता गलितपत्रीं ॥७१॥
जेवीं कां पुरुषासवें छाया असे । परी ते छायेसी पुरुष न बैसे ।
तेवीं ज्ञात्यासवेंही देह दिसे । परी तो देहदोषें मैळेना ॥७२॥
निजछायेसी बैसों जातां । छायाचि पळे तत्त्वतां ।
तेवीं मद्भक्तीं माया पाहतां । माया स्वभावतां मिथ्यात्वें पळे ॥७३॥
हो कां मुक्ताफळांची माळा । भ्रमें सर्परूप भासे डोळां ।
तेचि भ्रमांतीं घालितां गळां । नुपजे कंटाळा सर्पभयाचा ॥७४॥
तेवीं अधमोत्तम योनी । कां वंद्यनिंद्य जे जनीं ।
ते मी म्हणतां ज्ञानी । शंका न मानी देहमिथ्यात्वें ॥७५॥
यापरी ते अतिसज्ञान । जाणोनि देहाचें मिथ्याभान ।
देहकर्मीं वर्ततां जाण । देहाचें देहपण स्फुरेना ॥७६॥
तो देहो सर्वांगीं तोडितां । कां वृकव्याघ्रादिकीं फाडितां ।
कां अग्निमाजीं धडाडितां । त्यासी देहअहंता स्फुरेना ॥७७॥
आपुली छाया देखिली शूळीं । तीलागीं पुरुष न तळमळी ।
तेवीं देहाची होत होळी । ज्ञाता न डंडळी निजबोधें ॥७८॥
म्हणाल देहसंगें वर्ततां । केवीं बाधीना देहअहंता ।
सांडूनि अंगींची क्षारता । लवण वर्ततां उरे कैसें ॥७९॥
हिंग सांडूनि आपुली घाणी । केवीं राहेल सुगंधपणीं ।
निःशेष सांडोनि अंगींचें पाणी । केळी केळीपणें उरे कैंची ॥५८०॥
न झुंझें म्हणोनि रणीं रिघतां । जेवीं कां घाय वाजती माथां ।
तेवीं देहसंगें वर्तता । देहअहंता सोडीना ॥८१॥
येविषयीं ऐका सावधान । ज्ञात्यासी देहाचें बाधीना भान ।
तेथें स्फुरे जो अभिमान । तो भर्जित जाण बीज जैसें ॥८२॥
भर्जित बीजें जाण । हों शके क्षुधाहरण ।
परी करितां बीजारोपण । अंकुर जाण त्या नाहीं ॥८३॥
चित्रामाजीं व्याघ्र दिसे । परी बाधकत्व त्यासी नसे ।
तेवीं भर्जित अभिमानशेषें । बाधा नसे ज्ञात्यासी ॥८४॥
चित्रींच्या वाघासी जाण । निःशेष नाहीं व्याघ्रपण ।
तेवीं मुक्तांच्या देहासी जाण । देहपण असेना ॥८५॥
दृढ ठसावल्या चैतन्यघन । स्वरूपीं वृत्ति होय निमग्न ।
तेव्हां दिसे तेंही भर्जित भान । तेंही स्फुरण निमालें ॥८६॥
ऐशी मावळल्या स्मृती । ज्ञात्याची वर्तती स्थिती ।
स्वयें सांगतु श्रीपती । यथानिगुती निजबोधें ॥८७॥
सर्व कर्मी वर्ततां जाण । देहाचें स्फुरेना देहपण ।
तें मुख्य समाधिलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८८॥
देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा ।
सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् ।
दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं ।
वासो यथा परिकृतं मदिरामदांधः ॥ ३६ ॥
जया देहाचेनि मद्भजनें । माझें शुद्ध स्वरूप पावणें ।
त्या देहासी विसरिजे तेणें । मी माझेपणें देखेना ॥८९॥
जेवीं कां भाडियाचें घोडें । जेणें आणिलें निजधामा रोकडें ।
तें आहे कीं गेलें कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तो जैसा ॥५९०॥
हो कां भेटावया भ्रतारासी । सवें मजुर आणी विश्वासी ।
ते पतीसीं पहुडल्या राणिवसीं । त्या मजुरासी विसरली ॥९१॥
कां जो दैवयोगें पालखीं चढे । तो पूर्वील तुटके मोचडे ।
आहेत कीं गेले कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तेणें हरिखें ॥९२॥
हो कां बहुकाळें पत्नी जैसी । भर्तारू मीनल्या निजसेजेसी ।
ते निःशेष विसरे लाजेसी । देहाची तैसी दशा जाहली ॥९३॥
त्या दांपत्याचे सुखभेटी । पारकें देखतां लाज उठी ।
तेवीं देहाचें भान द्वैतदृष्टीं । मदैक्यपुष्टीं देह कैंचें ॥९४॥
एवं पावोनि माझ्या स्वरूपासी । स्वानंदपूर्ण साधकासी ।
सुखें सुखरूपता जाहली त्यासी । निजदेहासी विसरोनी ॥९५॥
मग उठलें कीं बसलें । चालतें कीं राहिलें ।
जागतें कीं निजलें । हें स्मरण ठेलें देहाचें ॥९६॥
हें धालें कीं भुकेलें । हिंवले कीं तापलें ।
प्यालें कीं तान्हलें । राहिलें उगलें स्मरेना तो ॥९७॥
हें येथें कीं तेथें । मुकें कीं बोलतें ।
होतें कीं नव्हतें । स्मरणसहितें स्मरेना तो ॥९८॥
हें ओंवळें कीं सोंवळें । चोखट कीं मैळें ।
डोळस कीं आंधळें । अंगीं पांगुळलें स्मरेना तो ॥९९॥
हें आलें कीं गेलें । होतें कीं केलें ।
जाहलें कीं मेलें । तटस्थ राहिलें स्मरेना तो ॥६००॥
हें बाळ कीं प्रौढ । मोठें कीं रोड ।
हळू कीं जड । कांहीं सदृढ स्मरेना तो ॥१॥
हें खोटे कीं भुयीं । ठायीं कीं कुठायीं ।
आहे कीं नाहीं । हेंही पाहीं स्मरेना तो ॥२॥
हें मंत्रीं कीं तंत्रीं । तीर्थीं कीं क्षेत्रीं ।
विष्ठीं कीं मूत्रीं । आहे पवित्रीं स्मरेना तो ॥३॥
जनीं कीं वनीं । अथवा निरंजनीं ।
जपीं कीं ध्यानीं । हेंही मनीं स्मरेना तो ॥४॥
हें सुजनीं कीं दुर्जनीं । बंदी कीं विमानीं ।
मंदिरीं कीं मसणीं । पाहती कोणी स्मरेना तो ॥५॥
हें गजीं कीं तुरगीं । कीं अंगनासंभोगीं ।
खरीं कीं उरगीं । अंगीच्या अंगीं स्मरेना तो ॥६॥
हें काशीं कीं कैकटीं । नरकीं कीं वैकुंठीं ।
घरी कीं कपाटीं । राहिलें नेहटी स्मरेना तो ॥७॥
हें पूजिलें कीं गांजिलें । धरिलें कीं मारिलें ।
देहाचें येकही केलें । अथवा काय झालें स्मरेना तो ॥८॥
मी शेषशयनावरी । कीं मातंगाच्या घरीं ।
कीं बैसलों शूळावरी । हेंही न स्मरी सहसा तो ॥९॥
ऐशी ज्ञात्याची निरभिमानता । माझेनि न सांगवे तत्त्वतां ।
जे पावले माझी सायुज्यता । त्यांची कथा न बोलवे ॥६१०॥
जेथ वेदां मौन पडे । स्वरवर्णेंसीं वाचा बुडे ।
त्या संतांचे पवाडे । माझेनिही निवाडे न सांगवती ॥११॥
ऐकोनि सज्ञानाची स्थिती । तुम्हांसी गमेल ऐसें चित्तीं ।
केवळ जड मूढ झाली प्राप्ती । एकही स्फूर्ती स्फुरेना ॥१२॥
जेवीं कां केवळ पाषाण । तैसें झालें अंतःकरण ।
एकही स्फुरेना स्फुरण । ज्ञातेपण घडे कैसें ॥१३॥
ऐशी धरिल्या आशंका । तेविषयीं सावध ऐका ।
ज्ञानअज्ञानभूमिका । अतर्क्य लोकां निश्चित ॥१४॥
केवळ जें शुद्ध ज्ञान । आणि जडमूढ अज्ञान ।
दोहींची दशा समान । तेथीलही खूण मी जाणें ॥१५॥
निबिड दाटला अंधकारू । त्यामाजीं काजळाचा डोंगरू ।
तेथ आंधळा आला विभाग करूं । तैसा व्यवहारू अज्ञाना ॥१६॥
शोधावया अध्यात्मग्रंथ भले । अंधमूकाहातीं दीधले ।
तें ऐके देखे ना बोले । तैसें जडत्वें झालें अज्ञान ॥१७॥
ऐशी अज्ञानाची गती । ऐका सज्ञानाची स्थिती ।
अपरोक्षसाक्षात्कारप्रतीती । देहीं वर्तती विदेहत्वें ॥१८॥
जेवीं कां रत्नें आणि गारा । दोहींचा सारिखा उभारा ।
मोल वेंचूनि नेती हिरा । फुकट गारा न घेती ॥१९॥
जैसें कण आणि फलकट । दोहींसी वाढी एकवाट ।
तैसें ज्ञानाज्ञान निकट । दिसे समसकट सारिखें ॥६२०॥
जेवीं कां खरें कुडें नाणें । पाहतां दिसे सारिखेपणें ।
खरें पारखोनि घेती देखणे । मूर्खीं नाडणें ते ठायीं ॥२१॥
तेवीं ज्ञानाज्ञानाची पेंठ । भेसळली दिसे एकवट ।
तेथ अणुभरी चुकल्या वाट । पाखंड उद्भट अंगीं वाजे ॥२२॥
यालागीं मद्भक्तीपाशीं आले । जे माझ्या विश्वासा टेंकले ।
त्यांसी म्यां निजरूप आपुलें । खरें दीधलें अतिशुद्ध ॥२३॥
माझ्या नामविश्वासासाठी । प्रल्हाद द्वंद्वें पायें पिटी ।
न घेतां मुक्ती लागे पाठीं । विश्वासें भेटी माझ्या रूपीं ॥२४॥
पावोनि माझ्या निजस्वरूपेसी । तेंचि ते झालें मद्भवेंसीं ।
जेवीं लवण मीनल्या जळासी । लवणपणासी मूकलें ॥२५॥
तेथ मी एक लवण । हेही विराली आठवण ।
स्वयें समुद्र झालें जाण । तेवीं सज्ञान मद्रूपें ॥२६॥
ऐसें पावोनि माझ्या स्वरूपासी । विसरले देहअभिमानासी ।
झाले चैतन्यघन सर्वांशीं । आनंदसमरसीं निमग्न ॥२७॥
जेवीं दोरीं सर्पू उपजला । नांदोनि स्वयें निमाला ।
तो दोरें नाहीं देखिला । तैसा झाला देहभावो मुक्तां ॥२८॥
तेव्हां मी तूं हे आठवण । आठवितें आहे कोण ।
विसरोनि गेलें अंतःकरण । आपण्या आपण विसरला ॥२९॥
तेथ कैंचा स्वर्ग कैंचा नरक । कैंचें चोख कैंचें वोख ।
कैंचे चतुर्दश लोक । ब्रह्म एक एकलें ॥६३०॥
कैंचें पवित्र कैंचें अपवित्र । कैचें तीर्थ कैंचें क्षेत्र ।
कैचा वेदू कैंचें शास्त्र । ब्रह्म स्वतंत्र अद्वय ॥३१॥
तेथ कैंचा उत्पत्तिविनाशू । कैंचा वैकुंठ कैलासू ।
कैंचा ब्रह्मा विष्णु महेशू । एक अविनाशू उरलासे ॥३२॥
तेथ कैंचा बोधू कैंची बुद्धी । देवपण बुडालें त्रिशुद्धी ।
लाजा निमाली मोक्षसिद्धी । कैंचा क्षीराब्धिशेषशायी ॥३३॥
तेथ माझीही भगवंतता । हारपोनि जाय तत्त्वतां ।
प्रणवाचा बुडाला माथा । ऐशी सायुज्यता पावले ॥३४॥
यालागीं देहाचें केलें ठेलें । अथवा आलें कां गेलें ।
हें स्फुरेना जें बोलिलें । ते विशद केलें या रीती ॥३५॥
अविद्या कारण देह कार्य । ते अविद्या नासोनि जाये ।
कारण नासल्या कार्य राहे । हें न घडे पाहें म्हणाल ॥३६॥
वृक्ष समूळीं उपडिला जाये । सार्द्रता तत्काळ न जाये ।
पत्र पुष्प फळ सार्द्र राहे । शुष्क होये अतिकाळें ॥३७॥
तेवीं अविद्या नासोनि जाये । भोगानुरूप दैव जें राहे ।
तेणें ज्ञाता वर्तताहे । निजदेहीं पाहे विदेहत्वें ॥३८॥
म्हणाल वाढवितां वाडेंकोडें । प्रतिपाळितां सुरवाडें ।
राखतराखतां देह पडे । प्रत्यक्ष रोकडें दिसताहे ॥३९॥
ज्याचें देह त्यासी दृढ नव्हे । तरी तें तत्काळचि पडावें ।
वांचलें असे कोणे भावें । ऐसें कांहीं जीवें कल्पाल ॥६४०॥
ज्याचें देह तो न पुसे त्यातें । तरी तें देह केवीं कर्मीं वर्ते ।
ऐशी आशंका तुम्हांतें । ऐका सावचित्तें सांगेन ॥४१॥
देहाचें उत्पत्तिस्थितिनिदान । पुरुषासी वश्य नव्हे जाण ।
त्यासी अदृष्टचि प्रमाण । दैवयोगें चळण देहाचें ॥४२॥
उठणें कां बैसणें । तें देहासी दैवगुणें ।
अदृष्टगतीं देणें घेणें । खाणें जेवणें अदृष्टें ॥४३॥
स्वदेशीं कां परदेशीं । अदृष्ट नेतसे देहासी ।
स्वर्गनरकभोगासी । अदृष्ट देहासी उपजवी ॥४४॥
यश लाभ हानि मृत्यु । देहासी अदृष्टें असे होतू ।
ज्ञाता देहासी अलिप्तू । जैसा घटांतू चंद्रमा ॥४५॥
जैशी छाया पुरुषासरसी । तैशी काया सज्ञानासी ।
ते राहिली अदृष्टापाशीं । निजकर्मासी भोगावया ॥४६॥
जन्मोनि छाया सरसी वाढे । माझी ऐशी अहंता न चढे ।
तैसेंच देह ज्ञात्याकडे । मी म्हणोनि पुढें येवों न शके ॥४७॥
सदा छाया सरिसी असे । परी कोठें असे कोठें नसे ।
हें ज्याची तो न पुसे । देहाचें तैसें वर्तन झालें ॥४८॥
छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे ।
पुरुषासी सुखदुःख न जोडे । ज्ञात्यासी तेणें पाडें देहभोग ॥४९॥
येथवरी निजदेहासी । कैसेन विसर पडिला त्यासी ।
ऐक त्याही अभिप्रायासी । दृष्टांतेंसीं सांगेन ॥६५०॥
जो मोलें मदिरा पिवोनि ठाये । तो तेणें मदें नाचे गाये ।
देहवंत देह विसरोनि जाये । वस्त्र नाहीं आहे स्मरेना ॥५१॥
हा तंव ब्रह्मरस प्याला । परमानंदें तृप्त झाला ।
देहो झाला कीं मेला । आठवू ठेला तेणें मदें ॥५२॥
एवं देहाचें भरण पोषण । जन्म अथवा मरण ।
तें दैवयोगें जाण । तेंचि निरूपण हंस बोले ॥५३॥
देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत् ।
स्वारंभकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः ।
तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः ।
स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुः ॥ ३७ ॥
जितुकें देहाचें वर्तन । तितुकें अदृष्टास्तव जाण ।
अज्ञानासी देहाभिमान । त्यातें सज्ञान न धरिती ॥५४॥
जैसें अदृष्ट पूर्वस्थित । तैसा देह उपजे येथ ।
सावेव प्राणेंसहित । ऐसें वर्तत जंव दैवें ॥५५॥
म्हणाल दैवयोगें देहीं असतां । अवश्य वाढेल देहअहंता ।
जेवीं एकत्र गमनें मार्गस्थां । येरयेरांच्या व्यथा भोगिती ॥५६॥
लवणाच्या मिळणीं पाणी । होऊनि ठाके खारवणी ।
तेवीं ज्ञाताही देहाचे मिळणीं । देहाभिमानी होईल ॥५७॥
जेवीं लोहसंगाचिये प्राप्ती । दुर्धर अग्नि घण वरी घेती ।
तेवीं देहाचिया संगती । ज्ञाते भोगिती सुखदुःखें ॥५८॥
ऐसा कल्पाल अभिप्रावो । तो सज्ञानासी न घडे भावो ।
तिंहीं निवटूनियां अहंभावो । चिदानंदें पहा हो समाधिस्थ ॥५९॥
’अधिरूढसमाधियोग’ । हें मूळींचें पद अभंग ।
येणें समाधि अतिनिर्व्यंग । साधिली चांग निजबोधें ॥६६०॥
तरी समाधी ते कैशी असे । तटस्थ काष्ठाचेपरी दिसे ।
कां समाधिस्थ केवळ पिसें । अथवा असे सज्ञान ॥६१॥
ते सामाधीचीं लक्षणें । ऐक सांगेन संपूर्णें ।
देहीं असोनि देहबंधनें । नाहीं अडकणें सज्ञाना ॥६२॥
केवळ ताटस्था नांव समाधी । म्हणतां ज्ञात्याची ठकली बुद्धी ।
ते समाधि नव्हे त्रिशुद्धी । मूर्च्छित ते संधी असे वृत्ती ॥६३॥
निरभिमान निरवधी । त्या नांव अखंडसमाधी ।
परी काष्ठांतें त्रिशुद्धी । नव्हे समाधी सर्वथा ॥६४॥
ताटस्थ्यचि समाधि साचें । जे मानिती त्यांसी स्वरूपाचें ।
ज्ञान नाहीं निश्चयाचें । अनुमानाचें बोलणें ॥६५॥
प्रचंड आघाताच्या भुली । तत्काळ तटस्थता बाणली ।
तरी काय तेणें झाली । सत्यचि भली समाधि त्यासी ॥६६॥
ओंवाळणीचिया आस्था । बहुरूपी सोंग संपादितां ।
वायु स्तंभविला अवचितां । तेणें तटस्थता बहुकाळ ॥६७॥
परी वासना जंव उरली आहे । तंव समाधि कैसेनि हों लाहे ।
सावध होतांचि म्हणे काये । ये दात्याचे रायें उचित द्यावें ॥६८॥
सर्व संकल्पांची अवधी । त्या नांव निर्विकल्प समाधी ।
सकळ शास्त्र हेंचि प्रतिपादी । समाधि त्रिशुद्धी त्या नांव ॥६९॥
सापु आल्या शेळीप्रती । तटस्थ होय सकळवृत्ती ।
तैशी झालिया ताटस्थस्थिती । नव्हे निश्चितीं ते समाधी ॥६७०॥
अकस्मात अवचितां । दिव्य स्वरूप देखतां ।
आश्चर्यें झाली तटस्थता । तेथ जाणावी तत्त्वतां वृत्ति आहे ॥७१॥
स्वस्वरूप देखतां प्रथमदृष्टीं । न संवरतु विस्मयो उठी ।
तोही जिरवूनियां पोटीं । दशा जे उठी ते समाधी ॥७२॥
निःशेष कल्पना जेथ विरे । तेथ विस्मयो कोठें स्फुरे ।
सूक्ष्म कल्पना थावरे । तेणें वोसरे विस्मयो ॥७३॥
जेथ साचार ब्रह्मप्राप्ती होये । तेथें देहचि स्फुरों न लाहे ।
तेव्हां तटस्थ कीं चालताहे । हें देखणें होये पुढिलांचें ॥७४॥
एवं देहचि जेथ मिथ्यापणें । त्याचीं कवण लक्षी लक्षणें ।
हो कां मृगजळींचेनि नाहाणें । जेवीं कां निवणें सज्ञानीं ॥७५॥
मिथ्यादेहासी तटस्थता । झाल्या मानावी समाध्यवस्था ।
ऐशीं लक्षणें सत्य मानितां । ठकले तत्त्वतां परीक्षक ॥७६॥
हो कां स्वप्नींचे सज्ञानासी । ताटस्थ्यमुद्रा लागल्या त्यासी ।
जरी मान्य झाल्या स्वप्नींच्यासी । तरी जागृतीसी नाहीं आला ॥७७॥
हो कां स्वप्नींच्या लोकांप्रती । थोर झाली समाधीची ख्याती ।
तरी नाहीं आला तो जागृती । जाणावा निश्चितीं निद्रितू ॥७८॥
तेवीं ताटस्थ्या नांव समाधी । ते अविद्या स्वप्नमूर्च्छासिद्धी ।
परी स्वस्वरूपप्रबोधीं । जागा त्रिशुद्धी नाहीं झाला ॥७९॥
तो जागा होऊनि स्वप्न पाहे । तें मिथ्यात्वें देखताहे ।
त्यांतु आपुला देहो सत्य काये । मा ताटस्थ्य राहे ते ठायीं ॥६८०॥
जो जागा होऊनि तत्त्वतां । स्वप्नदेहासी तटस्थता ।
साक्षेपपूर्वक लावूं जातां । लाजे परी अधिकता दशा न मनीं ॥८१॥
जो जागा होऊनि स्वप्न सांगे । तें मिथ्यापणेंचि अवघें ।
परी सत्यसत्त्वाचेनि पांगें । कदा निजांगें नातळे ॥८२॥
तैशी साचार वस्तुप्राप्ती । तो नातळे देहस्थिती ।
तरी देह वर्ते कोणे रीती । तो प्रारब्धगतीचेनि शेषें ॥८३॥
स्थंडिलीं अग्नि विझोनि जाये । तरी भूमिये उष्णता राहे ।
कर्पूर सरल्याही पाहें । सुवासु आहे ते देशीं ॥८४॥
पाळणा हालवितां वोसरे । तरी तो हाले पूर्वसंस्कारे ।
तेवीं अविधानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८५॥
लक्ष्य भेदोनियां तीरें । बळें चालिजे पुढारें ।
तेवीं अविद्यानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८६॥
शरीराचेनि छाया चळे । परी शरीर छायेवेगळें ।
तेवीं देह मिथ्या मुक्ताजवळें । चळे वळे प्रारब्धें ॥८७॥
हेतुवीण अनायासें । पुरुषासवें छाया असे ।
तेवीं सज्ञानासरिसें । देह दिसे मिथ्यात्वें ॥८८॥
जैसें गलित पत्र वारेनि चळे । तैसें देह वर्ते प्राचीन मेळें ।
परी देहकर्माचेनि विटाळें । ज्ञाता न मैळे निजबोधें ॥८९॥
त्या प्रारब्धाच्या पोटीं । सांगो सकळ जगेंसीं गोठी ।
कां धरोनि मौनाची मिठी । गिरिकपाटीं पडो सुखें ॥६९०॥
तो आचरो सकळ कर्में । अथवा पिसा हो कां निजभ्रमें ।
तेणें तेणें अनुक्रमे । जाण परिणामें प्रारब्धें ॥९१॥
तो चढो पालखीं गजस्कंधीं । कां पडो विष्ठामूत्रसंधीं ।
ते ते प्रारब्धाची सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी ज्ञात्यासी ॥९२॥
जेथ बाध्यबाधकता फिटली । सकळ अहं अविद्या तुटली ।
सहज समाधी त्या नांव झाली । हे संख्या केली सिद्धांतीं ॥९३॥
ऐशी जे सैर समाधिअवस्था । तोचि भोग भोगोनि अभोक्ता ।
कर्में करोनि अकर्ता । जाण तत्त्वतां तो एक ॥९४॥
तो क्रियाकारणसंयोगें । डुलत देखिजे विषयभोगें ।
परी समाधिमुद्रा न भंगे । भोगसंगें अलिप्त ॥९५॥
त्यासी स्त्री म्हणे माझा भर्ता । पुत्र म्हणे माझा पिता ।
शिष्य म्हणे स्वामी तत्त्वतां । त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्ते ॥९६॥
हो कां काष्ठास्तव उत्पत्ती । काष्ठावरी ज्याची स्थिती ।
तो आकळितां काष्ठीं बहुतीं । नावरे निश्चितीं अग्नि जैसा ॥९७॥
फुंकितां लखलखिला । जो फुंकास्तव प्रकटला ।
तो फुंक न साहतां ठेला । निर्वातींचा संचला दीप जैसा ॥९८॥
तेवीं कर्मास्तव उत्पत्ती । कर्मेंचि झाली परब्रह्मप्राप्ती ।
त्या कर्मामाजीं वर्तती । निष्कर्मस्थिती महायोगी ॥९९॥
तो व्यवहारी दिसो जनीं । कीं पिसेपणीं नाचो वनीं ।
अथवा तटस्थ राहो विजनीं । दशा अधिकउणी बोलूं नये ॥७००॥
जें सिंहासनीं राजत्व जोडे । तें वनांत खेळतां न मोडे ।
कीं धांवतां व्याहाळीपुढें । राजपद चोखडें ढळूं नेणे ॥१॥
रावो रानीं वसिन्नला । त्या रानासी राजभोग आला ।
रावो राजत्वा मुकला । मूर्खही या बोला न बोलती ॥२॥
तेवीं पावोनि स्वरूपप्राप्ती । योगी प्रारब्धाच्या स्थिती ।
नाना कर्में करितां दिसती । परी निजात्मस्थिती भंगेना ॥३॥
यालागीं समाधि आणि व्युत्थान । या दोहीं अवस्थांचें लक्षण ।
अपक्वासीचि घडे जाण । परिपूर्णासी लक्षण तें कैंचें ॥४॥
स्वरूपावेगळें कांहीं एक । पूर्णासी उरलें नाहीं देख ।
समाधिव्युत्थानाचें मुख । त्यासंमुख येवों लाजे ॥५॥
अर्जुना देवोनि समाधि । सवेंचि घातला महायुद्धीं ।
परी कृष्ण कृपानिधी । तटस्थ त्रिशुद्धी न करीच ॥६॥
यालागीं समाधिव्युत्थानविधी । ताटस्थ्येंसहित निरवधी ।
गिळूनि झाली सैर समाधी । पूर्ण निजपदीं विलसतां ॥७॥
एवं प्रारब्ध जंव असे । तंव मुक्ताचें देह वर्ते ऐसें ।
परी अहंममतेचें पिसें । पूर्विल्याऐसें बाधीना ॥८॥
जेवीं स्वप्नदेहाच्या नाना अवस्था । जागृतीं आलिया तत्त्वतां ।
पुरुष नेघे आपुले माथां । तेवीं समाधिस्था देहकर्में ॥९॥
हेचि परमार्थता ब्रह्मस्थिती । नाना परींच्या उपपत्ती ।
म्यां सांगीतल्या तुम्हांप्रती । ज्ञानसंपत्ती निजगुह्य ॥७१०॥
तूं कोण हें पुसिलें होतें । सांगावया तें सनकादिकांतें ।
सांगतसें निजरूपातें । विश्वास त्यातें दृढ व्हावया ॥११॥
मयैतदुक्तं वो विप्रा गुह्यं यत् साङ्ख्ययोगयोः ।
जानीत माऽऽगतं यज्ञं युष्मद् धर्मविवक्षया ॥ ३८ ॥
अतिगुह्य ज्ञान परात्पर । जें उपनिषदांचें भांडार ।
म्यां सांगितलें साचार । योगसार योग्यांचें ॥१२॥
ज्या ज्ञानालागीं साधनकोटी । मुमुक्षु करिती हटतटीं ।
योगी रिघोनि गिरिकपाटीं । महामुद्रा नेहटीं साधिती ॥१३॥
वेदशास्त्रांचिया युक्ती । थोंटावल्या जिये अर्थीं ।
तें निजज्ञान म्यां तुम्हांप्रती । यथानिगुती सांगीतलें ॥१४॥
एवढिया ज्ञानाचा ज्ञानवक्ता । मी कोण हें न कळेल सर्वथा ।
तरी यज्ञाचा यज्ञभोक्ता । जाण तत्त्वतां मी विष्णू ॥१५॥
मज यावया हेंचि कारण । तुम्हीं ब्रह्मयाप्रती केला प्रश्न ।
तें उपदेशावया ब्रह्मज्ञान । स्वयें आपण येथें आलों ॥१६॥
ज्या उपदेशाच्या पोटीं । वर्णाश्रमपरिपाटी ।
न सांडितां होय माझी भेटी । तेही गोष्टी ध्वनिलीसे ॥१७॥
सांडावें ब्राह्मणपण । मग मांडावें संन्यासग्रहण ।
हे दोनी धर्म देहींचे जाण । उपदेशीं देहपण मुख्यत्वें मिथ्या ॥१८॥
उपदेशू करूनि प्रमाण । सनकादिकीं ब्राह्मणपण ।
अद्यापि सांडिलें नाहीं जाण । माझें गुह्य ज्ञान पावले ॥१९॥
तेणेंचि उपदेशें निश्चित । नारद ब्राह्मणपणें वर्तत ।
ब्रह्मानंदें डुल्लत । गात नाचत निजबोधें ॥७२०॥
ऐसें जें चैतन्यघन । आपुलें स्वरूप आपण ।
स्वयें करिताहे स्तवन । निजमहिमान द्योतावया ॥२१॥
अहं योगस्य साङ्ख्यस्य सत्यस्यर्तस्य तेजसः ।
परायणं द्विजश्रेष्ठाः श्रियः कीर्तेर्दमस्य च ॥ ३९ ॥
सांख्य जें परम ज्ञान । योग अष्टांगादिसाधन ।
सत्याचें सत्यपण । सत्यस्वरूप जाण मी एक ॥२२॥
पहां पां ज्या सत्याच्या ठायीं । संत सद्धर्में राहिले पाहीं ।
सूनृत जे वाचा तेही । मजवेगळी कांहीं हों नेणे ॥२३॥
तेजाची जे प्रगल्भता । ते माझेनि तेजें सतेजता ।
श्रियेची जे ऐश्वर्यता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२४॥
कीर्ति माझेनि कीर्तनें । सदा वंदिजे साधुजनें ।
मजवेगळें कीर्तीचें जिणें । कोणी पोसणें न घेती ॥२५॥
माझेनि तेजें निग्रहता । निग्रहो करी समस्तां ।
अदम्या दमू दमिता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२६॥
येथ ध्येय आणि ध्यान । कां साध्य आणि साधन ।
या अवघियां मी अधिष्ठान । मजवेगळें भान यां कैंचें ॥२७॥
तुम्ही ब्राह्मण अतिश्रेष्ठ । मजही पूज्यपणें वरिष्ठ ।
यालागीं निजज्ञान चोखट । तुम्हांसी म्यां प्रकट सांगीतलें ॥२८॥
मां भजन्ति गुणाः सर्वे निर्गुणं निरपेक्षकम् ।
सुहृदं प्रियमात्मानं साम्यासङ्गादयोऽगुणाः ॥ ४० ॥
मी वस्तुतां निरपेक्ष निर्गुण । त्या माझ्या ठायीं भजोनि गुण ।
सहृद आत्मा प्रिय जाण । ऐसें लक्षण मज करिती ॥२९॥
समता आणि असंगता । याही गुणांच्या अवस्था ।
आणूनि ठेविती माझ्या माथां । गुणस्वभावतां लक्षणें ॥७३०॥
हो कां सबळ बळें अंधकार । कैं युद्धा आला सूर्यासमोर ।
तरी तमारी हा बडिवार । सूर्या आंधार जेवीं देत ॥३१॥
कोणें धरोनियां आकाश । घटीं घातलें सावकाश ।
तरी घटयोगें घटाकाश । मिथ्या गगनास नांव आलें ॥३२॥
नाहीं घटासी आतळला । गगनींचा गगनींच संचला ।
तो घटें घटचंद्रमा केला । मूर्खासी मानला सत्यत्वें ॥३३॥
तेवीं मी केवळ निर्गुण । त्या माझ्या ठायीं भजोनि गुण ।
सुहृद आत्मा इत्यादि जाण । असंगादि लक्षण मज देती ॥३४॥
गुणासी मी नातळें जरी । तरी मज म्हणती लीलाधारी ।
एवं गुणचि गुणांमाझारीं । मिथ्या मजवरी आळ हा ॥३५॥
तेथ मी घेता ना देता । कर्ता ना करविता ।
हे माझी निजस्वभावता । येर ते अवस्था गुणांची ॥३६॥
एवं पूर्वापर अतिविचित्र । सांगोनि ज्ञानविज्ञाननिर्धार ।
त्या इतिहासाचा उपसंहार । स्वयें सारंगधर करीतसे ॥३७॥
इति मे छिन्नसंदेहा मुनयः सनकादयः ।
सभाजयित्वा परया भक्त्यागृणत संस्तवैः ॥ ४१ ॥
आत्मज्ञानी परम दक्ष । मुमुक्षुंमाजीं अतिनेटक ।
संदेहापन्न सनकादिक । म्यां यापरी देख निःसंदेह केले ॥३८॥
सदा सावधानें निर्मळ । माझ्या भजनीं अतिप्रेमळ ।
सदा मद्रूपें मननशीळ । अव्याकुळ श्रवणार्थी ॥३९॥
उद्धवा तिंहीं ऐकतां माझी गोष्टी । माझ्या स्वरूपीं घातली मिठी ।
मद्रूप झाले उठाउठी । बाप जगजेठी ब्रह्मपुत्र ॥७४०॥
तिंहीं दृश्य द्रष्टा दर्शन । त्रिपटीचें केलें शून्य ।
परब्रह्मचि झाले पूर्ण । माझेनि जाण उपदेशें ॥४१॥
परम पावले समाधान । गद्यपद्यादि सुलक्षण ।
माझें करोनियां स्तवन । पूजाविधान मांडिलें ॥४२॥
तैरहं पूजितः सम्यक् संस्तुतः परमर्षिभिः ।
प्रत्येयाय स्वकं धाम पश्यतः परमेष्ठिनः ॥ ४२ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कंधे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
जरी पूज्यपूजकता गेली । तरी तिंहीं गुरूची पूजा केली ।
सांडूनि द्वैताची भुली । पूजा मांडिली अतिप्रीतीं ॥४३॥
शिष्य झालियाही ब्रह्मसंपन्न । त्याहीवरी त्यासी गुरु पूज्य जाण ।
सद्गुरु तोचि ब्रह्म पूर्ण । हे पावली खूण सनकादिकां ॥४४॥
ज्याच्या बोलासरिसेंचि पाहें । अवघें ब्रह्मचि होऊनि ठाये ।
त्या सद्गुरूचे पूज्य पायें । सांगूं काये बोलवरी ॥४५॥
ज्यासी परब्रह्म आलें हाता । तोचि जाणे सद्गुरूची पूज्यता ।
इतरांसी हे न कळे कथा । अनुमानता बोलवरी ॥४६॥
ते सनकादिक समस्त । माझी पूजा करोनि यथोक्त ।
वारंवार स्तवन करीत । चरणा लागत पुनःपुनः ॥४७॥
माझ्या भजनीं एकमुख । माझिया निजभावें अतिभाविक ।
मज अवाप्तकामासी सुख । त्यांचे पूजनीं देख उथळलें ॥४८॥
मग करूनि प्रदक्षिणा । ते लागले माझिया चरणा ।
परम सुख झालें ब्राह्मणां । वचनार्थें जाणा माझेनी ॥४९॥
पहात असतां प्रजापती । सनकादिक उभे असती ।
त्यांदेखतां निजधामाप्रती । शीघ्रगती मी आलों ॥७५०॥
माझे शिष्य सनकादिक । उद्धवा या रीतीं झाले देख ।
तो इतिहास अलोलिक । तुज म्यां सम्यक सांगीतला ॥५१॥
ते योगियांमाजीं अतिउद्भट । भक्तांमाजीं अतिश्रेष्ठ ।
ज्ञानियांमाजीं अतिवरिष्ठ । शिष्य चोखट सनकादिक ॥५२॥
हंसगीतनिरूपण । पुरातन जें ब्रह्मज्ञान ।
तें उद्धवासी श्रीकृष्ण । प्रसन्न होऊन दीधलें ॥५३॥
भागवतपंथें चालतां । हे पुरातन ब्रह्मकथा ।
एका एकादशू पाहतां । स्वभावें हाता पैं आली ॥५४॥
जीं हंसमुखींचीं चिद्रत्नें । जीं सनकादिकां झालीं भूषणें ।
उद्धवा अळंकारिला श्रीकृष्णें । तें शेष जनार्दनें मज दीधलें ॥५५॥
सनकादिक-उद्धवाचें शेष । हाता आलें हा बोल वोस ।
ते गोष्टीसी जाहले बहु दिवस । म्हणाल वायस हा जल्पू ॥५६॥
कृतयुगीं शंखासुरासी । देवें मर्दिलें होतें त्यासी ।
ते ठायीं अद्यापि सभाग्यासी । अव्हाशंखासी पावती ॥५७॥
रामें पूर्वीं अयोध्येसी । केलें होतें महायागासी ।
तेथें हविःशेष लोकांसी । अद्याप हातासी येतसे ॥५८॥
तैसेंचि येथें भागवतीं । जनार्दनकृपापद्धतीं ।
सनकादिकांची शेषप्राप्ती । एकादशार्थीं आम्हां झाली ॥५९॥
मागेंपुढें अवघें एक । हा एकादशाचा विवेक ।
तेणें सनकादिक -उद्धवशेख । आम्हांम्ही देख प्राप्त झालें ॥७६०॥
करूं नेदितां गयावर्जनीं । न रिघवे समर्थजनीं ।
ते पदीं माशीलालागुनी । निवारण कोणी करीना ॥६१॥
तेवीं नाना शास्त्रार्थयुक्तींसी । शिणतां समर्थ साधकांसी ।
प्राप्ती नव्हे ज्ञानशेषासी । ते झाली आम्हांसी एकादशें ॥६२॥
हंसकृष्ण जनार्दन । स्वरूप एक नामें भिन्न ।
तेणें घालूनि बोधांजन । जुना ठेवा जाण दाखविला ॥६३॥
तेथ मी एका एकू देखता । आणि तो एकू मातें दाखविता ।
हेही नुरेचि बोध्यबोधकता । पाहता पाहविता तोचि तो ॥६४॥
आरसा आलिया मुख दिसे । तो गेलिया तें न दिसे ।
परी येणें जाणें मुखासी नसे । ते सहजेंचि असे संचलें ॥६५॥
आरिशाचें मुख आरिसें नेलें । परी पाहातया नाहीं ऐसें झालें ।
जें कटकटा माझें मुख गेलें । तें असे संचलें तो जाणे ॥६६॥
तेवीं अज्ञानें न्यावें । कां ज्ञान झालिया यावें ।
तैसें वस्तूसी न संभवे । तें असे स्वभावें संचलें ॥६७॥
तैसें देखतें आणि दाखवितें । दोनी जाऊनियां तेथें ।
माझें मीपण जें जुनें होतें । तें दाविलें मातें जनार्दनें ॥६८॥
जेवीं सूर्याचेनि प्रकाशें । सूर्येंचि कीं सूर्यो दिसे ।
तेवीं माझेनि निजप्रकाशें । मज मीचि असें देखत ॥६९॥
ऐशियाही ठायीं जाण । कैंचें नवें जुनें ज्ञान ।
बहु काळ ठेविलें सुवर्ण । त्यासी म्हणे कोण कुहजकू ॥७७०॥
कालचाचि आजि उगवला । तो सूर्य काय म्हणावा शिळा ।
कीं आजिचा अग्नि सोंवळा । कालचा काय वोंवळा म्हणों ये ॥७१॥
तेवीं सनकादिकांचें जें ज्ञान । तेंचि मराठीभाषेमाजीं जाण ।
येथें ठेवूं जातां दूषण । दोषी आपण होइजे ॥७२॥
कां सुवर्णाचें केलें सुणें । परी तें मोलें नव्हेचि उणें ।
तेवीं सनकादिकांचीं ज्ञानें । देशभाषा हीनें नव्हतीच ॥७३॥
जेवीं कां गुळाचें कारलें केलें । परी तें कडूपणा नाहीं आलें ।
तेवीं हंसगीत मराठें झालें । नाहीं पालटलें चिन्मात्र ॥७४॥
जें मोल मुकुटींच्या हेमासी । तेंचि मोल सुवर्णश्वानासी ।
जो कां ग्राहिक सुवर्णासी । तो घे दोघांसी समत्वें ॥७५॥
तैसें आत्मानुभवी जे येथें । ते मानितील या ग्रंथातें ।
येर ते हेळसितील यातें । निजभावार्थें न घेती ॥७६॥
जे वंदिती कां निंदिती । ते दोघे आम्हां ब्रह्ममूर्ती ।
हे निजात्मभावाची प्रतीती । केली निश्चितीं जनार्दनें ॥७७॥
एका जनार्दना शरण । रिघतां विरालें एकपण ।
जेवीं कां समरसोनि लवण । स्वयें जाण समुद्र झालें ॥७८॥
तेथे एका आणि जनार्दन । एक झाले हें म्हणे कोण ।
जेवीं डोळ्यांचें देखणेपण । डोळाचि आपण स्वयें जाणे ॥७९॥
डोळ्यांनी आरिसा प्रकाशिजे । तेथें डोळेनि डोळा पाहिजे ।
तेवीं हें ज्ञान जाणिजे । देखणें देखिजे देखणेनी ॥७८०॥
सांडोनियां एकपण । एका जनार्दना शरण ।
हेंचि हंसगीतनिरूपण । झालें परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥७८१॥
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकाकारटीकायां
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे हंसगीतनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥१३॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ ॥ मूळ श्लोक ॥४२॥ ओंव्या ॥७८१॥