॥ श्री एकनाथी भागवत ॥

 

अध्याय दहावा

 

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो सद्‍गुरु धन्वंतरी । ज्याची दृष्टीचि निरुज करी ।

त्यावांचोनि संसारीं । भवरोगु दुरी न करवे ॥१॥

ज्या भवरोगाचेनि दर्पें । फुंफात तापलीं त्रिविधतापें ।

’मी माझे’ येणें संकल्पें । वाग्जल्पें जल्पती ॥२॥

पडिलीं द्वैताचिया दुखणा । तोंडींची चवी गेली जाणा ।

मुखा आला कडवटपणा । कटु वचना बोलतु ॥३॥

जेथें व्याधीचेनि सन्निपातें । विवेक हाणोनियां लातें ।

उमरुडूनि धैर्य हातें । वासनावनातें हिंडती ॥४॥

मनोरथकर्दमीं चरफडित । संकल्पमृगजळीं बुडत ।

वेगीं निसरोनियां पडत । टेंक चढतां स्वर्गाचें ॥५॥

वोरबडत स्नेहाची आराटी । गोंवीत लोभाची बोरांटी ।

खिळिला प्रपंचाचिया कंठीं । मारितां नुठी तेथूनि ॥६॥

भवरोगभ्रमें भ्रमले कैसे । खावों नये तें खावों बैसे ।

करूं नये तें करितां दिसे । योषितांसरिसें धांवत ॥७॥

तेथ धनभयाचे शारे येत । तेणें थरथरां कांपत ।

धाकें धाकें घामेजत । दडी देत गुप्तत्वें ॥८॥

भोगाभिमानु चढे देहीं । तेव्हां न राहे खाटे भु‌ईं ।

विधीचें पांघरूण टाकी पाहीं । डोळा ठायीं लागेना ॥९॥

उभें न राहवे ऐक्यवृत्ती । क्षीण झाली ज्ञानशक्ती ।

पडलीं जडत्वें लोळती । पाणी मागती विषयांचे ॥१०॥

अल्प‍अल्प देतां तें जळ । कडकडूनि झोंबती प्रबळ ।

’आम्हांसी फार द्या गा जळ । तृषा केवळ वोळेना’ ॥११॥

कुपथ्य करितां निरंतर । तंव तो झाला जीर्णज्वर ।

क्षयो लागला जी थोर । क्षीण शरीर पडियेलें ॥१२॥

क्षणाक्षणां अतिक्षीणता । विकार संचरले जीविता ।

तेणें प्रबळ वाढली चिंता । सुख सर्वथा बुडालें ॥१३॥

नवल रोगाचा पडिपाडु । गोड परमार्थ तो जाला कडू ।

केवळ विषप्राय विषय कडू । तोचि गोडु पैं झाला ॥१४॥

ते व्याधीचिया उफाडा । देतां सत्कथाकाढा ।

श्रवणमुखींच्या भावार्थदाढा । पाडी पुढां दांतखिळी ॥१५॥

देतां तुलसीमकरंद नसू । वरता जावों नेदी श्वासु ।

मस्तक झाडी मानी त्रासु । रोगें बहुवसु व्यापिला ॥१६॥

ऐसा रोग देखोनियां गाढा । वैद्य आचार्य धडफुडा ।

कृपा पाहे जयाकडा । तो रोकडा वांचवी ॥१७॥

निधडा वैद्य तो सुबुद्धि । जीवु गेलिया मरों नेदी ।

जीवेंवीण वांचवी त्रिशुद्धि । अगाध सिद्धि तयाची ॥१८॥

शुद्धभाग्येंकरूनि जाण । तो करी कृपाकूर्मावलोकन ।

तेंचि रोगिया अमृतपान । होय सावधान तत्काळ ॥१९॥

एवं झालिया सावधान । रोगी आपणिया आपण ।

नित्यानित्याचें पाचन । करी सेवन साक्षेपें ॥२०॥

तेणें न फिटेचि जीर्णज्वरु । न तुटे क्षयाचा महामारु ।

हें देखोनियां वैद्यसद्‍गुरु । रसोपचारु मांडिला ॥२१॥

तेणें अक्षररस-अर्धमात्रा । देतां क्षयाचा थारा ।

मोडूनियां शरीरा । पूर्वपरंपरा अक्षय केलें ॥२२॥

दारुण चुकवावया कुपथ्य । वैराग्य राखण ठेविलें नित्य ।

लावूनि अनुसंधानाचें पथ्य । निर्दाळिला तेथ भवरोगु ॥२३॥

रोगी उपचारिल्यावरी । प्रबळ क्षुधा खवळे भारी ।

चित्तचिंतेच्या लाह्या करी । क्षणामाझारीं खादल्या ॥२४॥

काळे गोरे चतुर्वर्णचणे । आश्रमेंसीं भाजिले फुटाणे ।

’अहं-सोहं’ गुळेंसीं तेणें । निःशेष खाणें तत्काळ ॥२५॥

फळाभिलाषेंसीं आशा- । बोंडें भरलीं होतीं खसखसा ।

तींही खादलीं घसघसां । न लगतां घांसा गिळियेलीं ॥२६॥

गूळ साखरेचा पडिपाडु । खादले कर्माकर्माचे लाडू ।

खातां न म्हणे गोड कडू । लागला झोडूं स्व‍इच्छा ॥२७॥

’ब्रह्माहमस्मी’ चीं गोमटीं । पक्वान्नें देखिलीं दिठीं ।

तींही खा‌ऊनि उठा‌उठी । मायेपाठीं लागला ॥२८॥

ते धाकें धाकेंचि निमाली । मिथ्यात्वें नासोनि गेली ।

स्वानंदें पुष्टि आली । झाडी केली भवरोगा ॥२९॥

ऐसा सद्‍गुरु वैद्य गाढा । जेणें उपचारोनि केलों निधडा ।

शरण रिघावें तुजपुढां । तंव चहूंकडां तूंचि तूं ॥३०॥

तुजवेगळें आपणियातें । देखोनि शरण यावें तूतें ।

तंव मीतूंपण हारपलें थितें । कैसेनि तूतें भजावें ॥३१॥

ज्यांच्या सुटल्या जीवग्रंथी । झाले आत्माराम निश्चितीं ।

तेही अहेतुक भक्ति करिती । प्राप्तांची स्थिति हे जाणा ॥३२॥

गुरुभजनापरतें सुख । मोक्ष मानिती तेही मूर्ख ।

मोक्ष गुरुचरणींचा रंक । विरळा लोक हें जाणती ॥३३॥

आम्हां सद्‍गुरुदृष्टीं परमारोग्य । आम्ही सद्‍गुरुकृपा सदा श्लाघ्य ।

गुरुसेवें आम्ही सभाग्य । परम योग्य गुरुस्तवनें ॥३४॥

सद्‍गुरूचें नाममात्र । तेंचि आम्हां वेदशास्त्र ।

सकळ मंत्रांवरिष्ठ मंत्र । नाम सर्वत्र गुरूचें ॥३५॥

सद्‍गुरूचें तीर्थमात्र । सकळ तीर्थां करी पवित्र ।

गुरुचरण तें आमचें क्षेत्र । वृत्ति स्वतंत्र ते आम्हां ॥३६॥

तूं पुरे पुरे म्हणसी स्तवन । परी वर्णितां तुझे उदार गुण ।

अतृप्त सर्वथा नुठी मन । तुझी आण वाहातसें ॥३७॥

तुझे गुण वर्णावया तत्त्वतां । मी प्रवर्तलों श्रीभागवता ।

त्वां मज लाविलें भक्तिपंथा । निजकथाकीर्तनीं ॥३८॥

जय जय सद्‍गुरु जनार्दना । भवगजपंचानना ।

एकाकी शरण आलों जाणा । तुझ्या श्रीचरणा पावलों ॥३९॥

पावलों शास्त्र श्रीभागवत । अवधारा तेथींचा मथितार्थ ।

उद्धवासी श्रीकृष्णनाथ । परम परमार्थ सांगेल ॥४०॥

यदु‌अवधूतसंवादेंसीं । लक्षणोक्त चोविसां गुरूंसी ।

परिसोनियां उद्धवासी । भावना ब्रह्मेंसीं लिगटली ॥४१॥

ब्रह्म सर्वगत सत्य होये । मज सबाह्य कोंदलें आहे ।

तेंचि माझें मज ठा‌उकें नोहे । कोण उपाये करावा ॥४२॥

ऐसी उद्धवाची चिंता । कळों सरली कृष्णनाथा ।

तोचि उपावो सर्वथा । होय सांगता अविरोधें ॥४३॥

 

 

श्रीभगवानुवाच ।

मयोदितेष्ववहितः स्वधर्मेषु मदाश्रयः ।

वर्णाश्रमकुलाचारं अकामात्मा समाचरेत्‌ ॥ १ ॥

 

 

पूर्वीं वेदरूपें वर्णाश्रम । मीचि बोलिलों स्वधर्म ।

पंचरात्रादि वैष्णवधर्म । हें उपासनावर्म गुह्य माझें ॥४४॥

जो वर्ण जो आश्रम । तेणेंचि ते करावे स्वधर्म ।

आचरतां परधर्म । दुःख परम पाविजे ॥४५॥

उद्धवा येथ जाण । कर्ता पाहिजे सावधान ।

ते सावधानतेचें लक्षण । अतिविचक्षण जाणती ॥४६॥

कर्म चतुर्विध येथ । ’नित्य’ आणि ’नैमित्त’ ।

’काम्य’ आणि ’प्रायश्चित्त’ । जाण निश्चित विभाग ॥४७॥

येथ कर्म आचरती स्थिती । सावधान राखावी वृत्ती ।

आचरावयाची व्युत्पत्ती । विचित्र स्थिती सांगेन ॥४८॥

नित्य आणि नैमित्तिक । हें कर्म जाण आवश्यक ।

सांडोनियां फलाभिलाख । विधिप्रमुख आचरावें ॥४९॥

नित्यकर्म अधिक वाढे । तैं नैमित्तिकाचे अंगा चढे ।

काम्य उचंबळलें विषयचाडें । तैंचि पडे ’निषिद्धी’ ॥५०॥

फलाभिलाषेंविण । नित्य नैमत्तिक जाण ।

करावें गा कृष्णार्पण । अर्पिती खूण जाणोनि ॥५१॥

काम्य कर्म आवश्यक । त्यजावें गा निःशेख ।

जेवीं कां वमिलें वमक । परतोनि लोक न पाहती ॥५२॥

समूळीं कामनेतें दंडावें । तैंचि काम्य कर्म सांडावें ।

येर्‍हवीं काम्यत्यागु न संभवे । कामना जीवें राखतां ॥५३॥

अंतरीं अनिवार कामना । बाह्य विरक्ती दावी जना ।

ते सविया विटंबना । त्यागु विचक्षणा तो नव्हे ॥५४॥

कामनेचेनि अधिक मदें । कर्में निपजती निषिद्धें ।

समूळ कामनेचेनि छेदें । सर्व निषिद्धें मावळती ॥५५॥

अथवा देखतांचि निषिद्ध दिठीं । जो हरिनामें गर्जत उठी ।

निषिद्ध पळे बारा वाटीं । प्रायश्चित्तकोटी हरिनामें ॥५६॥

जेथ हरिनामाचे उमाळे । तेथ निषिद्ध तत्काळ जळे ।

निषिद्ध अभक्तां आदळे । भक्तांजवळें तें न ये ॥५७॥

काम्यनिषिद्धाची कथा । भक्तांसी नातळे सर्वथा ।

भगवंतु रक्षी निजभक्तां । दोषु तत्त्वतां त्यां नाहीं ॥५८॥

नामें प्रायश्चित्तांच्या कोटी । हे म्यां सांगितली गुह्य गोठी ।

प्रकट न करावी सृष्टीं । गुप्त पोटीं राखावी ॥५९॥

काम्यनिषिद्धाचे त्याग । तुज म्यां सांगीतले साङ्ग ।

नित्यनैमित्तविभाग । तोही विनियोग परियेसीं ॥६०॥

मदर्पणें आवश्यक । करावें नित्यनैमित्तिक ।

तेंचि चित्ताचें शोधक । साधन मुख्य परमार्थी ॥६१॥

एक म्हणती स्वधर्म निर्फळ । वर्म नेणतीच ते बरळ ।

स्वधर्में होय जन्म सफळ । परमार्थफळ स्वधर्मीं ॥६२॥

किडाळ झाडावया दृष्टीं । रज दे‌ऊनि पाठींपोटीं ।

सुवर्ण घालितां पुटीं । झळकत उठी निजतेजें ॥६३॥

तैसा मज अर्पितां स्वधर्म । त्याचें सफळ होय निजकर्म ।

ऐसें नेणोनियां निजवर्म । कर्मभ्रम कर्मठां ॥६४॥

मज अर्पिती हातवटी । अवघड वाटेल जगजेठी ।

ज्यासी आवडी माझी मोठी । त्याची दृष्टी मदर्पण ॥६५॥

कृष्णीं निश्चळ ज्याचें मन । त्याचें कर्म तितुकें कृष्णार्पण ।

त्यासी न अर्पितांही जाण । सहजें मदर्पण होतसे ॥६६॥

जो रथीं निश्चळ हो‌ऊनियां बैसे । तो न चळतांही चालतु दिसे ।

जाण स्वकर्म त्याचें तैसें । अनायासें मज अर्पे ॥६७॥

यापरी हो‌ऊनि अकामात्मा । सुखें आचरावें स्वधर्मा ।

तेणें सांडूनि रजतमा । सत्त्वें पुरुषोत्तमा पावती ॥६८॥

वर्णाश्रमसमुद्‍भवा । मूळ आश्रयो मी वोळखावा ।

कुळकर्मनिजस्वभावा । उपासावा मी एकु ॥६९॥

वर्णासी आश्रयो मी प्रसिद्ध । जे जन्मले मुखबाहूरुपाद ।

आश्रमा आश्रयो मी विशद । गर्जती वेद ये अर्थीं ॥७०॥

देवो देवी कुळाचार । यांचें वस्तीचें मी घर ।

एवं मी सर्वाधार । हा कर्मी विचार देखावा ॥७१॥

गुज परियेसीं उद्धवा । कर्माकर्माध्यक्षु मी जाणावा ।

कर्मी मीचि अभिलाषावा । क्रियेनें धरावा मी एकु ॥७२॥

एवं आदि-मध्य-अंतीं । मी अविनाशु धरितां चित्तीं ।

तीं कर्मेंचि निष्कर्में होतीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७३॥

 

 

अन्वीक्षेत विशुद्धात्मा देहिनां विषयात्मनाम्‌ ।

गुणेषु तत्त्वध्यानेन सर्वारंभविपर्ययम्‌ ॥ २ ॥

 

 

यापरी स्वधर्में जाण । ज्यांचें विशुद्ध अंतःकरण ।

ते विषयीं उदासीन । हें वोळखण तयांचे ॥७४॥

तयांसी विषयाची आस्था । नाहीं नाहीं गा सर्वथा ।

परी सर्वार्थविपरीतता । विषयासक्तता देखती ॥७५॥

भरलीं मृगजळाचीं तळीं । तेणें न पिकती साळी केळी ।

तैसी विषयबुद्धी जवळी । स्वसुखफळीं फळेना ॥७६॥

पाहें पां विषयासक्त । कर्मारंभीं संकल्प करित ।

आयुःकामार्थ क्षेमार्थ । धनधान्यार्थसमृद्धी ॥७७॥

या हेतू कर्म आरंभित । तें स्वकर्म नव्हे निश्चित ।

स्वधर्ममिषें मनोरथ । उपासित सर्वदा ॥७८॥

बैलाची कांस दुहितां । शिंपीभरी दूध न ये हाता ।

तेवीं मनोरथ उपासितां । न लभे सर्वथा ’निजसुख’ ॥७९॥

एवं कर्मचि तें कर्म नव्हे । केल्याही सिद्धी न पवे ।

तें विघ्नबाहुल्यें नाश पावे । विघ्न संभवे देवांचें ॥८०॥

विषयसेवनीं आहे सुख । या बुद्धीं शिणशिणोनि मूर्ख ।

पावले परम दुःखें दुःख । मुख्य याज्ञिक घालूनि ॥८१॥

वेदत्रयी जाणूनि सकळ । यज्ञकर्मी अतिकुशळ ।

वांछितां स्वर्गादिक फळ । पतन केवळ अधोमुखें ॥८२॥

ऐसेनि विवेकें निपुणदृष्टी । जो स्वर्गु नेघे तृणासाठीं ।

वैराग्य लागे त्यापाठीं । उठा‌उठी घर रिघे ॥८३॥

तो वैराग्याचें माहेर । विश्रांतीचें विसावतें घर ।

तो नररूपें साचार । ’विवेकु’ साकार पैं झाला ॥८४॥

ऐसेनि विवेकें विवेकदृष्टी । स्वर्गादि विषय मिथ्या सृष्टी ।

ते मिथ्यात्वाची गोठी । ऐक जगजेठी उद्धवा ॥८५॥

 

 

सुप्तस्य विषयालोको ध्यायतो वा मनोरथः ।

नानात्मकत्वाद्‌ विफलः तथा भेदात्मधीर्गुणैः ॥ ३ ॥

 

 

स्वप्न आणि मनोरथ । मनोमात्र-विलासित ।

ते निद्रितासी सत्य पदार्थ । मिथ्या होत जागृतीं ॥८६॥

तैसें कामनेचेनि उल्हासें । इंद्रियांचेनि सौरसें ।

उभय भोगपिसें । नाथिलें वसे बुद्धीसी ॥८७॥

शिंपी शिंपपणें असे । धनलोभ्या रुपें भासे ।

तेवीं विषयाचेनि अभिलाषें । भेदपिसें नसतेंचि ॥८८॥

स्वप्नीं देखिलें आत्ममरण । जागृतीं मिथ्या म्हणे आपण ।

तैसा स्वरूपीं जागा झाल्या जाण । जन्ममरण त्या नाहीं ॥८९॥

जंववरी भेदाची भेदसिद्धी । तंववरी जन्ममरण बाधी ।

भेदु मिथ्या झालिया त्रिशुद्धी । अभेदीं बाधी तें नाहीं ॥९०॥

तो भेदु कैसेनि तुटे । निजस्वरूप कैसेनि भेटे ।

ते अर्थी साधन गोमटें । ऐक चोखटें विभागें ॥९१॥

 

 

निवृत्तं कर्म सेवेत प्रवृत्तं मत्परस्त्यजेत्‌ ।

जिज्ञासायां संप्रवृत्तो नाद्रियेत्‌ कर्मचोदनाम्‌ ॥ ४ ॥

 

 

चित्तीं वासनांचे मळ । तेणें भेदु भासे सबळ ।

तो नाशावया चित्तमळ । कर्म निर्मळ सेवावें ॥९२॥

मागां सांगीतलें निश्चित । जें कां नित्यनैमित्य ।

तेंचि कर्म गा ’निवृत्त’ । साधकीं प्रस्तुत सेवावें ॥९३॥

जो प्रवर्तला माझ्या भजनीं । तेणें ’काम्य’ सांडावें निपटूनी ।

हें मागां सांगितलें विवंचूनि । कामना मनीं न धरावी ॥९४॥

धरोनि मदर्पणाचें बळ । ’नित्य’ आचरतां निर्मळ ।

चित्ताचे चैत्य-मळ । जाती तत्काळ नासोनि ॥९५॥

कृषीवळु करी शेतासी । यथार्थ द्रव्य दे राजयासी ।

तो न भी ग्रामकंटकांसी । तेवीं कृष्णार्पणेंसीं होतसे ॥९६॥

जाहल्या चित्तमळक्षाळणें । नित्यविवेकु उपजे तेणें ।

इहामुत्रां लाता हाणे । अनित्य त्यजणें वैराग्यें ॥९७॥

एवं वैराग्य झालिया अढळ । तेणें सत्त्व होय प्रबळ ।

तेव्हां मज जाणावया केवळ । वृत्ति निर्मळ ते काळीं ॥९८॥

करितां माझीं चिंता । कामक्रोध नाठवती चित्ता ।

थोर लागली माझी अवस्था । न राहे सर्वथा अणुभरी ॥९९॥

हो कां ऐशिये अवस्थेसी । कर्मक्रिया नावडे ज्यासी ।

तेणें संन्यासूनि सर्व कर्मांसी । ब्रह्मज्ञानासी रिघावें ॥१००॥

श्रवण मनन करितां । कर्मासी झालिया विगुणता ।

बाधक नव्हे माझ्या भक्तां । कर्मकिंकरता त्यां नाहीं ॥१॥

स्वधर्म केलिया फळ काये । चित्ताचा मळमात्र जाये ।

भक्तु भजनें निर्मळ आहे । बाधूं न लाहे स्वकर्म ॥२॥

एवं कर्माची चोदना । मद्‍भक्तासी नाहीं जाणा ।

करितां श्रवणकीर्तना । कर्मबंधना नातळती ॥३॥

ऐशिया जिज्ञासावस्थेसी । कर्मबाधा नाहीं त्यासी ।

मुख्य तात्पर्य ब्रह्मज्ञानासी । हेंचि उद्धवासी सांगतु ॥४॥

 

 

यमान्‌ अभीक्ष्णं सेवेत नियमान्‌ मत्परः क्वचित्‌ ।

मदभिज्ञं गुरुं शांतं उपासीत मदात्मकम्‌ ॥ ५ ॥

 

 

हो‌आवया वृत्तीचा उपरम । अहिंसा-सत्यादि धर्म ।

आचरावे अविश्रम । बाह्य नेम अविरोधें ॥५॥

आचरतां अहिंसा-सत्यादिकांसी । तंव तंव दशा उजळे कैसी ।

अतिप्रीति गुरुभक्तीसी । अहर्निशीं गुरु चिंती ॥६॥

सद्‍गुरूवीण ब्रह्मज्ञान । सर्वथा नव्हे नव्हे जाण ।

हें उपनिषदर्थें प्रमाण । परम निर्वाण साधिलें ॥७॥

डोळा देखणाचि आहे । त्यासी सूर्य नव्हतां साह्ये ।

सिद्ध पदार्थ देखों न लाहे । स्तब्ध राहे अंधारीं ॥८॥

नाव तारी हे साचार । माजीं बैसले थोर थोर ।

परी तारकेंवीण परपार । समर्थ नर न पावती ॥९॥

पर्जन्यें भूमी मार्दवा आली । बीजें कणिंग असे भरली ।

परी ज्ञातेन पेरणी नाहीं केली । तंव पिकाची बोली पोंचट ॥११०॥

रत्‍न सांपडलें अवचितें । परी खरें खोटें संषय तेथें ।

रत्‍नपारखी करी मोलातें । अतियत्‍न त्यातें मग करिती ॥११॥

तैसें निजस्वरूप आ‌इतें । श्रद्धा-सद्‍गुरूचेनि हातें ।

खरें करूनियां ज्ञाते । निजसुखातें पावले ॥१२॥

साधावया निजज्ञान । करितां सद्‍गुरूचें सेवन ।

निवाले संत सज्जन । आनंदघन सद्‍गुरु ॥१३॥

म्हणसी साधनें केलीं अनेक । तैसें सद्‍गुरूही साधन एक ।

म्हणतां मुमुक्षु झाला मूर्ख । निजात्मसुख बुडालें ॥१४॥

सद्‍गुरु केला तो साधन । त्याहूनि परतें साध्य आन ।

म्हणतां आली नागवण । नागवला जाण सर्वस्वें ॥१५॥

जो चित्सुखें सदा संपन्न । चिद्रूपें ज्यासी समाधान ।

तो चिन्मात्राहोनि भिन्न । नव्हे जाण सर्वथा ॥१६॥

लवण सागरीं रिघालें । तेव्हांचि तें समुद्र झालें ।

दीपें वणवया आलिंगिलें । वणवाचि झालें तें तेज ॥१७॥

एवं चिद्रूपाचें ज्यासी ज्ञान । तो चिद्रूपचि सत्य संपूर्ण ।

गुरु ब्रह्म अभिन्न जाण । ये अर्थीं प्रमाण उपनिषदें ॥१८॥

हो कां घृताची पुतळी । नव्हतां घृतपणावेगळी ।

घृतरूपें रूपा आली । तैसी मूर्ती झाली सद्‍गुरूची ॥१९॥

तो चित्सुखाचा पुतळा । कीं सच्चिदानंदाचा सोहळा ।

प्रत्यक्ष देखावया डोळां । धरी लीलाविग्रहो ॥१२०॥

त्याची हो‌आवया भेटी । पाहिजेति भाग्याचिया कोटी ।

हे बोलणेंवरी दिसे दिठी । तैसी गोठी ते नाहीं ॥२१॥

सद्‍गुरु जे‌उती वास पाहे । ते‌उती सुखाची सृष्टी होये ।

तो म्हणे तेथ लवलाहें । महाबोधु राहे स्वानंदें ॥२२॥

त्या सद्‍गुरूचे देखिल्या पाये । तहानभूक तत्काळ जाये ।

कल्पना उठोंचि न लाहे । निजसुख आहे गुरुचरणीं ॥२३॥

त्या सद्‍गुरूचें लक्षण । सांगतां शब्दुं थोंटावे जाण ।

जो सनातन ब्रह्म पूर्ण । ऊणखूण त्या नाहीं ॥२४॥

तर्‍ही स्फुरली एकी स्फूर्ती । त्यासी सर्वार्थी दिसे शांती ।

शांतीवेगळी उपपत्ती । प्रमाण निश्चिती रिघेना ॥२५॥

शांति तेचि समाधान । शांति तेचि ब्रह्मज्ञान ।

शांती तेचि ब्रह्म पूर्ण । सत्य जाण उद्धवा ॥२६॥

ऐसी सद्‍गुरूची स्थिती । ऐकोनि शिष्याच्या चित्तीं ।

वाढली अतिप्रीती । गुरुभक्तीलागोनी ॥२७॥

यालागीं गुरुगवेषणा । उसंतु घेवों नेदी अंतःकरणा ।

अष्टौ प्रहर विचक्षणा । गुरुलक्षणा लक्षितु ॥२८॥

कैं तो स्वामी देखेन ऐसा । कैं हा माझा फिटेल फांसा ।

कैं उपरमु हो‌ईल मानसा । सद्‍गुरुपिसा तो झाला ॥२९॥

आयुष्य वेंचतें उठा‌उठी । अझूनि नव्हे सद्‍गुरूसी भेटी ।

झाल्या मनुष्यदेहासी तुटी । सर्वस्व शेवटीं बुडेल ॥१३०॥

ऐकतां गुरूचें नांव । मनापुढें घेत धांव ।

ते गोठीसीच देत खेंव । येवढी हांव जयाची ॥३१॥

सद्‍गुरु प्रत्यक्ष न भेटतां । मनेंचि पूजी गुरुनाथा ।

परमादरें पूजा करितां । प्रेम तत्त्वतां न संटे ॥३२॥

सद्‍गुरु भेटावयाकारणें । हिंडे तीर्थें तपोवनें ।

गुरु न विसंबे मनें । नित्यविधानें आचरतां ॥३३॥

सद्‍गुरुप्राप्तीचिया काजा । लहानथोरांची करी पूजा ।

अत्यादरें मानी द्विजा । गुरु मज माझा भेटावा ॥३४॥

अस्वलाचिया परी । गुरुनामाचा जप करी ।

गुरुवांचोनि निरंतरीं । चिंता न करी आनाची ॥३५॥

आसनीं भोजनीं शयनीं । गुरूतें न विसंबे मनीं ।

जागृतीं आणि स्वप्नीं । निदिध्यासनीं गुरु केला ॥३६॥

गुरुस्मरण करितां देख । स्मरणें विसरे तहानभूक ।

विसरला देहगेहसुख । सदा संमुख परमार्था ॥३७॥

ऐसी सद्‍गुरूची आवडी । ज्याची आस्था चढोवढी ।

त्यासी गुरुरूपें तांतडी । भेटी रोकडी मी देतों ॥३८॥

जंव जंव आस्था अधिक । तंव तंव भेटीची जवळिक ।

साधनांमाजीं हें साधन मुख्य । आस्थाचि एक विशेष ॥३९॥

करितां वरिष्ठसाधनकोडी । बोधाची जोडेना कवडी ।

सद्‍गुरुभजनाची अर्ध घडी । जोडी कोडी बोधाच्या ॥१४०॥

सद्‍गुरुभजनीं लागवेगें । मोक्ष ये‌ऊनि पायां लागे ।

गुरुभक्त तोही नेघे । चरणरंगें रंगला ॥४१॥

श्रीगुरुचरणाची गोडी । विसरली मोक्षसुखाच्या कोडी ।

गुरुभजनीं जयां अनावडी । ते संसार बांदवडीं पडियेले ॥४२॥

छेदावया संसारबंधन । करावें सद्‍गुरुसेवन ।

सद्‍गुरुसेवा तें माझें भजन । गुरु-आम्हां भिन्नभावो नाहीं ॥४३॥

गुरुभक्तांची श्रद्धा गाढी । आणि गुरुभजनाची गोडी ।

ते सांगितली आवडीं । प्रत्यक्ष उघडी करूनि ॥४४॥

सहज प्रसंगें येणें । शिष्यांचींही लक्षणें ।

सांगेन तुजकारणें । कृष्ण म्हणे उद्धवा ॥४५॥

 

 

अमान्यमत्सरो दक्षो निर्ममो दृढसौहृदः ।

असत्वरोऽर्थजिज्ञासुः अनसूयुरमोघवाक्‌ ॥ ६ ॥

 

 

मान देखोनि सहसा । शिष्य सांकडों लागे कैसा ।

जेवीं गळीं लागला मासा । चरफडी तैसा सन्मानें ॥४६॥

नांवें ऐकोनि बागुलातें । बाळ सांडूं पाहे प्राणातें ।

तेवीं ऐकतांचि सन्मानातें । भयें प्राणांतें सांकडें ॥४७॥

चंडवातें जेवीं केळी । समूळ कांपे चळवळी ।

कां लहरींच्या कल्लोळीं । कांपे जळीं रविबिंब ॥४८॥

सन्मानु तेणें पाडें । दृष्टीं देखोनि नावडे ।

महत्त्वें थोर सांकडें । अंगाकडे येवों नेदी ॥४९॥

आदरें घेतां सन्मान । दृढ हो‌ईल देहाभिमान ।

सांडोनि मानाभिमान । हीनदीन हो‌ऊनि असे ॥१५०॥

समूळ नामरूप जाये । मज कोणी देखों न लाहे ।

ऐसी दशा जेणें होये । ते ते उपाये करीतसे ॥५१॥

लौकिक देखोनि उद्वेगु । देहगेहांचा उबगु ।

एकलेपणीं अतिचांगु । न धरी संगु द्वैताचा ॥५२॥

मज कोणीं न देखावें । मज कोणीं न वोळखावें ।

मज कोणीं न लाजावें । ऐसें जीवें वांछितु ॥५३॥

मान देखोनियां दिठीं । लपे देह‍उपेक्षेच्या पोटीं ।

जेवीं चोर लागलिया पाठीं । लपे संकटीं धनवंतु ॥५४॥

मी एकु लौकिकीं आहें । ऐसें कोणा ठावें नोहे ।

ऐशी ऐशी दशा पाहे । मानु न साहे यालागीं ॥५५॥

सांडावया अहंममता । मानु न पाहे सर्वथा ।

लौकिकीं सन्मानु घेतां । दृढ अहंता हो‌ईल ॥५६॥

ज्याचें पोटीं दृढ अभिमान । ते सदा वांछिति सन्मान ।

जो सांडूं निघे अभिमान । तो मानापमान न पाहे ॥५७॥

जेणें घेतला सन्मान । त्यासी नेघवे अपमान ।

तेथ सहजें आला देहाभिमान । यालागीं सन्मान नावडे ॥५८॥

सन्मानु घ्यावया तत्त्वतां । ज्ञातेपण मिरवी ज्ञाता ।

ते संधीं वसे ममता । अर्थस्वार्थाचेनि लोभें ॥५९॥

एवं नापेक्षी सन्मान । हें प्रथम शिष्याचें लक्षण ।

आतां ’निर्मत्सरत्व’ संपूर्ण । तें सुलक्षण परियेसीं ॥१६०॥

सज्ञानामाजीं वैर । ज्ञातृत्वाचाचि मत्सर ।

तेथें देहाभिमानें केलें घर । अतिदुस्तर जीवासी ॥६१॥

ज्ञानाभिमानाची गोष्टी । वेंचुनी तपाचिया कोटी ।

दुजी करीत होता सृष्टी । अभिमान पोटीं ज्ञानाचा ॥६२॥

ज्ञानाभिमानु दुर्वासासी । व्यर्थ शापिलें अंबरीषासीं ।

म्यां सोशिलें गर्भवासासी । ज्ञानाभिमानासी भि‌ऊनि ॥६३॥

ज्ञानाभिमानु ब्रह्मयासी । नेलें गोपालवत्सांसी ।

मज होणें पडिलें त्या वेषांसी । ज्ञानाभिमानासी भि‌ऊनि ॥६४॥

उद्धवा ज्ञानाभिमान । सर्वां अभिमानांमाजीं कठिण ।

वसिष्ठ विश्वामित्र जाण । ज्ञानाभिमानें भांडती ॥६५॥

एवं ज्ञानाभिमानाभेण । म्यां घेतलें गोवळेपण ।

मज मूर्ख म्हणती याज्ञिक ब्राह्मण । त्यांसी ज्ञानाभिमान कर्माचा ॥६६॥

मुख्य माझीच हे ऐशी दशा । तेथें इतरांचा पाडु कायसा ।

ज्ञानाभिमानाचा दृढ फांसा । नुगवे सहसा ज्ञात्यासी ॥६७॥

ज्ञानाभिमानाची जाती कैशी । उभा न ठाके मूर्खापाशीं ।

वैर लावी सज्ञानासी । समत्सरेंसीं वर्तवी ॥६८॥

एवं निर्मत्सर होणें ज्यासी । तेणें सांडावें ज्ञानाभिमानासी ।

येरवीं तो ज्ञातयासी । समत्सरेंसीं नांदवी ॥६९॥

ऐक मत्सराची सामग्री । देहीं देहाभिमान दृढ करी ।

तोही ज्ञातेपणाचें बळ धरी । लोभ माझारीं अर्थस्वार्थे ॥१७०॥

इतुकी सामग्री जेथें होये । तोचि समत्सर द्वेषु वाहे ।

शुद्ध शिष्य हें न साहे । त्यागोनि जाये मत्सरु ॥७१॥

मत्सराची जाती कैशी । अवश्य वसे ज्ञात्यापाशीं ।

मत्सर थोर पंडितांशीं । यावज्जन्मेंसीं न संडिती ॥७२॥

पंडित भेटती समत्सर । लवणभंजन अतिनम्र ।

बोलती अतिमधुर । समत्सर छळणोक्तीं ॥७३॥

मत्सरें पंडित येती क्रोधा । असदारोपणें करिती निंदा ।

एवढी मत्सराची बाधा । नातळे कदा सच्छिष्यु ॥७४॥

मत्सरु ज्ञात्यातें न सोडी । मा इतर का‌इसी बापुडीं ।

शिष्य द्वेषाची गोष्टी सोडी । मत्सरु तोडी सर्वस्वें ॥७५॥

मत्सर सांडूनि तत्त्वतां । शिष्यें रहावें सर्वथा ।

निर्मत्सरतेची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥७६॥

पुढूनि स्वार्थु नेतां । द्वेष उपजों नेदी चित्ता ।

भूतीं भगवंतु भावितां । द्वेषु सर्वथा येवों नेदी ॥७७॥

निंदेचिया वाग्बाणीं । दारुण विंधिल्या दुर्जनीं ।

द्वेषु उपजों नेदी मनीं । हित मानीं निंदेचें ॥७८॥

जेणें जेणें निजनिंदा केली । तो तो मानी हित मा‌उली ।

पापमळांची क्षाळणता झाली । शुद्ध केली माझि वृत्ति ॥७९॥

ऐस‍ऐशिया विवंचना । द्वेषु आळों नेदी मना ।

निर्मत्सरता ते हे जाणा । दुसरी लक्षणा शिष्याची ॥१८०॥

यावरी जे ’दक्षता’ । तेही तुज सांगों आतां ।

शिष्याची प्रागल्भ्यता । निजस्वार्थालागोनि ॥८१॥

उगवल्या सावधान-भास्करा । नाशी निद्रेतंद्रेच्या अंधारा ।

होय धारणेचा दिवसु खरा । धृतीच्या दुपारा वर्ततु ॥८२॥

त्या दिवसाचेनि लवलाहें । शमदमादि समुदायें ।

भक्तिपंथें चालताहे । मार्गीं न राहे क्षणभरी ॥८३॥

तेथ उचलतां पा‌उलीं । निजबोधाची पव्हे ठाकिली ।

जेथ पांथिकांची निवाली । तृषा हरली तृष्णेची ॥८४॥

तेथ निजग्रामींचे भेटले । सोहंसांगाती एकवटले ।

तेथूनि चुकणया मुकले । नीट लागले निजपंथी ॥८५॥

ऐकें बापा विचक्षणा । आळस विलंबु नातळे मना ।

त्या नांव ’दक्षता’ जाणा । ’तिसरी’ लक्षणा शिष्याची ॥८६॥

जुनाट संग्रहो सवें होता । ते सर्व सांडिली ममता ।

सांडिल्याची क्षिती मागुता । न करी सर्वथा निजबोधें ॥८७॥

देहीं दृढ धरावी अहंता । तेणें देहसंबंधीयांची ममता ।

देहाभिमानु नातळे चित्ता । गेली ममता न लगतां ॥८८॥

देह नश्वरत्वें देखिला । विष्ठामूत्रांचा मोदळा ।

यालागीं अहंकारु गेला । ’सोहं’ लागला दृढभावो ॥८९॥

दृढ वाढवूनि सोहंता । तेणें सांडविली अहंममता ।

हे ’चौथी’ गा अवस्था । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥१९०॥

गुरु माता गुरु पिता । गुरु गणगोत तत्त्वतां ।

गुरु बंधु सुहृदता । निजस्वार्था शिष्याच्या ॥९१॥

गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । गुरुसेवा हाचि स्वधर्म ।

गुरु तोचि आत्माराम । सुहृदसंभ्रम सद्‍गुरूसी ॥९२॥

ऐसें सद्‍गुरूसी ’सुहृद’ पण । असावें शिष्यासीं संपूर्ण ।

हें ’पांचवें’ गा लक्षण । सत्य जाण उद्धवा ॥९३॥

चंचळत्वें चळु चित्ता । येवों नेदीच सर्वथा ।

निजीं निजरूपनिश्चळता । साधी सर्वथा सर्वस्वें ॥९४॥

जर्‍ही चंचळ झालें अंग । चित्त गुरुचरणीं निश्चळ चांग ।

अंगीं वाजतां लगबग । वृत्ति अभंग गुरुचरणीं ॥९५॥

शरीर वर्ततां व्यापारा । ज्याचे हृदयीं नाहीं त्वरा ।

गुरुचरणीं धरिला थारा । हा शिष्यु खरा परमार्थी ॥९६॥

ज्यासी हृदयीं चंचळता । तो शिष्य नव्हे निजस्वार्था ।

ज्याचे अंतरीं ’निश्चळता’ । तोचि परमार्था साधकु ॥९७॥

ऐसी साधूनि निश्चळता । ज्यासी निजस्वार्थीं जिज्ञासुता ।

तोचि क्षणार्धे परमार्था । पावे तत्त्वतां गुरुवाक्यें ॥९८॥

जैसा दीपु दीपें लाविला । लावितांचि तत्समान झाला ।

तैसा निश्चळास गुरु भेटला । तो तत्काळ झाला तद्‌रूप ॥९९॥

एवं अंतरीं जें निश्चळपण । तें शिष्याचें श्रेष्ठ लक्षण ।

तो ’सहावा’ गा गुण जाण । तेणें निर्दळण षड्‌विकारां ॥२००॥

षड्‌विकार देहावरी । शिष्यु देहबुद्धी हातीं न धरी ।

यालागीं मावळिजे विकारीं । गुरुवाक्येंकरीं वर्ततां ॥१॥

ऐसी साध्य करूनि ’निश्चळता’ । साधूं रिघे जो परमार्था ।

धरोनियां अर्थजिज्ञासुता । होये भजता गुरुचरणीं ॥२॥

ज्यासी अर्थजिज्ञासा नाहीं । तो भजेना गुरुच्या ठायीं ।

जरी भजेल कहींबहीं । तरी स्वार्थें पाहीं विषयाच्या ॥३॥

सांडोनियां विषयस्वार्था । इत्थंभूत जाणावया अर्था ।

जो भजे परमार्था । ’जिज्ञासता’ त्या नांव ॥४॥

ऐशी धरोनि जिज्ञासता । चढती आवडी परमार्था ।

आराणुक नाहीं चित्ता । निजस्वार्थाचेनि लोभें ॥५॥

अतिप्रीती परमार्था । चढती वाढती आस्था ।

हे ’सातवी’ लक्षणता । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥६॥

हें सातवें लक्षण । परमार्थाचें अंगण ।

पावलें असे जाण । जिज्ञासुपणाचेनि नेटें ॥७॥

गुरु बहुतांची सा‌उली । शिष्यवर्गांची मा‌उली ।

तेथ असूया जेणें केली । त्याची बुडाली निजप्राप्ती ॥८॥

यालागीं गुरूचा जो जो अंकित । तो तो गुरुत्वेंचि मानित ।

असूया नाठवे मनांत । अतिविनीत सर्वांसी ॥९॥

गुरुबंधु कनिष्ठ दीन । त्याच्या ठायीं उत्तम गुण ।

जाणोनि न मनीं आपण । असदारोपण तेथें करी ॥२१०॥

पुढिलांचा उत्तम गुण । त्यासी मिथ्या लावूनि दूषण ।

लटिकें म्हणे त्याचें ज्ञान । ’असूया’ जाण त्या नांव ॥११॥

प्रत्यक्ष भेटल्या वर्णी गुण । नम्र होवोनि वंदी चरण ।

सवेंचि मागें करी छळण । ’असूया’ संपूर्ण या नांव ॥१२॥

सच्छिष्यु ये अर्थीं निर्मळ । हो नेदी असूयेचा विटाळ ।

उत्तम-मध्यम-प्राकृतमेळ । वंदी परी छळ करूं नेणे ॥१३॥

गुरूनें शिकविली वस्तुसमता । तेथ निरंतर ठेवूनि चित्ता ।

समभावें वंदी समस्तां । छळूं सर्वथा तो नेणे ॥१४॥

यापरी गा उद्धवा । छळूं नेणे कोणा जीवा ।

हा ’अनसूयु’ म्हणावा । गुण आठवा शिष्याचा ॥१५॥

हे अष्टौमहामणिमाळी । अखंड ज्याच्या हृदयकमळीं ।

तो पावे सद्‍गुरूजवळी । नवी नव्हाळी भेटीची ॥१६॥

यावरी नववें लक्षण । तें जाण नवविधान ।

सत्यधूत संभाषण । वाग्विलापन सांडूनि ॥१७॥

सद्‍गुरूप्रति जाण । मृदु विनीत करी प्रश्न ।

सत्याचें सत्य तें गुरुवचन । मानी जाण निजभावें ॥१८॥

युक्ति वाढवून उदंड । नाना मतें अकांडतांड ।

साह्य संचरूनि पाखांड । गर्जत तोंड महावादें ॥१९॥

साधका बाधका युक्ती । माजीं संचरूनि छळणोक्ती ।

आपुली मिरवावी युक्ती । हें नाहीं चित्तीं शिष्याचे ॥२२०॥

सद्‍गुरूपुढें अतिजल्प । करणें तेंचि महापाप ।

जाणूनि सांडी वृथालाप । मिथ्या जल्प बोलेना ॥२१॥

शिष्याचें बोलणें कैसें । वाचा परिपक्क अमृत जैसें ।

बोल घोळले प्रेमरसें । प्रश्न पुसे एकांतीं ॥२२॥

मिथ्यावादाचीं अपक्क फळें । तुरटें तिखटें तोंडाळें ।

सदेठीं झडलीं पूर्वकाळें । बोले प्रांजळें परिपक्क ॥२३॥

बोलों नेणे छळ छद्म । स्पर्शों नेणें परवर्म ।

बोलीं नुपजवीं अधर्म । मनोधर्मक्षोभक ॥२४॥

व्यर्थ न करी आशंका । निंदेलागीं तो मुका ।

झकवूं नेणे लोकां । बाळां मूर्खां पंडितां ॥२५॥

बोलों नेणे अतिकर्कश । करूं नेणे उपहास ।

बोलामाजीं न धरी आस । बोले नैराश्य वैराग्य ॥२६॥

बोलीं बोलूं नेणे आटू । छळणोक्तीं नव्हे शठू ।

बहु बोलतां मानी विटू । मौननिष्ठु हो‌ऊनि राहे ॥२७॥

वादविवाद अतिवाद । नावडे कोणाचा संवाद ।

न करी बोलाचा विनोद । लौकिक शब्द न बोले ॥२८॥

वक्रोक्ति नाहीं जाण । बोलीं न बोले विंदाण ।

करूं नेणे प्रतारण । मिथ्या वचन न बोले ॥२९॥

पोटीं कार्य नाहीं करणें । हो हो म्हणवूनि झकविणें ।

हेंही नाहीं तया बोलणें । सदा पठणें हरिनाम ॥२३०॥

पश्चिमद्वारीचें कवाड । सदा वारेनि करी खडखड ।

तैशी न करी बडबड । वृथा तोंड पिटीना ॥३१॥

करितां शब्दब्रह्मसंवादु । युक्तिबाधें विद्वांसा क्रोधु ।

अनिवार देखोनि बाधु । न बोले शब्दु शाब्दिक ॥३२॥

न मिरवी शब्दज्ञान । न दाखवी आत्ममौन ।

न धरी वचनाभिमान । सदा स्मरण गुरूचें ॥३३॥

बोलें नुपजवी उद्वेग । बोलावया न करी उद्योग ।

बोलीं नुठवी महावेग । अनुद्वेग बोलणें ॥३४॥

सत्य आणि अतिमधुर । आ‌इकतां आल्हादकर ।

सर्वांसी हितत्वें साचार । बोले सनागर हरिकथा ॥३५॥

प्रार्थूनियां सद्‍गुरूसी । बहु बोलणें नाहीं त्यासी ।

पुसणें एकाक्षरासी । निजसुखासी सेवावया ॥३६॥

एवं शिष्याचीं नव लक्षणें । नवखंड पृथ्वीची आभरणें ।

निजकृपेनें नारायणे । भक्ताकारणें दीधलीं ॥३७॥

हे नवरत्‍नमाळा गोमटी । जो घाली सद्‍गुरूच्या कंठीं ।

तो बैसे सायुज्याच्या पाटीं । उठा‌उठीं तत्काळ ॥३८॥

या नवरत्‍नांचें पदक ! ज्या शिष्याचे हृदयीं देख ।

तो सद्‍गुरूचा आवश्यक । विश्वासिक सर्वार्थीं ॥३९॥

या नवरत्‍नांची अभिनव गांठी । जो सद्‍गुरूसी आणी भेटी ।

तो स्वराज्याच्या मुकुटीं । झळकत उठी महामणी ॥२४०॥

उद्धवा येथें आशंका धरिसी । ’नांदतां स्त्रीपुत्रधनधान्येंसीं ।

निर्ममता शिष्यासी । कैसेनि त्यासी उपजली’ ॥४१॥

 

 

जायापत्यगृहक्षेत्र स्वजनद्रविणादिषु ।

उदासीनः समं पश्यन्‌ सर्वेष्वर्थमिवात्मनः ॥ ७ ॥

 

 

येविखीं सादर ऐक । शिष्य निरसावया निजदुःख ।

पावावया आत्मसुख । साधी विवेकसाधनें ॥४२॥

विचारितां आत्मसुख । सर्व देहीं समान देख ।

विजातीय स्त्रीपुरुषवेख । सुखविशेख तेथ नाहीं ॥४३॥

पाहें पां स्त्रीपुरुषदेहीं । आत्मा आत्मी हें तंव नाहीं ।

आत्मसुख आपुल्या ठायीं । असें पाहीं स्वतःसिद्ध ॥४४॥

सुखाचिलागीं सर्वथा । झोंबती प्रपंचपदार्थां ।

ज्यासी गुरुवाक्य आलें हातां । अद्वैतता निजसुख ॥४५॥

एकपणीं निजात्मसुख । हातां आलें नित्य निर्दोख ।

आतां द्वैत वांछी तो अतिमूर्ख । थितें सुख नासावया ॥४६॥

प्रपंचामाजीं असतें सुख । तरी कां त्यजिते सनकादिक ।

द्वैत तितुकें केवळ दुःख । परम सुख अद्वैतीं ॥४७॥

हेंचि साधकीं साधूनि ज्ञान । स्त्री पुत्र स्वजन धन ।

त्यांसी झाले उदासीन । अद्वैतीं मन लागलें ॥४८॥

तेथ कोणाचें गृह क्षेत्र । कोण पुसे कलत्र पुत्र ।

धनधान्यसमृद्धि विचित्र । माझें स्वतंत्र देह न म्हणे ॥४९॥

ऐकें उद्धवा यापरी । माझे भक्त संसारी ।

उदास झाले घरदारीं । तत्त्वविचारीं लिगटोनि ॥२५०॥

लिगटोनियां गुरुचरणीं । केली प्रपंचाची झाडणी ।

मग अत्यादरें गुरुभजनीं । निजसुखदानी गुरुरावो ॥५१॥

गुरुसेवेसी अत्यादर । करितां न राहे आठौ प्रहर ।

ठेविलें गुरुचरणीं अंतर । निरंतर निजभावें ॥५२॥

उद्धवा येथ आशंका धरिसी । ’जे देहावेगळें कोणे वस्तूसी ।

देखोनि पावला निजसुखासी । विदेहत्वासी अनुभवु’ ॥५३॥

देहीं असोनि विदेहता । प्रपंचीं असोनि अद्वैतता ।

आली शिष्याचिया हातां । तेही कथा परियेसीं ॥५४॥

 

 

विलक्षणः स्थूलसूक्ष्माद्‌ देहादात्मेक्षिता स्वदृक्‌ ।

यथाग्निर्दारुणो दाह्याद्‌ दाहकोऽन्यः प्रकाशकः ॥ ८ ॥

 

 

स्थूलसूक्ष्मदेहांहून । आत्मा तो सर्वदा भिन्न ।

तेणें वेगळेपणें जाण । करी वर्तन प्रपंचीं ॥५५॥

जीव उभय देहीं वर्ततां । प्राणियांसी देहातीतता ।

स्फुरत असे सर्वथा । तोचि तत्त्वतां नेणती ॥५६॥

म्हणे ’माझा डोळा दुखों लागला’ । परी न म्हणे ’ मीचि दुखों आला’ ।

माझा पावोचि मोडला’ । परी ’ मी मोडला ’ हें न म्हणे ॥५७॥

यापरी देहीं वर्ततां । प्रत्यक्ष सांगे देहातीतता ।

हे आपुली आपणां अवस्था । न कळे भ्रांता देहभ्रमें ॥५८॥

द्रष्टा दृश्य नव्हे सर्वथा । तें जड तो चेतविता ।

एवं आत्म्यासी विलक्षणता । जाण तत्त्वतां या हेतू ॥५९॥

विलक्षणता दों प्रकारेंसीं । एक ते जाण द्रष्टेपणेंसी ।

दुसरी ते स्वप्रकाशेंसी । देहद्वयासी विलक्षण ॥२६०॥

द्रष्टा दृश्याहूनि भिन्न । तरी ’तो म्हणसी झाला मन’ ।

तें चार्वाकमत जाण । मनपण त्या नाहीं ॥६१॥

अकरा इंद्रियांमाजीं जाण । मन तेंही एक करण ।

करणत्वें त्या जडपण । आत्मा नव्हे जाण या हेतू ॥६२॥

प्रपंचीं मनाची दक्षता । तें मनपणेंचि नव्हे तत्त्वतां ।

जेवीं प्राणेंवीण नृपनाथा । न दिसे सर्वथा निजभाग्य ॥६३॥

शस्त्राचेनि एकें घायें । छेदिले लोहार्गळसमुदाये ।

तें शस्त्राचें सामर्थ्य नोहे । बळ पाहें शूराचें ॥६४॥

लोहाचा लोहगोळ । अग्निसंगें झाला इंगळ ।

धडधडां निघती ज्वाळ । तें नव्हे बळ लोहाचें ॥६५॥

त्या लोखंडा‌ऐसें जड मन । त्यासी चित्प्रभा प्रकाशून ।

प्रकृतीमाजीं प्रवर्तन । करवी जाण श्रेष्ठत्वें ॥६६॥

पाव्यामाजीं रागज्ञान । केल्या अतिमधुर गायन ।

तो पाव्याचा नव्हे गुण । कळा जाण गात्याची ॥६७॥

तैसा मनाचा जो व्यापार । तो जाण पां परतंत्र ।

नव्हे याचा तो स्वतंत्र । जड विचार मनाचा ॥६८॥

सूर्याचेनि किरणसंगें । सूर्यकांतीं अग्नि निघे ।

तैसें आत्म्याचेनि प्रकाशयोगें । मन सवेगें वर्तत ॥६९॥

मन जडत्वें जड जाण । आत्मा स्वप्रकाशें प्रकाशघन ।

मन तें आत्म्या‌आधीन । आत्मा स्वाधीन आत्मत्वें ॥२७०॥

प्रत्यक्ष म्हणे ’माझें मन’ । परी ’मीचि मन’ न म्हणे जाण ।

यालागीं मनाहूनि आत्मा भिन्न । वेगळेपणें साक्षित्वें ॥७१ ॥

देहद्वयाहूनि भिन्न । दृढ साधूनि आत्मज्ञान ।

देहात्मबुद्धीचें छेदन । केलें जाण शिष्याचें ॥७२॥

यालागीं देहात्मवादी । जे सत्य मनिती उपाधी ।

ते मिथ्या केली त्रिशुद्धी । शुद्ध बुद्धि ते नव्हे ॥७३॥

मनावेगळा साधिला पाहा हो । तो तुं म्हणसी पितामहो ।

तो देवांमध्यें श्रेष्ठ देवो । हाही संदेहो न धरावा ॥७४॥

हो का कल्पाचिये आदी । ब्रह्मयासी मौढ्य होतें आधीं ।

करूं न शके सृजनविधी । जड बुद्धि तयाची ॥७५॥

त्यासी करूनि सावधान । म्यांचि प्रकाशिलें निजज्ञान ।

तेव्हां तो झाला ज्ञानसंपन्न । सृष्टिसृजन करावया ॥७६॥

नाभिकमळीं जन्मलें केवळ । ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ ।

माझ्या दोंदावरी खेळे खेळ । आत्मा केवळ तो नव्हे ॥७७॥

जितुका देवांचा समुदावो । तितुका प्रकाश्यचि पाहा हो ।

मी प्रकाशकु अनादि देवो । स्वप्रकाशस्वभावो आत्मा तो मी ॥७८॥

देहद्वय आणि मन । त्यांहूनि आत्मा विलक्षण ।

हिरण्यगर्भाहूनि जाण । विलक्षणपण आत्म्याचें ॥७९॥

हिरण्यगर्भचि परमात्मा । हेंही न घडे गा भक्तोत्तमा ।

मी हिरण्यगर्भाचाही आत्मा । माझी महिमा त्या कैंची ॥२८०॥

एवं हिरण्यगर्भ‍उपासना । ते साधनारूपेंचि सेवना ।

परी केवळ आत्मपणा । न ये जाणा मायिकत्वें ॥८१॥

तेचि विलक्षणता । आणोनियां दृष्टांता ।

साधीतसें तत्त्वतां । भक्तांच्या हाता चढे जेणें ॥८२॥

अग्नि काष्ठामाजीं वसे । परी तो काष्ठचि हो‌ऊनि नसे ।

मथिल्या काष्ठीं प्रकट दिसे । जाळी उल्हासें काष्ठातें ॥८३॥

तैसा आत्मा देहीं असे । तो देहोचि हो‌ऊनि नसे ।

ब्रह्मज्ञानें जेव्हां प्रकाशे । जाळी अनायासें देहभाव ॥८४॥

असोनि एके ठायीं जाण । दाह्याहूनि दाहक भिन्न ।

तैसें प्रकाश्याहूनि जाण । भिन्नपण स्वप्रकाशा ॥८५॥

अग्निदृष्टांतें निश्चित । आत्मयाचें निजतत्त्व ।

नित्यत्व आणि विभुत्व । असे साधित निजबोधें ॥८६॥

काष्ठाचेनि योगें अग्नीसी । जन्मनिरोधु नामरूपांसी ।

पावे तेवीं आत्मयासी । विकारता तैसी देहयोगें ॥८७॥

 

 

निरोधोत्पत्त्यणुबृहन्‌ नानात्वं तत्कृतान्‌ गुणान्‌ ।

अन्तः प्रविष्ट आधत्त एवं देहगुणान्‌ परः ॥ ९ ॥

 

 

नाना काष्ठांच्या संयोगीं । काष्ठांचे गुण अग्नीच्या अंगीं ।

आले दिसती प्रत्यक्ष जगीं । अग्नि ते संगीं अलिप्त ॥८८॥

काष्ठमथनें अग्नि प्रकटला । त्या नांव म्हणती ’उपजला’ ।

काष्ठाकारीं आकारला । लहान थोर झाला तद्योगें ॥८९॥

अग्नि काष्ठविकारवशें । त्रिकोण वर्तुळ वक्र आभासे ।

काष्ठाचेनि निःशेष नाशें । ’नाशला’ ऐसें मानिती ॥२९०॥

तैसा अज नित्य अव्ययो । त्यासी आकार-विकार जन्म-लयो ।

हा देहादिसंबंधस्वभावो । मिथ्या पहा हो मानिती ॥९१॥

जें साधिलें अग्निदृष्टांतें । तें उद्धवासी न मनेल चित्तें ।

यालागीं निरूपण मागुतें । श्री‌अनंतें मांडिलें ॥९२॥

उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । ’मूळीं सिद्धसंयोगु अग्निकाष्ठासी ।

तो काष्ठधर्मु लागला अग्नीसी । हें आम्हांसी मानलें ॥९३॥

आत्मा नित्यसिद्धु अविकारी स्वांगें । जो गगनासी नातळे अंगें ।

त्यासी देहसंगु केवीं लागे । मग तद्योगें विकारी ॥९४॥

आत्म्यासी देहसंगु घडे । हें बोलणेंचि तंव कुडें ।

ऐसें न घडतेंही जरी घडे । तरी तो सांपडे देहबुद्धीं ॥९५॥

जो देहबुद्धीमाजीं आला । तो केवळ देहधारी झाला ।

पुढें केवीं जाय त्यागु केला ।’ ऐसा उपजला संदेहो ॥९६॥

कृष्ण म्हणे उद्धवासी । ऐसी शंका झणें धरिसी ।

मन घालोनि मनाचे मानसीं । या अर्थासी परियेसीं ॥९७॥

हें शब्दचातुर्यासाठीं । हाता न ये गा जगजेठी ।

हे माझ्या गुप्ताचीही गुप्त गोठी । तुजसाठीं बोलतों ॥९८॥

 

 

योऽसौ गुणैर्विरचितो देहोऽयं पुरुषस्य हि ।

संसारस्तन्निबंधोऽयं पुंसो विद्याच्छिदात्मनः ॥ १० ॥

 

 

ऐकें पुरुष जो पुरुषोत्तम । ज्या आधीन मायागुणग्राम ।

ज्यासी ’ईश्वर’ ऐसा नामधर्म । शास्त्रानुक्रम बोलती ॥९९॥

त्या ईश्वराची जे माया । ज्या उपजविलें नाना कार्या ।

जीव संसारी करावया । भ्रमु वायां वाढविला ॥३००॥

तेथें चैतन्य जें प्रतिबिंबले । तेंचि ’जीव’ पणें वाच्य झालें ।

जेवीं थिल्लरीं चंद्रबिंब बुडालें । दिसे नाथिलें मूर्खासी ॥१॥

त्या थिल्लरासी नातळत । चंद्रमा असे गगनीं अलिप्त ।

तैसा आत्मा अविद्यातीत । अविद्या नातळत प्रतिबिंबाला ॥२॥

’अहमिति’ प्रथमाध्यासें । सूक्ष्म लिंगदेह मायावशें ।

नाना अनर्थकारी कैसें । वासनासौरसें उपजलें ॥३॥

जरी लिंगदेह झालें सबळ । विषयभोगा दृढ मूळ ।

तरी भोगु नव्हे स्थूळ । सूक्ष्म भूतगोळ स्थूळावला ॥४॥

स्थूळापासोनि स्थूळ देहो । पांचभौतिक घडला पहा हो ।

एवं उभयदेह अभिप्रावो । झाला निर्वाहो या रीतीं ॥५॥

ऐसा उभय देहीं वर्ततां । दृढ लागली देहात्मता ।

तेणें वाढली अहंममता । मी कोण हें तत्त्वतां विसरला ॥६॥

न कळे निजसुखाची गोडी । पडला विषयांचिये वोढी ।

पापपुण्यांचिया जोडी कोडी । पडिली बेडी सुबुद्धा ॥७॥

देहाध्यासें देहधर्म । सत्य मानी वर्णाश्रम ।

मग आचरों लागे कर्म । फळसंभ्रम वांछूनि ॥८॥

राजा चक्रवर्ती निजमंदिरीं । निजेला सुमनशेजेवरी ।

तो स्वप्नीं हो‌ऊनि भिकारी । अंत्यजाघरीं अन्न मागे ॥९॥

तेथ कुटका एकु यावया हाता । नीचासी म्हणे राजा रे तूं तत्त्वतां ।

परी मी राजा हें नाठवे चित्ता । स्वप्नीं भिक्षुकता दृढ झाली ॥३१०॥

तैसी विसरोनि निजात्मता । फळें मागे देवां देवतां ।

मी देवांचा देवो तत्त्वतां । हें त्यासी सर्वथा नाठवे ॥११॥

त्या स्वप्नाचेनि अति‌अध्यासें । राजा वोसणावे ’मी भिकारी’ ऐसें ।

ऐकोनि सेवकां येत हांसें । राजा स्वप्नवशें जल्पतु ॥१२॥

येथ गाढ मूळ अवस्थाघोरें । सर्वांग गडबडी निदसुरें ।

नागवें उघडें न स्मरे । निद्राभरें घोरत ॥१३॥

त्यासी थापटी पुरोहितु । जागा होतां होय विस्मितु ।

मग नागवेपणा आच्छादितु । सांगों लाजतु भिक्षुकता ॥१४॥

तेवीं अविद्या निद्रा उद्‍भटा । जल्पे मी देही मी करंटा ।

मी संपन्नु मी ज्ञाता मोठा । देहात्मनिष्ठा बडबडी ॥१५॥

तेणें निदसुरपणाचे लाहें । कर्माकर्मांचे पसरी पाये ।

हिताहित कोण पाहे । देहमोहें मोहितु ॥१६॥

तो गाढमूढ अवस्थे‌आंतु । होता दीर्घसंकल्पें लोळतु ।

लोभें अतिजल्पें जल्पतु । वोसणतु ’मी माझें’ ॥१७॥

तेथें दैवयोगें गडबडितु । अवचटें गुरुचरणीं आदळतु ।

निकटता देखोनि कृपावंतु । थापटितु निजबोधें ॥१८॥

’ब्रह्माहमस्मि’ ऐसी वाणी । एक वेळ पडली कानीं ।

अविद्या निद्रा गेली पळोनी । तो तत्क्षणीं जागिन्नला ॥१९॥

जागतांचि होय विस्मित । ’मी देह’ म्हणतां लाजत ।

देहकर्म देखे निंदित । कर्मातीत ब्रह्म मी ॥३२०॥

हो‌आवया संसारबंधन । यासी अविद्याचि गा कारण ।

तिसी छेदावया जाण । खड्‍ग तीक्ष्ण ब्रह्मविद्या ॥२१॥

अविद्या निरसी ब्रह्मज्ञान । ते अवश्य ब्रह्माहोनि भिन्न ।

मोडलें म्हणसी अद्वैतपण । तें नव्हे जाण सिद्धांतीं ॥२२॥

प्रपंचु अज्ञानें लाठा । ज्ञान‍अज्ञानाच्या सत्त्ववाटा ।

फेडिजे कांटेन कांटा । मग खटपटा निमाल्या ॥२३॥

अविद्या जीवबंधनी । ब्रह्मविद्या बंधच्छेदनी ।

या समूळ तुजलागुनी । सांगितल्या दोनी सविस्तर ॥२४॥

तेचि ब्रह्मविद्या जाणा । कैसेनि प्राप्त होय आपणा ।

ते पूर्वपीठ विवंचना । सावधमना परियेसीं ॥२५॥

 

 

तस्माज्जिज्ञासयाऽऽत्मानं आत्मस्थं केवलं परम्‌ ।

सङ्गम्य निरसेदेतद्‌ वस्तुबुद्धिं यथाक्रमम्‌ ॥ ११ ॥

 

 

उद्धवा याचिलागीं नित्य । जिज्ञासें बैसवावें चित्त ।

तिसी विवेक उपजवित । सत्यासत्यविभागें ॥२६॥

तेथ असत्य तितकी ’अविद्या’ । जिचेनि जीवासी परम बाधा ।

तिच्या समूळ करावया छेदा । ’सद्विद्या’ साधावी ॥२७॥

सद्विद्या साधिलिया पाहीं । केवळ वस्तु ते दूरी नाहीं ।

असे आपुल्याचि ठायीं । येचि देहीं कूटस्थ ॥२८॥

कार्यकारणसंघात । यामाजीं वस्तु असे व्याप्त ।

व्यापूनियां अलिप्त । नित्यमुक्त स्वभावें ॥२९॥

करूनि सद्विद्यासाधन । धरूनि आत्मानुसंधान ।

देहद्वयाचें निरसन । साधकें जाण साधावें ॥३३०॥

स्थूल नश्वरत्वे मिथ्या झालें । सूक्ष्म वासनामय कल्पिलें ।

ते कल्पनेसी मिथ्यात्व आलें । ब्रह्म उरलें निर्विकल्प ॥३१॥

जैशा गगनीं नाना मेघपंक्ती । निजबळें त्या वर्षती ।

त्याचि शारदियेचे अंतीं । हरपोनि जाती आकाशीं ॥३२॥

तैसी देहीं देहात्मबुद्धी । दृढ केली होती त्रिशुद्धी ।

तेचि विवेकाचिया प्रबोधीं । नास्तिकसिद्धी पावली ॥३३॥

देह-असद्‍भावाची पदवी । ब्रह्मविद्येच्या सद्‍भावीं ।

खद्योततेजाची दिवी । सूर्ये देखावी कैसेनि ॥३४॥

दोर भासला होता विखार । त्याचा करितां निजनिर्धार ।

हारपोनियां सर्पाकार । उरे दोर निजरूपें ॥३५॥

पाहतां विवेकाचेनि निवाडें । दोराचें सर्पत्व जेवीं उडे ।

तेवीं ब्रह्मसद्‍भावीं रोकडें । देह नातुडे सत्यत्वें ॥३६॥

’नरदेह आश्रयून । ब्रह्मविद्या वाढली जाण ।

तें आपुलें जन्मस्थान । देहनिर्दळण केवीं करी’ ॥३७॥

उद्धवा तूं ऐस‍ऐसी । आशंका झणीं धरिसी ।

ते अग्नि‌उत्पत्तिदृष्टांतेंसीं । तुजपाशीं सांगेन ॥३८॥

 

 

आचार्योऽरणिराद्यः स्यादन्तेवास्युत्तरारणिः ।

तत्संधानं प्रवचनं विद्यासंधिः सुखावहः ॥ १२ ॥

 

 

दों काष्ठांचिया घसणीं । अग्नि काढिला मंथोनि ।

तो काष्ठें काष्ठ जाळूनी । अग्नि अग्निपणीं प्रज्वळला ॥३९॥

तैसी ब्रह्मविद्या जाण । गुरुशिष्यसंवादमंथन ।

त्या मंथनाचें निरूपण । सावधान परियेसीं ॥३४०॥

येथ आचार्य आद्य अरणी । शिष्य तो झाला उत्तरारणी ।

उपदेश तो मंथास्थानीं । संवादमंथनीं मंथावे ॥४१॥

ये मंथनी जरी आळसु केला । तरी ज्ञानाग्नीचा आविर्भाव गेला ।

आपणिया आपण वंचला । थित्या मुकला साधना ॥४२॥

धरितां आळसाची मागी । येव्हडा अनर्थु वाजे अंगीं ।

आठही प्रहर शिणताति योगी । या योगालागीं साधावया ॥४३॥

निजस्वार्थालागीं सावधान । गुरुवचनाचें अनुसंधान ।

अविश्रम करितां मंथन । ब्रह्मज्ञान तैं प्रकटे ॥४४॥

प्रकटलें ब्रह्मज्ञान । उरों नेदी देहाचें भान ।

दृश्य द्रष्टा दर्शन । करी प्राशन तात्काळ ॥४५॥

कार्य कर्म आणि कर्ता । ज्ञान ज्ञेय आणि ज्ञाता ।

हें उरों नेदी सर्वथा । निजात्मता निजबोधें ॥४६॥

निजबोधें संसार-दुःख । निरसूनि दिधलें निजसुख ।

निजात्मसुखीं निःशेख । मायागुण देख नासिले ॥४७॥

 

 

वैशारदी सातिविशुद्धबुद्धिः

धुनोति मायां गुणसंप्रसूताम्‌ ।

गुणांश्च सन्दह्य यदात्ममेतत्‌

स्वयं च शाम्यत्यसमिद्‌ यथाग्निः ॥ १३ ॥

 

 

नाशावया निजमायागुण । शिष्य विशारद बुद्धिनिपुण ।

दैवी संपदेचें अधिष्ठान । सद्‍गुणीं संपन्न सर्वदा ॥४८॥

ऐसा मुमुक्षु अधिकारवंतु । त्यासी शाब्दपरनिष्णातु ।

गुरूंनीं माथां ठेविला हातु । निजबोधु प्राप्तु तत्काळें ॥४९॥

निजबोधीं बैसतां दृष्टी । गुणकार्य रिघे गुणांच्या पोटीं ।

तेव्हां गुणुचि गुणातें आटी । तमातें घोंटी मध्यमु ॥३५०॥

तम खा‌ऊन रजोगुण । अत्यंत उन्मत्त झाला जाण ।

त्याचें देखोनि उन्मत्तपण । सत्त्वें सत्त्वगुण खवळला ॥५१॥

जेव्हां खवळला सत्त्वगुण । त्यासी न साहे दुजेपण ।

रजोगुणांचें प्राशन । केलें जाण तत्काळ ॥५२॥

केवळ सत्त्वाचा स्वभावो । तेणें निजसुखाचा अनुभवो ।

क्षणक्षणां नीच नवा पहावो । अतिनवलावो अनुभवीं ॥५३॥

तेणें सुखानुभवें देखा । रजतमाच्या बीजकणिका ।

ज्या सृष्टिसृजनीं उन्मुखा । त्याही निःशेखा जाळिल्या ॥५४॥

तेव्हां गुण प्रसवती माया । शोधित सत्त्वें आणिली लया ।

ते सत्त्ववृत्ति एकलिया । अद्वैततया उरलीसे ॥५५॥

तेव्हां ’ब्रह्माहमस्मि’ लक्षण । तेंही हों लागलें क्षीण ।

सोहंहंसाची बोळवण । ते संधी जाण होतसे ॥५६॥

तेथ देहींचें गेलें देहपण । जन्ममरणा आलें मरण ।

विश्वाचें न दिसे भान । आनंदघन कोंदला ॥५७॥

तेणें सुखस्वरूप झाली दृष्टी । आनंदमय झाली सृष्टी ।

परमानंदें चढली पुष्टी । स्वानंदे मिठी घातली ॥५८॥

त्या सुखाची मर्यादा । का‌इसेनिही नव्हे कदा ।

जेथ मौन पडिलें वेदां । वृत्ति तत्पदा पावली ॥५९॥

द्वैत सर्वथा नाहीं पुढें । यालागीं वृत्तीची वाढी मोडे ।

तेव्हा तेही सुखस्वरूपीं बुडे । पुढें वाढे तें नाहीं ॥३६०॥

जैसा निरिंधन अग्नी । जाय निजतेजीं मिळूनी ।

तैशी वृत्ति अद्वैतपणीं । मिळे मिळणीं सुखरूपीं ॥६१॥

गंगा सागर मीनली । ते समुद्रचि हो‌ऊनि ठेली ।

कां लवणजळां भेटी झाली । मिठी पडली जळत्वें ॥६२॥

दीपीं दीपु एकवटला । मिळणीं एकुचि हो‌ऊनि ठेला ।

तैसा वृत्तीचा लयो झाला । निर्व्यंग पावला निजसुख ॥६३॥

तेव्हां आत्मा एक अद्वैत । तेंही म्हणणें नाहीं तेथ ।

एवं द्वैताद्वैतातीत । नित्य निश्चित निजात्मा ॥६४॥

तो ज्ञानस्वरूप स्वप्रकाश । अविकारी अविनाश ।

अकर्ता अभोक्ता उदास । निर्विशेष निजरूप ॥६५॥

तो अदेही अगोत्र । अचक्षु अश्रोत्र ।

अमनस्क अमंत्र । सर्व मंत्र-मंत्रार्थ जो ॥६६॥

जो अज आद्य अप्रमेय । अतर्क्य अलक्ष्य अव्यय ।

नामरूपादि अभाव्य । भावना भाव ते शून्य ॥६७॥

जो भोग्य भोग नव्हे भोक्ता । जो कार्य कर्म नव्हे कर्ता ।

कर्ता अकर्ता या वार्ता । जेथ सर्वथा निमाल्या ॥६८॥

जो अविनाशी अभंग । जो शुद्ध बुद्ध असंग ।

देहद्वयाचा संग । ज्याचें अंग स्पर्शेना ॥६९॥

आत्म्यावेगळें तें अनित्य । हा पूर्वनिश्चय होतां सत्य ।

आतां बुडाले नित्यानित्य । सबराभरित निजात्मा ॥३७०॥

नेणपण निमालें सर्वथा । बुडाली जाणपणाची अवस्था ।

गुणगुणीगुणातीतता । हेही तत्त्वतां तेथ नाहीं ॥७१॥

उद्धवा परमात्मा तो तत्त्वतां । हा माझा निश्चयो सर्वथा ।

तोचि उपनिषदर्थे अर्थितां । निजात्मता प्रतिपाद्य ॥७२॥

येथ पावलियाहि वृत्ति । होय संसारनिवृत्ति ।

हाचि वेदांतीं सिद्धांतीं । निश्चयो निश्चितीं केला असे ॥७३॥

येथूनि कार्य-कर्मकर्तव्यता । निःशेष खुंटली सर्वथा ।

निजीं निजरूप निजात्मता । जाण तत्त्वतां पावल्या ॥७४॥

हे अद्वैतश्रुतिसुरवाडें । सद्‍गुरुकृपा-उजियेडें ।

वृत्ति निजात्मपदा चढे । भाग्य केव्हडें पाहें पां ॥७५॥

मी वंद्य देवादिदेवां । त्या माझाही निजज्ञानठेवा ।

परम कृपेनें उद्धवा । तुज म्यां आघवा दीधला ॥७६॥

तुज हो‌आवया निवृत्ती । हाचि अर्थु नानासंमतीं ।

सांगितला परम प्रीतीं । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७७॥

आतां देहादिक जे असंत । अतिनिंद्यत्वें कुत्सित ।

तेथ आतळों नेदीं चित्त । हो‌ई अलिप्त परमार्थीं ॥७८॥

हे तुज झाली अलभ्य प्राप्ती । परी यत्‍न करावा अतिनिगुतीं ।

येथ मतांतरें छळूं येती । तेही उपपत्ती परियेसीं ॥७९॥

 

 

अथैषां कर्मकर्तॄणां भोक्तॄणां सुखदुःखयोः ।

नानात्वमथ नित्यत्वं लोककालागमात्मनाम्‌ ॥ १४ ॥

 

 

नाना फळें अभिलाषिते । कर्माचे जे कर्मकर्ते ।

सुखदुःखांचे जे भोक्ते । अनेकत्वें येथें अनंत ॥३८०॥

म्हणती जे मानिती एकात्मता । तरी एकाचेनि सुखें सुख समस्तां ।

कां एकाचेनि पापें पापता । न घडे सर्वथा सकळांसी ॥८१॥

ऐसें कर्मवादियांचें मत । जीव नित्य आणि अनंत ।

मुख्य ईश्वरचि नाहीं म्हणत । कर्तें येथ निजकर्म ॥८२॥

मीपणें जें स्फुरे स्फुरण । ते प्रतिशरीरीं जीव भिन्न ।

त्यांच्या स्वरूपाचें प्रमाण । कर्ता भोक्ता जाण म्हणताति ॥८३॥

ऐकें विवंचना सावचित्त । लोक काळ श्रुति जीवित ।

अनेकत्वें अनित्य । हें वेदांतमत पैं माझें ॥८४॥

उद्धवा कर्मवाद्यांचे ऐसें मत । सत्य मानील तुझें चित्त ।

तरी बुडवील निजस्वार्थ । अंगीं अनर्थ वाजेल ॥८५॥

तोचि अनर्थ म्हणसी कैसा । तरी कर्मवाद्यांचा भावो ऐसा ।

हा पूर्वपक्षाचा ठसा । अभिप्रावो ऐसा परियेसीं ॥८६॥

परमात्मा निर्विकाररूप । एक न मानिती सर्वस्वरूप ।

संन्यासु ऐकतां म्हणती पाप । मतजल्प मतवाद्यां ॥८७॥

त्यागसंन्यास जे करिती । त्यांतें अनधिकारी म्हणती ।

कर्म मुख्यत्वें मानिती । वैराग्य निंदिती निजमतें ॥८८॥

कर्म करोनि भोगिजे सुख । तें कर्म त्यजिती निःशेख ।

निष्कर्मासी कैंचें सुख । परम दुःख तो त्यागु ॥८९॥

वैराग्य न घडावया कारण । चौं प्रकारीं बोलती जाण ।

तेंही सांगेन मी लक्षण । सावधान परियेसीं ॥३९०॥

म्हणती अनित्य असते कांहीं । तरी वैराग्य घडतें ते ठायीं ।

येथ अनित्यचि नाहीं । वैराग्यें कायीं त्यजावें ॥९१॥

वैराग्य होये चौं प्रकारीं । मीमांसक नित्य मानिती चारी ।

निजमताचा गर्व भारी । चार्‍ही खरीं नित्यत्वें ॥९२॥

कर्मप्रकाशक वेद मूळ । तो आगम नित्य मानी अढळ ।

जीव नित्यचि म्हणे सकळ । भोगकाळ तोही नित्य ॥९३॥

स्वर्गादि लोक भोगस्थान । वेदु बोलिला आपण ।

मिथ्या नव्हे वेदवचन । चार्‍ही प्रमाण नित्यत्वें ॥९४॥

उद्धवा यापरी पाहीं । म्हणती अनित्य येथ नाही ।

वैराग्यें करावें कायी । मिथ्या पाहीं वैरागी ॥९५॥

हो कां भोग्य जरी नश्वर होतें । अथवा मायिक कांहीं असतें ।

तरी वैराग्य संभवतें । तें तंव येथें असेना ॥९६॥

 

 

मन्यसे सर्वभावानां संस्था ह्यौत्पत्तिकी यथा ।

तत्तदाकृतिभेदेन जायते भिद्यते च धीः ॥ १५ ॥

 

 

जीवाच्या भोग्यपदार्था । स्रक-चंदनादि-वनिता ।

त्यांसी प्रवाहरूपें नित्यता । म्हणती तत्त्वतां स्वमतें ॥९७॥

आत्मा आहे जग नाहीं । हें घडलेंचि नाहीं कांहीं ।

जळेंवीण समुद्र पाहीं । उरला नाहीं सर्वथा ॥९८॥

सृष्टि प्रवाहरूपें नित्य । पितृपुत्रत्वें अखंड वाहत ।

कर्मास्तव यातायात । सृष्टि अनित्य हें न घडे ॥९९॥

नित्यासी ईश्वर कर्ता । हेंही न घडे गा तत्त्वतां ।

नित्याचा कोण नव्हे कर्ता । ईश्वरु सर्वथा येथ नाहीं ॥४००॥

वेदांती स्वरूपभूत । आत्मा ज्ञानस्वरूप म्हणत ।

हेंही न घडे गा येथ । ऐसें स्वमत बोलती ॥१॥

घटपटाकार पाहातां । ज्ञानासी त्रिक्षणावस्था ।

आत्मा ज्ञानस्वरूप म्हणतां । लाज सर्वथा त्यां न ये ॥२॥

एवं वेदांत्याच्या ठायीं । आत्मनिश्चयो दृढ नाहीं ।

’मोक्ष’ म्हणती जो कांहीं । तोही पाहीं मिथ्याचि ॥३॥

इंद्रियसुखेंवीण सुख । मोक्ष म्हणती ते अविवेक ।

इंद्रियद्वारा जीवांसी हरिख । भोगितांही मूर्ख न मानिती ॥४॥

देहेंवीण विदेही । सुख भोगिजे कोणें कांहीं ।

अद्वैतवादी जल्पती कांहीं । तें सत्य नाहीं सर्वथा ॥५॥

जीवासी जेणें सुखप्राप्ती । ते इंद्रियेंचि नाहीं म्हणती ।

डोळे फोडूनि देखणे होती । तैसी वदंती वेदांत्यां ॥६॥

येथ ईश्वरुचि नाहीं फुडा । मा तो फळ दे‌ईल हा बोल कुडा ।

अद्वैतवादी मूर्ख गाढा । नागवी मूढां वैराग्यें ॥७॥

गांव ठावो ना पदवी । तो मिथ्या ईश्वरु धरोनि जीवीं ।

कर्मफळीं नैराश्य करवी । अथवा सांडवी कर्मातें ॥८॥

नरदेहीं ज्ञान उपजलें । तेणें देहचि नाशिलें ।

फळें वृक्षमूल छेदिलें । कोणीं देखिलें कोठेंही ॥९॥

ज्ञानाचे परिपाकदशें । म्हणती अवघा संसारुचि नाशे ।

सृष्टि प्रवाहरूपें नित्य असे । नित्य नासे कैसेनि ॥४१०॥

मनुष्याचे हृदयींचें ज्ञान । तेणें संसाराचें निर्दळण ।

तरी खद्योततेजें जाळिले जाण । ग्रहगण शशी सूर्य ॥११॥

एवं करूं जातां निवृत्ति । केले कष्ट ते मिथ्या होती ।

इंद्रियेंवीण सुखप्राप्ति । नव्हे निश्चितीं जीवासी ॥१२॥

यालागीं निवृत्ति ते वृथा कष्ट । सर्वांसी प्रवृत्तिच अतिश्रेष्ठ ।

कर्में करोनियां उद्‍भट । फळें वरिष्ठ भोगावीं ॥१३॥

संसार म्हणती मायिक । ते जाणावे केवळ मूर्ख ।

संसारवेगळें सुख । नाहीं देख जीवासी ॥१४॥

मनुष्याधिकारें सुखप्राप्ति । यालागीं देव मनुष्यत्व वांछिती ।

वेदांती मनुष्यत्व निंदिती । केवीं ते युक्ती मानावी ॥१५॥

वेदें अधिकारु बोलिला । तो वेदुचि इंहीं वेडा केला ।

यांचे लागला जो बोला । तो नागवला सर्वस्वें ॥१६॥

वेदाचें वेदवचन । सर्वार्थीं तें प्रमाण ।

मिथ्या म्हणतो तें वेदवचन । थोर सज्ञान हे झाले ॥१७॥

ऐशी मीमांसकांची वदंती । नानापरींच्या चाळिती युक्ती ।

आपुलें मत स्थापिती । तें मिथ्या निश्चितीं उद्धवा ॥१८॥

लापनिका ऐसें मिथ्या त्यांचें मत । अंगीकरूनि प्रस्तुत ।

प्रपंच‍अनर्थता दावित । दृढ स्थापित वैराग्य ॥१९॥

 

 

एवमप्यङ्ग सर्वेषां देहिनां देहयोगतः ।

कालावयवतः संति भावा जन्मादयोऽसकृत्‌ ॥ १६ ॥

 

 

म्हणें आ‌इकें बापा उद्धवा । हा मिथ्या मतवादु आघवा ।

म्हणसी कैसेनि जाणावा । विवेक करावा मतांचा ॥४२०॥

निवृत्ति ते केवळ कष्ट । म्हणती प्रवृत्ति अतिश्रेष्ठ ।

प्रवृत्तीमाजीं परम कष्ट । मरण अरिष्ट अनिवार ॥२१॥

धरोनियां जन्ममूळ । अखंड लागलासे काळ ।

लवनिमिष पळपळ । काळ वेळ साधित ॥२२॥

जैसें संवचोराचें साजणें । तैसें काळाचें जोगवणें ।

वेळ आल्या जीवेंप्राणें । नाहीं राखणें सर्वस्वें ॥२३॥

काळु न म्हणे हाट घाट । न म्हणे अवसी पहांट ।

न म्हणे देश विदेश वाट । नाशी उद्‍भट निजतेजें ॥२४॥

करितां प्रवृत्तीचे कष्ट । अवचितां मृत्यूचा चपेट ।

अंगीं वाजे जी उद्‍भट । अहा कटकट ते काळीं ॥२५॥

जीवीं वासनेच्या थोर हांवा । म्हणे गेलों मेलों धांवा पावा ।

कोण निवारी मृत्युप्रभावा । उपावो तेव्हां चालेना ॥२६॥

काळु मारोनि नोसंडी । यातना भोगवी गाढी ।

सवेंचि गर्भवासीं पाडी । जेथ दुःखकोडी अनिवार ॥२७॥

मातेच्या जठरकुहरीं । विष्ठामूत्रांच्या दाथरीं ।

अधोमुख नवमासवरी । उकडी भारी जठराग्नी ॥२८॥

विष्ठालेपु चहूंकडे । नाकी तोंडीं कृमी किडे ।

गर्भवासींचे कष्ट गाढे । कोणापुढें सांगेल ॥२९॥

कट्वम्ललवणमेळें । गर्भवतीचे पुरती डोहळे ।

त्वचेवीण गर्भांग पोळे । तेणें दुःखें लोळे अतिदुःखी ॥४३०॥

ते गर्भोदरींची व्यथा । नेणती माता आणि पिता ।

तेथ नाहीं कोणी सोडविता । जीवींची व्यथा जीव जाणे ॥३१॥

ज्या ठायाची करूं नये गोठी । प्रकट दावूं नये दिठी ।

ते योनिद्वारें अतिसंकटीं । जन्म शेवटीं जीवासी ॥३२॥

जे नित्य मूत्राची न्हाणी । कीं नविया नरकाची खाणी ।

जे रजस्वलारुधिराची श्रेणी । जन्म तेथोनी पावती ॥३३॥

अपवित्र विटाळशीचें रुधिर । तें गोठोनि झालें जी शरीर ।

निंद्यद्वारें जन्मोनि नर । आम्ही पवित्र म्हणविती ॥३४॥

गर्भवासाहूनि गाढें । दुःख कोण आहे पुढें ।

मतवादी बोले तें कुडें । सुख नातुडे प्रवृत्तीं ॥३५॥

एके जन्में जन्म न सरे । एकें मरणें मरण नोसरे ।

कोटि कोटि जन्मांचे फेरे । काळ योनिद्वारें करवितु ॥३६॥

पुढतीं जन्म पुढतीं मरण । अनिवार लागलें जाण ।

प्रवृत्तीमाजीं सुख कोण । दुःख दारुण भोगवी ॥३७॥

जन्ममरणांमाजिले संधी । आणिकही थोर दुःख बाधी ।

त्या दुःखाची दुःखसिद्धी । ऐक त्रिशुद्धी सांगेन ॥३८॥

धाडीभेणें पळतां थोर । आडवे नागवती चोर ।

तैसें जन्ममरणांचें अंतर । षड्‌विकार राखती ॥३९॥

षड्‌विकारांच्या पतिव्रता । षडूर्मी लागल्या जीविता ।

एवं प्रवृत्तीमाजीं परम व्यथा । सुख सर्वथा असेना ॥४४०॥

कर्मवादियांच्या मतां । जीवु स्वतंत्र कर्मकर्ता ।

म्हणती ते मिथ्या वार्ता । परतंत्रता प्रत्यक्ष ॥४१॥

 

 

तत्रापि कर्मणां कर्तुरस्वातन्त्र्यं च लक्ष्यते ।

भोक्तुश्च दुःखसुखयोः कोन्वर्थो विवशं भजेत्‌ ॥ १७ ॥

 

 

जीवासी असती स्वतंत्रता । तरी तो दुःखभोग न भोगिता ।

सदा सुखीचि असता । पापें न करिता अळुमाळु ॥४२॥

जीवु बापुडें सदा दीन । कर्में करूनि कर्माधीन ।

कर्मफळदाता तो भिन्न । सुखदुःखें जाण तो भोगवी ॥४३॥

यालागीं ईश्वराची सत्ता । तो करमफळाचा दाता ।

जीवु सुखदुःखांचा भोक्ता । स्वतंत्रता त्या नाहीं ॥४४॥

ऐसें लक्षितां लक्षण । जीवु तितका पराधीन ।

पराधीनपणें जाण । भोगी दारुण सुखदुःख ॥४५॥

मजलागीं दुःख हो‌आवें । ऐसें कोणी भावीना जीवें ।

न वांछितां दुःख पावे । येणें न संभवे स्वतंत्रता ॥४६॥

श्रुतिस्मृतींतें विचारितां । जीवासी नाहीं स्वतंत्रता ।

पराधीनपणें वर्ततां । भोगी अप्रार्थितां सुखदुःख ॥४७॥

वादी परिहार करिती । साङ्ग कर्म जे नेणती ।

ते ते जीव दुःखी होती । सुख पावती कर्मज्ञ ॥४८॥

जे सदाचार श्रोत्री । जे याज्ञिक अग्निहोत्री ।

जे उभयलोकव्यापारी । साङ्ग करी कर्मातें ॥४९॥

जे अविकळ अव्यंग । कर्में करूनियां साङ्ग ।

उभय लोकीं सुखभोग । कर्मयोग भोगिती ॥४५०॥

कर्मीं ज्याची योग्यता । तो सुखभोगाचा भोक्ता ।

हेंहि न घडे गा सर्वथा । ऐक आतां सांगेन ॥५१॥

 

 

न देहिनां सुखं किञ्चिद्‌ विद्यते विदुषामपि ।

तथा च दुःखं मूढानां वृथाहङ्करणं परम्‌ ॥ १८ ॥

 

 

कर्माचे जे तत्त्वतां ज्ञाते । तेही दुःखी देखों येथें ।

सुखी देखिजे मूर्खातें । जे कर्मातें नातळती ॥५२॥

चुकोनि यज्ञपुरुषा अच्युतातें । अग्निहोत्री करिती यागातें ।

तें स्वकर्मचि त्यांचें त्यांतें । विपरीतार्थें फळतसे ॥५३॥

अग्नि तो तंव स्वरूप माझें । श्रुतिमंत्र ते तंव माझीं बीजें ।

आणि होमद्रव्य जें जें । तेंही माझें स्वरूप ॥५४॥

ऐशिया मज सर्वगतातें । नास्तिक्य देवोनि निजचित्तें ।

अनीश्वरवादी करिती यागातें । तोचि त्यांतें बद्धक ॥५५॥

स्रुक स्रुवा आणि प्रणीतापात्र । मांडूं शिकले कर्मतंत्र ।

मज निजात्मयाचें चुकलें सूत्र । तेणेंचि अपवित्र तो यागु ॥५६॥

सकळ हें सर्वमुखीं । मज अर्पितसे यज्ञपुरुखीं ।

हें न मनिजे याज्ञिकीं । बुद्धी अल्प कीं सकाम ॥५७॥

मज न अर्पितां जें सुकृत । तेंचि जाण दुःख दुरित ।

विषा नांव अमृत म्हणत । तैसें सुकृत सकाम ॥५८॥

मातें न पवतां जो स्वर्ग । तो जाणावा उपसर्ग ।

तेथींचा भोग तो महारोग । मूढ उद्योग याज्ञिकां ॥५९॥

कर्मीं कर्म विगुण होत । तेथ स्मरावा मी अच्युत ।

नामें न्यून तें संपूर्ण होत । हें सामर्थ्य नामाचें ॥४६०॥

तो मी अंगें आपण । याज्ञिकां मागों गेलों अन्न ।

मज नेदितीच ते ब्राह्मण । कर्मठपण तें कर्माचें ॥६१॥

मज यज्ञपुरुषातें सांडून । करिती इंद्रादिकांचे भजन ।

ते इंद्रादिक मज‍अधीन । कर्मवैगुण्य हें त्यांसी ॥६२॥

जे कर्म न करिती कृष्णार्पण । त्यांचें मळिण प्राक्तन ।

तेणें इहलोकीं दरिद्रता जाण । पडे विघ्न परलोकीं ॥६३॥

चुकवूनियां निजमुख । सर्वांगीं खिरीसाकरेचा देख ।

लेपु देतां न वचे भूक । अधिक दुःख तेणें होय ॥६४॥

तैसें मज चुकवूनि यज्ञपति । जे यागातें आचरती ।

बाळविधवे गर्भप्राप्ती । तैशीं फळें येती त्या यागा ॥६५॥

कर्म‌उद्देशें द्रव्य मागतां । यज्ञफळ ने द्रव्यदाता ।

याज्ञिक तो राहे रिता । मी कर्ता हा अभिमानु ॥६६॥

जैसा चाटू खिरी‌आंतु । चाटुवेंचि खिरी वाढिजेतु ।

चाटू खरकटल्या सांडितु । भोक्ते भोगितु परमान्न ॥६७॥

सरस ऊंस घालिजे घाणा । रस पिळूनि भरे भाणा ।

रिता चोपटीं करकरी घाणा । ते गती जाणा याज्ञिकां ॥६८॥

तैसे याज्ञिक यज्ञ आचरत । द्रव्यदात्यासी तें फल होत ।

पशुहिंसा याज्ञिकां प्राप्त । दोषी होत अभिमानें ॥६९॥

एवं कर्मकुशळ याज्ञिक । यापरी ते भोगिती दुःख ।

कर्म नेणती जे मूर्ख । ते परम सुख भोगिती ॥४७०॥

नेणती कर्माच्या घडामोडी । परी माझी श्रद्धा पोटीं गाढी ।

तेणें उल्लंघोनि दुःखकोडी । निजात्मगोडी भोगिती ॥७१॥

कर्मीं कर्मादरु नेणत । माझ्या ठायीं श्रद्धायुक्त ।

भाळे भोळे माझे भक्त । सुख अनंत पावले ॥७२॥

काय कर्म केलें गोपाळीं । जे अखंड मजसवें गोकुळीं ।

भोगिली निजसुखनव्हाळी । करोनि होळी कर्मांची ॥७३॥

पाहतां गोपिकांचें कर्म । कर्ममार्गीं निंद्य धर्म ।

पावल्या माझें परम धाम । जीवीं पुरुषोत्तम आवडला ॥७४॥

खग-मृग-गो-सर्पादि समस्त । माझे निजपदीं झाले प्राप्त ।

याज्ञिकां कर्माभिमान बहुत । दुःख भोगित निजकर्में ॥७५॥

केवळ कर्मठ कर्मजड । आम्ही सर्वज्ञ ज्ञाते दृढ ।

हा अभिमान धरिती मूढ । दुःख वाड तयांसी ॥७६॥

दीपीं पतंगा मरण देख । तो उडी घालितां मानी सुख ।

तैसें कर्मठां कर्म केवळ दुःख । मानिती सुख अभिमानें ॥७७॥

अभिमानेंचि सर्वथा । नसती जीवासी म्हणे स्वतंत्रता ।

तेंही न घडे विचारितां । ऐक आतां सांगेन ॥७८॥

 

 

यदि प्राप्तिं विघातं च जानन्ति सुखदुःखयोः ।

तेऽप्यद्धा न विदुर्योगं मृत्युर्न प्रभवेद्‌ यथा ॥ १९ ॥

 

 

दुःख निरसूनि सुखप्राप्ती । यालागीं कर्मे आचरती ।

कर्मवादी ज्ञाते म्हणविती । तेही नेणती दुःखनाशु ॥७९॥

कर्में करितां नाशु नोहे । ऐसें दुःख कोण आहे ।

पुसशील तरी पाहें । यथान्वयें सांगेन ॥४८०॥

मरणांवरतें दुःख चढे । ऐसें दुःख तंव नाहीं पुढें ।

तें निवारूं नेणती बापुडे । अति बळ गाढें मृत्युचें ॥८१॥

आंतु घालितां हातु पोळे । तेणें उन्हवणेंन घर न जळे ।

तैसा कर्में मृत्यु न टळे । प्रबळबळें अनिवार ॥८२॥

मारिता मृत्यु जेणें मारिजे । तो उपावो कर्मठीं नेणिजे ।

कर्मांमाजी जेणें असिजे । अचुक पाविजे तेणें मृत्यु ॥८३॥

अंतीं ये‌ईल मरणदुःख । जंव जीजे तंव भोगिजेल सुख ।

हें बोलेणे बोलती मूर्ख । जितां सुख त्यां कैंचें ॥८४॥

 

 

कोऽन्वर्थः सुखयत्येनं कामो वा मृत्युरन्तिके ।

आघातं नीयमानस्य वध्यस्येव न तुष्टिदः ॥ २० ॥

 

 

जितांही सुखाची वार्ता । कर्मठां नाहीं सर्वथा ।

तेही सांगेन मी कथा । ऐक आतां उद्धवा ॥८५॥

विखे रांधिलें मिष्टान्न । तें गोड न म्हणती सज्ञान ।

पुढें देखोनियां मरण । निःशेष तें अन्न सांडिती ॥८६॥

आगी लागलिये घरीं । क्षण न राहिजे चतुरीं ।

मरण नादळतां उरी । सांडूनि दूरी पळताति ॥८७॥

धाडी आल्या निजद्वारीं । गोड न लगे साखरखिरी ।

तैसा मृत्यु जाणितलिया शरीरीं । विषयाकारीं सुख कैंचें ॥८८॥

दाढीसी लागलिया आगी । तो शृंगारु न मनी मुखालागीं ।

तैसा नीच नवा मृत्यु अंगीं । विषयसंगीं सुख कैंचें ॥८९॥

उठिल्या मरणान्त व्यथा । जन धन अन्न आणि कांता ।

सुख नेदितीच सर्वथा । झालीं वृथा समूळ ॥४९०॥

अंतकाळीं स्त्री धन । झालीं दुःखासीच कारण ।

त्यांसी सांडूनि न निघती प्राण । तळमळी जाण प्राणांतीं ॥९१॥

जैसा सुळीं द्यावया जो ने‌इजे । त्यासी नाना समारंभु कीजे ।

मुखीं घालिती पंचखाजें । तेणें तो नव्हिजे सुखिया कीं ॥९२॥

तैसें संमुख असतां मरण । विषयसुखें सुखावे कोण ।

विषय त्यागिती सज्ञान । मूर्खासी जाण आसक्ती ॥९३॥

देहदुःखाची अर्धघडी । नाशी विषयसुखाची कोडी ।

विषयालागीं शिणती वेडीं । अविनाश गोडी निर्विषयीं ॥९४॥

एवं या लोकांच्या ठायीं । सुख सर्वथैव नाहीं ।

लोकांतरीं म्हणती कांही । न घडे तेंही उद्धवा ॥९५॥

 

 

श्रुतं च दृष्टवद्‌ दुष्टं स्पर्धासूयात्ययव्ययैः ।

बह्वन्तरायकामत्वात्‌ कृषिवच्चापि निष्फलम्‌ ॥ २१ ॥

 

 

जैसा देखिला हा लोक । तैसाचि श्रुत स्वर्गादिक ।

अनादि दोषयुक्त देख । सदोष मूर्ख वांछिती ॥९६॥

स्वर्गीं म्हणसी दोष कोण । ऐक तयांचें लक्षण ।

स्पर्धा असूया नाश जाण । तप क्षीण दिविभोगें ॥९७॥

तपसंपत्ति समान पाही । स्पर्धा मांडी त्याच्या ठायीं ।

मज समान भोगु पाही । तैं सुख नाहीं मानसीं ॥९८॥

आपणाहोनि अधिक पदीं । त्यासी दोष आरोपोनि निंदी ।

तेथही ऐसी विषमबुद्धी । सुख त्रिशुद्धी तेथें कैंचें ॥९९॥

यालागीं स्वर्गभोगें जें सुख । सकळां सारिखें नाहीं देख ।

तपानुसारें न्यूनाधिक । भोगिती लोक निजकर्में ॥५००॥

एक उर्वशी भोगूं लागला । एक काळी विद्रूप पावला ।

भोगें तपक्षयो झाला । नाशु आला अनिवार ॥१॥

जंव जंव स्वर्गभोग भोगिती । तंव तंव तपाची क्षीणशक्ती ।

तपक्षयें क्षया जाती । नाशु पावती स्वर्गस्थ ॥२॥

स्वर्गप्राप्तीचिये विधी । कर्में करितां विघ्न बाधी ।

तेणें नव्हे स्वर्गसिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥३॥

जें गर्भींच सटवलें । त्याचें बारसे न वचे केलें ।

तेवीं कर्मींचि विघ्न उद्‍भवलें । पावणें ठेलें स्वर्गाचें ॥४॥

म्हणसी विघ्न करी कोण । कर्म करितां होय विगुण ।

तें कर्मचि कर्मासि जाण । विघ्न दारुण उपजवी ॥५॥

कर्मचि कर्मासी साधक । कर्मचि कर्मासी बाधक ।

कर्मचि कर्मासी मोचक । हें नेणोनि लोक गुंतले ॥६॥

काम्य कर्मी विघ्न विचित्र । देश काळ मंत्र तंत्र ।

द्रव्य दक्षिणा विधि पात्र । शुद्धि सर्वत्र पाहिजे ॥७॥

जैसे क्षयरोगाचे रोगियासी । अल्प कुपथ्य बाधी त्यासी ।

तैसे जाण काम्य कर्मासी । अल्पदोषी सविघ्न ॥८॥

प्रचंड दुधाचें भांडें । माजीं थेंबु एकु कांजी पडे ।

तेणें दहीं दूध ना तूप जोडे । करी खवडे दुधाचे ॥९॥

तैसें काम्य कर्म जाण । अल्पही होतां विगुण ।

फळ नव्हे परी दारुण । तें कर्मचि विघ्न उपजवी ॥५१०॥

कष्टोनियां बारा मासीं । जैसा कृषीवळु करी कृषी ।

त्याच्या फला‌आड विघ्नें कैशीं । केल्या कष्टासी नाशक ॥११॥

भूमि शुद्ध शुद्ध बीज । काळीं पर्जन्य कर्ता निरुज ।

उपकरण सामग्रीसमाज । पहिलें हें वोज पाहिजे ॥१२॥

पेरणी झालियापाठीं । देखणें राखणें कूपकांटी ।

सोंकरावें आवशीं पाहाटीं । आळसु पोटीं सांडूनी ॥१३॥

पीक येतयेतां कणशीं । आभाळें हिंसळा पडे त्यासी ।

कां कान्ही पडे पिकासी । घाली शेतासी निंदणें ॥१४॥

गर्वाचा तांबारा पडे । कां अहंतेचा रोग पडे ।

कीं अधर्माची आळी वाढे । पीक बुडें तेणेंही ॥१५॥

सबळ सोंकरणें न घडी । तरी आशेतृष्णेच्या भोरडी ।

कीजे पिकाची ओरबडी । दाणा बुडीं उरेना ॥१६॥

दंभाची घांटी पडिल्या ठायीं । घांटा दिसे परी दाणा नाहीं ।

कामक्रोधांच्या उंदरीं पाहीं । मूळाच्या ठायीं करांडिलें ॥१७॥

आल्या विकल्पाची धाडी । शेतामाजीं नुरे काडी ।

कुवासना टोळांची पडे उडी । समूळ सशेंडी खुराट ॥१८॥

एवं कृषीवळाचे परी । सकामासी विघ्नें भारी ।

फळ अंतरलें दूरी । विघ्नसागरीं बुडाले ॥१९॥

स्वर्ग एकु याज्ञिक बहुत । यागीं देव विघ्नें करित ।

मुख्य इंद्रचि विघ्ना प्रवर्तत । स्वर्ग राखत निजभोग ॥५२०॥

एकी वेश्या एकी राती । येथ सकाम बहुत येती ।

ते जैसे कलहो करिती । तैशी गती याज्ञिकां ॥२१॥

कां शुनि जैसी ऋतुस्त्नात । तिसी भोगूं येती श्वान बहुत ।

परस्परें गुरगुरित । तैसा स्वर्ग भोगत सकाम ॥२२॥

तेथ ज्यासी भोग घडे । भोगूं जातां अडकोनि पडे ।

भंडिमा होये जगापुढें । सज्ञान तोंडें थुंकिती ॥२३॥

जिचें भोगूं जाय सुख । अडकल्या ते होय विमुख ।

मैथुनद्वारें गुंतल्या देख । थुंकिती लोक मुखामुखीं ॥२४॥

तैशी याज्ञिकां स्वर्गप्राप्ती । भोगें होय तपच्युति ।

स्वर्गभोगीं गुंतली आसक्ती । विमुख पडती इहलोकीं ॥२५॥

एवं कृषीवळाचिया परी । स्वर्गप्राप्तीसी विघ्नें भारी ।

केले कष्ट वृथा करी । भोगु कैशापरी घडेल ॥२६॥

एक म्हणती कर्मकुशळ । आम्ही कर्म हो नेदूं विकळ ।

अच्छिद्र साधूनि सकळ । स्वर्गसुखफळ भोगूं ॥२७॥

उद्धवा ऐसेंही न घडे । तें मी सांगेन तुज पुढें ।

पंचश्लोकीं फाडोवाडें । विशद निवाडें परियेसीं ॥२८॥

 

 

अन्तरायैरविहितो यदि धर्मः स्वनुष्ठितः ।

तेनापि निर्जितं स्थानं यथा गच्छति तच्छृणु ॥ २२ ॥

 

 

जेणें अंतराय न पवती । ऐशीं अच्छिद्र कर्में नव्हतीं ।

जरी झालीं दैवगतीं । तरी स्थान प्राप्ती ते नश्वर ॥२९॥

कर्में ज्या स्थानाप्रति जाये । तेथ गेलिया जें जें लाहे ।

तें तें सांगेन मी पाहें । सावध होयें उद्धवा ॥५३०॥

 

 

इष्ट्वेह देवता यज्ञैः स्वर्लोकं याति याज्ञिकः ।

भुञ्जीत देववत्‌ तत्र भोगान्‌ दिव्यान्‌ निजार्जितान्‌ ॥ २३ ॥

 

 

पावोनि कर्मभूमि उत्तम । वर्णवरिष्ठ ब्राह्मणजन्म ।

ज्योतिष्टोमादिक करिती कर्म । नित्य काम्य अग्निहोत्र ॥३१॥

त्रयीविद्या जाणती सकळ । कर्मकलापीं अतिकुशळ ।

ऐसे सज्ञान मूर्ख केवळ । स्वर्गफळ वांछिती ॥३२॥

जेणें पुण्यें मी न जोडें । तें पुण्य म्हणतां वाचा रडे ।

याज्ञिक विषयासक्त गाढे । स्वर्गभोगाकडे धांविन्नले ॥३३॥

यजूनि इंद्रादि देवासी । जेणें अंतर पडे मजसी ।

त्या पावले स्वर्गलोकासी । दिव्य भोगांसी भोगावया ॥३४॥

बहुतीं चघळिलें जुनें हाड । तें श्वान स्वलाळा करी गोड ।

तैसें याज्ञिकां स्वर्गकोड । स्वपुण्यें गोड करिताति ॥३५॥

कां स्मशानबळींचें अन्न । कलहें श्वानशेष खाय श्वान ।

तैसाचि स्वर्गभोग जाण । शेष भाजन बहुतांचे ॥३६॥

गांठीचें वेंचून शुद्ध सुकृत । उच्छिष्ट भोग विकत घेत ।

याज्ञिक पवित्र म्हणवित । मोलें सेवित बहुशेष ॥३७॥

केवळ वायसाचें मांस । तेंही श्वानमुखींचे शेष ।

मोलें न मिळेचि बहुवस । तैसी रसकस याज्ञिकां ॥३८॥

स्वर्ग उच्छिष्ट बहुतांचें । त्यासी मोल वेंचे अतिकष्टांचें ।

तेंही न मिळेचि धणीचें । भय पतनाचें अहर्निशीं ॥३९॥

स्वर्गभोग भोगिती देव । तेही म्हणताति आम्ही निर्दैव ।

याज्ञिकांठायीं थोर हांव । दिव्य वैभवभोगार्थ ॥५४०॥

एवं झालिया स्वर्गप्राप्ती । तेथ जे जे भोग भोगती ।

ते मी सांगेन तुजप्रती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥४१॥

स्वर्गीं समान भोगु समस्तां । नाही जाण गा सर्वथा ।

ज्यासी जैसी पुण्य‍अवस्था । तैशी प्राप्तता तयासी ॥४२॥

 

 

स्वपुण्योपचिते शुभ्रे विमान उपगीयते ।

गन्धर्वैर्विहरन्‌ मध्ये देवीनां हृद्यवेषधृक्‌ ॥ २४ ॥

 

 

आपुले पुण्याचेनि मोलें । चंद्रप्रभ विमान आलें ।

त्यामाजीं आरूढले । भोगूं लागले दिव्य भोगु ॥४३॥

तेथें दिव्य देहाची प्राप्ती । मनोहर वेषातें धरिती ।

अतिमधुर गंधर्व गाती । स्वेच्छा क्रिडती स्त्रियांसीं ॥४४॥

त्या स्वर्गींच्या स्वर्गांगना । देखतां भुली पडिली मना ।

त्यांचेनि छंदें जाणा । नाना स्थानां क्रीडतु ॥४५॥

 

 

स्त्रीभिः कामगयानेन किङ्किनीजालमालिना ।

क्रीडन्‌ न वेदात्मपातं सुराक्रीडेषु निर्वृतः ॥ २५ ॥

 

 

त्या स्त्रियांसमवेत आपण । विमानीं करोनि आरोहण ।

स्वेच्छागामी गमन । शोभे विमान तें कैसें ॥४६॥

घंटाघंटिका-जाळमाळा । क्षुद्रघंटिका रत्‍नमेखळा ।

किंकिणी लाविलिया सकळा । विमानलीळा विचित्र ॥४७॥

इच्छिल्या ठाया ने विमाना । चैत्रवना कां नंदनवना ।

भोगावया स्वर्गांगना । आसक्त जाणा झालासे ॥४८॥

वनीं सुमनांचे संभार । पराग उधळत सुंदर ।

कोकिळांचे मधुर स्वर । झणत्कार भ्रमरांचे ॥४९॥

मंद सुगंध सुशीतळ । झळकतसे मलयानिळ ।

स्वर्गांगनांसी गदारोळ । कामसुकाळ सकामां ॥५५०॥

आगी कापुरा होतां भेटी । एकवेळे भडका उठी ।

तैसें पुण्य वेंचलें उठा‌उठी । भोगासाठीं सकामां ॥५१॥

मज पतन हो‌ईल येथ । भोग जातील समस्त ।

हेंही नाठवी त्याचें चित्त । कामासक्त झालासे ॥५२॥

दीपासी देतां आलिंगन । पतंगा नाठवे निजमरण ।

तैसें नाठवे आत्मपतन । भोगी मन विगुंतलें ॥५३॥

 

 

तावत्‌ प्रमोदते स्वर्गे यावत्‌ पुण्यं समाप्यते ।

क्षीणपुण्यः पतत्यर्वाग्‌ अनिच्छन्‌ कालचालितः ॥ २६ ॥

 

 

जंव असे पुण्यसंपत्ती । तंव स्वर्गभोग भोगिती ।

क्षीण झाल्या पुण्यशक्ती । पतन पावती तत्काळ ॥५४॥

जंववरी गांठीं असे धन । तंववरी वेश्येचें सौजन्य ।

निःशेष वेंचल्या धन । मुख परतोन पाहेना ॥५५॥

तैशीच स्वर्गीची वस्ती । निजपुण्यें भोग भोगिती ।

पुण्यक्षयें क्षया जाती । पतन पावती अनिच्छा ॥५६॥

कष्ट करूनियां याज्ञिकीं । स्वर्गु साधिला हो‌आवया सुखी ।

ते झालेचि परम दुःखी । पतन अधोमुखीं पावले ॥५७॥

उडालें स्वर्गभोगांचे सुख । आलें गर्भवासाचें दुःख ।

जळो सकामाचें सुख । ठकले याज्ञिक सुखलोभें ॥५८॥

उद्धवा जे म्हणती स्वर्गसुख । ते या रीतीं पावले दुःख ।

स्वर्गसुख मानिती मूर्ख । नव्हे निर्दोख तो मार्गु ॥५९॥

विधियुक्त आचरतां याज्ञिक । पुढती पावले थोर दुःख ।

तरी अविधीनें हो‌ईल सुख । झणीं देख म्हणशील ॥५६०॥

येथ कर्ममार्गींची प्रवृत्ती । दों प्रकारें असे वर्तती ।

एकी विधिरूपें आचरती । दुजी स्थिती अविधीनें ॥६१॥

आतां सांगितली तुजप्रती । ते वेदोक्त विधानस्थिती ।

जे विधीनें स्वर्गप्राप्ती । हे प्रवृत्ती उत्कट ॥६२॥

पुण्यक्षयें स्वर्गपतन । तेंही सांगीतलें कथन ।

आतां अविधीं जें आचरण । तेंही लक्षण परियेसीं ॥६३॥

वेद‍उल्लंघनें कुमती । कुश्चित जनांचे संगती ।

अप्रवृत्तीची प्रवृत्ती । अधर्मस्थिती अवधारीं ॥६४॥

 

 

यद्‌ यद्‌ धर्मरतः सङ्गाद्‌ असतां वाजितेन्द्रियः ।

कामात्मा कृपणो लुब्धः स्त्रैणो भूतविहिंसकः ॥ २७ ॥

 

 

सहज प्राणी कामासक्त । प्राप्तकामें अतिलुब्ध होत ।

काम न पवतां दीनचित्त । स्वभावो नित्य जीवांचा ॥६५॥

ऐशिया स्वभावनिष्ठासी । जरी संग होय असंत पुरुषेंसीं ।

तरी रति वाढे अधर्मासी । अकर्मासी प्रवर्ते ॥६६॥

चंचलत्वें मर्कट मन । त्यासी असत्संग-मदिरापान ।

कामवृश्चिकें दंशिलें जाण । तेव्हां वर्तन यद्वातद्वा ॥६७॥

पिशाहातें धेंडेवाळी । दीधल्या तो सर्वत्र जाळी ।

तेवीं असत्संगें करी होळी । स्वधर्म समूळीं जाळिती ॥६८॥

बाळकाहातीं दीधलें शस्त्र । खोंचितां न म्हणे आप पर ।

छेदी आपुलेंचि शरीर । हितविचार तें नेणे ॥६९॥

जेवीं जानी अवतरे देव्हारा । तिच्या तोंडा नाहीं वाढावारा ।

कां बहुरूप्याच्या दिगंबरा । नाहीं थारा वैराग्या ॥५७०॥

तैसा असत्संगें खरा । घाली दंभाचा पसारा ।

नाहीं विवेकाचा थारा । कामशास्त्रा प्रवर्ते ॥७१॥

कामशास्त्रें अतिसकाम । कामास्तव योजी अधर्म ।

अधर्मास्तव अकर्म । निंद्य धर्म आचरे ॥७२॥

निंद्य धर्माचा संयोग । यासी मुद्दल लुब्धभोग ।

लुब्धभोगामाजीं चांग । अधर्म साङ्ग सविस्तर ॥७३॥

अधर्म वाढतां उभारा । परद्रव्य आणि परदारा ।

याचिलागीं शरीरा । उपायद्वारा कष्टवी ॥७४॥

अंगनेलागीं अति दीन । स्त्रीध्यानें होय स्त्रैण ।

स्त्री साधावया जाण । भूतहनन आरंभी ॥७५॥

 

 

पशूनविधिनाऽऽलभ्य प्रेतभूतगणान्‌ यजन्‌ ।

नरकानवशो जन्तुर्गत्वा यात्युल्बणं तमः ॥ २८ ॥

 

 

विधि म्हणे तें न करावें । वेदु बोले तें ना‌इकावें ।

स्मृतिशास्त्र नावडे जीवें । कर्म करावें स्वेच्छा ॥७६॥

जारण मारण उच्चाटन । स्तंभन मोहन वशीकरण ।

असाध्य साधूनि अंजन । करी लावगण स्त्रियांसी ॥७७॥

लोण रा‌ई आणि बिबवे । मधुरसीं कालवी आघवे ।

शाबरी मंत्राचेनि वैभवें । होम करूं धांवे तामस ॥७८॥

कर्म करावया अभिचार । मेष जंबूक वानर ।

सरड बेडूक मत्स्य मगर । गीध घार होमिती ॥७९॥

नग्न भैरव वेताळ । झोटिंग पिशाच कंकाळ ।

मारको मेसको मैराळ । भूतें प्रबळ उपासी ॥५८०॥

काळी चिडी टोंकण घारी । काग बक उलूक मारी ।

आवंतूनि काळी मांजरी । शाबरमंत्री होमिती ॥८१॥

वाहत्या घाण्याचें तेल चोरी । प्रदोषसंधीं न्हाये शनिवारीं ।

शाकिनी डाकिनी मध्यरात्रीं । होमामाझारीं चेतवी ॥८२॥

मद्याचे घट पूर्ण भरी । मातंगीची पूजा करी ।

रुधिर घाली प्रेतयात्रीं । मोहनीमंत्रीं मंत्रूनी ॥८३॥

घेती हळदीची उटी । सेंदूर लाविती ललाटीं ।

काम साधावया हटीं । अंजन कष्टी साधिती ॥८४॥

होमपात्रें करावया तांतडी । समूळ अश्वत्थातें तोडी ।

फळित पुष्पित ओषधी उपडी । आसनाबुडीं घालावया ॥८५॥

बीज जपावया मंत्राचें । वोलें कातडें प्रेताचें ।

आणवी मृग‍अस्वलांचें । भय पापाचें मानीना ॥८६॥

खेचर भूचर जळचर । जीव पीडिती अपार ।

घे‌ऊनि ब्राह्मणाचें रुधिर । अभिचार आचरती ॥८७॥

गायीब्राह्मणांसी जाण । पीडा करिती दारुण ।

क्षेत्रवित्तदाराहरण । स्वार्थें प्राण घेताति ॥८८॥

देवालयींचें देवलेश । कां शिवालयींचे शिवशेष ।

घेतां न करिती आळस । वासना असोस अधर्मीं ॥८९॥

एवं कर्म करितां ऐसें । तेणें अकर्म कर्मवशें ।

अंधतमीं तो प्रवेशे । जेवीं कां अवसे चंद्रमा ॥५९०॥

अकर्म जाण अतुर्बळी । जीवाचें निजज्ञान छळी ।

अतिमूढ करूनि ते काळीं । निरयकल्लोळीं घालित ॥९१॥

ते नरकींची नवल कथा । कोटि वर्षें तळीं जातां ।

ठाव न लगे गा सर्वथा । केवीं वरुता ये‌ईल ॥९२॥

त्यातें ’अंधतम’ म्हणती । जें देखतां अंध होय वृत्ती ।

निघतां निर्गमु विसरती । नरकीं वसती मूढत्वें ॥९३॥

जंव होय कर्मभोगान्त । तंव नरक भोगी आकल्पान्त ।

मग स्थावरत्व पावत । वृक्ष होत कां पाषाण ॥९४॥

ऐशी अवस्था गाढमूढ । केवळ जाड्य झालें जड ।

स्वप्नीं सुख नेणती गोड । दुःख दुर्वाड भोगिती ॥९५॥

एवं अधर्मवृत्तीं वर्ततां । सुखलेश न लभे सर्वथा ।

दुःख अनिवार भोगितां । निर्गमता त्यां नाहीं ॥९६॥

 

 

कर्माणि दुःखोदर्काणि कुर्वन्‌ देहेन तैः पुनः ।

देहमाभजते तत्र किं सुखं मर्त्यधर्मिणः ॥ २९ ॥

 

 

ऐकें बापा उद्धवा । मरणधर्मात्मका जीवा ।

सुख न भेटे त्याच्या भावा । दुःखप्रभवामाजीं वासु ॥९७॥

नरदेहा येवोनि केवळ । क्रूर कर्में करिती प्रबळ ।

ज्यांसी उत्तरोत्तर दुःखफळ । यातना सबळ भोगवी ॥९८॥

मरमरों दुःख भोगी दारुण । उपजोनि कर्में करी हीन ।

दुःखावर्तीं पडे जाण । आपणिया आपण घातक ॥९९॥

जे संतचरणीं विमुख । त्यांसी स्वप्नींहि नाहीं सुख ।

क्रूर कर्में करी कामुक । चढतें दुःख सकामा ॥६००॥

एवं प्रवृत्तीमाजीं असतां । सकाम कर्में आचरतां ।

सविधि कर्में करितां । दुःख सर्वथा अनिवार ॥१॥

सविधि काम्यें स्वर्गपतन । अविधि काम्यें नरक दारुण ।

एवं प्रवृतीमाजीं जाण । सुख कोण सकामा ॥२॥

म्हणशी लोकपाळांच्या ठायीं । नित्य सुख असेल पाहीं ।

त्यांसी जन्ममरण नाहीं । अमरत्व आम्हींही साधावें ॥३॥

लोकपाळांचे नित्य लोक । लोकपाळही नित्य देख ।

तेथें असेल नित्य सुख । ऐसें मूर्ख कल्पिती ॥४॥

 

 

लोकानां लोकपालानां मद्‌ भयं कल्पजीविनाम्‌ ।

ब्रह्मणोऽपि भयं मत्तो द्विपरार्धपरायुषः ॥ ३० ॥

 

 

लोकपाळामाजीं अमरेंद्र । मरुद्‍गणांचा राजा इंद्र ।

ज्यासी मानिती सूर्यचंद्र । वरुण कुबेर यमादि ॥५॥

ज्या अमरावती सिंहासन । ऐरावताचें आरोहण ।

उच्चैःश्रवा अश्व जाण । पुढें आपण खोलणिये ॥६॥

ज्यासी उर्वशी भोगपत्‍नी । रंभामुख्य विलासिनी ।

जेथ तिलोत्तमा नाचणी । चिंतामणी लोळती ॥७॥

अष्टमासिद्धींचीं भांडारें । रत्‍नजडित धवळारें ।

मर्गजाचे डोल्हारे । सुवर्णसूत्रें लाविले ॥८॥

वैदूर्याचे शाहाडे । कामधेनूंचे वाडे ।

कल्पद्रुमांचे मांदोडे । चहूंकडे शोभती ॥९॥

लोकपाळ आज्ञेचे । सुरसेना सैन्य ज्याचें ।

एवढें ऐश्वर्य जयाचें । राज्य स्वर्गीचें भोगित ॥६१०॥

त्यासी माझी काळशक्ती । ब्रह्मयाचे दिनांतीं ।

चौदा इंद्र क्षया जाती । येरांची गति कायशी ॥१॥

ब्रह्मायु म्हणती समता । जो द्विपरार्ध आयुष्यवंता ।

जंव न पवे माझी काळसत्ता । तंव श्लाघ्यता आयुष्याची ॥१२॥

ज्यासी अग्रपूजेची मान्यता । जो लोकलोकपाळांचा कर्ता ।

त्या ब्रह्मयासी माझी काळसत्ता । ग्रासी सर्वथा सलोकें ॥१३॥

मी काळात्मा दंडधरु । शास्ता नियंता ईश्वरु ।

अंतर्यामी सर्वेश्वरु । अतिदुर्धरु व्यापकु ॥१४॥

माझा काळक्षोभ दारुण । त्यातें आवरूं शके कोण ।

धर्म‍अर्थकामें जाण । निवारण त्या नव्हे ॥१५॥

प्रळयकर्त्या महाकाळासी । माझी काळसत्ता ग्रासी ।

माझें महाभय सर्वांसी । लोकपाळांसी सुख कैंचें ॥१६॥

लवनिमेष-पळपळें । माझेनि भयें सूर्य चळे ।

माझेनि भयें प्राण खेळे । वायु चळे माझेनि भेणें ॥१७॥

माझे आज्ञेवरी अग्नि जाण । वसवीतसे जठरस्थान ।

मद्‍भयें नव्हे अधिक न्यून । पचवी अन्न चतुर्विध ॥१८॥

यथाकाळीं पर्जन्यधारीं । इंद्र वर्षे मद्‍भयेंकरीं ।

मृत्यु स्वकाळें प्रळय करी । भय भारी त्या माझें ॥१९॥

माझेनि भयेंकरीं देखा । समुद्र नोलांडी निजरेखा ।

माझिया भयाची थोर शंका । तिंही लोकां कांपवी ॥६२०॥

तिंही लोकांचा शास्ता । ईश्वर तो मी नियंता ।

येणें कर्मजडाची वार्ता । अनीश्वरता छेदिली ॥२१॥

प्रवृत्तीसी अनर्थता । मागां दाविली तत्त्वतां ।

वैराग्य स्थापिलें सदृढता । निवृत्ति सर्वथा अतिश्रेष्ठ ॥२२॥

आपुल्या ऐश्वर्याच्या आविष्कारें । साधूनि ईश्वरत्व केलें खरें ।

मीमांसकमत-निराकारें । निरूपण पुढारें चालवी ॥२३॥

मीमांसकमतवार्ता । बोलिले जीवासी अनेकता ।

तोचि कर्ता आणि भोक्ता । हेचि सर्वथा निराकारी ॥२४॥

 

 

गुणाः सृजन्ति कर्माणि गुणोऽनुसृजते गुणान्‌ ।

जीवस्तु गुणसंयुक्तो भुङ्‍क्ते कर्मफलान्यसौ ॥ ३१ ॥

 

 

कृष्ण म्हणे उद्धवातें । एकादश इंद्रियें समस्तें ।

करिती नानाविध कर्मांतें । आत्मा तो येथें सर्वसाक्षी ॥२५॥

दीपु उजळलिया घरीं । लोक वर्तती व्यापारीं ।

तो नेमी ना निवारी । तैशापरी जीवु येथें ॥२६॥

जीवु प्रेरोनि इंद्रियांतें । म्हणाल करवितसे कर्मांतें ।

जेवीं कुर्‍हाडी घे‌ऊनि हातें । छेदी वृक्षातें कृषीवळु ॥२७॥

ऐशी इंद्रियांची प्रेरकता । जीवासी न घडे सर्वथा ।

ते न घडायाची ऐक कथा । तुज तत्त्वतं सांगेन ॥२८॥

इंद्रियां कर्मीं प्रेरण । करिते सत्त्वादिक गुण ।

जीवु उभयसाक्षी जाण । कर्मकारण त्या नाहीं ॥२९॥

अंगें नातळतां आपण । चुंबक संनिधिमात्रें कारण ।

अचेतन लोहा करी चळण । तैसा जाण जीव येथें ॥६३०॥

कां उगवल्या दिवाकर । सुष्टुदुष्टु लोकव्यापार ।

तो सूर्यासी नातळे कर्मभार । साक्षी साचार कर्मांचा ॥३१॥

तैसी जीवासी कर्तव्यता । सत्य नाहीं गा सर्वथा ।

दिसे जें कांहीं आपाततां । ते आध्यासिकता मिथ्यात्वें ॥३२॥

कवळें अध्यासिला डोळा । तो चंद्रमा देखे पिंवळा ।

तेवीं आत्मा कर्ता भासे स्थूळा । केवळ निश्चळा नेणती ॥३३॥

सवेग चालतां आभाळें । बाळें म्हणती चंद्रमा पळे ।

तेवीं आत्मा कर्ता मानिती स्थूळें । उपाधिमेळें अध्यासु ॥३४॥

देह मी कर्म माझें । हें आत्मेनि स्वप्नीं नेणिजे ।

मृगजळीं बुडाले राजे । सत्य मानिजे तैसें हें ॥३५॥

एवं आत्म्यासी कर्तव्यता । सत्य नाहीं गा सर्वथा ।

त्यासी म्हणताती फळभोक्ता । तेही वार्ता मिथ्यात्वें ॥३६॥

स्वप्नीं जोडिल्या सहस्र गायी । जागृतीं त्यांचें दुभतें नाहीं ।

आत्मा भोक्ता तैसा पाहीं । उपाधीच्या ठायीं मिथ्यारूपें ॥३७॥

डबकीं प्रतिबिंबला रवी । तो जै तेथील कर्दम सेवी ।

तैं भोक्ता आत्मा देहगांवी । सत्य मानवीं मानावा ॥३८॥

मृगजळामाजिलेनि मत्स्यें । बिंबला चंद्र गिळिजे आवेशें ।

तैसा आत्मा देहाभिनिवेशें । भोगविशेषें भोगिता ॥३९॥

एवं आत्मा जो भोक्ता । ते सोपाधिक वार्ता ।

उपाधि मिथ्या गा तत्त्वतां । आत्मा भोक्ता कैसेनि ॥६४०॥

आत्मा अकर्ता अभोक्ता । सदृढ साधिलें तत्त्वतां ।

जीवासी बोलिली अनेकता । ते मिथ्या आतां साधितु ॥४१॥

 

 

यावत्‌ स्याद्‌ गुणवैषम्यं तावन्नानात्वमात्मनः ।

नानात्वमात्मनो यावत्‌ पारतंत्र्यं तदैव हि ॥ ३२ ॥

 

 

सत्व-रज-तमांचा । अंतरीं धुमाडू गुणकर्मांचा ।

तंव जीवासी अनेकत्वाचा । आभासु साचा मानला ॥४२॥

अहंकारादि देहपर्यंत । जंव जीवासी मीपण भासत ।

तंव नानात्व मानी सत्य । तें मिथ्या निश्चित उद्धवा ॥४३॥

जैसें आपुलेंचि मुख । आरिसा करी आपणासन्मुख ।

तैसें अविद्यायोगें मायिक । द्वैत देख दाखवी ॥४४॥

आरिशामाजीं आपुला । जो द्वैतप्रभावो स्वयें देखिला ।

तेणें आपण नाहीं द्विधा झाला । मिथ्या भासला आभासु ॥४५॥

तो आभास झालिया समोर । त्रिगुण गुणांचे विकार ।

एकचि दावी नानाकार । दिसे साचार गुणक्षोभें ॥४६॥

जैसें आपुलेंचि मुख केवळ । शस्त्र आदर्श आणि जळ ।

लांब निश्चळ चंचळ । करी प्रबळ विकारी ॥४७॥

एवं त्रिप्रकार कार्यविशेखें । मुखचि देखिजे निजमुखें ।

तैसें तें नानात्व लटिकें । गुणक्षोभकें भासतु ॥४८॥

सूत्रचि विणिलें पटाकारीं । पटावरी तंतूंच्या हारी ।

दिसती तेवीं चराचरीं । नानाकारीं एकुचि ॥४९॥

साकरेचा केला ऊंसु । परी कठिण आंत बाकसु ।

मधील पिळून घ्यावा रसु । हा त्रिगुण दोषु त्या नाहीं ॥६५०॥

तैसा परमात्मा श्रीहरी । अद्वितीय एकु चराचरीं ।

त्यासी अनेकत्वाची परी । सत्त्वादि करी गुणक्षोभु ॥५१॥

जैसा बहुरूपी आपुल्या ठायीं । नाना सोंगें धरी देहीं ।

तितुकीं रूपें त्यासी नाहीं । एकला पाही अद्वैत ॥५२॥

तैसा सच्चिदानंद श्रीहरी । आत्मा एक चराचरीं ।

नांदताहे नानाकारीं । द्वैतामाझारीं अद्वैत ॥५३॥

’अद्वैत’ साधिलें जीवासी । सत्य मानिलें आम्हांसी ।

परी एक आशंका ऐसी । निजमानसीं वर्तत ॥५४॥

तूंचि म्हणसी ’जीव परतंत्र’ । आतां अद्वैतपणें ’स्वतंत्र’ ।

बोलसी बोलणें विचित्र । केवीं साचार मानावें ॥५५॥

अद्वैतपण संपादिसी । माझें भय लोकपाळां म्हणसी ।

हें न मने गा आम्हांसी । अद्वैतासी भय कैंचें’ ॥५६॥

ऐशिया रीतीं उद्धवा । झाल्या संदेहासी रिघावा ।

तो तूं आतळों नेदीं जीवा । ऐक बरवा निर्धारु ॥५७॥

जीवासी उपाधीसी तादात्म्यता । तंव तंव आभासे नानात्मता ।

नानात्वीं परतंत्रता । ईश्वरसत्ता नियामक ॥५८॥

अमित मीनलिया दळ । सेनापतीवीण विकळ ।

आंबा पिकलिया रसाळ । राखण सबळ त्यापासीं ॥५९॥

तैसी जीवासी जंव अनेकता । तंव सृष्टीसी कर्ता हर्ता नियंता ।

जाण ईश्वरचि सर्वथा । परतंत्रता ते जीवासी ॥६६०॥

अनेकत्वें परतंत्रता । यालागीं ईश्वर नियंता ।

ऐसी देखोनि ईश्वरसत्ता । भय समस्तां जीवांसी ॥६१॥

माझे ईश्वरी सत्तेचे भयें । देखोनि अंतकुही भीताहे ।

इंद्रादिकांचा पाडु काये । भय वाहे विधाता ॥६२॥

माझी अत्यंत प्रळयींची सत्ता । वाजे हरिहरांचे माथां ।

अनेकत्वाचा संहर्ता । मीचि सर्वथा निजकाळु ॥६३॥

यालागीं अनेकत्व जंव आहे । तंववरी दुस्तर काळभये ।

जेव्हां अनेकत्व नाहीं होये । तेव्हां काळू काये नाशील ॥६४॥

एवं अनेकत्वाचे माथां । ईश्वरभयाची काळसत्ता ।

अनेकत्वें परतंत्रता । जाण सर्वथा उद्धवा ॥६५॥

तें अनेकत्व जैं जाये । तैं काळ नाहीं मा कैंचें भये ।

पर नसतां परतंत्र न होये । एकत्वीं आहे स्वानंद ॥६६॥

जेथ द्वैताचा मळु नुठी । ऐक्य देखे सकळ सृष्टीं ।

तेव्हां स्वानंदाचिया कोटी । भोगी उठा‌उठी निजबोधें ॥६७॥

ज्या सुखाची मर्यादा । देशें काळें न करवे कदा ।

त्या सुखाची सुखसंपदा । भोगिती सदा अद्वैतें ॥६८॥

निजात्मेज्ञानें अलोलिक । दुजेनवीण अद्वैतसुख ।

तें सांडूनि कर्मवादी परम मूर्ख । नाना लोक वांछिती ॥६९॥

मागां कर्मवादी कर्मठ । बोलिले प्रवृत्ति अतिश्रेष्ठ ।

कर्में करूनियां उद्‍भट । भोग वरिष्ठ भोगावे ॥६७०॥

तेंचि निरसोनि आतां । पुढारीं चालविली कथा ।

उद्धवासी अद्वैतता । दृढ सर्वथा सांगत ॥७१॥

 

 

यावदस्यास्वतंत्रत्वं तावदीश्वरतो भयम्‌ ।

य एतत्‌ समुपासीरंस्ते मुह्यन्ति शुचार्पिताः ॥ ३३ ॥

 

 

गुणवैषम्य ज्याचे ठायीं । ते नर भोगासक्त पाहीं ।

यागादि कर्में करूनि देहीं । भोगस्थान तिहीं ठाकिलें ॥७२॥

जे जे ठाकूनि गेले लोक । तेथूनि याज्ञिकां पतनधाक ।

तंव दुःखी देखे लोकनायक । अनित्य लोक देखोनि ॥७३॥

पदच्युती लोकच्युती । भोगकर्मे भोगच्युती ।

केले कष्ट वृथा जाती । दुःखी होती निजपतनें ॥७४॥

घायाळा कीजे तरटमार । तैसें ओतप्रोत दुःख फार ।

भंवे जन्ममरणव्यवहार । भोगी अघोर गर्भवास ॥७५॥

राहाटमाळेचे करे । पुढती रिता पुढतीं भरे ।

तैसा अविश्रम फिरे । गर्भद्वारें मरणांतीं ॥७६॥

विंचें खादिल्या दुःखितासी । दाढीसी आग लागे त्यासी ।

तेवीं भोगक्षयें पतितासीं । गर्भवासीं पीडा होय ॥७७॥

लोकांची अनित्यता नेणती । यालागीं परमदुःखी होती ।

कष्टांचें फळ दुःखप्राप्ती । संसारावर्ती अडकले ॥७८॥

केवळ लोक भोग अनित्य । हेंही न घडे गा येथ ।

भोगलोक होत सत्य । तरी अनित्य म्हणावे ॥७९॥

जेवीं दोरीं सर्पाभास । तेवीं लोक चतुर्दश ।

केवळ मायामय विलास । सुखलेश तेथ कैंचा ॥६८०॥

केवळ जें कां मायिक । सत्यामाजीं कैंचें भोगसुख ।

कर्मठ ते केवळ मूर्ख । विषय मायिक वांछिती ॥८१॥

भरलें मृगजळाचें तळें । तेणें जैं पिकती साळीकेळें ।

तैं विषयभोगीं सुख फळें । हें न कळे भ्रांतासी ॥८२॥

जग दुमदुमित भरलें दिसे । तें तूं मायिक म्हणसी कैसें ।

हेंचि कळे अनायासें । तुज मी तैसें सांगेन ॥८३॥

 

 

काल आत्माऽऽगमो लोकः स्वभावो धर्म एव च ।

इति मां बहुधा प्राहुर्गुणव्यतिकरे सति ॥ ३४ ॥

 

 

केवळ मायामय कल्पित । संसार तो अज्ञानजनित ।

एकातें अनेक म्हणत । चित्तें दुश्चित्त हो‍उनी ॥८४॥

कनकबीजसेवनें जैसें । शहाणें माणूस होय पिसें ।

मग त्यासी नसतेंचि आभासे । ससे मासे गो सर्प ॥८५॥

तैसें मायावशें अतिभ्रांता । नसतें अनेकत्व भासे चित्ता ।

नभीं गंधर्वनगर पाहतां । दिसे शोभिता पुरदुर्गु ॥८६॥

कां अंधारीं दोरु दिसे डोळां । म्हणे सर्प दंड कीं सुमनमाळा ।

नाना एकावळी मुक्ताफळां । कोणी अबळा विसरली ॥८७॥

तेवीं निजात्मा मी पुरुषोत्तम । त्या मज नानारूपें नानाकर्म ।

काळु आत्मा आगम । स्वभावधर्म मज म्हणती ॥८८॥

’काळु’ म्हणती प्रकृतिक्षोभकु । ’आत्मा’ म्हणती प्रकृतिनियामकु ।

’वेद’ म्हणती कर्मबोधकु । अदृष्टद्योतकु ’धर्म’ म्हणती ॥८९॥

अदृष्ट दृष्ट करूनि भोगविजे । यालागीं ’धर्म तो म्हणिजे ।

आतां ’स्वभावो’ जेणें बोलिजे । तेंही सहजें परियेसीं ॥६९०॥

आत्मा भोक्ता हा ’स्वभावो’ । जेणें परिणामें देवाधिदेवो ।

इत्यादिका हेतु पहा हो । मजचि ’स्वभावो’ म्हणताति ॥९१॥

अदृष्टाचें फळ नाना लोक । ’लोक’ म्हणावया हेतु हे देख ।

एवं मज एकातें अनेक । मिथ्या मूर्ख मानिती ॥९२॥

नानारंगांचिया वृत्ती । चित्र लिहिलें यथानिगुती ।

तेंही नानाकारें दिसे भिंतीं । सर्वव्यक्तिद्योतक ॥९३॥

तैसे नानाकार नाना धर्म । नाना नामें नाना कर्म ।

तें मी अवघा आत्माराम । सर्वोत्तम सर्वथा ॥९४॥

मजवेगळा रिता कांहीं । अणुभरी ठाव उरला नाहीं ।

मी सर्वात्मा सर्व देहीं । सर्वगत पाहीं सर्वदा ॥९५॥

जैसे सागरामाजीं तरंग । तैसें मजमाजीं दिसे जग ।

जग नव्हे तें मीचि चांग । सुख अव्यंग मजमाजीं ॥९६॥

मी शुद्ध-बुद्ध-मुक्तस्वभाव । त्या मज नानात्वें ठेविती नांव ।

उद्धवा ज्यासी जैसा भाव । तैसा मी देव तयासी ॥९७॥

नास्तिक्य वसे ज्याचे ठायीं । त्यासी मी सर्वथा कोठें नाहीं ।

आस्तिक्यवंतालागीं पाहीं । मी सर्वांठायीं तिष्ठतु ॥९८॥

भावार्थे जो मज जेथें पाहे । त्यासी मी तेव्हांचि तेथें आहें ।

मज पावावया उपाये । बहुत पाहें न लगती ॥९९॥

मी सर्वात्मा सर्वमत एकु । ऐसा जयाचा भाव निष्टंकु ।

तोचि पढियंता मज एकु । ज्ञानतिलकु तो माझा ॥७००॥

तो आत्मा मी त्याचें देह । मी ध्याता तो माझें ध्येय ।

मी ज्ञाता तो शुद्ध ज्ञेय । ऐसा पढिये तो आम्हां ॥१॥

उद्धवा हे एकात्मताभक्ती । सज्ञान ज्ञातें येणें भजती ।

तयां मज अभेदप्रीती । तुवांही या रीती भजावें ॥२॥

परमात्मा एक नित्य शुद्ध । त्यासी मायामय संसारबंध ।

मिथ्या जाण देहसंबंध । हा ’निजात्मबोध’ पैं माझा ॥३॥

हा मिथ्यासंबंध पडे जीवासी । आत्मज्ञानें मुक्ति त्यासी ।

हें मागें बोलिलों तुजपाशीं । तेंचि मतनिरासीं दृढ केलें ॥४॥

धरोनि श्लोक चौदावा । अंतीं श्लोक चौतिसावा ।

मीमांसकमताचा आघवा । निरासु बरवा येणें केला ॥५॥

एवं निरसोनि मतांतर । अद्वैत स्थापिलें दृढतर ।

हेंचि निजज्ञान साचार । चराचरवरिष्ठ ॥६॥

अद्वैतज्ञान शुद्ध चोख । ऐकोनि उद्धवा जाहलें सुख ।

हृदयीं दाटला जी हरिख । पाहे श्रीमुख कृष्णाचें ॥७॥

चालिलें सात्त्विकाचें भरितें । चित्त विसरलें चिंतनातें ।

अश्रु लोटले जी तेथें । आप‍आपणियातें विसरला ॥८॥

उद्धवासी नावेक । पडोनि ठेलें जी टक ।

सावध हो‌ऊनियां देख । कृष्णसंमुख तो झाला ॥९॥

अद्वैतभजनें जे भजते । ते भक्त कृष्णासी आवडते ।

तें केवीं प्राप्त होय मातें । यालागीं हरितें पुसतु ॥७१०॥

 

 

श्री‌उद्धव उवाच ।

गुणेषु वर्तमानोऽपि देहजेष्वनपावृतः ।

गुणैर्न बध्यते देही बध्यते वा कथं विभो ॥ ३५ ॥

 

 

उद्धव म्हणे कृष्णनाथा । आत्मा देहामाजीं असतां ।

बंधन पावे जी तत्त्वतां । कीं सर्वथा पावेना ॥११॥

गुण असतां मुक्ति घडे । कीं गुण गेलिया मुक्ति जोडे ।

हेंचि सांगावें मज पुढें । अतिनिवाडें निश्चित ॥१२॥

गुण असतां मुक्ति घडे । हें सर्वथा बोलणें कुडें ।

ज्वर असतां आरोग्य न घडे । वृक्ष न वाढे भिरुंडेंसीं ॥१३॥

बाहीं बांधोनि पाषाण । समुद्रामाजीं तरे कोण ।

तैसें देहीं असतां त्रिगुण । मुक्तपण कैसेनि ॥१४॥

गुण जे रजतमादिक । त्यांचें कार्य देह देख ।

गुणासारिखीं आवश्यक । कर्मे अनेक आचरे ॥१५॥

कर्माचें फळ सुखदुःख । भोगणें पडे गा अचुक ।

गुणांसी मुक्ति न घडे देख । हें ज्ञाते लोक म्हणताति ॥१६॥

गुण गेलिया मुक्ती । हेंही न घडे गा श्रीपती ।

येहीविषयीं विनंती । कृपामूर्ती अवधारीं ॥१७॥

गुणांचें कार्य देहेंद्रियें । ते गुण जा‌ऊनि देह राहे ।

भूमीविण वृक्ष होये । हें अबद्ध पाहें बोलणें ॥१८॥

कारण जा‌ऊनि कार्य राहे । हें बोलणें घडे काये ।

गुण जातां देहोचि जाये । मुक्त वर्तताहे कैसेनि ॥१९॥

एवं गुण असतां नसतां । मुक्ति न घडे गा सर्वथा ।

येचिविषयीं कृष्णनाथा । तुज मी तत्त्वतां पुसतु ॥७२०॥

आणिक एक जगन्नाथा । तुज मी विनंती करीन आतां ।

गुण आत्म्यासी एकत्रता । न घडे सर्वथा निश्चित ॥२१॥

भरलें मृगजळाचें तळें । चंद्रमा बिंबेना तेणें जळें ।

तेवीं आत्मा गुणांसी नाकळे । स्वभावें नातळे गुणांतें ॥२२॥

गुण ते अज्ञानाची राती । आत्मा स्वप्रकाश गभस्ती ।

त्यासमोर ते कैंचे येती । मग बाधिती आत्म्यातें ॥२३॥

अंधार सूर्यातें गिळी । का‌उळा कैलास आतळी ।

बागुल हनुमंतातें सळी । मशक गिळी गजातें ॥२४॥

माशी-पांखें गगन उडे । सगळा मेरु थिल्लरीं बुडे ।

मृगजळीं जैं तारूं पडे । तैं आत्मा सांपडे गुणांत ॥२५॥

जेवीं आकाश नातुडे जाळीं । तेवीं आत्मा नाकळे गुणमेळीं ।

मा सुखदुःखांची नवाळी । गुणकल्लोळीं कां भोगी ॥२६॥

यापरी न घडे गा बद्धता । मा मुक्ताची कायसी कथा ।

कैसेनि बद्धमुक्तव्यवस्था । घडे कृष्णनाथा तें सांग ॥२७॥

येथ बद्धासी काय कारण । आणि मुक्ताची कोण खूण ।

एवं बद्धमुक्तलक्षण । मज संपूर्ण सांगावें ॥२८॥

 

 

कथं वर्तेत विहरेत्‌ कैर्वा ज्ञायेत लक्षणैः ।

किं भुञ्जीतोत विसृजेच्छयीतासीत याति वा ॥ ३६ ॥

 

 

आतां बद्धमुक्तांची स्थिती । मज सांगावी श्रीपती ।

कोणें लक्षणें जाणिजेती । दोघे कळती कैसेनि ॥२९॥

पावोनियां विदेहावस्था । देहीं कैसेनि वर्तता ।

वश करूनि गुणातीतता । गुणीं क्रीडता कैसेनि ॥७३०॥

पावोनियां मुक्तदशा । देहीं भोग भोगी कैसा ।

त्यासी त्यागाचा कोण ठसा । हृषीकेशा सांगिजे ॥३१॥

त्याचे निद्रेचें कोण लक्षण । कोण बैसका कोण आसन ।

वस्तु जाणोनि संपूर्ण । गमनागमन त्या कैसें ॥३२॥

ऐशीं मुक्तांची लक्षणें । त्याहोनि बद्धांची विलक्षणें ।

कृपा करोनि नारायणें । मजकारणें सांगिजे ॥३३॥

 

 

एतदच्युत मे ब्रूहि प्रश्नं प्रश्नविदां वर ।

नित्यबद्धो नित्यमुक्त एक एवेति मे भ्रमः ॥ ३७ ॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां एकादशस्कन्धे भगवद्‌-उद्धवसंवादे दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

 

 

या प्रश्नोत्तरांची उत्कंठा । थोर वर्ततसे वैकुंठा ।

प्रश्नवेत्त्यांमाजीं श्रेष्ठा । अतिवरिष्ठा गोविंदा ॥३४॥

अनादि असे गुणसंबंधु । तेणें आत्मा झाला नित्यबद्धु ।

नित्यमुक्त हा शब्दु । असंबद्धु सर्वथा ॥३५॥

जरी आत्म्यासी नित्यमुक्तता । तरी बोलोंचि नये बद्धता ।

एकुचि बद्धमुक्त म्हणतां । भ्रम अच्युता वाटत ॥३६॥

आत्मा एकचि तत्त्वतां । त्यासी बद्धता आणि मुक्तता ।

एकासीच दोनी अवस्था । कृष्णनाथा कैसेनि ॥३७॥

तो धाला तोचि भुकेला । जागता तोचि निजेला ।

जो जिता तोचि मेला । सत्यत्व या बोला कैसेनि ॥३८॥

काळें तेंचि धवळें । देखणें तेंचि आंधळें ।

अर्धें तेंचि सगळें । कुहिर्‍या केळें केवीं होती ॥३९॥

लोण तेंचि अलवणी । कोरडें तें पाणी ।

अतिशीतळ तो दारुण अग्नि । मुकें पुराणीं बोलिगडें ॥७४०॥

लुगडें नागीवपणें लाजाळु । अन्न भुकेलेपणें भुकाळू ।

मुक्तीसी मुक्तीचा दुकाळू । कापूरा परिमळू मिळेना ॥४१॥

तैसे संत तेचि असंत । अद्वैत तेंचि होय द्वैत ।

तेव्हां हित तेंचि अनहित । दिसे प्रस्तुत आम्हांसी ॥४२॥

आत्मा नित्यमुक्त-शुद्ध-बुद्ध । ऐसा तुवांचि मज केला बोध ।

तो गुणसंगें म्हणसी बद्ध । भ्रमु अगाध येणें मज ॥४३॥

एकासचि बद्धमुक्तता । कैसेनि घडे कृष्णनाथा ।

कृपाळुवा जी अनंता । हें मज तत्त्वतां सांगावें ॥४४॥

म्हणीसी मुक्तीसी आगंतुकता । तेणें मोक्षासि आली अनित्यता ।

बद्ध आगंतुक म्हणतां । त्यासी सादिता ये‌ऊं पाहे ॥४५॥

पूर्वी बद्धचि नव्हता । येथूनि उपजला आतां ।

ऐशी सादिता बोलतां । हो‌इल शास्त्रार्था विरुद्ध ॥४६॥

श्रुतिस्मृतिशास्त्रसिद्ध । अनादि मुक्ती अनादि बद्ध ।

आत्मा एक अवस्था द्विविध । त्याही विरुद्ध परस्परें ॥४७॥

उठिली बद्धता मुक्तीतें छळी । खवळली मुक्ती बद्धता गिळी ।

ऐशी विरुद्धता आत्म्याजवळीं । केवीं वनमाळी राहताति ॥४८॥

जैं सांजवेळे भेटे पाहांट । तै विद्या अविद्या होय एकवट ।

सूर्य अंधाराची बांधे मोट । तैं आत्म्यानिकट अवस्था ॥४९॥

हिंगासी कापुराचा वासु जोडे । तैं अविद्या विद्येमाजीं पडे ।

ससा सिंहावरी जैं चढे । तैं आत्म्यापुढें अवस्था ॥७५०॥

उद्धव म्हणे कृष्णनाथा । या जैं कळल्या दोनी अवस्था ।

तैंचि मुक्ति आली हाता । मज सर्वथा मानलें ॥५१॥

मग म्हणे श्री‌अनंता । विशद सांगाव्या अवस्था ।

म्हणोनि चरणीं ठेविला माथा । मोक्षदाता तूं मज ॥५२॥

सखोल उद्धवाचा प्रश्न । ऐकोनि सुखावला नारायण ।

माझा उद्धवु जाहला सज्ञान । हरिखें जगज्जीवन डोलतु ॥५३॥

परमार्थी अवस्था गाढी । देखोनि प्रश्नाची अतिगोडी ।

उद्धवासी ओंवाळावया आवडीं । जीव कुरवंडी करूं पाहे ॥५४॥

नुल्लंघी भक्ताचें उत्तर । फोडिलें गुह्य ज्ञानभांडार ।

भक्तकृपा जी अपार । हरि साचार तुष्टला ॥५५॥

उद्धवाचा प्रश्न गहन । कृपा द्रवला जगज्जीवन ।

एका विनवी जनार्दन । आनंदघन वोळला ॥५६॥

त्या आनंदाचा महापूरु । शिष्यसरितेसी ये‌ईल थोरु ।

तेणें चिद्‍गंगासागरु । शिष्य सत्वरु ठाकील ॥५७॥

टाकोनियां संसार‌आस्था । जो लागला भक्तिपंथा ।

तोचि अधिकारी भागवता । परमार्था ग्राहकु ॥५८॥

ज्याचे पोटीं संसारचिंता । तो कथा ऐकतांचि दुश्चिता ।

चित्त चिंती ज्या ज्या अर्था । तो सर्वथा तेथें असे ॥५९॥

चित्त जंव नाहीं सुचित । तंव न कळे श्रीभागवत ।

गुरुवांचूनि श्रीभागवतार्थ । नव्हे प्राप्त प्राण्यासी ॥७६०॥

जो संसारापासोनि विरक्त । गुरुचरणीं अति‌अनुरक्त ।

त्यासी फावला एक परमार्थ । फळे भागवत तयासी ॥६१॥

देखतां कृष्णाचें श्रीमुख । उद्धवा नीच नवें समाधिसुख ।

तरी श्रवणाची श्रद्धा अधिक । आवडी देख अनिवार ॥६२॥

जो श्रुतिप्रतिपाद्य चिद्घन । त्या श्रीकृष्णाचें गुह्य ज्ञान ।

पुढतपुढतीं हो‌आवया श्रवण । करी प्रश्न अतियोग्य ॥६३॥

विद्या‌अविद्येचा निरासु । श्रीकृष्ण सांगेल परेशु ।

पुढील अध्याय अतिसुरसु । श्रोतां अवकाशु मज द्यावा ॥६४॥

तो कृष्ण‍उद्धवसंवादु । पुढिले कथेचा अतिविनोदु ।

एका जनार्दनीं महाबोधु । परमानंदु प्रकटेल ॥७६५॥

इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धसंवादे

परमहंससंहितायां एकाकारटीकायां दशमोऽध्यायः ॥१०॥

श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥३७॥ ओव्या ॥७६५॥